Te Toa
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
NAMA 9
HASTINGS
APERIRA 1, 1922
NOA MORIORI
KO Whare-kauri te kainga i noho whakamutunga ai te Morion. E rua ano nga Morion tuturu kei       te ora inaianei, he kuia me tona iramutu.    Ko          te reo kua oti te tuhituhi e te pakeha ki roto ki \_nga pukapuka.    Kaati te  matenga atu o  nga kaumatua Moriori, ka ngaro tahi atu ratou me
te reo. Kaati ko nga pukapuka kua kopania, Miri rawa. E rua o ratou waka ingoa nui: ko Rangihoua tetahi ko Rangimata tetahi. Ko Rangihoua te waka tuatahi o nga Moriori i u mai ai ki Whare-kauri nei. He pakanga te take 1 horo mai ai. Ko Rangimata te waka nana i whai mai. I pakanga nga tangata o nga waka nei ki a ratou, he muha nga pakanga a nga Moriori. Otira i mua atu o te taenga mai o nga Maori o Taranaki ki Wharekauri nei, ka pakanga nga Moriori tetahi hapu ki tetahi hapu. Ko te pakanga nui tenei a nga Moriori. Otira i waenganui tonu o te pakanga ka houngia te rongo e Nunuku he rangatira no runga i a Rangimata. Ka kiia e ia me whakamutu te patu tangata, me whakakotahi nga hapu e rua hei whakatupu i te tangata. Ka mau te rongo ka kotahi nga hapu e rua. Ka tupu te tangata, ka ki a runga katoa o Wharekauri nei i te tangata. E tika ana pea tenei ki, i ki nga wahi katoa o Wharekauri nei i te tangata, ina hoki, ki te pirangitia tetahi tangata i tetahi pito o te moutere, ka karangatia atu ki te tangata o ko atu, a ma tera ki to ko atu, a ka tae te kapu ki te tangata mona te kupu. Ahakoa i whea wahi o te moutere, etia na ano te tere o te tae o te kupu na te Tarepono i kawe. Kaati kia tae pea ki te rima-tekau mano tangata hei whakaki i Wharekauri nei katahi ka taea te kupu karanga ki te tangata o ko atu a ma tera ki to ko atu a ka tae ai te kupu. Kahore i arikarika te hokinga mai i te rima-tekau mano ki te rua ano morehu e noho atu nei. No te taenga mai o nga Maori ka patua etahi, ka mokaingia etahi, ka murua nga whenua, ka akina kia korero i te reo Maori.

2         \_\_\_\_       TE TOA TAKITINI.Aperira 1, 1921
Kaati na te Kawanatanga i te tau 1871 ka whakahaua mai a Tiati Rokena kia haere mai ki Wharekauri kia kootingia nga whenua, a kia whakahokia etahi o nga whenua ki nga Moriori hei kainga mo ratou. E rua rau pea nga Moriori i taua wa i toe mai i te patunga a nga Maori a ka tae mai te pakeha me te ture. Otira te taenga mai o te ture kore rawa te Moriori i tipu ano, a e kore e tipu i te mea kua riro tona mana i te Maori.
Na TE HAU MATAIRA.
KOHATU MO TE HEUHEU HE PANUI
E hoa tenei ahau te tuku atu nei i te hua o te matou hei manawa mou ki te waha atu ki runga i nga motu e toru, i te kupu kua oti i nga morehu o Tuwharetoa huri noa te moana o Taupo. Kei te ra tonu i muri iho i te ra i ara ai to tatou Ariki, 1923, ka takiritia te arai o te kohatu whakamahara mo Te Heuheu, e whaona ai hoki a Kahotea Heuheu raua ko te Heehe Tamaira, ki roto i te whare kohatu o to raua Papa.
Tena ra mauria, mauria mai te pare-kawakawa i waihotia ake nei e o tatou tipuna, koroua, kuia, hei taonga mo tatou ki nga mate tara-whare. Noreira, o tatou aroha me o tatou roimata me a tatou mihi mo to tatou whanaunga mokai, kuhua mai ki te ra o to ratou kohatu ko ana tamariki.
Me tae mai koutou ki te marae i Waihi i nga ra e rua i mua ake i te ra i ara ai to tatou Ariki, 1923.
Haere mai. Haere mai, Haere mai.
Na nga morehu tane, wahine o Tuwharetoa i te Aupouri huri noa te moana o Taupo.
Waihi. Tokaanu,
Maehe 21, 1922.
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

Aperira 1, 1922TE TOA TAKITINI.                              3
Peretiamu (Belgium) Nui Tireni—He whenua a Peretiamu e rangona nuitia ana e te ao katoa. Engari he whenua pakupaku noaiho. Kia iwa nga Peretiamu ka rite ai te rahi ki Nui Tireni. Ahakoa te pakupaku o taua whenua ko nga tangata i rahi, ina hoki i nuku atu i te whitu miriona ratou kei reira. Ko te tokomaha o tatou katoa e noho nei i Nui Tireni Kotahi miriona me te koata. Mehemea kia pera te matotoru o te noho o te tangata ki enei moutere me te noho a te Peretiamu, kia Ono tekau miriona ka rite ai.
RA ARANGA. Kei te 16 o Aperira te Ratapu o te Aranga. E rua nga take hei whakamahara atu ma Te Toa Takitini ki ona kai-korero.
1.    E ki ana te Rawiri (p. 209) "Kia mahara, kia toru nga tangohanga Hapa a nga tangata katoa o te Pariha i te tau kotahi : hei te Aranga tetahi tangohanga." Te tikanga o tera kupu kia kaua e hoki iho i te toru nga tangohanga Hapa a te tangata i te tau. Kaua te tangata kua oti te whakau e ngaro i te karakia tango Hapa i te Ratapu o te Aranga. Ahakoa kei whea e haere ana, e whai i te Karakia tango Hapa i tenei ra. Ko te ture tena a te Hahi.
2.    I taua rupiriki ano ko tenei kupu : "Hei te takiwa hoki o te Aranga, i ia tau, me kawe mai e nga tangata katoa o te Pariha nga mea katoa e tika ana kia homai e ratou ki te Minita." Te tikanga o tenei kupu : Arohatia o koutou Minita i tenei ra, ahakoa i roto i te whare-karakia, i nga whakahaere ranei o waho. Ko nga ohaoha katoa o tenei ra na nga Minita. Kaua e tauria e nga Hahi-watene te moni o te pereti, engari tukuna atu ki to koutou Minita. Ko te ra tenei kua whakaritea e te Hahi puta noa te ao hei manaakitanga ma nga whakaminenga i o ratou Minita. Kua puta te whakahau a o tatou Pihopa ki nga Pariha katoa kia arohatia o koutou Minita i tenei ra.

4TE TOA TAKITINI.                       Aperira I, 1922
NGA RETA TUKU MAI.
Kia ora nga tangata e tuku reta mai  nei   ki   ta  tatou pepa.    Kaua hei pouri  mo  te   kore  e perehitia o a koutou reta—-na te apiapi o te   pepa i kore ai.    Kia mahara hoki kotahi pauna te  utu   mo  te   wharangi kotahi ki  nga kai-ta i ta tatou pepa.    I a Tihema e ma tekau ma wha \\vhurangi, pera ano hoki te rahi o nga pauna mo tera marama.    I a Pepuere nei e rua-tekau wharangi,   tata   tonu   ki  te   rua-tekau pauna mo te perehitanga me nga pane kingi.    No reira kei te whiriwhiri atu matou i nga tino korero hei perehi kia ea ai te pauna mo te wharangi.    Kanui te pai e te pepa ki nga korero whakapiki i te iwi Maori.    Ahakoa kei Heretaunga nei e mahia atu ana te pepa kei te kite mai koutou kaore i te kaiponu-hia e Ngati Kahungunu ki a ia anake nga korero   o  te pepa Ko to matou hiahia kia uru katoa mai o tatou hapu.    Engari ko nga korero whakahirahira, whakamanamana, whakatoi ranei, kaore e watea te pepa mo era   ahua korero.    Tetahi ko nga korero e tukuna mai ana he roa rawa.     K\\\\--\\ tuku   korero mai me mahara ano he pauna, rawa ka pau mehemea ka ki te wharangi kotahi i o korero.     Kei etahi tuhituhi  mai  ai   me perehi katoa ana korero kaua tetahi wahi e whakarerea.   I te kore watea o te pepa kua kore, era reta i mea te perehi.
TE UTU  MO TE KM Kei te hoki haere te   utu mo te kai me nga kakahu   mo te  tangata i  Nui  Tireni  nei Panuitia ai e te Kawanatanga i tena wa te whakaatu i te he. kenga ranei o te utu te pikinga ranei.    Ko te panui  o   tenei marama e whakaatu ana ko te whika o te utu mo te kai kua hoki ki te 47 paiheneti.    Tangohia ai ko to utu i  te marama i mua atu o te pakanga ara ko te utu o  Hurae  1914.    Ko   te tikanga o te 47 paiheneti o tenei marama e whakaatu ana ko te utu o nga mea katoa e 47 paiheneti i runga ake   i te utu o te tau 1914.    Ko te wa i nui rawa ai   te  utu   mo  nga  mea  o Nui Tireni ko Tihema 1920.    Ko te whika o tera marama i noho ki te 78 paiheneti. Inaianei kua hoki i te 78 ki te 47. Tenei nga whika o ia, wahi o te ao hei  whakaatu ki a tatou kei te ahua ngawari tonu nga utu o Nui Tireni ina whakarite i ki era atu wahi o te ao      Ko   Awherika  ki   te Tonga 33. Ahitereiria, 4-'    Nui   Tireni   47.    Amerika  50,   Kanata   50. Harana (Holland) 59.    Ingarangi 85. Sweden 111. Denmark 136.    Norway 1ST.     Paranihi (France") 226.     P*reti:inm 334 It-iri 359.    Finl-uui 12.57.    Tiamnnsi 1814.     Mehnnea ka ata whakaritea te utu i Tiutnana e penei ana, ko te   kai,   kakahu ranei tao ngu he pauna kotahi te u'u i te tau 1914, inaianei ma te £18 rne uara hereni ka riro mai ai taua mea.

Aperira 1. 1922TE TOA TAKITINI
TE TIRITI O WAITANGI.
HE WHAKAMARAMA.
(Na A. T. NGATA, M.A., LL.B.)
No te 6 o nga ra o Pepuere, 1840, ka hangaia te Tiriti ki Waitangi, wahi o Pewhairangi, kei te Tai Tokerau, i hangaia i waenganui ia Kawana Wiremu Hopihona, mo te taha ki a Kuini Wikitoria, me nga Rangatira Maori i hui ki reira i taua ra. No muri iho ka haria haeretia etahi kape o te Tiriti ki etahi atu takiwa o te motu tae atu ki te Waipounamu, a ka hainatia e nga rangatira Maori o ia iwi, o ia iwi. Hui katoa nga mea o ratau i. haina e 512. O reira a tae noa mai ki tenei wa e meinga ana enga tangata matau e nga kai-whakahaere ranei o te iwi Maori, hei kaupapa korero ma ratau te Tiriti me ona tikanga. I tenei wa kei te korerotia nuitia ki nga marae katoa tenei Tiriti, kei te ngutu o te iti, o te rahi, o te tangata kuare, o te tangata whai-whakaaro.
He kuia nana te patai ki au i mua tata ake nei, "Tena korerotia mai te Tiriti o Waitangi : he aha ona tikanga ? He aha i waiho ai hei take korero ki nga marae." Kaiahi au ka whakaaro, e tika ana pea tana. He he te poipoia haeretia o te ingoa o te Tiriti nei e te ngutu wahine, ko nga tikanga o roto kaore i te marama i a ratau.
I tuhia te Tiriti o Waitangi ki nga reo e rua, ki te reo pakeha, ki te reo Maori. Na te ringa tonu o Kawana Hopihona i tuhituhi te kaupapa, na Te Poihipi (ko ia nei te kai-whakahaere a te Kuini o mua atu i a Kawana Hopihona) nana i whakatikatika. Ina te kupu a Te Poihipi, i taia ki roto ki nga pukapuka korero o te Paremata i te tau l86l :—" KO te kaupapa whakaahua o te Tiriti i hangaia e au, i whakaaetia e Kapene Hopihona, he iti nei nga wahi i whakawhitiwhitia e ia, engari ko nga tikanga o roto kaore i whakarereketia e ia." Ko etahi o nga uri a Te Poihipi nei, i noho ki Kairakau, i te taha tai o Heretaunga, a i muri iho ki Tokomaru (Waiapu), a kei reira tonu etahi o nga mokopuna e noho ana i naianei. Ko te reo Maori o te Tiriti na Henare Wiremu, e kiia nei ko Te Wiremu Kaniwha, ko tetahi o nga tipuna o te hapu o Nga Wiremu.
Kaore i oti pai ki te reo Maori nga tikanga o nga kupu pakeha o te Tiriti, tera nga wahi ririki i mahue. Otira e tino marama ana. i te reo Maori o te Tiriti ona aronga nunui, na reira, ma te reo Maori tonu o te Tiriti ia e whakamarama.

6TE TOA TAKITINI               Aperira 1, 1922
He aha tenei mea te Tiriti ? Ko te tikanga ki te reo Maori, he whakaaetanga i waenganui i etahi iwi whaimana e rua, maha atu ranei, he whakaaetanga na aua iwi ki etahi tikanga whanui, e pa ana ki a ratau. Ka kiia te pukapuka, i tuhituhia ai nga tikanga i whakaaetia e aua iwi, he Tiriti. Na me waiho ko te reo Maori tonu o te Tiriti o Waitangi e korero i konei.
Te Whakaupoko o Te Tiriti.
Ko te whakaupoko tenei o te Tiriti, e whakamarama ana i nga take i hangaia ai te Tiriti.
" Ko Wikitoria, te Kuini o Ingarangi, i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me Nga Hapu o Nui Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou o ratou rangatiratanga, me to ratou whenua, a kia mau tonu hoki te Rongo ki a ratou me te ata noho hoki, kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi Rangatira hei kai whakarite ki nga tangata Maori o Nui Tireni. Kia whakaaetia e nga Rangatira Maori te Kawanatanga o te Kuini, ki nga wahi katoa o te whenua nei me nga motu, Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei.
"Na, kua pai te Kuini kia tukua ahau, a WIREMU HOPIHONA, he Kapitana i te Roiara Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Nui Tireni, e tukua aianei a mua atu ki te Kuini ; e mea atu ana ia ki nga Rangatira o te Whakaminenga o nga Hapu o Nui Tireni, me era Rangatira atu, enei ture ka korerotia nei."
Ko te whakaupoko tenei, e whakamarama ana i nga take i tonoa mai ai a Kawana Hopihona e Kuini Wikitoria, Kuini o Ingarangi me ona wahi, ki te whakarite tikanga i waenganui i te Kuini, i nga rangatira o te iwi Maori. Ko te tino take kei nga. kupu ra: "Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana."
He tino marama rawa enei kupu. He tika hoki, kua tokomaha ke nga pakeha kua noho haere i nga motu e rua nei, nga mihinare me a ratau whanau, nga pakeha hokohoko taonga, nga pakeha patu tohora, nga pakeha o nga kaipuke, nga whanako, nga kohuru. E kiia ana e 500 nga herehere i oma mai i Poihakena, a noho haere ana i te takiwa o Pewhairangi i mua tata atu i te wa o te

Aperira, 1, 1922TE TOA TAKITINI
Tiriti. Kaore a te Maori tikanga e pa atu ki a ratau, engari ko ratau ki te whakatutu i nga Maori. Kaore hoki i pa ki a ratau nga ture a te Kuini, i te mea kaore ano i pa te mana o te Kuini ki enei motu. E kiia ana e nga pukapuka a nga mihinare kotahi mano nga Maori i kohurutia e te pakeha i nga tau i mua atu o te Tiriti. A e rongo ana hoki tatau i a te Maori kohurutanga i te pakeha. He wa ture kore. Na reira te Kuini " ka hiahia kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana."
Na, ko te kupu nui ko tenei, ' E noho ture kore ana.' Na te hinengaro pakeha o te tangata nana i waihanga nga kupu o te Tiriti i titiro, ko te mate nui tera o Aotearoa o te Waipounamu, ko te mate tera e akiaki ana kia rongoatia ia-ko te ture kore.   Ka papa te tikanga Maori, te mana o nga Rangatira Maori o te wa kai-tangata, o te wa   kore  tuhituhinga,   ki  nga whakaaro takitahi   o  te pakeha, o te pakeha kua rere mai ki waho o te taiapa o ona ake ture, kua mahue  atu ra i a  ia  ki  muri ki  nga whenua i whakatipuria mai ai ia.   Na, ko taua ture tenei e totoro mai nei ki te whai i a ia, ko nga maikuku roroa o Kuini Wikitoria i whakamaua e ia ki a Kawana Wiremu Hopihona.
Ko te wa tera o nga pakanga nunui a nga   hapu Maori ki a ratau ano; kaore ano i tau te mauri o nga iwi i muri iho i nga  whawhai a Hongi Hika,  a Te Wherowhero, a Te Waharoa, a Te Rauparaha; he pu he  paura nga taonga e whakamatea ana e nga whakaaro o ia iwi, o ia iwi i riro ai nga wahine rangatira, i hokohokona ai nga whenua.    Ko te wa tera o nga hoko paraharaha. Ka po-poke te pakeha ki te hoko whenua mona i Pewhairangi, i Hauraki, i Porirua, i te Waipounamu; he pu, he kaaho paura, he paraikete, he tupeka, he waipiro te utu.    Ka maranga i nga pakeha maha noa atu nga kereeme mo  te whenua Maori kotahi i raro i nga hoko a nga rangatira maha.    Kei hea te ture o tera wa hei whakatau i te tika?
Kaore hoki ra o te Maori Kawanatanga i te wa i whakaeke mai ai te pakeha ki nga motu nei. Kaore i whakatoputia nga mana rangatira, te mana tangata, te mana whenua, te kupu o te ora o te mate ki te ringa o te tangata kotahi, e kiia nei he Kingi, he Tumuaki, he aha ranei. Kaore : i noho wehewehe tonu nga iwi, a Waikato, a Ngati-Haua. a Te Arawa a Ngapuhi. a ia iwi, a ia

8TE TOA TAKITINI               Aperira 1, 1922
iwi. A i roto i te iwi kotahi he maha ano nga wehewehenga hapu i raro i ona rangatira, i ona. Kei hea he kaupapa topu e tu ai tenei taonga te Kawanatanga i runga i te tikanga Maori? E tika ana te mana rangatira o te Maori, engari i whaiti tonu te hekenga iho o tena mana ki te hapu kotahi, a he mea ano ki te whanau kotahi. Kaore he Kawanatanga o te Maori i whaimana ki te hanga tikanga mo te iwi Maori katoa.
Koia i whakaanga ai te haere mai a Kawana Hopi-hona ki Nga Rangatira Maori, i haria haeretia ai nga kape o te Tiriti ki nga topito o nga motu e rua, e whai ana i te whakaaetanga a ia rangatira, a ia rangatira. Kua kiia i runga ake ra e 512 nga Rangatira Maori i tuhi i a ratau tohu, i o ratau ingoa ranei ki te Tiriti o Waitangi.
Hei muri ake nei au whakamarama ai i te ritenga o tenei kupu ''Kawanatanga," o enei kupu "Mana rangatira": engari me ki noa ake i konei kia marama ra ano te tangata te ritenga o aua kupu, ka marama ai hoki tona hinengaro nga tikanga o te Tiriti o Waitangi.
Tenei ano tetahi wahi o te whakaupoko hei whakaarohanga ma tatau, ara, ko te " mahara atawhai o Kuini Wikitoria ki nga Rangatira me nga Hapu o Nui Tireni, tona hiahia hoki kia tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga, me to ratau whenua, a kia mau tonu hoki te rongo ki a ratau me te ata noho hoki." Ko nga kupu enei e awhitia nei e nga mahara o te iwi Maori, ka tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga me to ratou whenua, Waiho ra kia whakatakitakina nga kawenata e toru o te Tiriti e kitea ai te whakatinanatanga o tena mahara a Kuini Wikitoria.
Me kaati i konei nga kupu mo te whakaupoko o te Tiriti. Ka mohiotia ko te tino whai a te Kawanatanga o Kuini Wikitoria-kia taka, a Nui Tireni, me te iwi pakeha, Maori e noho ana i konei, te tangata, te whenua, ki raro ki te mana o tetahi Kawanatanga.
(Taria te roanga)

Aperira 1, 1922TE TOA TAKITINI
NOA MATE URUTA
TE RANGI HIROA, M.D.
"Tokotoko tao. kotahi te turanga, Tokotoko rangi, ka ngaro te kai, ka ngaro te tangata, Huna iho ra ki roto Ruapokipoki. ki roto Tureikura, Nga umu a Rehua."
Ko etahi mate e rite ana ki ta Turaukawa i   waiata ai ' He tokotoko tao kotahi te turanga."      Ko enei mate me ki, he mate takitahi ka pa una ki te tangata kaore e  rere atu  ki tetahi, kaore e horapa haere.     He  penei  nga   rumatiki,  nga mate o nga hononga, o te tuara, nga kapo nga turi me etahi atu.    Ko nga mamaetanga me nga taumahatanga  kei  runga i te tinana o te turoro ake a e kore e rere atu ki te ngau i nga kai-tiaki me nga tangata i haere atu ki te toro i te  turoro a  i tahuri ki te whakatika i tono moenga a i   moe   ranei   i   tona taha.       Ko    enei   mate    ka   kawea   ki    te   takuta,    ki     re tohunga ranei, kaore he raruraru ki   te iwi.     Ka he ana, ka tau te he ki runga i te tinana o te tangata nona te mate.    Ka pohehe te turoro ki te haere ki te tohunga tekateka, ka  hoki mai ano tona pohehetanga ki runga, ano i a ia. Kati ahakoa no te tangata ano tona mate itemea he mate takitahi ko tatou ko nga whanaunga   me nga tangata whai  whakaaro ka   hiahia tonu kia whakahaerea teina mate ki nga  whakahaere tika   o enei ra a kia kaua e hahua mai nga tapu me nga atua  Maori, i tika pea i te wa  ia   Moko ma,   hei  takuta mo enei ra o te maramatanga.     Noreira tatou o whawhai nei ki nga tohunga Maori.    Ki te tohe te tangata i nga tohe a  Potoru, ka  tau te raru ki tonu tinana ano.    Haunga te tangi me te mamae   mo tera tangata o te iwi Maori ka ngaro atu ki te kopu  o te oneone, ko tona mate i haere atu i a ia a kaore e rere atu ki  nga morehu a ka whakatauki ake te hunga i  mahue, "E  taea te aha i te ringa kaha o Aitua."    Kati  ake mo nga mate takitahi.
Me huri ake ki etahi kupu ano o te waiata nei, ''Tokotoko rangi ka ngaro te kai, ka ngaro te tangata." Ka rereke te patu a tenei tokotoko. Kaore i patu takitahi engari i whakangaro tonu atu i te kai me te tangata. Te putanga o te mate riwai e kiia nei he "Paraiti," tere tonu te kiia nga kaumatua. "Ko te tokotoko rangi tenei i waiatatia e to koutou tipuna e Turaukawa." Ka toua atu te riwai ki te whenua, ka kopuratia. Kaore tona kopuratanga e rere atu ki tetahi atu riwai. Ko tona kopuratanga nona ake. He mate kaumatua

10TE TOA TAKITINI                       Aperira 1, 1922
nana,   he   tokotoko tao, he  mate takitahi.    Tena ia ko  te
" Paraiti," e pa kau ana ki te tipu kotahi, kua   rere ki etahi
I atu, kua horapa haere a ka mate te maara katoa.   Ko te toko-
 toko rangi tenei, ko te mate horapa haere, ko te mate uruta.
Waihoki te tangata, he penei ano.    Na Turaukawa  i  huihui
te kai me te tangata, ma wai e whakahe ?    I kitea e  te ma-
tauranga Maori, ko te mea whakangaro i te kai i te tangata, he
tokotoko rangi.    Kua kitea e te  matauranga   Pakeha,  ko te
mea whakangaro i te kai, i te tangata, he "Paraiti," he mate
uruta.    He "paraiti" to te kai, he "paraiti" to te tangata, te
 whakamaoritangi ka eke ano ki ta Turaukawa. Heoi ano te rereketanga, kaore pea a Turaukawa i kite i te patunga a te tokotoko rangi itemea kaore he "paraiti" o te taro me te kumara i te wa i a ia a kaore hoki he mate uruta ki te iwi Maori i taua wa. No muri rawa nei te mate uruta i pa ai ki te motu, i kiia nei tona ingoa ko Rewharewha. Koia nei te mate i hinga ai ona mano i te wa kotahi, i tiatiaina nga tupapaku ki te raukura ka whakanohoia ki runga i nga maioro -o te pa hei whakamataku atu i te taua e whakapae ana i te pa, kia mahara mai kei te nui tonu te tangata. Kaore ia kua mate te nuinga ia Rewharewha. Noreira he poropiti a Tu-
raukawa, he matakite.    Ko nga Pakeha e mohio ana ki nga
 wero a te tokotoko rangi, me nga karo e hipa ai taua rakau.
 runga i taua matauranga ka whakahaerea e te Tari Ahu-whenua (Agriculture) nga tohutohu mo te whawhai ki  te
 " paraiti " o te riwai, o te harakeke, o nga hua rakau. Koia nei nga rongoa i papua ki runga ki nga tipu riwai, ki runga i nga rakau hua. Mehemea ka waiho kia timata rawa te "paraiti" kaore he painga, engari me matua mahi hei arai atu i te mate. Nga tangata i kaha ki te whakatutuki, ka kite ano i te painga. Nga mea kaore, ka mate nga kai a ka whakatauki ake ano, "E taea te aha i te kaha o te tokotoko rangi." Tera tetahi "Paraiti" kino kua kitea ki te takiwa o Tauranga. He "paraiti ahi" (fire blight) te ingoa a kaore e ora te hua rakau i a ia. Kua kitea ko tona kainga e noho ai ia i te wa kaore ano kia hua nga rakau, kei runga i etahi rakau Pakeha e kiia ana he Hawthorn (he kuiki) Noreira kua puta te kupu mo aua tu rakau kia tahuna ki te ahi kia whakakorea kia ngaro ai te "paraiti ahi.' Kanui nga tohutohu me nga ture e pa ana ki nga mate o nga kai, ara ki te tokotoko rangi e huna nei i te kai.
Na kanui hoki nga "paraiti" e pa ana ki te tangata. Kei Niu Tireni nei etahi, kei era atu whenua o te ao etahi. Ko te "paraiti" tangata te "paraiti" kino. Kite ngaro nga riwai i te tokotoko rangi ka taea ano te hoko mai he pihikete.

Aperira, 1, 1922TE TOA TAKITINI                                      II
he paraoa, engari ki te ngaro te tangata me hoko ki whea, a ma wai e hoko ? He Tari ta te Kawanatanga mo nga kai. he Tari ano mo te tangata. Ko te Tari tangata ko te Tari o te Ora. Mehemea he mate takitahi o te tangata, kei waenganui i a raua ko tana takuta nga whakahaere mo taua mate a ora noa, mate noa ranei te turoro. Engari mehemea he mate uruta to te tangata, kua uru mai tena ki raro i te Ture o te Ora. Kua Kahititia te rarangi ingoa o nga mate uruta. Ahakoa ko wai te takuta nana i titiro, i tana mohiotanga ano kei roto i te rarangi mate uruta taua mate, tere tonu tana ripoata ki te Tari o te Ora. Kite kore, ka whiua tena takuta ki te whaina mo tana takahi i te Ture.—(Tera te roanga.)
Ki te Tiamana Tamatea Kaunihera.
Tena koe,—Otira koutou katoa nga mema o to tatou Kaunihara, I te hui matou nga tangata o Te Waipatu me Te Kohupatiki i tenei ra. He nui to matou whakamihi ki nga tikanga papai e whakahaeretia mai nei e koutou hei painga mo to tatou rohe. Kei te tino whakaae hoki matou mo ta koutau whakahaere mo te Neehi kia whakawateatia mo te taha Maori anake, He tikanga pai tena. Otira tenei ta matou motini hei whiriwhiri mai ma to koutou Kaunihera :—
" Ko te whakaaro o tenei Hui me whakahaere e te Kaunihera o Tamatea he tikanga e taea ai te whakarite o tetahi Takuta hei tirotiro i te iwi Maori i roto i te rohe o Tamatea mo te kore utu mehemea ka tae te turoro ki te whare o te Takuta. Mehemea ka haere te takuta ki te kainga o te turoro ma te turoro e utu nga raruraru o te haere tanga atu. Ko te huarahi hei utu i te takuta me whakarite he taake ki ia whanau ki ia whanau. Me titiro mehemea he aha te moni e puta i te taake rua pauna ma te whanau i te tau. Pai ke te takuta i te Neehi ki ta matou whakaaro. A mehemea ka taea raua tokorua katahi ka pai rawa atu." — Na Peneti, Tiamana.
Kooti Whenua me Te Poari—Ka puare te Kooti Whenua Maori ki Heretaunga i a Aperira 27, Akuhata 15, Oketopa 17 i tenei tau; i te 6 o Pepuere 1923. Ko te Poari ka tu ki Heretaunga i te i o Mei, i te 17 o Akuhata, i te 19 o Oketopa i tenei tau; i te 8 o Pepuere 1923.

12TE TOA TAKITINI.                        Aperira 1, 1922
TE TAAKE ARAWHATA.
I karangatia he Hui ma te rohe o Tamatea ki Omahu i te po o te Paraire to 2 o nga ra o Maehe. Ko Taranaki Te Uamairangi te Tiamana, ko Paraire Tomoana raua ko Peneti nga Hekeretari. He nui nga take i whakahaeretia i runga i te kaupapa i whakaaturia nei e A.. T. Ngata i Te Toa Takitini mo Pepuere. I te uaua o te take nei kowhiritia ana he Komiti hei whakatakoto i tetahi kaupapa. Ko taua Komiti ko Hori Tupaea, ko Raniera Erihana, ko Peneti, Minita. Ka pahitia te nuinga o ta ratou kaupapa i mahi ai, engari ko te wahi whakamutunga kaore i paahitia, ara "kia kaua e neke ake i te tahi-toru (1/3) o te moni riihi o te whenua e riro mo taua taake." Ko ia tenei te motini i paahitia: •
"Ko te teake arawhata (graduated land tax) kua pa taumaha rawa ki etahi o nga whenua o te iwi Maori ina hoki kua riro te 14/10 i te pauna inaianei, a ko taua taake kei te piki haere tonu.
I te whakahaeretanga o tenei take i te Paremata i pohehe nga mema Maori, tera e noho te taake mo nga whenua
Maori ki te taake tawhito (ordinary land tax), i runga ano i te whakahoki a Te Waari, Minita mo nga Moni, i nga patai a nga meme Maori ki a ia.
No reira matou ka inoi kia tirohia arohatia mai tenei take, a kia whakahokia ano te taake mo nga whenua o te iwi Maori ki te taake tuatahi."
He Kutu Honore—I te whai-korero a Colonel J. Leader i Nepia i whakaatu ia i nga mahi a te hoia i te wa o te pakanga nei. Tera tetahi "Tame" i roto i nga parepare e whawhai anu ki te Tiamana. I a ia e whakapuru ana i tana pu ka rongo ake ia i te kutu e ngau ana i tana kaki. Katahi ka tuohu ki te hopu.
I a ia i tuoho ra tika tonu mai te mata a te Tiamana pato ana ki te peeke i muri i a ia. Mehemea kaore tana tuahutanga kua tu te mata ra ki tana mahunga. Katahi ka puritia e ia te kutu ra katahi ka mihi ki tana kutu : "E kutu, mehemea e whai wahi ana ano i runga i a koe hei iringa mo tetahi mera (medal) ka whakamaua atu e ahau i to mea nau ahau i ora ai. Ko tenei i te mea kaore e taea e ahau te whakahonore i a koe, e hoki ki te wahi i hopukia ai koe e ahau.— Katahi ka whakahokia ki tana kaki! "

TE TOA TAKITINI.Aperira 1, 1922
Te Aroha o Rangi-nui Kia Papatuanuku.
Mo te Marama o Aperira ara o Paengawhawha ki te Maori o te tau 1922. Ko Kaipo te whetu kei te arahi i tenei marama na reira kia tupato he ua he matao kei te haere ! Whakawhaititia nga kai ki te rua. Titiro ki te Popokorua.
Nga whakaaturanga a te marama mo nga pai mo nga kino
mo enei ra e 30.
5.5.16 p.m.   Ki te 12 o nga ra he paki.
O12.8.14 a.m.   Ki te 19 o nga ra kaore e ata tau te pai.
)19.0.24 p.m.   Ki te 27 o nga ra he huka he ua.
•27.4.34 p.m.   Ki te 4 o nga ra o Mei he ahua pai.
1 Hatarei.    Ouenuku,    I te ata ki   te  ra  poupou  he   pai, whakahau te mahi.
2 Ratapau.    Okoro.    I te ra poupou ki te ra to he pai.
3 Mane.    Tamatea Aio.    He Tamatea pai tena.
4 Turei.    Tamatea whakapa.    He Tamatea pai tena mo   te tuna.
5 Wenerei.    Huna.     He ra kino he huna kai.
6 Taite.    Ariroa.    He ra pai mo te wero tuna.
7 Paraire.    Maure.    Mai i te ata ki te ahiahi he pai.
8 Hatarei.    Mawharu.    Me pouraka te mahi i te koura  i tenei ra, me te po.
9 Ratapu.    Ohua.    He ra pai rawa.
10 Mane.    Hotu.    He ra kino kei te ngaru to moana engari te tuna.
11 Turei.    Atua.    He ra kino rawa  he whakahaehae i nga mahi katoa.
12 Wenerei.    Turu.    He ra pai.    Ka rere te marama ka  to te ra, tikina   ra nga kai moana i enei ra e 3.
13 Taite.    Rakaunui.    Ka rau nunui te marama.    Tai timu i te ra poupou.
14 Paraire.    Rakau-ma-tohi.    Kua riwha tetahi wahi o te marama.    He ra pai.
15 Hatarei.    Takirau.    I  te ata   ki  te  ra  poupou   he pai
16 Ratapu.    Oike.    I te ra poupou ki te ra to he pai.
17 Mane.    Kore kore hahani.    He ahua ngawari tenei korekore.
18 Turei.    Kore-kore-piri-ki-Tangaroa.    I waenganui po ki te ata ka kai te tuna,
19  Wenerei.    Tangaroa-a-mua.    He ra pai mo te hi ika.
20 Taite.    Tangaroa-a-roto.    Tino pai mo te hi ika he  aho poupou,

14TE TOA TAKITINI.                         Aperira 1, 1922
21 Paraire.    Tangaroa-kiokio.    He tino pai tenei mo  te hi ika kua pukohu a ata.
22 Hatarei.    Otane.    He ra pai he po tuna hoki.
23 Ratapu.    Orongonui.    He ra pai tenei, rapua   nga  kai i nga awa.
24    Mane Mauri. Ite ata ki te ra poupou he pai.. Kua hinapouri.
25    Turei.    Omutu.    He ra kino tenei.
26    Wenerei.    Mutuwhenua.    He ra kino rawa.
27    Taite.    Whiro.    He ra kino ka kohiti te marama.
28    Paraire.    Tirea.    He ra kino ka nui ake  te kitea o te marama.
29    Hatarei.    Hoata.    He ra pai  kua  kitea  nuitia ake te marama.
30    Ratapu.    Ouenuku.    I te ata ki  te ra  poupou  he pai. Whakahautia te mahi.
Ko nga mea hei ata tirohanga ake ko nga Tamatea e rua hei tohu tena mo te huka me te matao e korerotia ake ra ka puta i tenei marama. Titiro hoki ki nga Tangaroa e wha tahi i tenei marama hei tohu ake tenei tera ano e pai nga mahi ika o te moana i tenei marama ahakoa kua huri ke ki tua o nga wa mahi pera. Otira kia tupato ano ka nui nga tohu kua whaiti mai mo te nui o te ua ka puta i roto i tenei tau. He Marangai nui e ai ki nga tohu kei te whakatata mai. Kaore tenei tau e maroke i te ra engari he Hukarere, he Hukapapa he Ua tona kai nui.
Mo te Tai-Hauauru mo Te Waipounamu me tetahi wahi o Te Tai-Rawhiti me pau te hauhake i nga kumara me nga taewa (riwai, parareka,) i tenei marama ano. Ko nga kai i tomuri te whakato ara te kaanga te paukena akuanei mau ai i nga huka kua kiia ake ra, Otira e noho i runga i te tumanako kia puta ko te Manaakitanga hei whakaora i nga mea katoa.
Hui ki Waitangi. E kiia ana 1000 nga Maori o nga wati katoa o Nui Tireni i hui atu ki Waitangi. I toe te Pirimia me Takuta Pomare, me A. T. Ngata ki tana Hui. Na te Pirimia i whakapuare te hooro. Ko te ki hei whakapuare i te whare, he kei koura. I tapaea tana ki, me te kahu Maori, e Henari Te Tau, M.P., ki te Pirimia. Kei roto i te whare nga ingoa e 2,000 o nga tamariki Maori katoa i toe ki te marae o te pakanga.

Aperira 1,1922TE TOA TAKITINI                                15
Nga Moana o te Arawa.
Kua tae mai te whakaata a Apirana Ngata kua oti pai te keehi a Te Arawa mo ana Moana. Kei muri ano nga tino whakamaramatanga. Ko te kaupapa o te whakaotinga koia tenei:—
"1. Kua whakaae te Karauna ki te mana o Te Arawa ki nga mahinga ika a nga tipuna mai ra no, me te mau o tona mana ki ona urupa i nga moana katoa. Kua whakaae hoki a Te Arawa ko te taitara ki nga moana kei te Karauna.
2. Tera e whakaturia he Poari pera me te Poari whakahaere i te moana o Rotoiti hei whakahaere i nga tahataha o Rotokakahi. Ko te moutere ka rahuitia hei urupa.
3. Ko nga raihana hii taraute ka whakanekehia ake i te 20 ki te 40 mo te kore utu.
Ka whakaputaina te moni e £6,000 i ia tau i ia tau ki tetahi Poari e whakaritea hei whakahaere tikanga e puta ai he painga kia Te Arawa katoa me ona hapu. Ko taua moni hei painga mo te iwi, kaore mo te tangata takitahi. Engari ka whai-mana taua Poari ki te awhina i nga take tika a ia hapu a ia hapu. Ka ahei te Poari ki te nama moni a ko te itareti me utu i roto i nga moni a-tau (ara te £6,000). Ko te moni tuatahi me utu atu i te mutunga o te Paremata i te tau 1923, a ko te Ture me whakatikatika i tenei tau 1922.
5. Ko nga raruraru o te keehi a Te Arawa ma te Kawanatanga e utu, engari ko te moni kaua hei neke atu i te £2,000. Ko taua moni me whakaputa i roto i nga tau e wha, ara kia £500 i te tau, a ko te utunga tuatahi hei muri i te paremata o te tau 1923"
Kia ora nga hapu o Te Arawa mo to koutou kaha ki te kawe haere i ta koutou keehi a tutuki pai ana. He tino waimarie to koutou. Kia nui hoki nga mihi kia A. T. Ngata mo tona manawanui, me tona marama ki te awhina haere i a Te Arawa mai ono i te timatanga tae noa ki te otinga o te keehi. Kia ora hoki a Te Aara te roia matau, me to tatou hoa me Mr. Levien.
MATE O TE KAI.—E ki ana a Heuheu Poutawa "tenei te mate o Te Wairoa, te taewa te kumara, te paukena te oti me era atu mea mate katoa i te awha. Tenei te tangi a tetahi kuia o mia :—" Haere e te kai te pono o te tangata, ki nga tira haere, hoatu koe e te kai ko au hei muri nei. E tata mama e ahu ki uta ra ki nga kai a Toi i waiho ki muri ra, te mamaku te aruhe te pou o te tangata ki nga tira haere ei!"

16TE TOA TAKITINI                        Aperira, 1, 1922
KIA  ORA NGA MANAAKITANGA.
Nutana Te Kawe, Frasertown, 6/6; Horomona Pewa, Tangiwai, Mangapoike, 6/6; Ri Karauria, Box 403, Dannevirke, £1; Morehu Manihera, Papawai, Greytown, 6/6; Rongomai Manutuke, Gisborne, 6/6; Nau Brown, Whangarei, 6/6; Erua Raukura, Ngatapa, Gisborne, 6/6; Mere-kete Cooper, Gisborne, 6/6; Rina Reremoana, —————, 6/6, Paramena Mokemoke, Wharerata, Muriwai, 6/6; Paratene Waiti, Waipiro Bay, 6/6; Arapata Te Hau, Tikioterangi, Gisborne, 6/6; Hera Kaiwahie, Waipiro Bay, 6/6; Henare Ruru, Te Karaka, Gisborne, £1 (3yrs. sub.); Tamaiwaho Hiona, Masterton, 6/6; Taituha Waitere, Papawai, Greytown, 6/6; Matenga Kahu, Waipiro Bay, 6/6; ]. Takerei, Auckland, 6/6; Te Moa Tauraurau, Waitara, 6/6; E. Paul Mokai, Taupo, 6/6; Poihipi Te Kume, Oruanui, Taupo, 6/6; Hoani Wereta, Mokai, Taupo, 6/6; Nepia Matenga. Oruanui, Taupo, 6/6; Hakopa, Moawhango, 6/6; Otene Paora, Orakei Auckland, 6/6; Heuheu Poutawa, Wairoa, 6/6; Kupenga Te Waire, New Brighton, 6/6; Horomona Himiona, Rotoiti, 6/6; Hurae Wahapapa, Rotoiti, 6/6; Pare Takuira, Ohinepanea, 6/6: Mita Tuhuru-huru, Te Ngae, Rotorua, 6/6; Kingi Topa Taihape, 6/6; Hori Te Waru Otaki, 6/6; W. Mihaka, Temuka (Geraldine), 6/6; Tawhanga Eruera, New Plymouth, 6/6; Hemi Puriri, M. A.C., 6/6; Takerei Ihaia, Opapa, 6/6; Pura Logan, Waipawa, 19/-; Meeke Tanera, 6/6; Te Hurinui Apanui, Whakatane, 6/6; Hika Tawho, Ruatoki N., 6/6; W. Turei, Greytown, 3/6; Okioki Morehu, Otorohanga, 6/6; Turi Carroll, Wairoa, £l; Rev. W. H. Keretene, Kamo. 6/6; Ernest Hooper, Gisborne, £l Tupara Tamana, Ruatoki, 10/-; Tamati Nehu, Tokomaru, 6/6; D.' B. Kent, Waipukurau, 11/8; Peti Matene, Waipiro Bay, 8/-; Puti August, Waimaramara, 6/6; Maihaere Tamaiwaea, Fernhill, 6/6; Huriwai Arona, Fernhill, 6/6; Rotia Hone, Fernhill, 14/-; Taranaki Te Ua, Fern-hill, £l 2/-; Kepa Winiata, Fernhill, 10/-; Hanara Ihaka, Fernhill, 10-; Hone Ngata, Rangitukia, 13/7; Te Pouwhare, Ruatoki, 7/-; Rev. Teri Paerata, Tokaanu. £1; M. V. Bell. Gisborne, 14/-; K. ?. Teana. Tinaa-ruhe, 6/6; Tamati Pewhairangi, Hikuwai, 7/6; Mrs M. Tamihana, Gisborne, 10/6; Mikaera Pewhairangi, Tokomaru, £1/0/3; Raniera Pewhairangi, Tokomaru, £l/6/6; W. Wirihana, Ruatahuna, 6/6; Rev.Rawnsley Patutahi, 7/4; Hakopa Haerewa, Ruatorea 10/-
TA TATOU PEPA. Kanui te whakamihi mo to koutou kana ki te awhina mai i ta koutou taonga, i te timatanga mai o "Te Toa Takitini" e 240 nga tangata e tango ana. Inaianei i roto i nga marama e waru, kua eke ki te 500. E wha marama kei muri Ka :.iui'i u-i te IHU o -"Te Toa Takitini." Ko te hiahia o nga kai-whakahae e o te pepa kia eke nga kape i te marama ki te 1,000. Tena e hoa ma whaka.-putaina to koutou kaha. Ko te kai-paihere tenei i a tatou i te iwi Maori inaianei. Ko ta koutou pepa te marae hei horahanga ma ia rangatira ma ia rangatira i ona whakaaro nunui, i ona maramatanga hei painga mo nga morehu o te iwi Maori. Noreira, whakamana te kupu a Te Kai Kauwhau e ki ra " Maka to taro ki te mata o nga wai ; kia maha hoki nga ra ka kitea ano e koe." Mahara ano hoki ki te ingoa o ta tatou pepa "Te Toa Takitini." Ahakoa te kaha o nga kai-whaka-haere he " Te Toa Takitahi." Engari ka rite katoa mai to koutou kaha katahi ka tika te ingoa nei 'TE TOA TAKITINI. '
HART & Co., Printers, Hastings.