![]() |
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 94. 01 June 1929 |
![]() |
1 997 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI Registered at the G. P. O, as a Newspaper. Nama 94 HASTINGS Hune 1st, 1929. TIHE! MARI ORA! I te kaha o te tohe a te Motu: Kua whakahokia ano te ingoa o ta tatou Pepa ki te TOA TAKITINI. Tena kia kahakaha mai ano ki te whangai i ta tatou pepa, ki nga rongo-korero o tatou waahi. Nga korero o te Pihopatanga, te hinengaro Maori, te ui whakaaro, nga mahi, nga kupu matau, nga tumanako, me era atu korero whaihua. Kia marama te tuhituhi mai i a koutou reta. whakaaro hoki. Kei nga Etita ia te tataritanga o nga mea hei rau ki roto o te pepa. Kia mahara ano ki te kupu a Tamaterangi, "He ao te rangi ka uhia. He huruhuru te manu ka rere. " Ki ta Plutarch "He moni te uaua o te whawhai. " NA TE "TOA. " Tatau! Tatau! Ki etahi reu o tatau. "Tatou! Tatou!" Na te kaumatua nei na Timi Kara tenei kupu, nona nga kaumatua, i tona hokinga mai i Ingarangi i te tau 1917. Ko taana kupu o mua atu. "Tai- hoa. "" He kupu tera naana o tona taiohitanga i a ia ka eke ki te taumata o nga tikanga, hei aruaru i nga whiuwhiu a te pake- ha ki runga ki te tangata maori, hei whakatupato hoki i te nga- kau hikaka o te iwi Maori.
![]() |
2 998 |
▲back to top |
998\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 iwi e kiia nei ko te wiwi i nga tangata whai rawa tae noa atu ki te rawakore- He wahi tana ki tena, ki tena, a ki katoa ko te reo ngawari e tahuritia mai ai e te tangata, ko te reo aroha e mariri ai te pouri, ko te reo katakata e parea ake ai te whakatakariri. He ngakau tuwhera, he marae, he whakaiti, he pukunui ki nga mahi katoa, he ringa whakarewa i nga Minita karakia, he wahine whakapono a ngakau. Ki ana tamariki ake he koka tuturu, he hoa takaro no ratau, he hoa i nga haere katoa. Ki tana tane he wahine pono, he wahine ngakau aroha ki te papare ake i nga pukupuku a te ngakau. Ko te ahua i a Ngati-Porou ka tau atu ki nga iwi i ko atu. i tua mai, ki nga marae katoa i tae ai raua ko tana tamaiti. Na, waiho kia tangihia ana ki te tangi-a-iwi, ki te tangi-a- ngakau a ia iwi, a ia iwi, he tangi e whaka-honore ana i to te iwi ahua- Ehara, e Ma. he kuatau noa atu: Moumou koe ki te rere i mua. e. Ko Ma kei Te Pahi, kei Puputa Mama: Aue! te whakaaroha i roto. e. Haere korua, tikarohia atu I taku manawa i motuhia i te ao, e. NGA RETA TUKU MAI. Ki nga Etita: E hoa ma. e whakamihi ana toku ngakau mo nga kupu o te Whakapono e panuitia ana ki te wharangi tua- tahi o te Pepa. Kia ora. T tuhi atu ai ahau, he hiahia noku kia panuitia tetahi Motini e whakaaro ana ahau kia kokiritia ki te aroaro o te Hinota Pakeha i tenei tau. Ina taua motini: — 1- T te mea he tokomaha nga tangata o te Hahi Mihingare kua kotiti ke atu ki te Hahi Ringatu, ki te Hahi Ratana, i runga i te whakaaro pohehe kei aua Hahi anake te mohio me te mana whakaora hei patu i nga mate e kiia nei 'he mate maori. ' hei patu ranei i te mana tohunga maori: itemea hoki he tokomaha nga tangata e kiia nei 'he porangi' e hemo atu ana i te kainga, e tukua atu ana ranei ki te whare porangi ki reira hemo atu ai. he kore rongo no te Hahi ki nga whaka- hau a te Ariki, kua tae tenei ki te wa e tika ana kia oho ake tatou i te moe ki te mahi ki te awhina i te iwi Maori. 2. Ko te whakaaro Ienei o te Hinota, me whakatu he ropu (komiti ranei ) hei uiui hei rapu i te tino tikanga o nga mate e patu nei i te iwi Maori-ara o nga tu mate e kiia nei he mate maori. " 'he rewera. " Me whaimana hoki taua ropu i raro i te
![]() |
3 999 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 999 mana o te Hahi ki te whakaora i te hunga e pangia e aua tu mate, me whai mana hoki i runga i te Ingoa o Ihu Karaiti ki te patu i nga mana o nga tohunga maori e mahi tonu nei i nga mahi maori. 3. Ko Revs. P. Hakiwai. H- Huata. P. Tamahori. H. P. Manaro. me E- M. E. Te Tikao, ko te Hemana Pokiha. Renata Tamepo. me te kai-motini hei mema mo taua Ropu: a kei a ratou ano te tikanga mo te karanga i etahi atu hei hoa mahi mo ratou. '" Ahakoa e wha nga marama e heke iho nei i mua o te Hinota, he mea pai ki toku whakaaro te panui atu i te motini nei i naianei kei ohorere oku hoa minita me nga mangai-rei- mana i na tae ratou ki te Hinota, kia whai taima ai hoki tatou ki te rapu i nga mea e tika ana hei korero ki te hui. E hiahia ana hoki ahau kia tuhituhi etahi atu i o ratou whakaaro ki te Toa ranei, ki ahau ranei, kia wawe ai ahau te mohio ki nga ingoa o nga kai tautoko i te motini. He toru- toru nga tangata e tae ki te Hinota whai korero ai. Ko te tokomaha ka noho mai i o ratou kainga- Na reira kia tere koutou, e oku hoa aroha, te tuhituhi i o koutou whakaaro mo tenei take nui. Heoi ano. Na te hoa aroha nui o te iwi Maori katoa Na Kenana Aata Wiremu Te Aute. Pukehou. Nepia. 14/5 29. HE MIHI NA TE PIHOPA O AOTEAROA. Tenei ta koutou pononga Pihopa kei te torotoro haere i nga marae o nga morehu o te iwi Maori e noho mai nei i te Waipounamu. Kua taea nga marae i whakaritea ai o Aotea- roa, kua whakawhiwhia ki nga manaakitanga o tena Pihopa- tanga. Kanui ra te whakamihi ki nga manaakitanga tinana me nga manaakitanga wairua puta noa te Motu katoa nei. Ma te Matua i te waahi ngaro koutou katoa e manaaki e tiaki e atawhai. Nga Aitua-— Tena koutou me nga aitua o te Motu katoa. E kore e taea te whakahuahua nga ingoa katoa o te hunga ka wehe nei i a tatou. Kei te tangi to koutou Pihopa ki o tatou aitua katoa. Otira kei te nui rawa te tangi o te Motu katoa nei ki to tatou whaea rangatira kia Reiri Arihia Ngata, me tana tama iwi Maori katoa nei i pera rawa te kaha ki te awhina ki te matamua i haere tata atu i mua i a ia. Iti rawa nga wahine o te manaaki i nga mahi hei painga mo te iwi Maori. Kaore ana titiro kanohi tangata. I rite katoa tana manaaki Ahakoa taha tinana, ahakoa taha wairua, koia tonu kei mua e whaka-
![]() |
4 1000 |
▲back to top |
1000 TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 tikatika haere ana. I tino tapatahi tona whakaaro ki te hapai i nga mahi nunui a to tatou matua a Apirana. Ko tana tamaiti ko Te Makarini he matamua no nga tamariki o te iwi Maori i tino akona ki nga matauranga hohonu o nga mahi ahuwhenua- He tamaiti ngakau aroha, ngakau whakaaro nui whakaro hohonu, o nga mahi ahuwhenua. He tamaiti hoki i aroha nuitia e ona hoa katoa o te whanau '"wiwi. " Haere e kui. Haere korua ko ta tatau tamaiti. Haere ki te Ariki Haere ki tou okiokinga- E kore rawa korua e ware- waretia. Ko te ha o a korua mahi tenei ra ka waiho hei mea ataahua ki runga ki o korua hapu maha. MIHI WIREMU. No nga ra timatanga o Mei ka moe te whaea o te iwi Maori i te moenga roa- I mate atu ki tona kainga i Huakarere. Ko ona tau i tona matenga kua tae ki te iwa tekau. I rokohanga ahau ki Nelson i tona matenga, engari no te hokinga atu ki Heretaunga ka tae ahau ki te mau atu i te aroha o te iwi nui tonu ki to tatou koka. Kei te tangi katoa ana tamariki me ana mokopuna o Aotearoa me Te Waipounamu ki a ia. Kaore ano ahau i kite i tetahi tangata wahine, taane ranei, i neke atu te ngakau whakapono i tona. Ihiihi ana te wairua o te tangata ina noho atu i tona taha. i te kite tonu atu i te nui o tona whakapono, i te kaha o tona aroha ki tona Ariki, me te mohio tonu atu kei runga tonu i a ia te Wairua Tapu e tau ana. Kanui te whakamihi o te whanau a Te Wiremu mo te taenga atu o nga wahine o Ngati Porou ki te toro atu i a ratou i te taenga mai nei ki Heretaunga ki te mau mai i nga mate o Reiri Ngata raua ko Te Makarini. HUKARERE WHARE KARAKIA Kua roa te wa e whakahaeretia ana tenei korero kia hanga he Whare-karakia mo Hukarere. Hui katoa nga moni kua takoto £1, 100. Apiti ki tenei, £100 te moni a te Thirty Thousand Club i kohi ai hei utu mo nga whakairo Maori hei whakauru ki roto i te whare. Ko te utu katoa mo te whare e oti ai tera e tae ki te £2, 500. Kua puta taku inoi ki te Hahi pakeha kia arohatia mai hoki e ratou tenei take- Kaati, tenei hoki ahau e inoi nei ki taku iwi Maori kia whai-whakaaro mai ki tenei taonga nui hei painga mo nga tamariki wahine o te iwi nui tonu.; Hei te 25 o nga ra o Hepetema ka tu te Hinota ki Nepia. Ko te tumanako kia tae mai te whakaaro a nga iwi mo tenei take i mua atu o te Hinota, kia waiho ai mo te ra o te Hinota ka whaka-takoto ai te kohatu o te kokonga- He aha ra he tohu whakamahara ma tatou ma te iwi nui tonu kia Mihi Wiremu me Reiri Ngata. Tokorua raua i tu nui tonu mai i
![]() |
5 1001 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_1001 roto i te hinengaro o te iwi Maori katoa. He take tika tenei hei tirotiro ma nga Komiti Tumuaki. TE WAIPOUNAMU Tenei kua tae mai to koutou Pihopa kei te Pihopa-tanga o Christchurch e haere ana i enei ra tae noa ki te 14 o Hune. Kua oti te haere tuatahi o Aotearoa me ona rohe Pihopatanga. Kua taea hoki te Pihopatanga o Nelson. Kanui te manaakititia haeretia o te Pihopatanga o te Maori Engari ko te mate ko te torutoru rawa o nga morehu Maori e noho atu nei i Te Waipounamu. Ko nga wahi i hui ai nga Maori i Nelson ko Motueka, ko Takaka, ko Onekaka, ko Okawa, ko Wairau- Ahakoa torutoru nei nga tangata, ko te manaaki nui atu. No te tau 1896 ka whakapangia te Pihopa hei Rikona ki Nelson. No te 1897 ka Pirititia. No reira pea i nui rawa ai te man- aaki a nga pakeha i to koutou Pihopa. Hui katoa nga tangata i te hui po powhiri i te Pihopa 1, 200 i te taone o Nelson, a pera ano hoki te tokomaha i Blenheim. He mea whakamiharo te whakaaro nui me te aroha o te iwi pakeha ki a tatou ki te iwi Maori- TE TAIMA TEPARA A TE PIHOPA. Mei. 25 Ka tae ki Christchurch. I te ahiahi ka powhiritia e nga nga tangata o Tuahiwi. 26- Karakia ki Tuahiwi i te ata. Hui i te awatea Kauwhau ki te Cathedral i te po. 27. Hui Maori ki te whare o te Pihopa o Christchurch i te awatea. Hui nui ki te Choral Hall i te ahiahi. 28- Ka tae, ki Port Levy. Hui Maori. 29 Karakaia Whakau ki Little River i te ata. Hakari a nga Maori i te tina. 30. Hui Powhiri ki Ashburton- 31. Hui ki Temuka Hune 1. Kei Temuka 2. Temuka i te ata. Arowhenua i te awatea, Timaru i te po. 3. Timaru. Whai-korero ki nga Kaiwhakaako kura Ratapu- 4. Tereina ki Hokitika ki Arahura me nga kainga o tera tai. 11- Ka hoki ki Christchurch. 12 Ka whaikorero ki te Radio i 3YA i te iwa o nga haora i te po. Ka mutu i konei te rauna' tuatahi a te Pihopa. Ko te Pihopatanga o Dunedin me Whare Kauri kua hikitia mo te raumati. Ka on: te mare i te WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
![]() |
6 1002 |
▲back to top |
1002\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 TE HUI KI WAITARA. (P. H. T. ) No te 12 o nga ra o Mei nei ka karangarangatia e Ta A- T. Ngata nga waka o roto i Te Tairawhiti kia kohiritia mai he mangai mo ratou hei haere tahi me ia ki Te Hui a nga Iwi i raro i Ienei karangatanga i a Taranaki i pohiri ai i Te Minita Maori, kia hui atu ki te marae i Manukorihi waahi o Waitara, e tika nei kia kiia taua hui he karangatanga na Te Taihaua- uru i Te Tairawhiti, otira i Te Motu katoa kia hui ki te whakarongo i a ratou kupu mo te ripoata a Nga Komihana na ratou nei i tirotiro te mate o Taranaki mo nga Whenua Rau- patu, i riro he nei i Te Kawanatanga, timata mai i te awa o Waitara tae noa ki te awa o Patea. Na te nui o te rongo o ienei male me nga tukinotanga i a ratou i nga ra kua huri ki muri, kua ngaro nei nga a pu- korero, nga inana rangatira, nga kai-hautu o nga waka whaka- teretere i roto i te wa o te pouritanga, koia i te reo whakaoho ki Te Tairawhiti, kori ana te maatua iwi. Te Arawa! Matatua! Horouta! Takitimu! Te Hoe-whaka-te-ngakau rite tonu te whakamau atu to ihu waka ko Taranaki, he tangi he mihi ki te ao tawhito. i-na-rangatia tu i te morehu tangata i te morehu whenua me te taahu kupu i waihotia ake ki Te Ao-tu-roa. he tumanako mo Te Ao-hou me ona Kaupeka-te-whiwhia, te-kore- kore ranei, koianei i tika ai tenei kupu, waimarie ana te whakarongo ki te reo karanga "Haramai! Tatau ka haere ki Waitara kia rongo i te kupu a Te Tai-hauauru mo te rongoa kua whakaaria nei e nga Komihana mo te patunga-he-tanga i a Taranaki me ona whenua! Kei te mihi kei te 'taikiu" ki Te Kai-hautu o te waka o Te Tairawhiti na ana te maramatanga ka whiti atu i nga tai- papaki-rua o Arai-te-uru i whakamoea mai i roto o Whanganui- a-rua ka miria atu i nga pararinga-a-ihu-moana o Parininihi, ko te ra ka whiti nei ki tua o Tawauwau! Na Matene ka tutataki nga tira o Te Tairawhiti. No Matatua ko Keepa Tawhio, Tamarau, Rangiaho. No Te Whakatohea ko Anaru Tiweka- No Te Arawa ko Taupopoki, Taiporutu. No Horouta ko Renata Tamepo. Rangiahua, No Takitimu ko Rev. Hakiwai. Paora Kurupo. Nikera, Tomoana. Na te waipuke ka pakaru nga huarahi, ka kore te nuinga o Te Tairawhiti e puta mai. Mehemea i pai, pokia te whenua ki te ki te kawe atu i Te Minita Maori ki Te Taihauauru. Te taenga ki te marae. Te pohiri wahine, he taua katoa nga kakahu, he tohu tangi ki te aitua i runga i Te Minita me Te Tairawhiti, he tangi ki nga tupuna me te iwi ka ngaro ki te po, me te matua whenua i paru nei i te toto o ratou matua kua ngaro. Te tangata, te marae. te whenua, ano he roimata whakatinana no ratou ma. Ko Taranaki maunga ia purata ana ona mata i a tamanui-te-ra te miramira, ano te rite he
![]() |
7 1003 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 1003 tamahine potiki he aroaro i kumea, i wania hoki hei Raukura hei piki kotuku ma tama i te marangai-areare- Kaore i taea nga karakia nunui, roroa, whakawehi, tau- hou te hopu haere, i roto i nga whaikorero a te rangai rau rangatira, nga uri whakatupu o Te Taihauauru, whakatau mai i te ope o Te Tairawhiti i whaka maanawa ai ki o ratou tupuna nga reo karangaranga i era nga ra. '" E! tenei te manuhiri-tu- a-rangi ka u ki Manukorihi, ko Waitara ki tenei kaokao ko Pa- tea ki tera kaokao o Taranaki maunga! "'Haere mai! Haere mai! Koia ra enei te whakarapopototanga o nga kupu pohiri i Te Minita Maori me tona ope o Te Tairawhiti me o ratou rangatira o 'Te Wainui-a-rua, (Wanganui). He nui hoki te tangi atu me te aroha i te kitenga atu i a Ta Maui, te iti rawa i te kurunga a tona mate taumaha, ano tona ahua he tangata iti rawa. I roto i nga kupu whakautu a Ta A. T- Ngata mo nga kupu pohiri, i mihi atu ki te iwi mo nga kupu mo nga waiata me nga karakia nunui, hohonu, i takoto mai ki te marae. Otira i whakamarama ia me korero maori noa iho ratou: hei te reo marama, kia kitea atu ai te tino hiahia o Taranaki, he rima mano ranei, he tekau mano ranei, he rau mano ranei, he whenua he moni ranei, he whenua anake ranei. E mahara ana hoki ia he mea tika kia whakaturia he komiti mo Tara- naki hei whakahaere i aua tumanakotanga mo nga hiaha o te iwi kia puta ai. I whakaatu hoik ia ki te taonga a Ngati Tuwharetoa i Tongariro, whakaurua ana he Maori tetahi o te Komiti tuku ai hei putiputi mo te motu ki te Kawanatanga ara mo te whakahaere i taua taonga. E mahara ana ia he mea tika kia whakaurua kia rua nga Maori mo te Komiti whakahaere mo Taranaki maunga, kia whai waahi atu ai ano a Taranaki ki te maunga o ratou tupuna. I whakamarama ano hoki ia ko tona hiahia kia whaka watea ake nga kaumatua ki tahaki, ka tuku mai i te hunga taitamariki kia whawha tahi ki nga tikanga o enei ra. Ki ta ratau hoki kei a ratou te kaha tinana me te kaha whaka- aro- Ko nga ra kei nuia he nui ke mo ratou, kua iti mai mo nga kaumatua, kia noho mai nga kaumatua hei tohutohu atu mo nga mea i he i o ratou nei ra a kia whakakaha atu i a ratou (te hunga taitamariki) kia haere whakamua tonu aru. T whakamahara atu ano ia mo nga hui nunui o Te Tairawhiti me Whanganui me Waikato he whakahaere tikanga, he ra- purapu huarahi e mama ai te whaka nohonoho taitamariki ki runga i nga whenua, te tautoko i nga taitamariki maaka ki nga mahi ahuwhenua o ia ahua o ia ahua. No te aonga ake o te ra, Hatarei Mei 18 o nga ra 10 a-m.
![]() |
8 1004 |
▲back to top |
1004\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 ka puta nga poi karakia a Te Whiti raua ko Tohu ki te marae, na Te Kapinga nga kupu whakamarama, te mau roa o Tara- naki ki aua taonga he whakamahara tonu ki aua kaumatua me nga ra i heke ai te toto ki Waitara me nga tukinotanga i roto i nga ra ka hori ki muri a Te Kawanatanga. Mai i reira e iri nei ano te Raukura tae mai ki enei ra. Nga kupu whakaari a Te Whiti ka hui te motu katoa ki Waitara ki te whakarite whakawa mo Waitara te take mo nga! mate e iri nei i runga i Taranaki a he tekau-ma-waru taua ra. Mehemea koia tenei ko taua ra kei te pai! Haere mai e Te Tairawhiti! Haere mai e te motu! No muri i nga poi ka tu a Ta Maui ki te mihi ki Te Minita Maori me tona ope katoa me te ahuatanga o nga aitua i pa ki runga ki te Minita me te pouri i horapa ki runga i te motu katoa mo te mate o Ta Timi Kara o Taranaki Te Uamairangi o Reiri Arihia Ngata me tona tamaiti Te Makarini. I whakamarama a Ta Maui kua oti te kupu a Taranaki ka tango ia i te Rima Mano i tenei wa, engari me nuku atu. Kua rite te whakaae ho komiti koia tenei: — Ngati Tama Ta Maui Ngati Mutunga Ta Maui Ngati Maru Ta Maui Te Atiawa Ta Maui Taranaki Raungaiti Ngarauru Whakarua Ngarauru Tupito Ngati Huanui Rangihuna Ka tu atu a Ta A. T- Ngata ki te mihi atu ki te mama o te kohiritanga i te komiti. I konei ia ka tono ki te iwi ina kara- ngatia te komiti kia haere atu ki Poneke, kia maru tonu a muri i a Taranaki ki te whakarongo, ki te whakatakoto ranei i nga mea e hiahiatia ana e te iwi e pa ana ki te ripoata a nga Komihana. I whakaatu hoki ia heoi tana he haere mai kia rongo i te kupu a Taranaki. Kaati ma ana e mau ki te aroaro o Te Kawanatanga aua putake Ina oti taua putake he mea tika tonu kia karangatia e Taranaki te motu katoa me kore e taea te whakatutuki i tenei nana: —Tatau! Tatau! I muri o tenei ka tono ia ki te hunga taitamariki kia hui- hui mai i te ahiahi kia korerorero mo nga mahi ahuwhenua me nga awhina moni mo aua tu mahi, me nga whakaaro kei a ratou e mahara ana- I whakamarama hoki ia tenei kua tae mai te ripoata kia in kanui te kaha o te haere whakamua o nga mahi miraka kau o Taranaki a e mihi ana ia ki tenei ahua o te hunga taita- mariki, me te hunga ahuwhenua i roto o Taranaki. No te po ko nga kupu whakakaha a Te Minita i nga tai- tama ki te Ahuwhenua, he tono hoki i te iwi kia maumahara
![]() |
9 1005 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 1005 ki te whakakotahi i nga mahara me nga mahi mo ia tangata mo te iwi. me te motu katoa. • Te whare moenga o Te Tairawhiti ko Waitara-nui-a- Ngarue. Ko Tamawahine te whare kai, tetahi whare atahua, whakamiharo hoki, tae atu ki nga mahi o roto, Te "Dining Room, " Store Room, Kitchen, Pantry. Butcher, me nga Boil- ers e whitu, tae ki te Engine Room. Tino pai, kaore hoki i ko atu! Ka mutu nga korero. Haunga ia nga manaaki, Kanui te whakamoemiti mo nga manaaki- Te teepu nga kai te marae, te whare kai, nga kupu poroporoaki kei te mihi! Mihi ake nei. No te 19 o nga ra ka haere atu te ope ma Mokau ki Ngarua- wahia. AUE Haramai e Te Minita Ko Mei rawa te marama Mo nga Mahi Maori I haramai ai a Ngata Ki roto o Taranaki Ki roto i Taranaki. Kia kite i taua inawa. Ki Te Raukura ehinawa! No wai te tapuwae Haere mai e Te Motu, Ka haruru kei Taranaki? Takahia mai Taranaki No Te Tairawhiti To 'kupu' e Te Raukura. Tika mai nei taua inawa! E hui ai maua inawa! NGA HUI MAORI. Ka tae te Minita mo te Ora (Hon- Mr Stallworthy) ki te takiwa o Ngati-Porou ka korero nga pakeha o reira ki a ia i ta ratau whakahe ki te putuputu o te haere a Ngati-Porou ki nga hui Maori, ka pau nui a ratau moni, ka mahue nga mahi, ka moumou nga ra tika mo nga mahi. Na, ka tukua mai e taua Minita aua whakahe ki te Minita Maori, ki a Ta Apirana Ngata. Ko nga hui i whakahengia nei e nga pakeha o te Tai- rawhiti ko te hui ki te Wairoa i te 17 o nga ra o Hanuere, ko te hui ki Ngaruawahia i te 15 o nga ra o Maehe. I roto i aua wiki e hia ranei nga hui reihi-hoiho a te pakeha i tu ki nga wahi katoa o nga motu e rua; nga hui a ona ropu mo ia take mo ia take i tu ki nga wahi katoa. Kaore rawa i rangona he whakahe ma nga Maori mo te nui rawa o nga moni i pau ki aua hui, i rukerukea ranei ki tera takaro ki te reihi-hoiho. Kaore hoki he whakahe mo te whakahuihui a te pakeha ki etahi wahi korerorero ai i nga tikanga hei painga mo ratau- Heoi nana i wehewehe nga momo hui nei na nga pakeha etahi, na nga Maori noa etahi. He aha nga hui Maori i whakahengia nei? Ko te hui ki te Wairoa i karangatia e Ngati-Kahungunu o te Wairoa kia tae atu a Ngati-Porou ki te awhina i a ratau ki nga mahi i kiia ai e te pakeha hei mahi tika ma te Maori, ara te mahi paamu.
![]() |
10 1006 |
▲back to top |
1006 TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 Ko te hui i Ngaruawahia i karangatia hei whakatutataki i nga whakaaro o nga iwi o te motu, hei whakangawari i nga huarahi e kotahi ai. hei whakanui i te tomokanga o te whare i ata hangaia ki nga whakairo, ki nga tukutuku, ki nga kowhaiwhai, e tohutohu mai nei nga tino tangata o te iwi pakeha kia puritia e te iwi Maori kei ngaro. Akuanei ko te mahara i nga pakeha i whakahe ra. he pai te hui mehemea na te pakeha i karanga, ahakoa i pau nga moni i te haerenga ki taua hui; engari ma te Maori e karanga kaore e kore he hui take kore, moumou kai. moumou moni. Pakeha! Pakeha! TE PIHOPA O AOTEAROA KIA NGATI RAUKAWA. No te 20 onga ra o Aperira ka huri, i u mai ai te Pihopa o Aotearoa kia Ngati Raukawa, ki Otaki. I tamene mai te tangata. Ko nga taka-hoa o te Pihopa, ko te Pihopa o Poneke. ko Kenana Wiremu, Rev Renata. Mr Wills mahita Timuaki Otaki Kareti, me nga hoa Pakeha rangatira. I takoto he matua powhiri ma Ngati Raukawa i te manu. hiri tuarangi: "Haere mai te Pihopa o Aotearoa, na taku mana koe i tiki atu ki te tahatu-o-te-rangi. etc. " Ka tuaruatia: ''Toia mai te waka, etc. " Ka tau hoki te ope ki te marae ki Raukawa- Na Rev Te Muera Tokoaitua i wawae te whai-korero ma te tangata whenua. I muri iho ko Rawiri Te Tahiwi, ko Rere Neketini, ko Kipa Roa. I whakauru ki nga kupu powhiri, manaaki a nga rangatira o te tangata whenua enei kupu e whai ake nei: "Haere mai to matou matua te Pihopa o Poneke. Haere mai, mauria mai to tamaiti te Pihopa Maori- Ho nui whakaharahara to matou koa, i to taenga a-tinana mai. koutou ko ou hoa me te Pihopa o Aotearoa. Mauria mai te Pihopa Maori ki tona temepara ki Rangiatea. Na ona koroua me ona kuia i hanga tenei teme. para mona. Ahakoa kua hamate ratou, ko nga wairua kei te ora. No tenei ra ka kitea kaore i maumau to ratou muiuitanga i roto i te Ariki. Haere mai e tama, te Pihopa o Aotearoa, haere mai ra! Haere mai ki runga i ou iwi. Haere mai kia Ngati Raukawa haere ake. Ka pai, ka tinana i a koe te koingo a te matua-a-iwi ka ngaro ki te po. Whakaterea to waka- Akiakina kia rite te rau o te hoe. Ma te Atua koe, tatou tahi e awhina. " NGA TAKE KI TE PIHOPA O PONEKE Na Kipa Roera i whakapuaki nga take a Ngati Raukawa:
![]() |
11 1007 |
▲back to top |
Hune 1st. 1929 TE TOA TAKITINI 1007 1. He inoi atu kia koe e te Pihopa, kia whakahohoratia te wa, e whakahoroa katoatia mai ai e koutou e nga Pihopa Pakeha te Mana Motuhake o te Hahi Maori ki te Pihopa o Aotearoa. 2. He taonga whenua, moni ta o matou matua i tapae ai ki te Hahi. hei whakatu kura mo a ratou uri i muri i a ratou- Ko, te wariu topu e £22. 000. Ko tetahi wahi o te itareti o te moni nei e £2000 e puta ana hei whangai i te Kareti o Otaki. Kei te Poari o te Hahi enei moni e pupuri ana. Ko te hiahia o Ngati Raukawa, ina whakahoroa te mana motuhake ki to Pihopa o Aotearoa, kia tukua katoatia enei moni hei kaupapa mo te Pihopatanga Maori. 3- He whenua ano i tukua ki te Hahi hei tiaki i to matou temepara i Rangiatea. He moni ano hoki i kohia i te Hui Tiupiri, whakamaharatanga i te tangonga o Ngati Raukawa i te whakapono i te tau 1880. Mai i taua wa ki naianei ka £16, 500 taua moni. E £550 e tangohia ana hei oranga mo nga minita Maori o te Pihopatanga. Me pera ano tenei tahua me tera i te No- 2. 4. Whakakorokoroa nga tikanga o te Kura minita o St. John kia rite ki nga ahuatanga o te Raukahikatea i nga ra ka huri. Tokorua a matou nei taitama i akiritia mai e te Poari o taua kura, he kore whai tiwhikete o nga kura o runga- Kaua tenei. TE PIHOPA O PONEKE. E rua nga take naana ahau i kawe a-tinana mai ki wae- nganui i a koutou, ki to koutou marae atahua. Tuatahi: He whaka honore naku i to koutou Pihopa. Tuarua: He whaka- horo atu naku i to koutou mana ki to koutou Pihopa. He hanga atahua a koutou mihi he nunui hoki a koutou putake, no reira e kore e taea te whakahoki poto atu i konei. Otira ka aata whakaarohia ena putake. Ma to tatou Hinota e aata wananga- Tena ano e pena te tukunga iho. me ta koutou e tumanako na kia motuhake te Pihopatanga o te iwi Maori- Kaua e ponana. Aata ngoi marike. A enei tau e heke iho ka riro katoa atu i a koe to taonga. Kia ora mo a koutou mihi, me nga manaaki. TE PIHOPA O AOTEAROA. Tena koutou e Ngati Raukawa, nga uri o re hunga ka rupeke ki te po. Ahakoa kua hamate ratou, ko a ratou mahi e ora tonu ana. Tena koutou, me a koutou manaaki mai i a maua ko to tatou matua ko te Pihopa o Poneke. E hari ana ahau moku i rongo i ana whakautu i a koutou putake i whaka- takoto mai ki mua i a maua- Manaaki mai hoki i au i to kou- tou Pihopa. Ma koutou ahau e tautoko, ma nga iwi o te Motu, ka mama te haere o nga mahi o to tatou Pihopatanga. Katahi ano ahau ka rongo i nga take penei te nunui i a koutou e
![]() |
12 1008 |
▲back to top |
1008 TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 kokiri mai nei- Ka tae mai ano ahau kia koutou mo enei take. Mo a koutou tamariki hei minita, tukua mai ki au. E hiahia ana ahau ki te whaihanga hou ano i te Raukahikatea. Ki te taea me mea ki te Aute Kareti- E koa ana ahau mo te maunga o te rongo i waenganui i a Kipa Roera raua ko to koutou matua ko Kenana Wiremu. Kua hongi raua, kua mau te rongo ki te rangi ki te whenua. Kia tau nga manaaki- tanga kia koe e Ngati Raukawa. NGA MAHI. Aperira 21 Ratapu: 8 a. m. He karakia Kaingatahitanga Tapu ki Rangiaotea- He tokomaha te hunga i tango i te Hapa. 10 a. m. He tango Hapa ano me te whakau. E 20 i whakau- ngia. 7 p. m- He karakia nui mo nga Maori me nga Pakeha. Ki puhake ana a Rangiatea. I te 30 me te 40 maero te tere mai o te tangata ki tenei karakia- No nga ra ano i nga koroua i penei ai te ki o Rangiatea, ka tahi ano hoki. Ko te rarangi a te Pihopa "Kia koa kia hari i roto i te Ariki" I te ora o te kauwhau a te Pihopa pupu ana te roimata i te kanohi o te tangata. E kore e warewaretia taua kauwhau e Ngati Raukawa e nga Pakeha hoki. Aperira 22: I haere te Pihopa me ona hoa minita ki Papawai. He mea powhiri mai. He nui nga manaaki me nga take i oti i reira. Aperira 23: Ka mahue a Papawai ka ahu ki Pokitana ki te marae o Aputa ki Wairau. He nui nga manaaki me nga mihi ki te Pihopa. Aperira 24: He karakia tango Hapa ma nga Maori o Wairau. I te 11 a. m. he karakia poto ma nga pakeha o Pokitana. I muri iho ka whakamanuhiritia te Pihopa e te Mea o Pokitana- I te 3 p. m. ko te karakia nui ma nga maori kia te Aputa ki Wairau. Aperira 25: Ka mahue a Pokitana ka ahu te tira o te Pihopa ki Wanganui. ERA ATU TAKE- Ka hipa te Pihopa o Aotearoa ki Whanganui, ka tae mai hoki ko te Taraketi a te Popa o Roma i tuku mai ai ki te matoro i nga Iwi Maori i raro i te Hahi Katorika- I manaaki nuitia tenei tangata me ana Pirihi tokoono e Ngati Rauka wa Ko Pokaitara, o taana kahui, ko te Tahiwi me Kipa Koera o te Mihinngare i whakatau i te ope. I mea a Kipa Roera, Mahi tahi ai o matou Hahi e rua. He tikanga tenei na o matou matua o mua iho. E pai ana tetahi ki tetahi. Na enei whakapono i wawae ake te kai tangata i te Iwi Maori i nga ra ka huri. Ta te Tarakete: E koa ana ahau mo a koutou mihi e
![]() |
13 1009 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI 1009 nga rangatira o Ngati Raukawa. E hari ana hoki mo to koutou manaaki i o koutou Hahi e rua- Maku e korero tenei ahua- tanga ki te Popa. Tena ia e koa. E mihi ana ahau mo nga kupu whakamanuhiri a te Pihopa o Aotearoa moku- Kia ora. Kipa Roera Ohau, 29/4/29 PITOPITO KORERO. Kua tino ora a Kingi Hori i tona mate. Ko te mahi tuatahi i maharatia e ia. ko te mataki i nga turoro i te Hohipera. Kingi Eruera VII. I whakahauora ia i nga! turoro, i mihi kia ratou. "E te Atua tohungia te Kingi- I te nui o te hari o tenei Iwi o te Ingarihi i te oranga ake o to ratou kingi, ka rapu he tohu whakawhetai pai mo te oranga ake Kitea ake me moni, hei awhina i te Hohipera, Kingi Eruera; ko te Kingi nei te Perehitini mo te iwa tau. Ka kohi nei te Ingarihi, i te herengi, i te pauna, i te rau pauna, i te mano pauna. Na George Roberts o Wimbledon e £103. 000. na Lord Revelstoke e £100, 000 "E Te Pakeha. " Katahi ano ka hinga te Kawanatanga Kai Mahi o Queens- land. E tau e kawana ana- I mea a McCormack, i hinga ai tona Kawanatanga, na te hiahia tonu o te iwi ki tetahi Kawa- natanga ke. Tetahi na te kaha o te Apitihana ki te ki ma ratou e kitea ai he mahi ma te" hunga kore mahi e 10. 000. Na te kaha tetahi o tona Kawanatanga ki te wawao haere i nga mahi taraika. Ki nga Tiati ia he he tonu no nga whakahaere. he tu no te aronga o nga mahi katoa. Ki te Country Party, he takararo tonu te Kawana Huihui- Kua whakaae a Taranaki ki te £5000 i whakataua e te Komihana hei whakautu i nga Raupatu. Ka puta a-tau tenei moni. Ko Ta Maui Pomare, ko Rangihuna. ko Tupito. ko Whakarua, ko Raungaiti te Poari whakahaere o tenei tahua. Ko te hunga rere-takiwa. i rere mai nei i Ingarangi ki Poihakena, ko Moir rana ko Owen, ka tata tonu hoki te u mai. ka aitua. T te ngaro engari kua kitea i tau ki taha tai. i whati- tetahi o nga parirau. Ko tetahi hua nui o te tomotomo haere o te Pihopa o Aotearoa ki nga marae Pakeha, i a ia e matoro haere nei i nga iwi Maori o te Motu nei ko te tautapa a te Hahi Pakeha maana te £1000 i ia tan hei awhina i te Hahi Maori. Ki te hakiri ake ko Revs. Harawira (Waitara). Panapa (Hokianga). Tikao (Rotorua) Tamahori (Waiapu). Haki- wai (Heretaunga), kua whakaturia hei kai-tirotiro tuarua Sub. Superintendents mo te Pihopatanga o Aotearoa. Ahakoa atarangi noa nga turanga nei. tena pea he arawhata atu enei ki nga turanga nunui kei te heke iho.
![]() |
14 1010 |
▲back to top |
IOIO TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 MIHI WIREMU. I MATE 1 TE RATAPU I TE 5 O MEI. I whanau a Mihi Wiremu ki te Waimate, Pewhairangi, i te tau 1839. Ite tau 1840 ka haere a te Wiremu Parata me taana whanau ki Turanga noho ai- I te taenga ki Waerengaahika i te tau 1859 ka uru taana tamahine ki te mahi whakaako i nga kotiro Maori. I mutu ra taua mahi i te raruraru i a Kereopa ma i te tau 1865, a i rere te Pihopa ki Nepia noho ai- A. no te tau 1875 i hanga ai te Kura Kotiro Maori ki Hukarere: a ko Mihi Wiremu te tino kaiwhakahaere o taua kura. Ko taana mahi he aata whakaako i te Paipera, i nga mea pera, kia tau ai nga kotiro kia kawea ki te Pihopa whaka- ungia ai: tetahi mea ko te whakaako i a ratou ki te tui kakahu. ki te whatu wuuru. Ahakoa ngoikore tonu tona tinana, kaha tonu te wairua ki taua tu mahi, ki te tautoko tonu hoki i te mahita wahine o te kura. I waiho tonu ia hei koka ki nga kotiro katoa kua tae ki te kura, a i te mea kua puta atu i te kura, kua hoki ki te kai- nga, mahara tonu, tuhituhi tonu ia kia ratou kei wareware ratou ki nga tikanga pai i riro i a ratou i te kura. Pera tonu ia taea noatia te ra i wera ai te kura i te tau 1910. A i te hanganga o te kura hou. kihai ia i kaha ki te hoki- hoki tonu ki taua kura, i te tawhiti: he ahakoa ra mahara tonu ia ki a ana tamariki, karanga tonu i a ratou kia haere ake ki tona whare whakaakona ai e ia. I enei tau ka hori nei kua heke haere te kaha o tona tinana, kua ahua matapo hoki, ko ona whakaaro ia man tonu ki te iwi Maori, ki te kura hoki. Ina hoki te tuunga o nga kotiro Maori e ono tekau ma rima ki te taha o te urupa i te 7 onga ra o Mei. me ta ratou waiata i te himene. "'Pumau ki te Atua. " Haere e kui! Haere ki tou okiokinga! REV. PENE TOPI. No te 8 onga ra o Aperira i hemo ai a Rev. Pene Topi ki te Hohipera Nui i Te Kuhi. Ona tau e 56. No te tau 1907 i motuhia ai ia hei Rikona, 1911 hei Piriti. No te tau 1916 i noho ai kia Ngati Maniapoto ko tona male i hinga ai ia he pleurisy me te pneumonia- Kotahi ano te wiki i takoto ai i te hohipera ka hemo. He tangata tenei i arohaina nuitia e tona iwi e Ngati Maniapoto tae atu hoki ki ona hoa Pakeha. Nui atu te tangi me te pouri o tona iwi mo tona wehenga atu i a ratou- He kupu whakarapopototanga i nga mihi a Ngati Mani- apoto ki to ratou minita, matua hoki: "Haere e te hoa-
![]() |
15 1011 |
▲back to top |
Hune 1st, 1929 TE TOA TAKITINI.. 1011 Haere e te kai whangai i o matou wairua, e to matou kai- tirotiro, e te hoa o te katoa. Haere ki tou rangatira ki te Matua Nui i te rangi. Haere tenei kua mahue pani iho matou i a koe. " T te wa e ora ana tenei tangata, o nga mahi katoa, kotahi ano te mahi nui ki a ia ko taana mahi minita. Kahore ona hoki whakamuri. No te 10 onga ra i te 2p. m. ka nehua. Na Rev- K- Karaka o Morrinsville i nehu. Ko te kauwhau i te Atirikona o Wai- kato, na Rev. H. P. Raiti i whakamaori. Ko te minita pakeha o te Kuiti te riiwhi o te Pihopa o Waikato- I reira ano hoki a Rev- H. K. Pou (Taumarunui) me Rev. T. Poihipi (Mercer). E 9 katoa nga minita pakeha. WHAKAMARAMA KI NGA WHANAUNGA. E hoa ma: I whakapau matou i to matou kaha ki te whakamahara atu kia koutou i te aitua nei. No te ngaronga ra ano ka tae mai a koutou whakautu ki nga waea. He aha koa taria mai he reta- Tenei kei te whakaarohia tetahi take hei whakahuihui mai i a tatou. Kua whakaarohia e nga minita maori o Waikato kia whakaarahia tetahi tohu whaka mahara ki a Pene Topi ki te Kuiti. Kia riro ma te Pihopa o te Aotearoa e hura. A taua wa ka powhiritia atu koutou nga whanaunga, me nga hoa minita katoa o te Motu- H. K. Pou. Taumarunui 8/5/29 "TE KORE MAHI. " Dr. Wi Repa Ko te mate nui tenei kei te ao "marama" i tenei wa. Kei Ingarangi etahi miriona tangata kaore i te whiwhi mahi. Kei te noho noaiho. Kei te rapa mahi tonu, engari kaore e whiwhi mahi. Ka hemo kai nga taane, nga wahine, nga tamariki. Ki te pakeha he mate nui whakaharahara te kore e whiwhi ki te mahi. Kei te huihui nga Ropu o te hunga mahi i ia wahi, i ia wahi o Ingarangi, o Kotarana, o Aerana. Kei te whakapae etahi no te Kawanatanga te he. Ki tena ropu, koianei tetahi o nga hara o te Kawanatanga: no reira mo pooti te Kawanatanga kia hinga. Ki etahi ma te Kawa- natanga e rongoa taua mate te kore e whiwhi mahi- Ae, e te Iwi, ko te mate tenei o te ao "marama" o luropi. o Amerika. Kei to tatou Motu ano taua mate e tope ana. Kei te ki nga pepa i nga korero o te kore mahi o Poneke, o Akarana. o Christchurch, o Dunedin, tae noa mai ki Turanga. Kei te aue te pakeha i te kore e whiwhi mahi. Kei te haere he
![]() |
16 1012 |
▲back to top |
1012\_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 teputeihana ki te Pirimia kia whakapuaretia e te Kawana- tanga tetahi huarahi e whai mahi ai nga Ropu mahi. E ki ana nga Ropu mahi o Niu Tireni nei, na te tukunga mai a te Kawanatanga ka hinga ake nei, i nga puhake o Ingarangi I pau ai nga mahi, ka kore he mahi ma te toenga o nga tangata o konei. E ki ana ratou koira tetahi o nga hara o tera Kawanatanga. Kei te kaha a te Waari ki te rongoa i te mate nei. Kei te tau te hara o te Kawanatanga ka hinga ra ki a ia me tona Kawanatanga- Kua whawhaitia kia whakaotiotia nga rerewe tahu. Kua timataia te mahi o te rerewe ki Waikokopu. Kei te aia mai he tangata ki kona; ki etahi wahi atu hoki. Kua hokona mai etahi whenua e pa tata ana ki Timaru hei whaka nohonoho ki te tangata. Na. ki te pakeha, he mate, te KORE MAHI. Kia taua ki te Maori he mea kai-ngakaunuitia te kore mahi. E te Iwi, ko te ahuwhenua te ora. Kei a tatou etahi whenua papai tonu kei te minangia mai e o tatou hoa e te pakeha. Ko aua whenua kaore e mahia e tatou kia puta mai he hua i roto- He maha nga taumaha o te whenua kaore e taea te karo; nga reiti, me nga taake. Te take i kore ai e kitea he moni hei utu i nga reiti he kore e whakamahi i te whenua hei utu i ona raruraru. He maha rawa nga Maori kaore e mahi i te takurua. He maha rawa nga mea e purei piriote ana i nga ra o te wiki, e haurangi ana i nga ra o te wiki. Ko nga pakeha hei nga hatarei rawa ka kitea ki roto i nga whare piriote, ki te hotera ranei. E te Iwi kei kaha te pa o te mate nei o te kore mahi ki te pakeha Korikori tatau, whakaaroaro, whakatupato. Tetahi rongoa o tena mate o te kore mahi he—whenua. Kia tupato. kia mataara. Kei pau nga whenua kei te Kawanatanga ka totoro mai te ringa ki o tatau- Na te whenua te Maori i rangatira ai. Mahia taua whenua kia puta mai he hua. kia kiia ai he whenua rangatira. E te Iwi kei te ki te waha o te pakeha ki te aue i te kore mahi. He iwi toa te pakeha. Akuanei ka kawea e te he o te manawa, ka auta noa, ka auta noa. Kaore hoki a te mate ana tirohanga. Kei te pakeha te ringa kaha, ara te mana i muri i te Kawanatanga. Kaua e moe! E oho! Mahi tahi tatau ko a tatau mema o te Paremete. Kaua e tukua atu ko ratau anake e mataara: ko tatau tahi- Kaore he kaha o te ''Ngira Tutahanga" ka waikura, ka whati. Me tui nga ngira katoa, ka oti te kakahu. Ehara ma wai tatau e tiaki: ma tatau tonu. Ehara ma te Atua. Kaore te Atua e tiaki i te mangere. Kaore te pakeha i te rika mai ki te tango i te rangi i to te Atua kainga.
![]() |
17 1013 |
▲back to top |
Hune 1st. 1929 TE TOA TAKITINI 1013 Kei te rika ke mai ki te whenua ki to te Maori kainga. A, kia noho raha noaiho koe? "He huanga te Atua kia ware noaiho" He huanga te Atua no te hunga mataara. He tangata ke ki te hunga momoe. Me timata tonu tatau te whakaaroaro i naianei, kei ahua tawhiti atu ana te rara o te mate nei- He "NANAKIA" TE MAORI. E 30 nga tai-tama hoia (Boy Scouts) e haere ana ki te Jamboree i Ingarangi a Hune te 8 onga ra- Kotahi he Maori. ko Bob Haraki, no Heretaunga nei. He waimarie taua te iwi Maori ki te whiwhi kia kotahi he mangai mo taua mo tenei iwi iti rawa i raro o te ra. ki roto i nga mahi nunui a nga iwi rarahi o te ao. Ko te Jamboree nei he huinga no nga tai-tama kowhiri o nga iwi katoa i raro o te ra. Ko te kaupapa he whakau i te Houhanga-a-Rongo, ara Peace Pact. I mama ai te Maori ki te haere na te aroha o Miss Hutchenson- Na te wahine nei i tapae he £100 hei tikiti mona. He wahine aroha tonu tenei ki te iwi Maori. He tamahine ia na Hatihana (Hutchenson). tetahi o nga kaumatua i whaka- noho tuatahi ki Heretaunga nei. Kia nui nga ora ki tenei wahine! TE MATE KOHI, Consumption. TE PUTAKE O TE KOHI" T. WI REPA, M. B., Ch. B. waipiro kia inu tona hoa kohi e mare toto ana. Ka mutu tona hoa. ka inu hoki a ia. Kia tupato mo tenei ahua. Kua kite ano au i te tangata ora e inu ana i te kapu wai i muri tata iho i te mea mate kohi. Tuarima: He ngongo i te hau ki i te puehu mate kohi, ka mare te mea kohi ki waho. Ka maroke, ka uru ki roto i te puehu. Ka pa te hau ka puhia haeretia. Ka ngo ngoa e te tangata ka pangia ko ia. Ko ianei te take whaka- houtia nei nga tangata kohi kia tuwha ki ro patara ki runga pukapuka ranei ka tahu ki te ahi; ki runga pakaru kaka ranei ka tahu atu. Tuaona: He Kore no te tangata e tiaki pai i a ia: ka kai waipiro, ka haurangi, ka moe noa i waho ranei i runga i te wahi maku, ka noho i ro kakahu maku mo te nuinga o te ra. ka pangia e te rewharewha. Ka waiho tonu tena hei mahi, ka pangia e te mate kohi. Tera etahi "titiro, " ara' ki te reo pakeha he "test" mo te mate kohi. Ma taua raweke e wai-tohu kua uru to mate kohi ki roto i te tangata. Ahakoa ora te ahua o te tangata, mehemea
![]() |
18 1014 |
▲back to top |
1014\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Hune 1st, 1929 kei roto ia ia te purapura o te kohi e takoko ana, ka waitohu taua "titiro. " Eotoru aua "titro" Anei ratau: (1) "Von Pirfquet, " (2) "Calmette, " (3) "Moro. " Kua whakamatauria te "Von Pirquet, " me te "Moro" ki Niu Tireni nei. I te tau 1913-1914 ka "tirohia" nga tamariki pakeha e 383 o Niu Tireni e nga tohunga o te Tari o te Ora ki te "Von Piquet. " E 93 o aua tamariki he kakano mate kohi i roto. Ko te ahua ia o aua tamariki i mua atu o te "tirohanga" he ora katoa. I mua tata atu i te tau 1927 ka "tirohia" e tahi o nga tamariki kura o Poneke, me Canterbury e Dr Mary Champtaloup o te Tari o te Ora ki te "Moro. " O nga tamariki kura o Canterbury i tirohia, " 17 i roto i te rau tamariki he kakano kohi i roto. O nga tamariki kura o Poneke i "tirohia, " 10 i roto i te rau he kakano kohi i roto. I te Porowini o Poneke ka "tirohia" etahi tamariki Maori. E 25 i roto i te 100 tamariki Maori he kakano kohi i roto. I te "tirohanga" i nga tamariki Maori o nga tau pakeke katoa, ka kitea, e 50 i roto i te 100 tamariki he kakano kohi i roto. Eki ana a Dr. Elaine Gurr, takuta o nga kura Poari o Haki Pei, kanui nga tamariki Maori kei roto i ana kura e tirotiro nei he kakano kohi kei roto. I patai au kia Lambert, kai tirotiro a te Tari o te ora kei te Tai Rawhiti mehemea pewhea te ahua o te kohi ki tona takiwa. Ko tona whakahoki kia au. ka nui. I tata ki te 50 nga whanau kua ata tangohia e au o ratau whakapapa kohi, mai i nga tipuna, ki nga matua, ki nga tamariki, mo nga mokopuna kanui nga mea kohi e whaka- puta ana i tena whakatupuranga, i tena whakatupuranga. Mehe mea e "tirohia" ana ki te "Moro" tera e kitea he kakau kohi kei roto i a katoa. O nga tangata i Nui Tireni e tapatapahia ana (Post Mortem) kia kitea te putake o nga mate, e 28 i roto i te 100 i kitea he nawe mate kohi i tetahi wahi o te tinana ahakoa he mate ke noa atu nana i patu. Ka kite tatau i konei: Tuatahi: he mate whanui te kohi i whanui noa atu i ta tatau e mohio nei. Tuarua: Ora tonu ai te kohi: Ina hoki i kitea ai nga nawe i runga i nan tupapaku a etahi atu mate: Tuatoru: Kei te rere te kakano kohi i nga wahi katoa. Na R. Korteweg o Amsterdam enei korero i kapea mai i roto i te "Tubercle" Nupepa o Mei, 1928. 1. Hunga rawakore: Ka pohara ano te ahua o nga marae me nga whare. He nui te mate kohi. 2. Ka pai nga whare, me nga marae, ka paeratia te mira- ka, ka iti ano te mate kohi. ( Taria te Roanga. ) Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
![]() |
19 212 |
▲back to top |
![]() |
20 s213 |
▲back to top |
191. —HE TANGI MO TE OHONGA, Na Rore. (Ngati-Tuwharetoa). Na Paora Rokino. na Ngamotu Wiremu nga kupu, nga whakamarama. No te 21 o Tihema, 1928, i Waipahihi, Taupo, ka korerotia mai e nga kaumatua nei etahi o nga waiata a to raua tipuna a Rore. Ko Rore no te wa kai tangata, engari i rokohanga mai e te wa o te whakapono nei. Nana tera waiata, "Kaore te aroha ki te kororia tapu, " no tona wa i uru ai ki te whakapono. Otira he uru awangawanga; he wa ka koingo ki te wa maori tuturu kua rohea ra ki muri, a ka puta i roto i ana waiata. Rore Tokoahu Te Rahui Wiremu te Ohonga Te Kiriwera I I I Paora Rokino. \_\_ i i Wi Maihi Maniapoto Ngamotu Wiremu Pareawa He waiata tenei na Rore mo Te Ohonga, he mokopuna nana, ko Te Aro-karaka tetahi o ona ingoa. Ko te tama a Rore, ko Tokoahu, i haere ki te whakahoki i tetahi wahine, he korako, no Ngati-Awa ki Taranaki. He wahine tera i riro taurekareka mai i a Rore, ka whakatipuria ei ia. Ka pakeke, ka whakamoea e Rore ki ana mokopuna; kaore era i pai. Na ka whakahokia e Tokoahu, na Ngati-Awa te tono mai. Ka pupuri a Rore i a Tokoahu mo tana mokopuna te take, kei whai i te tira. Kaore a Tokoahu i rongo, haere tonu. Na mate koeo atu ana a Te Aro-karaka ki Taranaki; koia te tangi nei. Kaore te mamae kai kinikini ana Te tau o taku ate, Me he poko Te Ohonga1 E karangatia nei. Nau mai, e Aro, 2 ki konei taua, Kia hoaia atu ko Te Rangimaio. 3 To kauati na ko Ngarueiterangi4 Hei pana makutu, hei pana korero. E waiho ana koe mo nga nohanga matoru, Ka whakahemo koa kei o tuakana. Ki atu ana au "Nau mai e noho, " Tu ana Tokoahu5 nga matarae I waho o Taku, 6 i waiho te Waitapu, 7 Te ata kitea atu i tua o Tongairo. Tu ana te puehu nga wai e rere I raro o Rangitikei, 8 e whai ana koe
![]() |
21 s214 |
▲back to top |
Te uira9 waewae kei o matua Kei a Waikirinui, kei a Tohe-matanui, 10 Kia homai ana nga rakau" o tawhiti; Ohorere pu te mauri, tangi ana te paoro, Whakahoro atu ana ki roto o Waimea. '2 Kaore he pouri, mei hinga ana koe Ki te aroaro ra o te manu'3 toheroa, E tohu ana, e tauia, he papanga kei raro; Ko Te Tua-o-te-rangi'4 naku i tu awatea Nga tai e whati i waho i Otaki. Tena e 'Raha15 ta taua pokai kura, Whitikitia mai kia mau te pupuri. Ehara ko te mea i kawea ai koe, Ko te poroauahi16 nei, mehe aha te huanga? Mitimiti kau ana te arero, kapekape kau ana Ka hoki mai ki ahau ra. Tenei o nui naku i moumou, Ka whiua te uira, ka maka nga kape, Ka whiua Te Wewehi. 17 ka mahue iho nei Ko Mounganui18 ra; o nui, e tama, I haere ai koe na. 'Te Ohonga: He mokopuna na Rore, mona ta tangi nei; ko T karaka tetahi o ona ingoa. 2Aro: Ko Te Aro-karaka ara, ko Te Ohonga. 3 Te Rangimaio: Ko Io. 4Ngarueiterangi: He atua. 5 Tokoahu: Ko te tama a Rore. 6Taku: Ko Te Kohai-a-Taku, he kurae kei te taha tonga o Waiti Ko te moenga o Te Roro-o-te-rangi. 7Te Waitapu: Kei Motutere, he wai tapu, he tuahu no mua. 8Rangitikei: Ko te awa, ko te takiwa o Rangitikei. 9Te uira waewae: Mo te ahua o te tapuae o nga ope whawhai. 10Tohe-matanui: Ko Te Whatanui pea? 11Nga rakau o tawhiti: He pu. 12Waimea: Kei te taha tonga o Manawatu. 13Manu toheroa: Mo te pakanga. 14Te Tuaoterangi: He toa no Ngati-Awa i mate ki Te Pakakutu taha ki waho o Otaki. 15'Raha: Te Rauparaha. 16Poroauahi: I whakaritea te wahine korako ra ki te torori. 17Te Wewehi: He tiki, a he patu. 18Mounganui: He tiki. 192. —HE TANGI MO TE KOHIKA, Na Tikina (Ngati-Tuwharetoa). Na Te Taite Te Tomo nga kupu, nga whakamarama I tangihia e Tikina ki Raropo, i Hauhungaroa, i 1 hauauru o Taupo. Ko Te Kohika tenei nana te waiata 112. Ko Te Kohika tenei e, korerotia ra i te waiata nama 173; i moe i a Te Rerehau, nana te waiata nama 42.
![]() |
22 s215 |
▲back to top |
(Ref: Taite 25). E to. e te ra! Hohoro te ngaro atu, Kei whai atu hoki taku hoa i a koe. Engari ano koe he ngaro ka hoki mai; Tena ko taku ipo he ngaro ka oti atu. Ka waiho au i konei karangi noa ai. Kati nei koange he ngonginga huri atu. Me ngongi aronui, kia kite te marea I oku mapara e mau ana i aronui, E mau ana i rua ngutu. E pai ana ano mei tere wawe ko au Te takapau a te tua ki te papa tiraha. Kia kite ai koe i aku kapara puni I pepehatia ai e aku kaumatua, I tohea ai au kia oti hei koha Kia koe, e te tau, ina mahue iho I taku tinana nei, mei pono ki tera. No to wawenga nei, haha kau atu ana. Mei uru no runga e taea te motumotu, Hei whakawhiwhinga atu ki to ringa, e He aha te huanga i waiho iho ai, Hei pakinga hau, hei whitinga ma te ra, Hei tirohanga mata ma te hanga ware i Ka pa ia nei ko te toka i Ahuru, Mana e parahu o miringa rau nei, Ka ponita noa ahau, ka korokeke te mo 193. —HE TANGI MO TE AOTUROA Na Te Rangihinganui. Na Te Taite Te Tomo nga kupu, nga whaka tamahine a Te Aoturoa na Te Rangihinganu Atanatiu. (Ref.: Taite 27). E whiti, e te ra!' Ka pai hoki koe, Ki te whakaoho mai; Na te mea ia ra Ka nenewha ki te moe, Te hirenga a te ra Korowhiti tonu ake Taku manawa i roto, Oho marire ana, Ata tau marire. He hanga pai noa iho, Mei rite tahi mai Te hanga nei a taringa Te kokopa ake Kia rongo a tinana. Ina hoki te he He tuhanga riri kore.
![]() |
23 s216 |
▲back to top |
Mei kite tahi ake I te rehunga mata, Tena ko tenei Ko Puanga tonu atu. Ai te marama E hora ki to taha Hei taunga mai Ma o tupuna. Nau mai, e hine, Taua ki konei, Kia waituhitia O mata rauwhero, Te urunga o te rau, Te moenga o te tini. Te noho atu koe 1 te aoturoa, I te ao pakakina, ' I te ao pakarea. 2 Ko te ao tena Hei wehinga mou; Ka moumou nei koe Ki te rua hounuku, Ki te rua whakapakaki: Te rokohanga ki au, E te tamaiti! pakakina: Ao marama, ao kanapanapa, pakarea: Ao pouri. 194. —HE TAN Na Pare-Haura (Waikato). 'a Te Taite Te Tomo nga kupu, ru whakatikatika E ki ana a Te Tahuna na Pare-Ha iro. Ko Pare-Hauraki tetahi o ng (Taite: 35). Takiri ko te ata, Ka rere ko te ra, e. E hine moeroa, Maranga mai ki runga, e; Toia atu ra Te tatau o te po, e; E ahu to tira Koe whare tu mai, e i, I raro o nga muri Kei o tupuna, e i. E mihi ana au Ki te kino kainga, e i, E hoa ma, e, I raro o Waikato.
![]() |
24 s217 |
▲back to top |
E hoa ma, e, Hurihuri iho ra Te kiri o te makau, Ka moe i te hau, na i. 'A whakarewaia Te kauri i te wai, e i, 'A tu mai koe I te ihu o te waka, e i. I te nui 'Ati-Mani' I te rahi Waikato, e i, Hei kawe i a koe Te whatu o Uenuku, e i. Kohari kau ana Nga whetu o te rangi, e i, Tuhera kau ana Te riu o Tainui. Ka whati ra, e, Nga puhi o te waka, e; Taku manu kohe ata Ka tiu ki te muri, na i. i'Ati-Mani': Ngati-Maniapoto. 195. —HE WAIATA, Na Potatau Te Wherowhero (Waikato). Na Te Tahuna Herangi nga kupu, nga whakamarama. Ko te whakamarama tenei a Te Tahuna: —"He waiata na Potatau i a ia e noho na i Mangere. Ka tae nga rangatira o te pito ki te tonga o Waikato, a Te Aho, a Te Wetini Taiporu- tu, a Pakaroa. Ko te timata tonu tena o te whakaara i te Kingi Maori. Ka tu a Potatau, ka waiata i te waiata nei. " I taia te waiata nei ki te pukapuka a McGregor, 'Maori Songs' (S. 55); kei reira e kiia ana, "Mo nga kai, i kainga e te kiore. " 1 taia ano hoki ki te Waka Maori (W. M. 8/156) a ki te pukapuka a John White (W. 4/8, W. 5/6). Ko Potatau te rangatira maori i whakaturia hei Kingi, nana a Tawhiao; na Tawhiao ko Mahuta; na Mahuta ko Te Rata. Na Tiahuia, he tuahine no Mahuta, no runga ake i a Mahuta, a Te Puea; ko Te Tahuna, nana te whakamarama i runga nei, te papa o Te Puea. (Ref.: S. 55, W. M. 8/156, W. 4/8, W. 5/6). Tenei ka noho, ka hihiri ngakau o tangata Ki te mahi e takoto mai nei. Ki kona e te rau taupu noa mai ai, 'A piki ake au ki runga te kiritai, Nga manu e wheko i raro o Rangiahua. Homai ano koe kia ringia iho, E tapu ana, e ihi ana I a Rongo-whaka-hirahira.
![]() |
25 s218 |
▲back to top |
Ki kona e Tane-pani-karariri-whanaunga, He ngahere pea e whakanuia e te ngutu poto, E pokaia mai ana e te tamaiti niho koi, Nana i noho i a te ihu o Tainui, te waka o Hotu Nana i homai te kai ki te ao Maori. He aha te atua korero i maua mai ai? Me huri kau ake ki muri ki to tua mata. Tua noa ana ko era mahihi anake, Takoto ana mai te rangi ta whakarere i te rohia Heoi te hirihiri e ngau ki Hauturu E ngau ki Te Whara ki nga puke i ahua, Pohewa i takoto ki tawhiti. E ngoto ranei o niho ki reira? Tena te kai ka ngaro te pae ki Hawaiki. Ki te tupuranga mai o te kai, he kiore. 196. —HE WAIATA, Na Potatau Te Wherowhero. (Waikato). No Te Tahuna Herangi nga kupu, nga whakamarama No muri noa mai i te wa i waiatatia ai e ia te nama 195, ka tae atu a Wiremu Tamehana Te Waha Rewi Maniapoto, a Wahanui, a Tapihana, a Taonui, a Papita ki a Potatau mo taua take ano, kia whakaae a kia tu ia hei Kingi. Ka waiata a Potatau i te waiata E noho ana i te ranga' maheuheu O te ngutu o te tangata, E wani atu ra he taranga hau; Ka hapainga ki te poti ngutu, Hei hikihiki atu Ki te pahi taua ki te tonga. Kei Repanga nga manu mohio Ko Mumuhau, ko Takereto, I tiraua ka waiho te ngaki. Titiro mai ka eke i Ruahine, Ka tokotoko ko te ripa tauarai Ki nga mahi i kauhoe i taku ohinga, Tenei tonu ka te heheu mai. Ka hoki au ki te Hine, Ko aku rongo kia puaina te ripa ki Mauina. E hara taua i te taringa ki te whakarongo, Whakamohoutia ka waiho hei raru Ki ahau, e..... 1Ranga maheuheu: Ko te ranga he tupuke; ko te maheuheu, tupuria e te taru. Mo nga kupu hahani a te tangata. 2Repanga: Ko tetahi o nga motu i te taha tonga o Aotea Barrier). He whakatauki tenei. 3Whakamohoutia: Ki etahi reo "whakahoutia. "
![]() |
26 s219 |
▲back to top |
197. —HE WAIATA MO TONA WHARE, Na Turongo. (Waikato). Na Te Nguha Huirama nga kupu, nga whakamarama. Ko Turongo he tupuna rongonui, ha tupuna rangatira no Waikato, no runga i a Tainui. No tona taenga ki te rawhiti, ki te takiwa o Ahuriri, ki te kainga o Te Angiangi ka mahia e ia te whare. I a ia e mahi ana ka whaiaipo ki a Mahinarangi. Oti rawa ake te whare ka mohiotia e Te Angiangi, papa a Mahi- narangi, kei te moe tana kotiro i a Turongo; ka riri a Te Angiangi. Ka whakaaro a Turongo me hoki ia ki tana pa, ki Rangiatea. Katahi ka waiata i tana waiata. I taua wa kua hapu a Mahinarangi. Na, ko tetahi tenei o nga hono nunui, o nga hono ranga- tira o nga tatai tangata o teiwi Maori. I te taha ki a Turongo he huinga no nga toto rangatira, no nga uri toa, no nga mana, no nga wehi o runga i a Tainui. I te taha ki a Mahinarangi ko nga toto tuku iho i a Paikea, i a Tamatea, i a Kahungunu, i a Rongomaiwahine. Ka puta nga uri e noho ra i Waikato, i Hauraki, i Taupo, i a Ngati-Maniapoto, i te upoko o-te ika ki Otaki. Ko te whakaputanga o te kawai ariki ko Potatau Te Wherowhero tae iho ki ana uri. Hei kona ra, e whare kikino, Tu mai ai, Hei whakaahua ma te tangata I te hikitanga o te poupou, Ka kopa i tehi' tara, Ka hira kei runga. No namata mai ano i ako mai 1 te waihanga, ko Ruatahuna, 2 Ko ta rekoreko, rere mai te pua Ko te ua-awha, Ko Moana-nui, ko Moana-tea, Ko Manini-kura, ko Manini-aro, Tenei ka tu kei te takutai, Ko te koha a Turongo. Opane koanga au, Ko te wahine nana i hari mai Te toki pounamu, Hei taratarai atu i te poupou, Kia ngangao3 ai. Na to matua koe i whangai Ki te umu o te hotu Mo te moe-tu, mo te moe-ara. O kupu kei roto, o mahara i roto To ngakau ki te mau toki, ' He matawaia ki te hanga E tu mai nei. He aha koa he kopae tu Ki waenga te marae, He kahu makere, he ngongoro i roto He moe ki raro, e.
![]() |
27 s220 |
▲back to top |
'Tehi: He whakapotonga no 'tetehi'. Ki te Tai-rawhiti 'tahi, ' he wha- kapotonga no 'tetahi. ' 2Ruatahuna: No te whanau a Rua, nana te waihanga, ara te. mahi hanga whare, whakairo, aha. Ki nga waiata a etahi atu iwi ko Rua-te-pupuke, ko Rua-te-ata-mai. (Tirohia waiata nama 141). 3Ngangao: Ko te ahua o te rakau ina taraia e te toki kapu. 198. —HE WAIATA WHAKATANGITANGI. Na Rore (Ngati-Tuwharetoa). Na Paora Rokino nga kupu, nga whakamarama. Ko Rore ano tenei nana ra te waiata nama 191. He waiata whakatangitangi tenei nana. Kua mokemoke noa iho tona whakaaro ki nga tikanga o mua, kua ahu ke mai ki nga ahua o muri nei. He wa ka kume i roto i tona ngakau nga mahi, nga tikanga o te wa kai-tangata; a, he wa ka pouri ia ki era ahua, ka tahuri ki nga tikanga hou o te wa i te whakapono. E kore ano e ahiahi Ka mau ahau ki taku muka' ka rahurahu. He aha kei aku ringa, e whakapikaua nei? He uira ki te rangi, he kanapu waihoe Na Ngati-Ruru2 ki Taupo. Homai koia to kariri3 Kia puhipuhia ki te whenua; Heoi te kawe ki Otaki, 4 hoki ana mai He huatahi, kotahi tonu. Whakahoki mai ki Rotorua5 Ka rua ki te iringa. Hau ana mai Waitahanui, 6 Hau ana mai Tongariro, Tau ana te tiaho7 ki te tungaroa O te whare8 nei. Mauria atu, e Nini, 9 aku rongo Ki Maketu, ki a Te Korekore, 10 Kia whakahoroa mai he paraikete, " he aikiha Moku ra ka papangarua te tuitui, i. 'Muka: He kupenga matatu. 2Ngati-Ruru: He hapu no te taha ki runga o Whanganui, no tera ki a Pehi Turoa, ki a Te Pikikotuku. Ko te rongo mai o taua ope ka haramai ka whakataumaha i ona whakaaro. 3Kariri: Ko te kupu pakeha "cartridge. " 4Otaki: Mo tona haerenga tera ki Otaki, hoki ana mai ko tona pu, kotahi tonu. 5Rotorua: No tona haerenga ki Rotorua ko te rua o ana pu, na nga rangatira o reira, na Te Pukuatua ma. 6 Waitahanui: Kei Tongariro awa, he pa nui no Ngati-Tuwharetoa, kei tetahi o nga ngutuawa o Tangariro. 7Tiaho: Ka iri ona pu ka rere te tiaho, te piata. 8 Whare: Ko "Te Miria" te ingoa, he whare karakia i Rotongaio. Ko te kainga noho tera, ko Whakangarue te pa. No muri nei ka nohia a Waitahanui (ehara i tera i Tongariro ra, engari ko tenei i te awa o Waitahanui nei) no te wa ka tu nei te kura. 9 Nini: Ko Nini Parakaia, no Te Arawa. 10Te Korekore: No Te Arawa, no Ngati-Pikiao. "Paraikete, Aikiha: Ara ki te pakeha 'blankets, handkerchiefs. '
![]() |
28 s221 |
▲back to top |
199. —HE TANGI MO TAIAWHIO. (Te Arawa). Na S. Percy-Smith nga whakamarama. He maha nga tangi mo te parekura i Mokoia, i whakaekea ra e Hongi Hika. Mo Taiawhio tenei, he rangatira no Te Arawa i mate ki Mokoia. Kaore i te marama na wai tenei waiata i tito. Ko tetahi o nga waiata nunui mo te parekura i Mokoia kei te waiata. 5, kei te tangi mo Te Kuru-o-te-marama. Ko te nama 200 tetahi. (Ref.: M. 232, J. 9/105, Wars. 256). Takoto iho ki taku moenga, Me he ika ora au ki te iwi, Ki a koutou, e Here1 ma, E pukai mai ra i Mokoia. Na Te Whatanui3 i hi te pakake, Pae ana ko te waha kei uta, He mango ihu nui. Homai nga roro no Tahakura, 3 Hei kai ake ma Rewharewha. 4 Haere wareware ko te hoa, Kihai i kai i a Te Waero. 5 Engari ano te marama Eke penu tonu ki runga. Na Te Waru6 nga mahara, Puhaina mai ki a Te 'Paraha; 7 Arahina8 mai i Tauranga Te huna i Rotorua. Tena ano te homai na Ki te Potiki9 na Papawharanui, Ki a Te Mutukuri, 10 Hei tua i a Te" Pae, Hinga rawa ki raro ra. 1Here: Kei te ngaro tenei. 2Te Whatanui: E kiia ana na Te Whatanui raua ko Te Rauparaha i whakakiki ki a Te Arawa kia patua te ope o Ngapuhi, a Te Paeoterangi. I te takiwa raua o Rotorua i te wa i tae mai ai taua ope ki reira. 3 Tahakura: Kei te ngaro tenei. 4Rewharewha: Kei te ngaro tenei. 5Te Waero: Ko tetahi o te ope a Te Paeoterangi. i patua e Tuho- urangi ki Motutawa, Rotokakahi, i te tau 1822. 6Te Waru: He rangatira no Tauranga. I tae a Te Rauparaha ki Tauranga, ki a Te Waru, hei awhina i tana haere ki te upoko o te ika. Ko te ahua na Te Waru te whakaaro kohuru i a Nga- Puhi. 7Te Paraha: Ko Te Rauparaha, nana i tino whakakiki a Tuhourangi, ka whakaae a Te Mutukuri kia patua a Te Paeoterangi. (Wars. 205). ' 8 Arahina mai: Na tetahi hapu o Tauranga, na Ngati-Pukenga, i arahi mai a Hongi Hika ratau ko tana ope i tae mai ai ki Mokoia. 9Te Potiki na Papawharanui: Mo Tuhourangi tipuna, tau iho ki a Tuhourangi hapu, na reira nei i patu a Nga-Puhi ki te Motu- tawa. Ki te M. 232 me te Warr. 256 "te putiki; na Papawhara- nui. 10Te Mutukuri: Ko te rangatira u Tuhourangi nana i patu te ope a Te Paeoterangi. 11Te Pae': Te Paeoterangi.
![]() |
29 s222 |
▲back to top |
200. —HE TANGI MO TE AOKAPURANGI, Na Rangiwawahia. (Te Arawa). Na S. Percy-Smith i whakamarama. He mea tango mai enei korero i te pukapuka a S. Percy- Smith (Wars pp. 253, 282). Ko Te Aokapurangi he wahine rangatira no tera hapu o Te Arawa, no Ngati-Rangiwewehi. I riro herehere taua wahine i a Te Wera Hauraki o Nga-Puhi i te tau 1818, a moea ana e Te Wera. No te wa i whakaturia mai ai te ope a Hongi Hika ki Rotorua ka tohe ia kia haeremai i te taha o Te Wera, he whakaaro ki tona iwi. Kei te whaka- ekenga i Mokoia ka rere ia ki te whare i a Ngati-Rangiwewehi. ka piki ki runga o te kuaha, ka karanga ki tona iwi kia tomo ki te whare. Koia te whakatauki a Ngati-Rangiwewehi, "Ano ko te whare whawhao a Te Aokapurangi. " Ko te take tena o te maungarongo. I haere a Te Aokapurangi ki a Hikairo-i Mangorewa, ka haria mai ki a Hongi Hika, ka houhia te rongo. Kei te J. 8/242 etahi korero na Takanini Tarakawa mo Te Aokapurangi, e ki ana no Tapuika ia, a ko tana tane tuatahi ko Rauru o Tapuika. No te matenga o Te Aokapurangi ka tangihia te tangi nei e tana mokopuna e Rangiwawahia. (Refs.: Wars. 282, J. 8/242, J. 9/149). Whakarongo! whakarongo ana Maua ko taringa. Ki nga rongorongo taua E piki mai i Kautere, e i, Ko Nga-Puhi pea? Ka tanuku kei raro, Te tihi ki Mokoia, a i. Takoto mai ra, e, E te kiri-kahurangi i au, e i. E tu, E Whae! he maihi whare-nui No Tama-te-kapua, No to whanau, e; Kia whakaputa koe Te mana o Hoturoa; E tu ana koe, Nga waka taurua. I a Tainui, i a Te Arawa. Na Rangitihi koe, He hekenga iho ra No Tama-te-kapua. Kia pohiri koe te tini, o Te Arawa, Koia i to "whare whawhao" e i, Ka puta te tangata, Ka ora ki te ao, e i.
![]() |
30 s223 |
▲back to top |
Houhia e koe ki te rongo, Uhia e koe te kahu waeronui Ki runga o Rotorua, Kiahi i takahia, a, I hoko mai, e Ao! Ki runga ki a Tainui, e, Te Waka o Turongo, o, Na Rau-kawa koe ra, e. 1Tametakapua } 2Hoturoa}He uri hoki a Te Aokapurangi no era tipuna. 3Waka taurua: Ko te ahua era o nga waka i heke mai ai nga tipuna i Hawaiki. 4Rangitihi: Ko te tipuna rangatira o Te Arawa. Tona whakatauki ko "Rangitihi whakahirahira; ko te upoko i takaia ki te akatea. " 5Whare whawhao: Kua korerotia i runga ra.