![]() |
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 93. 01 May 1929 |
![]() |
1 977 |
▲back to top |
Te Reo o Aotearoa WITH WHICH IS INCORPORATED TE TOA TAKITINI. Registered at the G. P. O, as a Newspaper. Nama 93 HASTINGS Mei 1st, 1929 TE ROPU O NGA WHAEA. "Me pewhea te whakatipu ake i te tamaiti, me rowhea tatou ki a ia?" I te takararo o nga tai-tama. me nga tai- tamahine o enei ra ka whakatungia he Komihana hei uiui i tenei ahuatanga. T kitea kei nga matua tonu tetahi he. Ho koroukore ki te whakaako tika i a ratou tamariki. Nawai ka tipu nga tamariki ka ngaro te whakaaro hopohopo ki nga ahuatanga katoa. Na te patai i runga ake nei i whakaaro ai a Reeri Whekihana 'Lady Alice Fergusson me whakatu e ia tetahi Ropu mo nga whaea katoa o te motu, pakeha maori. Ina nga kaupapa o te Ropu e whai ake nei: — 'l) Hei awhina inga matua, kia atanga ai te matakitaki ki te nui o te mana kei a ratou mo te pokepoke i te ahuatanga o te tamaiti. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
![]() |
2 978 |
▲back to top |
978 TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929 mua tonu i nga whakaaro o nga tamariki e tae ana ki Te Aute. a he maha hoki nga kainga hei karakiatanga ma nga tamariki i nga ratapu. 3. Nga Whare Karakia. He wa tenei e tika ana kia wha- kahoutia nga mahi whakapaipai a o koutou tupuna, ara te whakairo, te tui, me te taniko. He taonga pai rawa enei ki roto i nga Whare Karakia, kia tiakina paitia ai enei mea o to taua Maoritanga, hei mea ano hoki e mau ai te wairua Maori i roto i nga whakapaipai o o tatou Whare Karakia. 4. Nga Himene Maori. Kanui te whakamihi mo te pai me te reka o a koutou himene. Engari kia mahara ko nga himene katoa i roto i a tatou rawiri nei na te pakeha, kahore kia kotahi na te Maori. E tika ana kia whakaaro tatou ki te hanga i teahi himene i pupu ake i roto i te ngakau Maori, a he aha te he o te hoatu i etahi rangi Maori mo a tatou himene. 5. Whakahaere Mihana. E whakaaro ana ahau ki te whakahaere Mihana i roto i nga Pariha katoa i tenei tau e haere mai nei. Kia kotahi te kainga hei huinga mo nga tan- gata katoa o tena takiwa o tena takiwa. Kia toru etahi ta- ngata hei hoa moku: kotahi hei whakahaere i nga karaihe akoako i te Paipera, kotahi mo te taha ki nga wahine, ko tetahi mo nga mahi Koea. 6. Nga whakahaere Kaute Moni. Kia kaha te whakaaro kia a koutou Kaute Moni katoa, kei ekengia tatou e te kupu i enei ra. 7. Awhina i nga tamariki Minita. He hua tenei i puta i roto i te tunga o te Pihopatanga Maori, ara kia horapa te awhina mo nga tamariki a nga Minita ki te motu katoa. 8. Kura Ratapu. Kia kaha koutou ki te whakahaere i tenei tikanga i nga wa katoa. I te wa e tamariki ana e ngo- hengohe ana nga whakaaro e taea te whakatika; ka tukua kia pakeke he mahi uaua. Na reira kia kaha mai ra koutou te iwi ki te awhina i to koutou Pihopa Na koutou te taonga nei; te Whakapono i puritia paitia e o koutou matua tupuna, taka iho kia koutou. kua puta tona hua i roto i tenei ra. Kaua e tirohia ko te taha honore o te taonga nei, engari ata whakamahia e tatou tahi, taka paitia te taonga kua homai nei e te Atua ki a koe ki te iwi Maori, kia tupu ai hei mea whakamiharo ki te aroaro o nga whakatipuranga e whai mai ana i muri. Rauhitia mai koutou Maori nui tonu ki raro i to koutou Pihipatanga. whakako- tahitia taua te iwi Maori i roto i tenei ra. whakaarohia he kau- papa whakapono mo taua mo te iwi Maori, kia noho ai hei mea whakamiharo ki te ao, hei mea ano hoki e whai kororia ai te Atua i roto i a koe i te iwi Maori. NGA TAKE. TE RAU TAU O TE WAIMATE. I panuitia te reta a Te Atipihopa mo tenei putake ki te hui, a na Hoori Tane i
![]() |
3 979 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_979 whakamarama nga mea kua takoto i te Komiti Whakahaere hei whakamaharatanga i te huringa o te Rau Tau o Te Waimate a tenei tau e tu mai nei. I whakapuaki te Pihopa i tana tautoko kaha i te reta a Te Atipihopa. He take tenei e pa ana ki te iwi Maori nui tonu, na reira kia kaha tatou ki te mau i te wahi kia tatou o nga whakahaere o taua ra. I runga i te whiriwhiri kaha a te iwi me te Komiti, ka paahitia te motini e whai ake nei: (Canon Keretene-Hemi Te Paa) "Kia puta te mihi a tenei hui ki Te Atipihopa mo tana reta mai kia whai wahi te taha Maori i roto i nga whakahaere hei whakamahara i te Rau Tau o Te Waimate; a e tuku ana Te Komiti Tumuaki i tona reo kaha ki te taha Maori kia awhina mai i tenei putake: a kia waiho ko Te Komiti Tumuaki hei whakahaere i tenei take i roto i te iwi Maori. TE POARI MO NGA MEA MAORI. I temea he mema te Pihopa no tenei Poari, ka inoi nga iwi kia whakamaramatia nga huarahi e ahei ai te tono atu kia awhinatia mai e taua Poari. I korero te Pihopa te ahua katoa o te Poari, nga mema me te putake mai o te Putea Moni kei a ratou e pupuri mai ana. I whakaatu te Pihopa ko nga take whanui e pa ana ki nga tangata katoa nga take ka manakohia e te Poari. HE TAKE MO NGA KURA MAORI. He take tenei kua roa te Komiti e hurihuri ana. Ko te mate e pa ana ki tetahi whehenga nui o nga Kura Maori o te Taitokerau nei. kahore e whakamatautauria ana i te wa whakapaunga o te tau. kia hoki atu ra ano i te tau hou katahi ano ka whakamatautauria. Ko tenei take kua waiho mo te wa e tae mai ai a Ta Apirana Ngata ki Otiria ka hoatu ai ki a ia. NGA MOTINI I PAAHITIA. 1. Kia puta te mihi a tenei hui ki te Pihopa o Aotearoa mo tona kaha ki te whakamarama ki te korero hoki i nga tikanga e piki ai te Hahi Maori i roto i enei ra. 2. Kia puta te reo kaha o Te Komiti ki te awhina i te whakaaro o te Pihopa Maori ki te whakahaere Mihana i roto i te Pihopatanga o Akarana i te tau e haere mai nei. 3. Ko te Moni Tahua mo tenei tau me noho tatari kia poto mai nga moni o nga takiwa katoa ka tuku ai ki te Tari i Akarana. 4. Kia puta te reo o te Komiti Tumuaki ki nga Mini- tatanga katoa, kia timata atu te whakarapopoto mai i nga moni katoa mo Te Tahua awhina a tenei Pihopatanga i te oranga o Te Pihopa o Aotearoa. 5. Itemea kua whakawhiwhia nei te iwi Maori ki tetahi Pihopa mo ratou, a e kitea maramatia ana te nui o te takiwa hei whakahaere mana- ko te whakaaro kaha o tenei hui kia whakaritea etahi Atirikona Maori hei awhina i nga whaka- haere a te Pihopa o Aotearoa i roto i nga Pihopatanga katoa.
![]() |
4 980 |
▲back to top |
980\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei. 1 st, 1929 PIHOPA O AOTEAROA KI TARANAKI. No te rahoroi te 13 onga ra o Aperira ka u mai a Pihopa Peneti ki Niu Paremata, i runga, i nga whakariterite ka haere ia ki te kainga o tetahi ona tino hoa tawhito o Taranaki nei ara o W. H. Skinner, Esq.. i te mea he tamaiti tonu te pihopa na tenei Kaumatua imua, ka tumanako ia mana e whakamanu- hiri ina tae mai ki Niu Paremata. I te ata o te wiki ko tana Karakia tuatahi i 9. 30 onga haora Ki St. Mary's mo nga tamariki o te "New Plymouth Boys' High School" I te 11 onga haora ka haere maua ki te karakia pakeha i Fitzroy, he nui te pakeha e haere mai ana kia rongo i te pihopa Maori, otira ko etahi he hoa ano no te pihopa i te wa i a ia e noho ana i tenei takiwa i mua. I te 3 onga haora i te ahiahi he karakia Maori i Moturoa. Ka whai haere tonu mai ano nga pakeha, i te wa o te Karakia, Ko te Whakaminenga kua pakeha, Maori, Inia, Kariki, Itariana, me etahi atu iwi no nga Kaipuke, na reira ka Kauwhau te pihopa i te reo Maori i te reo pakeha hoki. Ka pai ano nga pu tupara. Ka paku ki tetahi ka paku ki tetahi. I te po i te 7 onga haora koi te karakia ki te whare karakia nui o Niu Paremata. Kahore te pakeha i aro ake ki te ua o taua po. Ka whakakiia taua whare, i te 700 ki te 800 Ka pau te Kaha o te whare Karakia nei ki tewhakaminenga. I te mane ka haere maua ko te Pihopa ki Parihaka ki te pa o Tohu raua ko te Whiti. Koia nei tetahi onga pa uaua ki te mahi nei ki te Karakia he mea uaua hoki te minita te whakaaetia kia whakahaere Karakia i reira, me te mohio tonu hoki o te pihopa ki tera Ahua, na reira te nui o tona whakamihi i to maua taenga atu Ko te mea tuatahi a taua iwi ko te tangi ki nga mate, i muri o te kai ka whakahaeretia te Karakia, i muri mai ko nga mihi, he mea hou katoa enei ahua ki Parihaka kia manaki i tenei hanga i te minita, ka moe atu maua ko te Pihopa i reira. Ite ata o te Turei, ka riro ma te iwi tonu nei e tono mai ki te Pihopa kia Karakia ano i mua i to maua haeretanga mai, ka tino nui atu te mihi o te pihopa ki tenei ahua. Ite Turei te 16 onga ra ka mahue atu a Parihaka i a maua ka tae mai ki Waitara, ka poroaki mai te huihui a nga minita pakeha (Clerical Meeting) o Taranaki, kia whai Kupu te Pihopa kia ratou mo te ahuatanga o te mahi i waenganui i nga Maori. No te ahiahi ka tae te Pihopa ki te marae, kei reira e huihui ana nga iwi katoa o Taranaki tae atu ki Whanganui. Poneke me te Waipounamu, he tatari na ratou ki te ra a Ta Apirana Ngata. Otira i te mea ka tae mai te rongo o nga aitua ki a Ngata ka waiho te hui hei whakakotahi i te korero a te iwi mo muru raua ko Raupatu. Ka tu te pihopa ki te marae ka tangihia ka matu ka mihi a e te tangata whenua i te tuatahi, enga manuwhiri heke mai hoki. Tokoru nga tangata i tu mai
![]() |
5 981 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 981 ki te whakatoi ki te pihopa, engari e koa ana ahau i te mea ehara enei tangata ake i Waitara. Katahi ano pea te marae i penitia ai te pihopa, Kotahi tonu ko te tamaiti Ake a Te Whiti Otira na nga Kaumatua tonu o te marae i riri aua tangata, Ka Kii tetahi o nga Kaumatua ake o te marae a te Kapinga ko ta Te Whiti i waiho iho ai ko te Rangimarie ko te whakaaro pai ki te tangata na reira ka he nga korero rere noa ki te tangata- Otira ko te iwi katoa i manaaki nui i te Pihopa. Ite po ka tu te Karakia nui a te pihopa ki te marae, tino kaha nga iwi ki te whakarongo ki te kauwhau a te Pihopa. Ite Weneti te 17 onga ra. i te 7. 30 onga haora i te ata ka whakatakotoria te Hapa a te Ariki e te pihopa ki St. Johns Waitara no te 7-30 i te po ko te Karakia pakeha ki Waitara, tino matara te haerenga mai o etahi onga pakeha kia rongo i to tatou pihopa, ko nga pakeha kei te kite mai he taonga to tatou, ki etahi ia o tatou e rite ana tenei taonga ki nga peara i maumauria ra. No te ata o te Taite 18 onga ra ka mene katoa nga iwi ki te marae, ka tae mai hoki a Ta Maui Pomare, a te Tuiti Maketanara me etahi atu, i roto i te whaikorero whakapuare a Ta Maui Pomare i powhiri ia i te Pihopa me taua kupu ano hoki kia kaha te pihopa. Ka tu ano te pihopa ki te mihi ki nga iwi kia Ta Maui Pomare hoki i runga i tona mate taumaha. No te po o te Taite ko te Karakia whakamutunga a te Pihopa ki te marae, no tenei ka tino nui atu te tangata. Ite ata o te Paraire ka haere atu te pihopa i Waitara Ki Otaki, ko te whakarapopototanga onga korero o tenei taenga mai koia nei. Kia ora ra te pihopa kua titiro atu to iwi ki a koe- KAHI T. HARAWIRA, Waitara. PEWHEA KE IA. He maha nga kupu hohonu i puaki i a Ta Apirana Ngata i nga ru-mate mo Taranaki Te Ua i Omahu 25 Maehe ka huri. Me whakataki ake e te Reo etahi o aua kupu: —» (1) "To Ngira-tutahanga e tui nei i nga maramara ka oti te mea topu—te kahu. " I mea Ngata i rongo tuatahi ia ki tenei kupu ki te Pihopa o Aotearoa i Tikitiki. Ki tona whakaaro ko to kupu nui tena o tenei wa. Tena pewhea ra te nui o tenei kupu? Me whakamatau te Reo ki te whaka- marama i tana i mohio ai: E tika ana, ko te Pihopa te ngira- tutahanga. Ina ia te taiawhio nei i te motu, te tui haere nei i nga iwi kia whaiti ki runga i te whakapono. E tika tonu ana mo Ngata tonu ano tenei kupu. Kua tuia e Ngata nga iwi o te motu, kua whaiti i a ia—kua kotahi- Engari, ko te hawhe kau pea tenei o te tikanga o te kupu nei. Ina ake pea tetahi hawhe. Te Ngira-tutahanga. Ki te whakamahia
![]() |
6 982 |
▲back to top |
982 TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929 ka oti he kahu hei huhi mo tera mo tera, ara te mahi—of service. He ngira-tutahanga a Pihopa Peneti raua ko Ta Apirana Ngata. Na te wa i tongi Ienei tokorua, ina e mahi painga nei, mo te taha wairua tetahi, mo te taha tinana te- tahi. Ki te minamina etahi kia eke ki te taumata o te toko- rua nei, ina te arawhata "Ki te mea tetahi kia whakatipu tangata rahi i roto i a koutou, me whakatipu kai mahi ia ma koutou. " Matiu. 20, 26. (2) "Whakairia ake o koutou whakapapa ki nga paki- tara o o koutou whare puni. " He tokomaha te hunga e mea ana. ko te tikanga o tenei kupu a Ngata, e mea ana ia me kaati te ako i nga whakapapa. Pera ana i ta Paora kia Timioti I Tim. I, IV. Ko ta Paora kia Timoti ko te whakapau i te taima ki ia mahi, kaore nei he mutunga. He tautohetohe, he whawhai te tukunga iho. Pera ano ta Ngata. Ko te reo o te wa, kia taua ki te maori, e ki ana a Ngata, ko te mahi. Me mahi ka ora. Me mahi ka haere tahi i te taha o te pake- ha i enei ra. Ki te mangere, ka takahia atu e te pakeha ki ro paruparu poharu atu ai. Ka maha nga rongonga o te Reo i a Ngata e whakahau ana "Kia mau ki to koutou maori- tanga. " Ma nga whakapapa ra, me te whakaaro maori e mau ai te maoritanga. Engari e rangatira ma, kia pai ano te whakapapa. Kia aata hanga ki te tangata iti. Ma te ta- ngata iti, ka mohiotia ai te tangata rahi. Ko te pa-tuwata- wata nei tenei. Otira, ki ta te karaipiture, kotahi tonu tuhononga atu o te tangata rahi, o te tangata iti, ko te Atua anake. Ruka. 3. 38. No reira mo te mahi te tikanga o enei kupu, whakairia ake nga whakapapa. I te hui Teneti i Whanganui i mea a Ngata, "Kanui toku titiro kia koe kia Whanganui, ka haere ana ki te mahi, whakawaha rawa nga whakapapa ki runga i nga tuara. Ki au kia Ngatiporou ka haere ki te mahi ka puru i nga whakapapa ki ro pouaka, raka rawa, kei paruparu. " 1 Omahu ko te whakairi nei. "Kaore te rangatira e wha- kapaparia. Ko te ware anake e whaka puputa i tona whaka- papa, kia piri ai ia ki te taha o te rangatira. Engari ranga- tira ma. hei te wa o to mahi, whakairia ake o koutou whaka- papa-rangatira ki nga pakitara o o koutou whare puni, kia tata atu ai tenei i te ware nei ki o koutou taha, takataka tahi ai. i runga i nga mahi. '" Ara, whakarumatia nga whakapapa. me nga mahi. He wa mo tetahi, mo tetahi. (3) "Kia matau ra ano a Ngati Kahungunu ki te whaka- ruma i ona whakaaro, i ona mahi, i ona tikanga, ka kitea ko ia tetahi o nga hapu kaha o te motu. Tena hoki e noho hei kai arataki i era atu. " Ahua hinatore pea tenei kupu. Tetahi kupu nui ki te aata wanangatia e te hinengaro mohio. Tena koa. Ki te Reo e toru nga whanga o tenei kupu: — (a) Whakarunga, etc. (b) Ka kaha, karongonui. etc. (c) Ka
![]() |
7 983 |
▲back to top |
Mei let 1929 TE REO O AOTEAROA 983 arataki, etc. He hapu nui a Ngati Kahungunu. E toru wahanga. Te Wairoa, Heretaunga, Wairarapa. He pera ano me era atu hapu, he wa i piki ai, he wa i heke ai. Kei nga kaihautu tonu te aronga.. I enei ra ko te puiaki o Kahu- ngunu ko te heke. Otira kua heke mai ano i mua i nga matua. Ka pau te whenua. Kua ngaro te mana. Kua hamatemate nga kai hautu. Inaianei kua kaihautu katoa. kua rangatira katoa. Te kupu poto, kua toha te aronga o nga mea katoa, ara kua hanumi. Hei konei pea te whaka- ruma nei. (a) Whakaruma, etc. Ko Katorika te rangatira naana te mahi. Ko Mihingare Momona, ko Ringatu, ko Ratana, ko nga kai mahi. I mua o te timatanga o te mahi ka mea a Katorika: e hoa ma. e hiahia ana ahau me Katorika katoa koutou ka hoatu ai e au te mahi ma koutou. Ka oho mai ko Ratana, e! kaore tena e tika. Waiho mai te whaka- pono i tona ruma ano. He ruma ano to te mahi, ko au here- ngi nei ta matou e hiahia ana. Hie, hie. Ratana kua tika tau. Kati, e mahi, me tou ake whakapono. Kia kaua ia e pera me Papu Tutaki, i whakatu nei i a ia hei mema mo te Ropu mahi, me uru ra ano ki te hahi ratana katahi ano nga ratana ka pooti kia ia. He ruma ke to te hahi, he ruma ke to te pooti mema. No reira e Ngati Kahungunu e tika ana ra te kupu a Ngata mo taua. Kia matua mohio ra ano taua ki te whaka- ruma i o taua whakaaro, katahi ano taua ka ahei te hikoi tahi me era o nga iwi kua maro nei te ua ki runga ki nga rahu- rahu hou o te wa. (b) Ka kaha ka rongonui etc: He hapu kaha, he hapu rongo- nui, a Ngati Kahungunu i nga wa ka huri. Ahakoa ano kei te rongonui tonu ano i naianei, engari ahua hau nei, atarangi noa nei. Kaore he tuturutanga pera i mua ra. He kaha a Wairarapa i te wa i a Tamahau. He kaha a Heretaunga i te wa i a Taranaki. Kua hamate enei kai hautu kua kaha mai ko te Wairoa. Ko te Hata Tipoki ko Turi Kara, ko Patu Terito nga kai hautu o tenei moka o Kahu- ngunu. Kanui te rongo pai ake kia Ngati. Ka- hungunu o to Wairoa. Kua tu to ratou nei Ropu hei whaka- haere i a ratou, ara te Kahungunu Welfare League. Kanui to ratou nei kaha, ki te aru i nga whakahau a Ngata. Kei te miraka kau te nuinga- Ko tenei i te puhake nei. kei te haere ki te rapa whenua i Taupo. Kei te ahua pai tenei moka o Ngati Kahungunu. Ko nga mihingare, momona, ringatu kua whakaruma. Ko nga ratana ia kei te roha tonu, engari mo te wa poto pea. Ko Ngati Kahungunu o Heretaunga te he rawa. O te 600 tangata 10 he pama hipi. 10 he miraka kau, 10 ahu- whenua (agriculturist), 10 he pama tomato. I hepara. I te minita ka mutu. Ko te tokomahatanga he noho noa, he pono-
![]() |
8 984 |
▲back to top |
984\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929 nga na te pakeha. Kaore he kereu ki te rapu i tetahi mahi pumau e totoo tonu ai he oranga mona me taana whanau. He whanga ki nga reti, he tatari ki te wa kuti-hipi ta etahi. Pai noaiho. Tutuki ana te pama hipi ki te mutunga o te tau, tutuki ana ano hoki te noho noaiho. Kaore he raruraru. Ma waho ke e kite mai te takararo o Ngati Kahungunu o Heretaunga. Kia ia ake ia kei te pai tonu, pononga atu ma te pakeha koira tonu atu. E, Heretaunga! korikori ake ra, korua ko Wai- rarapa. Kaua e waiho ma te Wairoa e hapai te rongonui o Kahungunu katoa. (c) Tena e kai-arataki etc., I arataki a Kahungunu i mua. Ko Paraihe te tangata. Ko Karaitiana te tangata. Ko Tomoana tera. Ko Tamahau tera. Ko Taranaki Te Ua tera. Ka mutu i enei te aratakitanga. Inaianei kua aratakingia, e nga tikanga pohehe noaiho, kopeka. Na te kuare pea i hohoro ai te riro. Pena he take totika, moemoea ana te titiro a te tangata, kaore e aro atu. He nanakia koa i a Pihopa Peneti e arataki nei. Ahakoa no te Arawa, engari e mea ana a Ngati Kahungunu na te nohanga ki Heretaunga i tu ai hei pihopa. Pea? Tena ra Kahungunu e! takawhitawhita ake, rauhi ano i a koe, me kore e hoki mai ano o ahuatanga o nga wa ka huri. Tirohia te kupu mou, aata whakaarohia. E nga tai-tama marama o Ka- hungunu e ara, kia tawhiti te titiro. Kaati te titiro ki mua tonu o te ihu, ara ki ta te pakeha e ki nei self-centred. Ko te rua tanumanga te kupu pakeha nei o nga iwi maha o te ao. E kore hoki taua e mawheto. E ara! Kaati te moe! Whitiki i a koe hei pononga mau ano! Ma te Wa koe e tohi a nga ra kei te heke iho. HUIA TANGATA KOTAHI. Ki te Reo o Aotearoa: Utaina atu enei kupu ruarua hei titiro ma nga tangata mohio, ara ma nga kaumatua kuare o te ao-parauri. Tenei kua atanga te titiro iho e kore rawa taua te iwi maori e Kotahi i runga i nga mahi whakatu kingi, i nga mahi poropiti. I na hoki he takaro noa iho naana i whakatopu nga ta- mariki matau o te motu ki Ngaruawahia. Katahi ka whakaurua nga whare maori Hui Pihopatanga o Aotearoa—Hui Kauni- hera—Hui Poari whutupaoro—Whakataetae Tenehi o te motu —Tapae i te inati a Waikato. Ka manoku nei te hunga wha- kaaro o te Motu ki Ngaruawahia. Tetahi hui miharo. Kite ana nga taringa, rongo ana nga kanohi i enei kupu na "Kia mau ki to maoritanga, " "Whakatopu kia kotahi i nga ra o te pakehatanga nei, " "Akongia ou taonga ake o te maori, nga waiata, nga patere, nga oriori, nga haka, nga whakairo, nga tui, nga raranga, nga whakapapa, me te Reo maori. " " Kaore he ruma mou i o te pakeha taumata kua kiki tonu ake i te
![]() |
9 985 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 985 pakeha engari e hoki ki to taha maori. " "Homai ki au nga tai- tama hiahia ahuwhenua o te motu kia whakanohia ki nga whe- nua pungapunga o Tuwharetoa, kia tere i te wa kei a tatou tenei mana. "Nga taonga ma te hinengaro mahara. Kia ora a te Puea, te Wairaka o enei ra. Te wahine naana i koko nga taniwha o tena hopua o tena hopua, i tere terepu ai ki roto o Waikato. Kia ora e hine 'Kia ora huihui ano korua ko to 'pononga' ko Apirana Ngata. E Ngata' tenei ra kei te kitea atu ko koe kei muri o nga hui penei te whanui o te motu. No te Wa te Reo. "Huia Tangata Kotahi, " ko tau he whakatinana. Ka kotahi ra i a koe nga iwi o te motu. He mea miharo, kaore i mua iho. Ki au nei na te Rungarawa tenei mahi- Titiro ana: I whakamatau nga tipuna ki te whakakotahi i te motu. Ko te whakatu kingi tenei. Ka tukua kia te Heu- heu, ka tukua e te Heuheu ki a te Kani-Atakirau. Ka whaka- hokia e te Kani-Atakirau kia Waikato. Ko Potatau tenei. Ko te Kirihipi te kaupapa. Kaore ra i kotahi nga iwi. engari mate whenua, mate tangata. Tenei ra e Ngata te whakatopu nei koe i nga iwi i runga i te kaupapa ahu-whenua, pupuri i te maoritanga, tomo ki nga matauranga pakeha, me te pupuri i te whakapono. Kua kotahi ra nga iwi, ina hoki kua tuwhera nga tatau o te whare whaka- keke nei o Waikato. Ka miharo. Ki au nei e Ngata ko te Maui koe o enei ra. Nau i hi ake he whenua hou mo to iwi maori, ara he herengi. Ma te herengi ka riro mai he oneone. Aua oneone ano i tumau- ngia i nga wa o te kuaretanga, i nga wa hoki o te kawe mana rangatiratanga. Ka miharo. Kua puta taku whakahau ki oku minita, mihingare tonu, ringatu kia whakaputa inoi mou kia whakatakia nga ra kia tutuki pai ai nga koingotanga. E te Atua tohungia a Apirana Ngata me tona whare katoa. Naku tonu taku inoi. —Amine. Na to hoa i roto i nga mahi. Te Whetu Paerata. Ruatoki. 6/4/29. Ki te Etita o te Reo: Tena koe. Tukua atu tenei rongo ki te ao katoa. No te toru o nga haora o te ahiahi o te Taite. 10 onga ra o Aperira ka huri, ka tae mai a te Miira Te Toko- mauri Te Tomo ki toku kainga. Ko taana take ki au. he whakaatu mai kua oti ia me taana whaereere te pana e tona whaea. Kia marama no e tona whaea ake, ehara i te mea koka whangai nei. Ka naomia atu e te wahine nei ka riihitia tona whenua ki a te Whiwhi Tapine. Kaore ahau i mohio ki tenei take.
![]() |
10 986 |
▲back to top |
986 TE REO O AOTEAROA Mei lst, 1929 Ka haere a te Miira ki te wawaahi pohi maana i te tahuna o te awa o Rangitikei. Ka oti ka hoki te tangata nei. I te kainga, ka korero atu a te Whiwhi ki a te Miira naana nga pohi, no te mea no runga i tona whenua. Ka ki atu a te Miira kaati me tiki he kai ruri. Ka hipa a te Miira ka tae a te Whi- whi mauria atu ana nga pohi. No te ruuritanga a te kai-ruri ka kitea no te pakeha ke te whenua. Ka hamenetia e te Miira a te Whiwhi. No te 26 o Aperira nei ka whakataungia kua hinga a te Whiwhi. Ka tapiki atu te whaea o te Miira ka utua te hingana o te Whiwhi. Ko te waahi hei titiro whanui ma te motu ko tenei (1) I pana a te Miira e tona whaea ake. I meinga hei tautangata. I awhina hoki te kuia nei i te hoa tauwhainga o taana tama ake. (2) Ko te Whiwhi he tangata hapai o te hahi ratana, koia nei aana rongopai he pana ta- ngata. I te ngaro ke a te Miira ki Putaruru, ka panaia nei taana whanau. (3) Ko te Whiwhi he tangata hapai i te hahi ratana. E hara i te hanga nga kai hapai o te hahi ratana, koia nei aana rongopai he pana tangata, he marena tamariki kaore ano kia rite nga tau. Na reira e te Etita tohaina atu enei kupu ki nga topito e wha o te Motu tae atu ki te Waipounamu. Heoi ano Taite Te Tomo Kakariki 16-4-29. TE RARU O TATOU O TE IWI MAORI. Ki te Etita: E mihi ana ahau moku i kite iho i te reta a Arapeta Awatere, e patai nei he aha te take i peneitia ai taua te Iwi maori. Ko te putake o tenei patai i putaketia mai i nga Mahi Whanui (P. W. D. ) I whakaatu mai ia i te tiporotanga a te Kawanatanga o te Waari i te raina tereina mai i Rotorua ki Taupo. Mo te kohinga i nga pakeha anake hei haere ki te ara tereina o te Tairawhiti. Ko nga maori e 40 i mahue. I whakamarama ano te kai tuhi, tokorima o nga maori no te mea he hunga uniana, i whakahokia ano ki te mahi. No reira e te Etita, e hiahia ana ahau ki te whakamarama i nga mahi Whanui i raro i te P. W. D., ara mahi mo te katoa. Ina etahi o aua mahi: —Hanga raina Reriwe, Raiti Hiko. Rori, me era atu e whaipainga ai te katoa. I tonoa e te Uniana kia whakaaetia e te Kawanatanga te Preference Clause kia whakaekengia ki runga i te hunga o nga Mahi Whanui (Public Works) Kaore a te Maahi i whakaae. Kaore hoki a te Waari i whakaae. Ka kitea ai kaore te Kawa- natanga i te hiahia ki te Uniana. Ka mohio ai tatou ko te
![]() |
11 987 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 987 raruraru e patai nei a Awatere kaore ke i ahu mai i te Un- iana, engari tonu i nga Apiha a te Kawanatanga. Mo te whakanekeneke i nga tangata mahi, i tetahi waahi, ki tetahi atu waahi; e hoa maku e ki atu kia koe ko te Kawa- natanga te rangatira o tena mahi, ara ko ana Apiha (. Engin- eers). Koia nei taua hunga mahi takararo kia taua ki te Iwi maori. I te mea ko ahau tetahi o nga Apiha whakahaere o te Uniana, e mohiotia nei N. Z. W. U., ara te Kotahitanga o nga tangata mahi o Niu Tireni, e hiahia ana ahau ki te whaka- marama i nga mahi a te Uniana i roto i nga Puni (camps). Ko nga Puni katoa, kua oti te whakawhiwhi ki nga kaupapa Ture a te Uniana, hei arataki, hei tiaki (guide) i nga tangata mahi katoa. Kaore mo nga tangata uniana anake, mo nga tangata kore uniana ano hoki. Kaore he wehenga i waenganui o enei tangata. Ko nga painga katoa i whawhaitia e te Uniana, mo nga tangata mahi katoa, uniana mai. kore uniana. Ko nga ahuatanga (conditions) papai katoa e whiwhi nei nga tangata mahi katoa na te Uniana i whawhai ki te Kawanatanga. Whi- whi atu hoki nga tangata o nga Mahi Whanui (Public Works) i aua painga ano. Na reira ka ki ahau, ko nga mea o taua o te Iwi maori kei runga i aua tu ahua mahi, e tika ana kia whai takoha ki te Uniana mo nga painga e toha nei ia ki te hunga mahi katoa. Otira maku e ki ake ko taua ko te Iwi maori he kaha ke atu i te iwi Pakeha ki te awhina i nga whakahaere uniana. Ko te. rereketanga tenei, e 90 paiheneti te kahanga o te maori, e 80 to te pakeha. Ko ahau e tino mohio ana ki tenei ahua. WHAKAMARAMA. Ko nga mahi a te Uniana i roto i nga Puni (camps): — (1) He titiro i te ahua o nga whare, nga moenga, etc. (2) Wai kai, inu. (3) Nga kai e tika ana kia whiwhi te hunga mahi, etc. (4) Te utu e tika ana kia whiwhi te hunga mahi, etc. (5) Kia kohi aia tangata hei oranga mo te Uniana. (6) Whakatu Komiti. He Perehitini, he Hekeretari, me nga mema tokotoru, hui katoa tokorima. Otira kei te rahi o te Puni te ritenga. Ko te mahi a tenei Komiti he aata titiro i nga ahuatanga katoa e whaipai ai te hunga mahi, ara pai tinana, pai whaka- aro, pai hinengaro pai mahi. BobTutaki. Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te pura WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE. Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
![]() |
12 988 |
▲back to top |
988\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei lst, 1929 TE HUI TOPU O NGA KAUNIHERA. Ngaruawahia. 18th Maehe, 1929. Kia Ta Apirana Ngata, Minita mo nga MahiMaori. Ngaruawahia. E Pa tena koe, I tu te Hui a nga Kaunihera o te Motu i te Haterei nei ki te Pa (Maori i Ngaruawahia ki te titiro me te whiriwhiri i te ahua o nga mahi i raro i te Ture Kaunihera me nga Paeroa i raro i aua Ture. He nui nga tirotiro me nga whakaaro i takoto i nga mema mo nga waahi hapa me nga waahi awangawanga o te Ture me nga Paeroa, a kitea maramatia ana te kotahi ote whakaaro o te Hui, kei te kaha kore te Ture ki te whakatutuki i te nui- nga hiahia o nga Kaunihera, a whakaotia ana e te Hui me whakatu a Captain Pitt H. Love, H. Marumaru, H. Tai Mitchell, me Dr. Ellison hei Komiti Whaiti ki te whakarapo- poto i nga whakaaro torutoru ote Hui mo nga Ture Kau- nihera me nga Paeroa hei whakatakoto atu ki te Minita Maori. Na reira, i raro i te whakahau ka tuhi atu. 1. Ko tenei taonga ko te "Mana whakahaere i o tatou Marae" he taonga e ngakau nuitia ana e te nuinga o nga tangata o te Motu. 2. He nui nga tau i kaha tonu nga mahi a tae noa ki te wa i kore a Timi i tanatuunga Minita. No tera wa ki naianei ka mate haere nga mahi ate Kaunihera i runga ite whakaaro kore mai ote Kawanatanga ki te whaka- tikatika i nga waahi ngoikore o nga Ture. A i tenei ra he tika tonu tenei korero ko nga Kaunihera ote motu e noho tupapaku ana i tenei ra—moumou tenei taonga a to tatou matua a Timi pena koe ki te ki ana i tenei ra me horoi atu. Kei te mohio ra koe ki nga ngoikoretanga o nga ture e mohiotia ana hoki e matou na reira ka tono atu matou ki a koe kia mahia e koe tetahi Kaupapa mo o tatou Marae kia pai ai nga mahi i roto i o tatou Pa. Ina etahi o nga mea i aata whakaarohia e te Hui e whai ake nei: — 1. Ko te Ture Kaunihera Maori me ona Pae-roa. me whakahou, me whakatopu, kia whai waahi ai ki nga ahuatanga o naianei. 2. -Me whakauru tetahi rarangi hei tautoko i te whakaaro inihua i te oranga mea ake nei timataia.
![]() |
13 989 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA 989 I mea te Hui me kohi a tau nga maori mo tenei take. Ko nga moni me whakatopu. Me aata pupuri he pukapuka kaute. Me tapiri e te Kawanatanga he £1 mo te £3 e kohia. Nga ki te huripa i kohi: Ka riro ma nga moni inihua e utu te takuta me te hohipera. 3. Kia aata wanangatia pewhea, ko tewhea, kei whea te tuturutanga o te kupu nei 'kainga maori. ' Kainga i roto i te Public Works Camp. Kainga i roto i te Para (Borough). Kainga i roto i te rohe Poari Taone. Kainga i roto i te Pa 4. Kia aata whakamaramatia te kaha o te toro o te mana o te Kaunihera Maori. Ina koa, he maori e noho pakeha ana, ka whai mana ano te Kaunihera ki a ia me tona kainga? 5. I aata whiriwhiria a kitea ana e te Hui he mea tika kia tonoa he moni awhina i te Kaunihera, kia maina ai te tutuki o nga mahi i raro o te Ture. 6. Kia riro ma te Tari e utu nga raruraru o nga mema e karangatia kia tae ki nga Hui takiwa a te Kaunihera. Kia mahara e wha huinga o nga Kaunihera takiwa i te tau 7. Ko nga whakapai marae (sanitation) me te kawe wai (water supply) me tapiri e te Tari he pauna mo te pauna. 8. Kia whakamana kia kaua e nuku ake i te tokorua mema o te Komiti Marae hei uiui, hei whakatau i nga raru- raru e kawea mai ana ki te Komiti. Ki te takoto he whaka- hipa mo tetahi, mo etahi, mo te katoa ranei o nga mema o te Komiti, a te hunga nona te raruraru, kia taea e te Tiamana te whakatu tetahi hunga noa hei uiui hei whakatau i te take. 9. Kia tu he Hui Topu ma nga Taraketi o nga Kaunihera Maori i te wa o te Ra Aranga (Easter Week) i nga tau katoa. 10. Kia whakaratoa nga Kaunihera Takiwa ki nga kape o nga Ture hou. me nga Pae-roa hou. Wiremu Piti Tiamana, Hui Kaunihera Maori. Kia Ta Apirana Ngata Kt. E Pa: I te hui whakamutunga a nga Taraketi o te Kaunihera Maori, i pahi tia te motini e whai ake nei: "I te mea ko te hui tuatahi tenei a nga Taraketi o te Kaunihera Maori mai o te whakatunga i a Ta Apirana Ngata hei Minita mo te Taha Maori, e hiahia ana tenei Hui ki te tuku mihi ki a ia. mo te ekenga ki tenei taumata honore. E atanga ana te matakitaki a tenei Hui ma tou ngakau aroha, e
![]() |
14 990 |
▲back to top |
990\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei lst, 1929 aata arataki, e tohutohu te Kaunihera Maori e whai take ai a nga ra e heke iho. " Whakaae katoa me te pakipaki. Wiremu Piti. Tiamana. Hui Kaunihera Maori. Ngaruawahia. Maehe, 18/29. Kia Te Puea Rereangi. E hine tena koe: He whakaatu tenei, i te hui a te Kaunihera Maori i tu ki tou Marae, i pahitia te motini e whai ake nei: "Kia puia he mihi, me te whakamoemiti a tenei hui Ka- unihera ki a Te Puea Herangi mo taana powhiri kia hui nga Iwi o te Motu. Na taua powhiri hoki ka waimarie nga Kauni- hera, ka noho huihui ki te titiro, ki te korero i nga tikanga me nga whakahaere o te Ture Kaunihera. No reira e tino mihi ana tenei ropu ki a koe, me ou hapu katoa, mo te kaha me te pai o te manaaki. Kei whea mai? Kua tika tenei kupu —Tatou tatou. " Whakaae katoa me te pakipaki. Wiremu Piti. Tiamana, Hui Kaunihera Maori. Ngaruawahia Maehe 18/29. Kia Wiremu Piti E Ta kia ora ano: Tenei ra kua tae mai tau reta o te 18 onga ra, me nga motini o te Hui Kaunihera Maori i tu ki Ngaruawahia. He whakaatu ienei, ka aata whakaaroa katoa- tia ena putake. Kia ora rawa atu nga Taraketi o te Hui mo a ratou kupu mihi mooku kua tu nei hei "Minita mo te Taha Maori. Heoi ano A. T. Ngata. Minita mo te Taha Maori Poneke, Maehe, 27/29. PITOPITO KORERO. Ki nga ripoata mai ahakoa kua pai rawa te Kingi i tona mate, ko te mate rumatiki kei te ahua whakauru ano. "E te Atua tohungia te Kingi. " Ki nga rongo mai o Parihi (Paris), tena e whakatungia ko Tianara Weygard hei riiwhi mo Mahera Whoohi (Marshal Foch), tena hoki e tu ko ia hei tiamana mo te komiti timuaki whawhai o Ingarangi, Wiwi, Peratiamu, Itari, me Tiapani.
![]() |
15 991 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA\_\_\_\_\_\_\_\_\_991 Ki te rongo ake kanui te taumaha o te mate o Tianara Poutu, Upoko o te Hahi Haraweihana. Ahakoa kua kau- parea ake ia i te kaumatua rawa, engari e okaka tonu ana. Ko Hikini i pootitia hei riiwhi mona. No te II onga ra o Aperira nei ka puta he ripoata ma nga Komihana i whakatungia hei ketu haere i te ora-topu o Ingarangi. Kitea ake e 600 nga mirionea. millionares o Ingarangi. E 330 o te hunga nei e puta ana te moni e £50, 000 ki te £70, 000 ma te mea kotahi i te tau. E 123 e puta ana te £70, 000 ki te £100, 000 i te tau. E 147 e puta ana nuku atu i te £100. 000 ma te mea kotahi i te tau. I mea a Sir William Joynson-Hicks, (Hekeretari o Inga- rangi), i taana whai-korero ki nga mangai reimana o te Hahi o Ingarangi; Kia tere ra te whakaumutu i o koutou whakaaro ki whea tatou. Ki te peka ranei o runga (High Church) e u atu ai ko te Hahi o Roma, ki te peka ranei o raro (Evangelical) e u atu ai ki o tatou hahi maha ano. Ki ahau nei ki o tatou hahi (Free Churches) ake ano. He paku nei to ratou rereketanga i a tatou, kei nga whakahaere anake, Ko nga whakaakoranga ia ko te kaupapa kotahi tonu—ko te Paipera. Kia uaua tatou ki tenei. Ki te rongo ake, hei te mutunga o te tau nei. puta ai a Korana Maaka o Otago University, hei takuta, me Tiaki Karaitiana o Victoria College, hei roia. No Heretaunga nei enei tai-tama. Waimarie a Smith-Ulm ma ki te kitea. Na te tupuhi me te pau o te hinu ka whakataunga to ratou manu ki tetahi mania repo. E 12 nga ra e ngaro ana ka kitea e te hunga whakataki. He whetiko te kai i taki ai nga ra. Ko Ander- sen ko tetahi o te hunga whakataki kua kitea kua mate, i raro i tona manu-rere e takoto ana. Ko Hitchcock ko tetahi ano o te hunga whakataki nei e ngaro tonu mai na. REIRI NGATA. No te ata o te paraire 18 o Aperira ka huri ka paho te reo, E! ko Arihia Ngata tenei ka takoto i te moenga roa. Oho ana te mauri, taukuri kau ana. Haere e whae. Haere ra! Haere koe te wahine kaha ki te miramira i ekenga ai e Ngata nga taumata honore o enei ra. Haere "Kia mau ki tai ki tua, he popoa, he hanea. " Ko (Arihia) Reeri Ngata, he tamahine na Tuta Tamati o Whareponga. I te kohinetanga i tae ki nga kura. Na tenei ahuatanga i totika ai taana awhina i tona hoa taane i ana mahi nunui. He wahine ngawari, whakaiti. Kaore e
![]() |
16 992 |
▲back to top |
992\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE REO O AOTEAROA Mei 1st, 1929 okaka kia kitea ki mua. Ko muri tona puiaki, ko te taha o te "Wiwi. " T tona mohio ki nga tikanga maori, he tino kai awhina ia i tona hoa taane, ki te haka, waiata, patere, me era atu mea e kororia ai te hui maori. He wahine whaka- pono. He kaha hoki ki te hapai i nga mahi e tipu ai te whakapono. I tumanako ia kia takoto tika te whakapono o Ngati Porou- E tae ana he ope ki tona kainga i nga wa katoa. Kaore e auhi ki te takataka ki ana manuhiri, ahu ake ki taana whanau 14. E II o taana whanau i ata miramiratia e ia, tukuna ki nga kura, na kua pakeketia. I marenatia ia kia Apirana Turapa Ngata i te wa o te Minita mo taha Maori i te University o Akarana. I te tari roia a Ngata ka whanau ta raua tamaiti matamua. Ka ti- mata a Ngata i konei ki te uru haere ki nga turanga honore. me Arihia ano ki muri awhina puku atu ai. I te ekenga o tona hoa taane hei Minita maori i nui ke te mihi kia ia. I mohiotia na tona au ngawari i mama ai te haere o nga mahi. I kite ia i te tautapatanga i tona hoa taane hei Ta, hei Minita maori, i awhina tahi nei ia kia whiwhi ki enei honore. Na reira e tika ana te ki, ehara i a Ta Apirana me Ngatiporou anake tenei aitua, engari no te iwi maori nui tonu. TE WHANAU. Ko Kina Te Kani Te Ua (Turanga), Tai Green, Pare- arau Pouwhare. Hinehou Te Purei, (Waiapu). Hana (Hukarere). Wiremu Tipene, Te Purewa, me Henare Ko- here Ngata (Waiapu) Ko Wiremu Ngata he mahita no te Aute Kareti. TE MATE KOHI, Consumption. TE PUTAKE O TE "KOHI. " T. WI REPA, M. B., Ch. B. Te putake o te "Mate Kohi, " he ngarara tino iti rawa atu. No te momo ngarara e huaina nei he "microbe. " Tona ingoa ko te "bacillus, tuberculosis. " Hei whakaatu i te tino iti rawa o tenei "ngarara": mehema ka whakapututia kia kotahi miri- ona ki runga ki te putu kotahi, kaore taua putu e kitea e te whatu tangata. Engari me whakatakoto taua putu ki raro o te karaihe e tika ana: ara o te "microscope, " ka kitea taua putu etahi ranei o roto o taua putu. Me penei te mahi e kitea ai. Kua mahia e nga takuta katoa o te ao nei taua mahi. Me ki atu ki te turoro kohi kia mare ki roto i tetahi paepae: ka hiko ake te takuta ki tona platinum, wire, he mea tipona te pito. Ka tangohia mai tetahi wahi paku o te mare kohi ra ki te pito i tiponatia o te platinum wire. Hei muri i
![]() |
17 993 |
▲back to top |
Mei 1st 1929 TE REO O AOTEAROA \_\_\_\_993 tena ka nanao atu te takuta ki tona pipi karaihe e kia ana he "slide. " Ka panipania te mare i runga i te tipona o te platinum wire ki runga i te "Bunsen flame'* kia maroke. Hei muri i tena ka 'stain" ki te Carbol-fuchsin. Kia toru meneti ka horoi atu i te 'stain. ' Hei muri i tena, ka riringi he dilute Nitric acid, Hydrochloric acid ranei. Ko te acid nei hei tino horoi atu i te 'Stain. Heoi ano kaore e taea e te 'acid* nei te 'stain, ' kei runga ite bacillus tuberculosis. Kia ahua maroke ka wha- kamaturu he 'gum arafyic* ki runga i te 'slide* Ka whakatakoto he 'coverglass' ki runga i te 'gum arabic, ' hei muri i tena ka whakatakoto ki runga i te 'stage* o te microscope, ka titiro ai e te takuta. Mehemea he bacillus tuberculosis kei roto i taua mare e tirohia nei ka kitea iho he mea whero paku nei. Ko te bacillus tuberculosis tena, ko te putake o te Mate Kohi. Ki te purua tetahi wahi iti o taua mare ki roto i te rapeti ora—Ki roto i tetahi ona ara toto—ka pangia taua rapeti e te mate kohi. Ki te tangohia mai te wahi mate kohi o tenei rapeti, ka puru atu ki tetahi wahi o tetahi atu rapeti, ka pangia ano e te mate kohi. Ki te tirohia nga wahi mate o te rapeti pera i te tirohanga i te mare o te tangata mate kohi, ka kitea iho taua ngarara paku e whero ake ana i runga o te slide. Ahakoa i runga ite tangata, i runga ranei i te kau, i te rapeti ranei i te poaka ranei, i te makimaki ranei te mate kohi ka kitea i roto te bacillus tuberculosis. No reira ka whakaaetia e nga iwi marama puta noa te ao, ko te putake tenei o te mate kohi. Ko te mea tenei e kiia nei e te Maori he "kehua. " Ka mate te bacillus tuberculosis i te wai paera. Kia tekau marima meneti nuku atu ranei e paera ana te wai, ka mate te bacillus nei. Ka mate hoki i te wera o te ra. Mehemea e waiho ana i roto i tetahi oko karaihe paku, ka whakatakoto i taua oko ki runga i te tepu i te wahi e whitikia ana e te ra, ka mate aua bacillus i te haora, ka nuku atu. Ka mate ano hoki i te wai Carbolic acid, i te corrosive sublimate, i etahi atu wai rongoa ano hoki. Ka mate ano hoki atua 'bacillus' i te hau pai. Te Kinaki o te bacillus nei. he wahi pouri, he kokonga whare puni he hau kino, he pa no te whare, he puehu hoki. ' Engari tenei kakano, 'atua' ranei o te mate nei e kitea ana e te whatu tangata. Tena ko te 'atua' a o tatau tipuna, te 'atua' e whakaponohia nei e te nuinga o te iwi i tenei ra kaore e kitea ka kitea te hoa riri, ka taea te patu, te karo ranei tana patu. Tena ka ngaro te hoariri, kaore e taea te waihanga he patu mona, te karo ranei i ana patu. Na te mea kua kitea te hoariri nei i taea ai e nga takuta pakeha te hanga he patu, he karo. Ko te kaupapa tena o nga whakahaere o te ao marama e whawhai mai nei ki te mate kohi no te kitenga o taua bacillus e Robert Koch i te tau, 1882. ka tipu te tumanako ka tahi ano te 'Mate Kohi' ka taea te arai atu. He maha nga huarahi e tae mai ai te ngarara o te mate
![]() |
18 994 |
▲back to top |
994 TE REO O AOTEAROA Mei 1st 1929 kohi ki te tangata Maori: Tuatahi: He noho huihui i roto i nga whare-puni, whare runanga ranei: nga tangata ora, me nga tangata mate kohi. Kua kore he whare puni o enei ra. Engari ki te papunitia nga wini o nga whare papa ka rite aua whare papa ki te whare puni. I a tatau huihui, ka noho tahi nga mea mate kohi i te taha o nga mea ora i roto i nga whare runanga. E noho ana te rau tangata ki roto i te whare e tika ana mo nga tangata e rua tekau. Ka mare nga mea kohi ka tapukea ki te puehu ka maroke, ka rewa ki runga. Ka ngongoa e nga tamariki, e nga pakeke. Tena pea etahi kaore i tino pai nga tinana ko ena nga mea e pangia e te mate kohi. He mea ano ka moe tonu nga mea ora i te taka o nga mea mate kohi. Tuarua: Kei roto te bacillus o te kohi i te miraka a te kau pangia e te mate kohi. Ko tetahi tenei o nga take tino kaha e pangia ai te tangata e te kohi. Koianei te huarahi o nga pepi, o nga tamariki pakeke ake ranei e pangia nei e te kohi. Ko nga tamariki pakupaku o te ao nei te hunga e pangia nuitia ana e te mate kohi: ara nga tamariki o raro iho i te rima tau. Ia tau, ia tau o waenganui i te tau 1901 ki te tau 1910 e 3000 tamariki i raro iho i te rima e matemate ana i te kohi o roto i te kotahi miriona tangata o Ingarangi me Weira. T roto i te tekau tau e 30, 000 nga tamariki o era tau pakeke i kapohia e te kohi. Ko taua kohi i ahu mai i te miraka i wha- ngaia ki nga tamariki. I taua wa hoki kaore ano kia hangaia he ture tirotiro i nga mate o nga kau miraka me nga kau e patua ana hei miti. Ko nga kau a te maori kaore e tirotirohia ana mo te mate kohi. He tawhiti rawa i nga taone nunui kei reira nga kai-tirotiro a te kawanatanga. E tino mohio ana an kaore ano tetehi kau kotahi o Waiapu, o Matakaoa. a Te Kaha. o Raukokore, o Maraenui. o Omaio. o Ruatahuna. o Maunga Pohatu, o Ruatoki, o Tirau, o Waikaremoana, kia tirotirohia mo te mate kohi e nga kai-tirotiro a te kawanatanga. No wira heoi ano te mahi tika. he paera i te miraka kia mate- mate atu ai nga ngarara kohi kei roto. Te mea tino pai mo te miraka me kohua kia tata te paera, ara kia pupu ake, ka nuku ki tahaki tata atu o te mura o te ahi mo te rima meneti. Kua mate katoa nga ngarara i tena tunu, a. kaore hoki nga painga o te miraka e kino. Otira ko te mea pai tonu ko te paera. Tuatoru: Ko nga miti. Ko nga miti e kaha ana te pangia e te kohi: tuatahi, ko te kau: tuarua, ko te poaka. Te Kararehe Kaore e tino pangia ana e te kohi ko te hipi. Te mea tika ko te tunu i nga miti kia maoa rawa kia mate ai nga ngarara kohi i te ahi. Tuawha he kai no te tangata ara i te paipa a te tangata mate kohi. Kua kite tonu au i te tamaiti a to tangata kohi e mare toto ana e inu ana i te wai o roto o te patara i unu ai te matua i mua tata atu. I purua tonutia te ngutu o te patara e te matua ki roto i tona waha: i pera ano te tamaiti. Kua kite au i te tangata e hoatu ana i tona patara (Taria te Roanga. )
![]() |
19 195 |
▲back to top |
![]() |
20 s196 |
▲back to top |
177. —HE WAIATA AROHA, Na Ngati-Porou. Ko tenei waiata na Te Irimana Houturangi o Whare- kahika i korero ki a Te Wiremu, Pihopa o Waiapu; a i tuhia e tera ki tana pukapuka (W. L. W. 40). No te takiwa o Ngati- Porou tenei waiata. (Ref.: W. L. W. 40). Tariri rua ana Mai te haeata Ra runga ana mai O Kokakore ra, e, Kei raro ia ra Ko Rerewaipuke, He mea manako Na te ngakau. Ko te wa tonu ia I mua ra, Koi tara ana E te hue nei. Ka haramai tenei Ka turutu, Ka pae tau noa Au kai te whare, e. 178. —HE TANGI, Na Ngati-Porou. Ko te kaupapa o te whiti tuatahi i raro nei he mea tango mai i te J. 30/44, a kei reira ano hoki tetahi wahi o te whiti tuarua. Ko te kaupapa i tuhia ki te J. 30/44 no te pukapuka a S. Locke, nana nei i whakawhaiti etahi korero maha, nga wai- ata, nga tewha kumara, nga tau hinu, nga karakia o te Tai- rawhiti. He penei te whakamarama a S. Locke mo tenei waiata: "Ka haramai a Pou i runga i tana manu i a Ruaka- panga. Ka timataia mai e Tane te awa mo tana manu, kia whiti mai ai ki konei, ara te karakia" Ko te kaupapa o te whiti tuarua i taia nei ki konei he mea tango mai i te W. L. W. 97, na Te Wiremu Pihopa i tuhi ki reira. He waiata tahito tenei no te Tai-rawhiti, i takea mai i te karakia hei awa mo te Manu-nui-a-Ruakapanga, hei awa mo te kumara, a waiho tonu iho hei tangi. He maha nga whaka- whitiwhitinga o tenei waiata i muri nei. He wahi iti o tenei waiata kei te J. 8/50. 53. (Refs: J. 8/50, 53, J. 30/44, W. L. W. 97). 1. He manu, he manu whakarere hua Ko te Manu-nui-a-Tane, 1 Ko Tiunga-a-rangi, 2 ko Haronga-a-rangi3 Te tuawhiawhi te tawhiri. Kia papa te rangi, Te tatau mai ai Tane4 I tona tere
![]() |
21 s197 |
▲back to top |
2. Haere6 ra, e hika, e! Kia noaia koe te awa6 o te kumara, Kia whakarongo, Whakarongo marie iho ana te tini o nga roi, Taunanawe te mata ki tua te wairangi, Te tapuae o Rongokahiwahine, Marere i Anaura7 He ngangana te tu8 ahua Te mata o Tawhiri, e; Te tuawhiawhi ki tua o Papahua Homai taku toki, e! Te whenua i tawhiti ra Awhitia mai kia piri, kia tata. Te moana i kauia e wai? I kauia e Manu, ko Manu-te-tiutiu. Ko Manu-te-hokahoka; Hokahoka9 ki, e, Takurangi-mamao. Tarawa uta, tarawa tai, Whiti-a-naunau, 10 pehia" taku, u. Huka nui nowai, e? Huka nui no Papa, Tane i runga, Tane i raro, Tane i tawhiti motokia, Pera hoki ra nga urupu A Te Rangi-pupu-Karikawa. Rori nuku, rori rangi, Hiki nuku, hiki papa, hiki taua. Whakamoea te ruahine arai awa, He awa— He awa i tutohia, te awa i tuki ai, Pera hoki ra titi rakerake, Tapatu whakarere Ki tua Whiti-a-naunau Te rokohina koe, e hika e! 'Manu-nui-a-Tane: Tetahi o ona ingoa ko. te Manu-nui-a-Ruakapanga. Tirohia te waiata 145. Ko Tane te rangatira o te kainga i Hawaiki i u atu ai a Pourangahua i tona haerenga ki te tiki i te kumara. Na Tane i homai ki a ia nga manu e toru, hei whaka- hoki mai i a ia, ko te Manu-nui tetahi. (Tuhoe 919). 2Tiunga-a-rangi ) KO etahi o nga manu i homai e Tane ki a Pou 3Haronga-a-rangi ) i Hawaiki (Tuhoe. 924). 4Tane: Nana nga manu i homai ki a Pou. I whakatupato ia ki a Pou mo te Manu-nui-a-Ruakapanga, kaore e Pou i tupato. No te hokinga o te manu ra ka mau i a Tamaiwaho ki runga o Hiku- rangi, ka kainga e tera. Ka whanga noa a Tane ki tona manu, kaore i hoki atu. Ka tonoa mai e ia a Taukata ki te kimi, a ki te ngaki i te mate. Na Taukata i hopu a Tamaiwaho, ka mauria ki Hawaiki, ka patua, ka ea i kona te mate o te Manu-nui-a- Ruakapanga. (Tuhoe. 919, 921). 5Haere ra, e hika: Kaore tenei me nga rarangi e rua i raro iho nei i te J. 30/44. Ko te ahua he wahi hou tenei no nga whakawhiti- whitinga o muri nei. hei tangi tupapaku. 6Awa: He karakia hei whakaaio i te moana. 7Anaura: He kainga tahito kei te takutai i waenganui o Tokomaru, o Uawa.:
![]() |
22 s198 |
▲back to top |
tu ahua: Ko enei kupu me nga rarangi e rima i muri tata iho nei kaore i te J. 30/44. Engari kei te J. 9/50, kei te korero o Hape- tumakiterangi i korerotia e Tamarau raua ko Tutakangahau, hei whakamarama i tera mea i te "manea, " ara: -— "Ka naomia ko te manea. Ko te kupu mo tera— Te manea o raro hikitia ki runga Te whenua i whiti ra Awhitia mai kia piri, kia tata. Te moana i kauria e wai? E manu te tiutiu, e manu te hokahoka. " 9Hokahoka: Ki te J 30/44 "Hokahoka e Tane tuhaka ki e he taku- rangi mamao. " 10 Whitianaunau: Kei Hawaiki. "Pehia taku, &c: Kaore enei kupu me nga rarangi tekau-ma-toru i raro tata iho nei i te J. 30/44. 179. —HE WAIATA TANGI. Na Ngati-Porou. Na Waiheke Puha nga kupu, nga whakamarama. Ko tenei waiata mo etahi tangata i riro atu i te hau i waho o Te Kawakawa (Te Araroa), he hau karakia. E kiia ana ko taua hau na Ngarangikatuku, he tohunga whaiwhaia no Wai- apu, na Te Hamana Mahuika i tahu ki te ahi ki Tutu. Ka kahakina te waka o nga tangata ra ki Tuhua, e tora o raua ra ka u ki Tuhua. Ka patua aua tangata ki reira, ka taona. Na tetahi wahine, he tuahine ki aua tangata, i tito te waiata nei. Titiro, ki uta ra, Ka kohikohi1 te ao; Hei Waiomeka, 2 Hei te Ngaere3 ra. I waiho e koe Ka tuturu Tawhiri; 4 Kopikopiko9 ai, Kei te ihu kei te ta, Ka huti mai te punga, 6 "Hei konei e te iwi !" Ka manawareka Whatuwhero7 i uta ra, Ka mate o kai, 8 Ka mana ra koe. Kawea9 ki te wai Moimoi hau ai, Ma te hautonga ra E whiu ki tawhiti. 1Kohikohi: Ka motumotu te ao. Ki Te Araroa, ina puta te ao i runga o Maungaroa, ka motumotu te ao, he hautonga kino kei muri; kia tere tonu te hoki ki uta. ( Ko nga taunga ika ena e tata ana ki uta mo nga 2Waiomeka: 1 rangi hau. Kaore nga tangata nei i noho mai i 3Ngaere: ) ena, ka hoe ki te taunga i waho rawa atu, ki te Onepu. I riro raua i te hau ki reira. 4Tawhiri: Ko Tawhirimatea, ko te atua o nga hau. 5Kopikopiko ai: E whakaahua ana i te ahua o nga tangata ra i runga i to raua waka.
![]() |
23 s199 |
▲back to top |
6Punga: Ka hutia te punga- ko te wa tera i kahakina ai. 7Whatuwhero: Mo Ngarangikatuku. whero tonu hoki nga whatu o taua koroua. 8Kai: Mo nga tangata i kahakina ra. 9Kawea ki te wai: Mo te makutu, i kawea ki te wai karakia ai. I80. —HE TANGI, Na Turoa. (Whanganui). Ko Pehi Turoa he rangatira nui no Whanganui, no Ngati- Tuwharetoa, no Ngati-Tama; he tohunga tautitotito waiata. E kiia ana he waiata nana tenei mo te ngaunga a te ngarara i tona kaki. (Refs., M. 7, S. L. 192, S. 40,, W. 4/46). Tera Kopu1 hikitia i te ripa, Hohoro te haramai, Kei te riua au ki Matangihaurua, 2 Ko to wairua i haramai; I haramai ra koe te tai ki a Te3 Rau, • Taku hoa pakitara, te kata4 a Raukawa. Paki atu, e whae, aku rongo hakiki; Kai ana ki te rae, te one Hakere, 5 Kia whakarongo ake ko Ngati-Koata6 i te Totara. 7 Kai auru ai te atua i ahau; Me tarona au ki' wawe au te mate, Ki' pono mai koutou, tenei te takoto nei. Na te aha i patu? Na Rongotakawiu, 8 Nga toki9 kai auru, nga rakau10 a Maru Nana i pokapoka, ka pihangarua, 11 Mau ana i au. 1Kopu: He whetu. 2Matangihaurua: Kei waenganui o Marokopa o Honipaka i runga mai o Kawhia. 3Te Rau: Ko Te Rauparaha. 4Te kata a Raukawa: Mo te rironga i a Ngati-Raukawa o te whenua o Muaupoko, o Rangitane, o Ngati-Apa. 5 Hakere: Ko Hakerekere, mo reira nei te whakatauki "He iti na Motai e haerea ana te one i Hakerekere" Tirohia te waiata 67. 6Ngati-Koata: Ko te hapu o Te Rauparaha, he hapu no Ngati-Toa. 7Te Totara: He pa kei Kawhia, kei te taha tonga. 8 Rongotakawiu: He atua. 9Toki kai auru: Ko nga toki nana i tarei a Tokomaru, ko Tamakai- whiria, ko te Awhiorangi. 10Rakau a Maru: Ko Maru he atua. Ko nga rakau ra e tu whakahinga ana ki te awa. Ka tuaina ki nga toki ra ka hinga whakauta. No reira te whakatauki, "Taku toki te tangatanga i te ra. " 11Pihangarua: Pokapokaina. 181. —HE TANGI, Na Te Ikaherengutu. (Ngati-Ruanui). I taia tenei waiata ki te pukapuka a Hori Kerei "Nga Moteatea" P. 9. Kei reira e kiia ana "Ko te tangi a Te Ika-
![]() |
24 s200 |
▲back to top |
rengutu mo ana tamariki; i mate taua e e etahi. " Ko Te Ikaherengutu he rangatira no I tangihia te tangi nei e Te Wherowh ia taina o Te Kati (Ko Hori Kerei tetahi igi hoki na nga kaumatua ina mate etahi whakapakehatia te waiata nei e Te Koro i taia ki te Tr, 13/65. Ko tetahi wahi o ia ki te W. 2/48, a ko te roanga atu kei (Ref.: M. 9, Ta: 12/88, Tr: 13/65, W. Nei ka noho, kapakapa tu ana Te tau o taku manawa Ki1 aku tamariki. Etia nei au, e tama ma, Ko te Aitanga-a-Tane2 E tuohu i uta ra, E piko nei me te mamaku Ki aku tamariki. Kei -whea ra, e, te tamaiti I karangatia ai, "Nau mai! E tama!" Ka riro ra ia i te taiheke nui. Ka noho tenei au, e tama ma, I runga i te kahui papa, Papa niania, papa tahia, Tahia rawatia; Kei ai he titiro i te ra E tu iho nei, Te maunga e tu mai ra, Ki te hau kainga, I whakaarohatia mai, E te konohi tonga. Tenei me ruru ki te whare Na Whiro-te-tupua; 3 Kei wareware taku ngakau Nga hanga a te rau. Mei kaia ranei te marama I mate ai? . Mei kaia ranei te pari I horo ai? Nga huri nei i pirau ai? Mei taua mea, ka ruru8 nga atua Ki a tatou, Ka ngaro i te ngaro a te moa.
![]() |
25 s201 |
▲back to top |
Ko te rau kau "no6 te whakawaia ai Ki te whanau a Pani, 7 a Rongotau, 8 Nana te kahui kura, Nana te kahui kura, Nga taonga whakamanamana, E tama ma, a o kuia Aua atu ko tawhiti. Naku pea koutou koi tiki atu Ki Hawaiki ahu mai ai, Ka tupu koutou hei tangata. Ka ranga e o tupuna Nga hau o te po. O te pukupuku, O te tau mate; Hoki mai 'no ana Ki te pukai wheo9 ai. I tohia ai koe ki te tohi O Tutorohakina, 10 o Tutenganahau, Kia karo riri tama, Kia karo nguha, kia karo patu. Kei te whakahira koe I te riri kaiapa11 na o matua Ki roto o Kairau: 12 Kia ruku atu koe Te ruku a te kawau Ka ea to ika he haku No te moana uri, Ka ko13 o rongo i runga Haumatao E uia mai koe e nga whenua, '"Ko te tama a wai?" Ka toa, ka rangona; Ka tu i te ihu o te waka, Ka rangona; Ka amohia te iwi, Ka tiketike ki runga; Koia patu apiti, te kiri kai-mata. Kihai taku tamaiti i waiho e au I roto o Ngaengae, 15 Ki' whakaata koe e Totara-i-ahua16 Ki te pu whakakeko; 17 Ki tere matoru koutou ko o matua Ki roto o Manukau; 18 E kore au e mihi atu Ki a koutou. aku tamariki: Kaore tenei rarangi i te W. 2/ Aitanga-a Tane: Ko nga rakau o te ngahere luro-te-tupua: He atua. ia: Whanako. iru: Huihui. o: Ko te reo o Taranaki, o Whanganui; ki ni: Tirohia te whakamarama (II) i te waia
![]() |
26 s202 |
▲back to top |
8Rongotau: Ki etahi iwi ko Rongomau!, ko Maui-whareka Tirohia te whakamarama (II) i te waiata nama 1 45 9Wheo: Ngunguru. 11 (Kaiapa: Apo. 12Kairau: Kei te ngaro tenei.. 13Ko: Tirohia te whakamarama (11) i te waiata nama 14Haumatao: Kei te ngaro tenei. 15Ngaengae: Kei te ngaro tenei. 16Totara-i-ahua: E kiia nei ko te One Tree Hill i Onehunga. 17Pu whakakeko: Ko te pu a te pakeha. 18Manukau: I Onehunga ra. 182. —HE TANGI MO HIHITAUA, Na tona wahine. (Ngati-Raukawa, Ngati-Tamatera) No Te Taite Te Tomo nga whakamarama Ko Hihitaua he rangatira, he toa no Ngati- Ngati-Tamatera. Ko te Hihitaua anu tenei e korero waiata nama 74. No te hinganga tenei o Ngati-R Ngati-Koroki (hapu o Ngati-Haua) ki raro ki Ma (Ref.: M. 112, S. 103). Tera nga tai E aki te rae O Mangauika1 ra: He tohu aitua No te tau kua riro. Me kowai te atua Nana i kawhaki Hihi'2 ki te mate, E iri noa mai ra I runga te whatarangi? E tama, whakaaro kore Kei o teina, 'Hai tawhitawhi, Ka hoki whakamuri. Taria e tuku atu Te whana kai-tangata, Ma te rahi 4Ati-Apa, 3 Ma Hou-a-Uru, 4 Mana e whakaruku, Ko te riri a te po. Tena ka paea Ki Wairoto" ra ia. Ma Ngati-Koroki6 Mana e homai Kia kite iho au O hua whakairo, O whanakenake. I patupatua iho.
![]() |
27 s203 |
▲back to top |
I werohia pea Ki te ake rautangi? Ehara i te tane, He huia tu rae, He toroa whakakopa No runga o nga hiwi; Ka paku ki tawhiti Te pu ki Tararua. 7 Ka hoki mai, e te tau. Te moenga i a au: Taku manu korero Tiu ana ki te muri. 1Mangauika: Kei te takiwa o Te Aroha, kei roto atu o Matan 2Hihi': Ko Hihitaua 3'Ati-Apa: Ko Ngati-Apakura, he hapu no Waikato. 4Hou-a-Uru: Ko Hauauru o Ngati-Maniapoto. Ki te S. 103 Hui. " 5Wairoto: Kei Ongaroto i raro o Ohaupo. Ko te wahi tera haeretia ai a Ngati-Raukawa, a Ngati-Apakura. 6Ngati-Koroki: He hapu no Ngati-Haua. 7Tararua: I toha haere hoki nga uri a Hihitaua, a tae rawa ki 183. —HE TANGI, (Ngati-Tuwharetoa) Na Mariu. Na Te Taite Te Tomo i whakamarama. Ko Mariu he tupuna no Taupo, he tangata mot teka. I tekaia e ia, mate ana tetahi tangata i runga o tara, kei Waihi, Tokaanu. E kiia ana taua wahi ko nono. He tangi tenei mo tana tamahine, mo Ngarongoi (Ref.: M. 114). Nei ka noho Tirohanga maru kore I a au, e i. Me aha, e Iti, Te mea korenga, Ka tu kotahi au, ei? E mihi, e hine! Kei whea ra, e, Te uri o te tangata? 'Ra pea ia ka riua atu Ki te tai whatitata Ki Otamango1 ra, e i. Haere o rongo Te tihi ki Tautari, Kei o tuakana, i; Mana e whakatangi Ki te mata2 o te kuku, i.
![]() |
28 s204 |
▲back to top |
Ma te hau murimuri E tuatakahi mai Kia tangi an, e i. Whakamakurutia Taku wai roimata Ki oku hoa, e i; Na roto ka mahara, Te hoki mai ki a taua. 1Otamango: He parae; he kainga i mua kei te taha hauraro o Hurakia. 2 Ma ta o te kuku: He tao rakau. Ko te mata he ponga, he mea whaka- tara, kuhuna ai ki waenganui i nga manuka e rua. Ma te mata e whakamate te kiko i tu ai, a, hei te unuhanga o te mata ka ngaehe katoa te kiko. He mea ano mate tonu atu te tangata i werohia ra. 184. —HE WAIATA AROHA, Na Marata Paehua. (Ngati-Matakore, Ngati-Maniapoto). No Te Taite Te Tomo i whakamarama. Ko tenei waiata kua taia ki te pukapuka a Hori Kerei, "Nga Moteatea' p. 119, a ko te kaupapa tera i taia ki raro nei. E ki ana a Te Taite na Marata Paehua tenei waiata, he hae no Te Rerehau, wahine a Te Tomo, ki a Marata mo Te. ' Tomo. Ko Marata no Ngati-Matakore, he hapu no Ngati- Maniapoto. (Ref.: M. 119). E titi koia e te atarau, Tiaho i runga ra. Hinapouri ka ahu mai ai au, Ka ruru ki te whare; Te roimata ka hua maringi Nei kei aku kamo. Mokai pae nana i arai, Te kite atu au Puia tu mai ki Tauwhare' He wawata na roto Kei raro iti iho ko Te Tomo, E aroha nei au. E hoki koe ki to wahine Kei ako mai ki te hae, Kei tu noa mai nga tai O Omoho2 kei roto. • 1Tauwhare: He puke kei Rangitoto (King Country)- ehara i te puia, engari ko te rehu o te whenua tirohia mai ai i tawhiti. Kei reira tahi a Te Tomo raua ko Te Rerehau e tanu ana. Ko Hingaia te ingoa o te kainga. 2Omoho: He awa kei Rangitoto, kei Mangaohoi.
![]() |
29 s205 |
▲back to top |
185. —HE WAIATA POPO MO TE RARA-O-TE-RANGI, Na Te Hakeke. (Ngati-Apa). Ko Te Hakeke te rangatira o Ngati-Apa i te takiwa i a Te Rauparaha ma ra; ka moe i a Kaewa, o Muapoko, ko te tama- iti ko Te Rara-o-te-rangi, ko tetahi o nga ingoa ko Kawana Te Hakeke, ara, Kawana Hunia; mona te whakaoriori nei. I tuhia tenei waiata me nga whakamarama e R. C. Bruce (he mema Paremata) i te tau 1892, a i taia ki te Transactions a te New Zealand Institute 25/426. I tuhia ano hoki e S. Locke ki tana pukapuka (S. L. 176), a kei reira te whaka- marama, "he whakaorirori mo Kawana Te Hakeke, rangatira o Ngati-Apa" E tauriterite ana nga kaupapa o ena; engari ko te kaupapa i taia ki ta Hori Kerei "Nga Moteatea" p, 205 e taupatupatu ana. He rite tonu te kaupapa i te W-. 3/82 ki ta Hori Kerei. (Ref.: M. 205, Tr: 25/426, S. L. 176, W. 3/82) Kati, e Tama, te noho i to whare! E puta ki waho ra, ka haere taua Ra1 nga parae i waho o Whakaari. 2 Kia3 uiui mai, "Ko wai to ingoa?" Mau e ki atu, "Ko Te Rarao-ote-rangi. " Kei ki mai, "Te wareware. " Ka pau te whakanoa e te tini, e te mano. Moku4 ia nei mo te kahui pepeke, Te roa Wairarawa. 5 Kei whea to tipuna kia6 whakaputa mai I muri ano Whakatau-potiki, 7 Nana i tautoko8 te rangi i runga, Ka puta koe ki9 te whaiao, Ki te ao marama. Hikaka te haere ki runga Taikoria, 10 Pukana o karu ki roto Manawatu, Kei o11 matua e tu mai ra I te one o te riri; Ka ngaro12 te tangata. Aronui te haere ki roto Horowhenua, Kia powhiri13 mai ko ia14 i to whaea, E Rau a15 Te Waka, ki' paoa to rangi Te rau o te huia. He noa te tinana; Tenei to piki, 15 he hokioi17 i runga, Nga manu hunahuna, kaore i kitea E te tini, e te mano. Kia takaro koe nga takutai I waho18 o Waiwiri, 19 i roto o Waikawa; 20 Ka eke koe ki runga o Pukehou, 21 Ka whakamau, e tama, 22 ki waho o Raukawa; 23 Ko nga moana24 ra, e whakawhana25 noa ra O tupuna i te kakau o te hoe, Ngaro rawa atu ki Hawaiki.
![]() |
30 s206 |
▲back to top |
1Ra nga parae: He pena ki te Tr. 25/426, ki te S. L. 176; ki te M. 205 "Nga matarae. " 2Whakaari: Kei te taha tonga mai o Sandon, o Whaka. I whanau * Kawana Hunia ki tetahi wahi e tata ana ki Te Reureu. 3Kia uiui mai: He pena ki te S. L. 176, ki te M. 205; ki te Tr 25/426 'E uia mai koe" 4Moku ia nei: Kaore tenei rarangi tae atu ki te mutunga o tenei whiti i roto i te S. L. 176. Ki te Tr 25/426 e penei ana: —"Naku ia nei na te kahui pepeke Te roa wai rewa. " 5Wairarawa: He awa kei te taha raki o Horowherua. He Kaingi i reira 6Kia whakaputa mai: Ki te Tr 25/426 "Hei whakawehi mai. " 7 Whakatau-potiki: Ko te tupuna pea o Hawaiki ra? Tirohia "Nga Mahi a Nga Tupuna" 3/32. 8Tautoko: He pena ki te Tr 25/426. Ki te M. 205 "Nana i toko te rangi i runga nei. " 9Ki te whaiao: Kaore tenei i te M. 205. 10Taikoria: He hiwi, he onepu kei te takiwa o Carnavon. Ko te hiwi tera i noho ai te ngangara, Whangai-mokopuna. Kei o matua: Kaore tenei me nga rarangi e toru i raro iho nei i te M. 205. 12 Ka ngaro te tangata: Ki te Tr 25/426 "Ka kore he tangata. " 13Kia powhiri mai: Kaore enei kupu i te S. L. 176. 14 Ko ia i to whaea: Ki te r 25/426 "Koe ia o whaia" 15Rau a Te Waka: Ki te S. L. 176 "Rau o te waka" Kei te ngaro tenei. 16Piki: Kei te S. L. 176 te whakamarama, "He huruhuru manu e mahia ana e te tangata Maori hei whakapaipai mona, titia ai ki te ma- hunga. Kei te mau ano i naianei. " 17Hokioi: E ki ana a R. C. Bruce (Tr. 25/426). "Ko te hokioi e wai- atatia nei e te Maori e kiia ana e a ratau korero nehera he manu nui whakaharahara, noho ai i runga i nga maunga, kaore i nga parae. He manu ma, whero, pango; ko nga huruhuru he pango tona tikitiki. " 18I waho: Ki te M. 205 "E takoto i waho o Waiwiri. " 19Waiwiri: He awa kei te taha tuaraki o Ohau. 20 Waikawa: He awa kei te taha tuaraki o Manakau. 21Pukehou: He hiwi tiketike kei te aha rawhiti o te rerewe i wae- nganui o Otaki, o Manakau. 22E tama: Ki te S. L. 176 "taua. " 23Raukawa: Ko te moana e kiia nei ko Cook Strait. 24Moana: Ki te S. L. 176 "whenua. " 25 Whaka whana: He pena ki te S. L. 176 me te M. 205. Ki te Tr. 25/426 "whakamahana. " He. he tera. 186. —HE WAIATA MO TE TAHURI, Na Peon. (No Whanganui, no Patea). Ko Peou no Ngati-Raukawa, he taina no Te Ahukaramu. Te Ahu-Karamu I Hukiki Peou He tohunga nui a Hukiki, a Te Whioi ki nga whakapapa katoa o te Taihauauru. I te wa o te mahi whakatu Kingi ko ta raua mahi tera he whakapapa, a puta tonu ki a Potatau. Ko Te Tahuri he tamaiti na Te Whatanui nui, e haere nei tona ingoa i roto i nga waiata (Tirohia te waiata 41, te 67, te 117, te 131), ko Tohe, ko Tohe-a-Pare, ko Whata. I haere
![]() |
31 s207 |
▲back to top |
a Te Tahuri ki Taranaki, he mate wahine. Koia I waiata nei. Ko te kaupapa i taia ki te pukapuka a Hori 1 Moteatea" p. 231. (Ref.: M. 231, S. 18, J. 3/59, W. 2/2, W. 2/162, V Kaore te aroha ki taku potiki! E tama tu kino, te whai muna iho ki au, Ka tu taua, ka whai i te tira O to tupuna, o Whatihua. 1 Ki mai Rameka, 2 "E hoki i kona, Ka mate korua i te whainga mai Ki taku hika tauke. Ka tu nga tai o Rakei-matataniwha. 3 Hoki mai, e tama e i. Korerotia mai nga hane A te waewae i kimi atu. " Ka uia mai koe e nga whenua Ki te kauwhau whakapapa, Mau e ki atu, "Wareware ko au, he tamar Wareware tonu au. " Tenei ano ra te rangona ake nei Tainui, Te Arawa, Matatua. Kurahaupo, Tokomaru, Nga waka tena o o tupuna I hoea ai te moana nui e takoto nei; Hoturoa, 4 Ngatoro, 5 Tamatekapua, 6 Rongokako, 7 Tamatea, 8 Nga tangata9 o te Arawa, e i. I whakapiraratia10 ki nga whenua nei. Me whakatika atu nga whakahe mai A to matua teina, a Te Tauri, " Mo te pepa12 i tuhia e koe i nga rangi ra. E tika ana ra, na Wairangi13 korua, Na Poutu14 koe, i. Me rapu noa ake nga puna e rau15 o Tuam Kei reira, e tama, nga puna I moe ai korua ko Te Tauri, He manawa whenua e kore nei e taea E te ra o te waru, Taoi-kai-awe-whare, 16 na Kiritai koe, i; Na Waitapu, Hinerehu, ko Te Kahurerem Ka noho i ta Upokoiti18 tama Ka puta ki waho ra, Waitapu. 19 I haere ra ia i te maunga rongo O te ture a20 Whiro, Kia puta ki waho ra Parekawa, Tamamut Ko Te Whakatotopipi, Ka tu kei te riu o Whanganui. Turoa, Ko Te Rangihopuata, ko tana tama; Ka huihuia koutou ko o teina Ma matua ki reira.
![]() |
32 s208 |
▲back to top |
E tama rongo nui a to matua ki nga whenua, I te rangi ra ia kei ora ana Te Whetu21 marama o te ata, Te puhi o Motai-tangata-rau, 22 e! 1Whatihua: He tupuna no Taranaki. 2Rameka: No te takiwa ki kawhia. 3Rakei-matetaniwha: Kei Marokopa, he huapapa. 4Hoturoa: Ko te tangata o runga i a Tainui. 5 Ngatoro: Ko Ngatoroirangi, ko te tohunga i eke mai i runga i a Te Arawa. 6Tamatekapua: Ko te tangata nui o runga i a Te Arawa. 7Rongokako: I eke mai i runga i a Takitimu. 8 Tamatea: Ko te tangata nui o runga i a Tamatea. 9Nga tangata o runga i a Te Arawa: He tikanga korero, ahakoa kei te marama te waka i eke mai ai ia tupuna, ia tupuna. 10 Whakapiraratia: Ki tetahi reo "whakamararatia" "Te Tauri: No Ngati-Tuwharetoa, no Ngati-te-Kohera. 12Te pepa: He kupu pakeha. Ki te W. 2/2 "Mo te kupu hoa mai i nga rangi ra. " 13Wairangi: No Ngati-Raukawa. 14Poutu: No Ngati-Raukawa, he tuakana he teina raua ko Wairangi. Tirohia te M. 121. me te J. 19/197-205, kei reira nga korero mo enei tupuna, mo Upokoiti hoki. 15E rau o Tuamatua: Ki te M. 231, ki etahi atu pukapuka, "Nga puna he rau o Tuamatua. " Ki te whakaaro ko te mea tika ko "Nga puna e rau,. &c. Tena kei te reo o Taranaki i tuhia ai 'he. ' Ko Tuamatua te tipuna o Tamatekapua. 16Taoi-kai-awe-whare: Ko te wahine a Uenuku-Kopako o Te Arawa. 17Te Kahureremoa: He wahine rongonui, he tamahine na Paka, ko Wharekawa te kainga, kei te takiwa o Hauraki. I moe i a Takakopiri o Waitaha (Te Puke) ka puta ta raua tamahine ko Tuparahaki. (Tirohio. T. 120) Upokoiti: No Ngati-Raukawa. he whanau tahi ki a Wairangi, ki a Poutu e korerotia i runga ake nei. 19Waitapu: I haere tenei hei maungarongo ki a Ngati-Tuwharetoa. 20Ture a Whiro: He kupu pakeha te 'ture. ' Kaore i te marama te tikanga o enei kupu. 21Te Whetu marama o te ata: Ko Te Whatanui. 22Te puhi o Motai, &c.: Ko Te Whatanui ano. Tirohia te whaka- marama (8) i te waiata nama 67. 187. —HE WAIATA AROHA. Na Te Whatanui. (Ngati-Raukawa) Na Rere Nikitini i whakamarama Na Te Whatanui tenei waiata mo tana tamahine mo Rangingangana. I whakamoea a Rangi ki a Pomare nui o Ngapuhi ra. (Ref.: M. 236, S. l/28). E Rangi1 aku I nunumi ake nei. Ka hoki mai hoki koe Ki konei taua Moe iho ai i te whare, Whakaaro iho ai,
![]() |
33 s209 |
▲back to top |
He kauwae2 ano Me whai ki te ara. He manu hoki koa, E taea te hokahoka, E taea te whanawhana Te whare i moe ai? Tukua atu pea, He mea ka kairau; Ka whiti he tau ke. Auraki rawa atu, Ka whiti he tau ke. 1Rangi: Mo Rangingangana. 2He kauwae ano: Ki te S. 1/28 e penei matua ki te noho. He kauae ano. " 188. —HE TANGI Na Puhi-rawaho (Waikato). Na S. Percy-Smith nga wha I tuhia tenei waiata e S. Percy-Sm te Wars. 236; e kiia ana he tangi na Pu kura ki Matakitaki i mate ai a Waikato tuatahi tera no te pu te tae mai ki Wail te korero a Percy-Smith, ko te marama (Ref.: M. 290, J. 9/97, W Takiri ko te ata Ka ngau Tawera, 1 Te tohu o te mate, I huna ai nga iwi. Ka ngaro ra, e, Taku tuatara, 2 o matua ra Ka tuku koutou. Tuia' e Kohi3" Ki te kaha o te waka Hei ranga i to mate, Kei a Te Whare* a Te Hinu Ka ea nga mate O te uri ra o Kokako. 5 E pai taku mate, He mate taua Kei tua o Manuka, Kei roto o Kaipara, Kei nga iwi e maha. Kihai Koperu7 I kitea iho e au; Tautika te haere Ki roto o Tawatawhiti8 Mo Tuhoehoe, 8 Mo Kaipiha10 ra, e pa, Mo Taiheke" I kainga hoetia e koe.
![]() |
34 s210 |
▲back to top |
E kai ware ana Ko Te Hikutu, '2 Ko Te Mahurehure, 2' Haere ke ana, e Hika, 13 E Hope'3 i a Te Rarawa. Tena Hongi Hika, Nana te Houtaewa; 14 Huna kautia Waikato ki te mate. 1Tawera: Ki te pakeha ko Venus (ina rere i te ata). Ki te piri tenei, tetahi atu whetu ranei ki te marama ka kiia kei te ngau; na, * he tohu aitua. 4Tuatara: Mo te rangatira. 5Kohi: Ko Kohi-rangatira, he rangatira no Ngati-Paoa, i Waikato e noho ana i taua wa. 4 Te Whare a Te Hinu: Kei te ngaro tenei. 5Kokako: Ko nga uri o Kokako kei roto i a Ngapuhi, i a Waikato. "Manuka: Ko Manukau i Onehunga. He whakatauki tenei, "He mate taua ki tua o Manuka. " 7Koperu: No Ngapuhi, he whanaunga ki a Hongi Hika, i patua e Te Paraoarahi o Ngati-Paoa ki Mokoia, ki te takiwa o Mauinaina, i Tamaki. No tetahi tera o nga take a Hongi ki a Ngati-Paoa, ki a Waikato. 8Tawatawhiti: E kiia nei e te pakeha ko Poor Knight's Island. I hinga a Ngapuhi ki reira i etahi o Waikato, o Ngati-Paoa. 9Tuhoehoe: Kei te ngaro tenei. 10Kaipiha: No Ngati Paoa i mate i a Ngapuhi i nga whawhai ki Tamaki. "Taiheke: Kei te ngaro tenei. 12Te Hikutu Te Mahurehure} He hapu no Hokianga 13Hika me Hope: He rangatira i mate ki Matakitaki. 14Te Houtaewa: E ki ana a Percy-Smith he kupu mo te pu. 189. —HE TANGI MO MOKOWERA, Na Te Atiawa. Ko Mokowera he rangatira no Te Atiawa; e kiia ana he tamaiti na Tupoki o Ngati-Tama, no Te Atiawa te whaea. I mate ia i te taua a Ngapuhi, a Taukawau, ki Puhara-te-rangi pa, e tata ana ki Punehu, kei Taranaki. Kaore ano i nui te pu i taua wa, a e kiia ana e toru tonu nga pu a te taua a Nga- puhi. E mea ana te waiata nei na Rewa a Mokowera i patu. He toa a Rewa no Ngapuhi, he iramutu ki a Hongi Hika, a i aranga nui tona ingoa i nga whawhai a Hongi ki nga iwi o te motu. (Ref.: M. 383, J. 8/205, Wars 70). Taku hou kotuku Ka whati i te ra, Moenga rangatira Ki runga o Puhara!' 'A kai atu au I te tangata toro. 2
![]() |
35 s211 |
▲back to top |
Ara taku kai, ko Rewa, 3 Nana koe, e hoa, I mate ai. Ka kai Tu, Ka kai Rangi, Ka kai Uenuku, 5 e i. 1Puhara: Ko Puhara-te-rangi pa. 2Toro: Mo te ope a Ngapuhi. 3 Rewa: Kua whakamaramatia i runga ra. 4Tu: Tumatauenga te atua o te riri. 5Uenuku: He atua kai tangata no nga iwi o Taranaki. 190. —HE WHAKAORIORI, Na Ngati-Porou. Na Rahera Rairi nga kupu, nga whakamara E ki ana a Rahera, ko te korero a Te Hati Rairi, oriori tenei mo Poututerangi, he tuakana ki a ratal E toru nga whiti o te waiata nei; kaore i ai Rahera. E taia ana me kore e oti i etahi atu. E ki ana a Waiheke Puha i rongo ia ki a Heni Te1 Ka piki i Totara, ka eke i Pukekura. Ka tapatu ki tua ra, ki Rapanga-a-te-hoe. E uia mai koe. "Na wai te tamaiti, e?" Ki atu e koe, na Mahaki1 a Iranui, Na Kahupakari, 2 na Te Aomatangi, Na Hinerupe ra taua, e tama! E whawhai atu ana ki te hungahunga, Ki te mikomiko3 o te kainga O to tipuna o Te Hukarere. 4 Hei kahu mo taua, e tama! E hika, e, i whangaia taua Ki te kai o tawhiti, Ki te puarakau, ki te tuku toperu, Na Rawaki ra. Mokai tuatini, mokai tuamano. He po i haere ai. he mataku kei taona Mo te kuri a Tuwhakairiora, 5 Mo Tumoana-whakaheke: Tau rawa ki Whangaparaoa: Ko moko tona momo. e. 1Mahaki: I moe a Iranui, tuahine o Kahungunu, i a Hinga whanau nga tamariki ko Taua, ko Mahaki, ko Hauiti, 2Kahupakari } Te Aomatangi } He tipuna no Ngati-Porou. Hinerupe 3Mikomiko: He rito no te nikau. 4Hukarere: Tokorua nga tipuna o tena ingoa. Ko te tua Hukarere, he taina no Tuwhakairiora. I moe tera i a korerotia i runga nei. Ko te tuarua he mokopuna kairiora, na te tama a tera, na Tuterangiwhiu. 5Tuwhakairiora. Kua korerotia ake nei. 6 Whangaparaoa: Te wahi i u mai ai nga waka i Hawaiki Runaway.