Hanuere 1, 1929 TE REO   O AOTEAROA               911
whenua. Ka  nui te aroha mo tatau e poporoa nei te kitekite
ia tatau. He aha koa. Waiho  ma  nga toto o tatau tipuna kei
roto nei ia tatau e whakakii ana ki te ngarahu pai. tatau katoa
e whakatutakitaki  kia tatau a te wa e marire  ai te po me  te
ao. Ko  reira tatau kite ai i a tatau. Kia kaha kite inoi ki te
Atua kia tohungia te tinana me te wairua hoki, kia roa ake nga
ra. Ki  te pera he pono ka kite ano tatau i a tatau. Heoi ra.
E  te Atua tohungia te Pihopa o Aotearoa katoa. Kaati nga
mihi. E hoa e te Etita o te Toa Takitini, tena koe. He whaka-
marama   atu kia koe  mo  te Waiata nama   112. Ko  te rarangi
tuarua me  te tuatoru, o te whiti whakamutunga e he ana. E
penei ana te rarangi tuarua: "Hei kawe ki tawhiti kia whare
iaia. "  Ka  tae ai ki tenei kupu: "Kia hei te kaki  i te tiki
pounamu. "   No  reira Etita ma. kia ora huihui ano tatau katoa.
Meri  Kirihimete' ki nga mea  e hine ana, e tama ana. Hape
Nuia7 ki nga kuia me  nga kaumatua. E  hoa ma. tatau tatau.
Kia  ora roa i kona, matau hoki i konei.
                            Heoi,
                        Na Te  Taite Te Tomo.

   TE AUTE KARETI ME  HUKARERE,
         TE POARI KAI TIAKI O TE AUTE.
                         Te Aute  Kareti.
     Ko  te Kareti o te Aute kei Pukehou. e 30 maero  mai i
 Nepia, i te rori ki Poneke. Ko nga whare o te Kura no nga
 whaihanga hou o enei ra. Ko nga ruuma kura, me te ruuma
 e  whakaakongia   ai  nga  matauranga   hohonu    (science
 laboratory) he pai, he makohakoha, he hau ora. Kei te ruuma
 nei nga mea  miharo  hei whakaakotanga  i te taha tinana
 (physics), rongoa (chemistry), ahuwhenua  (agriculture), me
 nga mahi miraka kau  (dairy science).
     Ko  tenei kura i rehitatia hei Kareti (Secondary School).
 Kaore nga mahi o nga kura ririki e whakaakongia ki konei.
 NGA  AKORANGA. —E     toru nga wehenga. —
           (a) Ko nga  akoranga e ahei ai te uru atu ki nga
              mahi  mo  Te Katoa  (Public Service Entrance)
               me te "Matriculation"
          (b) Nga  akoranga Ahu Whenua  e horapa atu ana
              mo  nga tau e  toru. I te tua-toru o nga tau ka
              mama  te tamaiti ki te uru ki nga whakamatautau
             -ranga mo nga  Mahi a Te  Katoa  (Public Service
            Entrance Exam).
                   E  rima rau eka  (500) o  te paamu  e riro
              ana  ma nga  tamariki e mahi
           (c) Nga mahi  tiaki pukapuka, tiaki moni (Com-
              mercial Course).
                   E whakaakona  ana  nga tamariki ki tenei
             mahi.

912            TE  REO  O AOTEAROA    Hanuere 1, 1929
TE  UTU. —Te   utu mo te tau: —
                                                             £   s. d.
     Te whakaakoranga me te noho.. 35  O  O
     Nga horoinga kahu...... 200
    Nga  pukapuka...... 200
     Nga  takaro...... 10  O
     Mo  te Rata........ 50
                           Hui katoa      £39 15  O
E hiahiatia ana kia tukua mai e nga matua te £3 i te timatanga
o te tau mo nga hiahia ohorere.
TE  ORA. —E    ata tirohia ana te taha ki te ora-a-tinana mo nga
tamariki. E  tae ana te Takuta i nga wiki katoa. He Naahi
whai  tiwhikete to te kura.
NGA  TAKARO: —He     rongo nui to te kura mo tenei taha. Ko
nga takaro katoa o waho e mahia ana. Kei te kura e pupuri
ana te Kapu  Whutupaoro  ma  nga Kura  Nunui  ara Moascar
Cup. E tata ana mai te hopua kaukauranga mo nga tamariki.
NGA  MAHITA: —Tokorima      nga mahita, He Minita tetahi, he
Rangatira no te paamu  tetahi, he Kai-tiaki tetahi.
    Ki  te hiahiatia etahi atu ahuatanga me tuhi mai  ki te
Mahita  Timuaki. E. G. LOTEN, Te Aute  College, Pukehou,
Hawke's Bay.

             HUKARERE  KURA.
    Kei runga tenei kura i te hiwi o Nepia e tu ana. He tura-
nga atahua, pai ana te titiro ki nga mania o Heretaunga, me te
moana  hoki.
NGA   AKORANGA: —(a)     Primary  Course. Nga timatanga atu.
         (b) Secondary Course up to Public Service Entrance.
            Mahi  teitei ake tae noa ki te whakaurunga  ki
             nga mahi  mo  te katoa.
         (c) Domestic Course. Nga mahi o te Kaainga (O-ro-
            whare).
E  whakaakongia ana nga  tamariki ki nga mahi katoa o ro
whare  (Domestic Science) me te whakairo ipu me era atu mea
rakau  (marquetrie) me nga mea  kiri (leatherwork).
 NGA  UTU: —Te   whakaakoranga, te noho: £30
     Ko nga tamariki i raro iho i te karaihe wha ka tukua ki
 te kura takiwa (Napier Central) Ko te utu mo te tamaiti mo
 te noho ki Hukarere e £20.
 TE ORA: —E    tino tupatongia ana tenei taha o nga tamariki.
 NGAHAU: He  maha  nga tu ahua takaro ma nga kotiro. E
     rua nga papa tenehi. E rua papa purei "Pahikete Pooro"
         (Basket Ball).

Hanuere I, 1929 TE REO O AOTEAROA             913


NGA  MAHITA: —Tokowha     nga mahita. Tokotoru nga kai-tia-
    ki (matrons). Ki te hiahiatia etahi atu ahuatanga me
    tuhi mai ki te Mahita Timuaki: —Miss    M. Hall, Hukarere
    School, Napier.
KA TIMATA ENEI KURA A PEPUERE, 16, 1920.
        R. E. H. Pilson,
            Heketari  o nga Kai-Tiaki.
                P. O. Box, 227.
                     Napier.


         TAHUA  A NGA HOIA.
TE RIPOATA ME NGA KAUTE  A TE KAI TIAKI MAORI.
          Mo Te Tau-Moni Ki Te 30 O Mei, 1928.
    1. Ko nga whakahaere o nga paamu  e rua o te Tahua i
mahia  tonutanga i tenei tau.
    2. I runga i te tupato o te whakahaere mo te hono hono
tonu o te tirotiro i aua paamu ka puta mai etahi tino painga.
ara, timata mai i te rironga mai o te Teihana  o Hereheretau
ko  te tau tuatahi tenei i whiwhi ai, me te neke ake hoki ote
pai o te Teihana o Hoia, ahakoa te nui o nga ruihi e whaka
aturia nei (ko te take i puta ai aua ruihi ka whakaaturia i
muri  ake nei).
    3. Ko te moni i whakaritea e te Tari mo tana komihana e
£150, a, kaore i tangohia i te komihana e rite ana.
    4. He taumaha  ake nga moni hua i utua i tenei tau i te
mea  he nui nga moni i whakapaua i nga mahi totika kia puta
mai ai he tino painga mo nga whenua e whakahaerea nei.

              TE TAHUA MATUA.
    5. Kaore he aha i riro mai i tenei tau.

         TE TEIHANA O HEREHERETAU.
     7. Ko te kainga i whakahuaina i tera ripoata kua oti, a,
 kua ahua roa tonu te nohoanga o taua whare o te rangatira kai
 whakahaere o taua Teihana. Kua oti hoki to whare turanga
 wuuru, te mihini kuti hipi me nga iari, a, i mahia i konei nga
 mahi kuti hipi i tenei tau.
    8. No te 30 o nga ra o Noema, 1927 ka oti te hanga o Te
 Tari mo nga Mahi Nunui te huarahi atu ki te Teihana, no reira
 kua utaina atu e £750 ki runga i nga whakapainga e utua nei
 te moni reti. No nga huarahi katoa kei runga i taua Teihana
 e 30 tiini kua oti te hono kite huarahi nui.
     9. Kua oti te tango mai o nga  utauta me nga  mihini mo
 tenei Teihana. Ko te mihini kuti hipi he Wuruuhi (Wolseley)
 6 H. P. e wha nga hipi me nga utauta mo taua mihini, a, kua
 oti te whakatu ki roto i te whare takotoranga wuuru, a, tino
 nui atu te pai i tenei tau.

914             TE REO   O AOTEAROA    Hanuere  1. 1929
    10. Kua  oti te tango utauta mai mo te kainga hou.
    11. Ko te mahi whakatupu kahui  totika kei te haere tonu.
Kua  huia atu ki te kahui i tenei tau o 300 nga katua e 8 nga
hipi taane Romani, a, kei te mataara tonu te rangatira whaka-
haere o te Teihana ki te hoko i nga hipi ahua whiroki i nga
hokonga   utu. Kei te tino takoto pai te kaute o nga
hipi. E  550 te nekenga ake o nga hipi kei runga i taua Tei-
hana i tenei tau, a, ahakoa te kino o nga ra o te hotoke o tera
tau, e 40 anake nga hokete i toromi i te waipuketanga o te awa.
Kanui ano hoki te whiwhi o nga mahi kau. I tenei ahua ano
hoki he tino waimarie atu te Rangatira Whakahaere  o te Tei-
hana kite tupono ki nga hokonga totika.
    12. Ko nga wuuru i tukuna kia hokona ia Hanuere i Nepia
i riro i te utu tika, a. i neke ake ano hoki i o tera tau.
    13. Ko  nga eka i topea, i tahuna, i ruia ki te karaihe i
tenei tau kotahi rau eka.
    14. E 38 nga tiini o nga taiepa wawahi i mahia, a, kei te
pai tonu etahi atu o nga taiepa.
    15. E huaina i runga ake nei ko te wa tuatahi tenei i whi-
whi  ai taua Teihana. Ahakoa e £200 te nekenga ake o nga
raruraru mo te whakahaere i taua Teihana i to tera tau. i runga
i te taumaha o te moni hua hou hei utu, engari ko nga moni
i puta mai £1100 te nukunga ake. Ko tenei ahuatanga e kore
e penei mehemea  kaore tenei Tari i hoatu moni hei mahi  i
nga  whakapainga i whiwhi  ai tenei Teihana. No  te tupato
hoki o te whakahaere i nga kararehe i mau tonu ai te pai o te
whenua  i kore ai e hoki ki te tupuranga tuarua, e ahua penei
nei taua whenua.
     16. Kei te puta mai te whakaaro ki tenei Tari ma te wha-
 kahaere tonu i te mahi kua  whakatakotoria nei, ara, ma te
 mahi kia pai nga whenua kaore ano kia whakapainga me te
 whakatotika haere i nga kahui, tera te wa e kaha ai nga mahi
 ki runga i taua Teihana me te nui hoki o nga painga e puta
 mai.
                       H. H. KINGI,
                               Teputi  Kai  Tiaki Maori.
 Poneke,
       8 o Akuhata. 1928.
                     (Taria te Roanga. )


     Kanui nga korero kaore i uru i te paku o te pepa—Ki te
 kaha mai te Iwi kia eke nga kai-tango ki te mano (1000) ka
 ngawari te whakarahi ake. ka puta topu hoki nga  korero e
 tukua mai ana. ka kore e tapatapahia: —Etita.


   Te  rongoa tuatahi mo  te mare  mo  te matao  mo  te puru
 WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.

  Tirotirohia nga  waiata  nei me  nga
whakamarama. Mehemea  kei te he
nga kupu, nga whakamarama  ranei, kia
tere te whakaatu ki a

  TA APIRANA   NGATA, M. P.,
            Waiomatatini, East Coast.
  Kei te whakapukapukatia nga  waiata
nei, engari ko  te hiahia o te komiti  kia
pai, kia tika, kia marama, nga kupu.
                         ETITA.

      NGA
   MOTEATEA
    Ko   nga  waiata   i taia  i era   tau, hei  tapiri ki  te
Toa Takitini, kua whakapukapukatia, a kua tapaia houtia ko
"Nga  Moteatea—Part   II. "

    He  maha  nga waiata kaore i taea te whakauru  ki tera
ropu, i te mea e akiakitia ana te pukapuka kia puta, hei korero
ma  nga tamariki, e mau ana i te Reo Maori mo te whakama-
tautauranga a te New Zealand University. Na reira ka haere
tonu te panui o nga waiata i te Tapiri nei, a ka huaina te ropu
ka timataia nei i tenei marama  ko "Nga  Moteatea—Part   II. "
Kia maha enei ka whakapukapuka ai ano; a, hei muri atu pea
ka kitea ano etahi atu waiata. Na, ka haere tonu ta tatau wha-
kawhaiti i enei o nga taonga a nga tipuna.

    Ko  te inoi atu a te tangata whakahiato, kia tukua mai a
koutou  whakahe, whakamarama    ranei, whakatikatika ranei.
Hei muri  rawa atu ka tirotiro hou ai i nga waiata nei, ina kau-
papa mai  nga whakahe a nga iwi; a hei reira whakatikatika ai.

                          Na
                                     A. T. Ngata.

    Poneke,
          Hanuere, 1929.

          139. —HE TANGI  MO  TE WAIKARI,
                   Na Te  Kani-a-Takirau.
                      (Ngati-Porou).
    Ko  Te Kani-a-Takirau  tenei e rangona nuitia nei, ko te
rangatira nui o te Tai-rawhiti i ona ra. He tangi tenei nana
mo  tona tama mo  Te  Waikari i mate tarawhare; a, i wha-
kapaea he mea whaiwhaia. I whakatangohia a Te Waikari ki
te tamahine a Te Houkamau   nui; a, i noho rawa i Whare-
kahika, i te kainga o nga matua  o te wahine taumau; otira
kaore i moe, rokohanga ka  mate taua wahine. Ka hoki mai
a Te Waikari ki Uawa, ka mate.
    Tera kua  horo atu te pa, a Tuatini, i Tokomaru i te ope
o Rongowhakaata, o Te Aitanga-a-Hauiti, o Nga-Puhi (ko Te
Wera  Hauraki  te upoko o  tera ope). Ka  whati te tangata
whenua, Te Whanau-a-Ruataupare, a  ka whaia. Ko  etahi o
nga toa i patua ki Waitahaia, ko Mahuika  (ko Te  Kahawai
tetahi o ona ingoa), ko Te Rere-horua. I tae rawa etahi wahi
o raua ki a Te  Kani-a-Takirau i Uawa, a i kainga e ia, me
tana whakatauki iho ki te tupuhi o te tangata o te Whanau-a-
Ruataupare. E ki ana a Mikaera Pewhairangi raua ko Wire-
mu  Potae  no Ngati-ira nga tangata nana i patu a Te  Rere-
horua  ma, ko Wheke  te ingoa o tetahi.
    E kiia ana na Te Ipututu Tarakawa i patu a Te Kahawai.
 Tera kei te J. 9/135 tetahi tangi mo Te Kahawai.

                     (Ref.: T. Turi, 58).
         Kia mate  koe, e Wai1 e,
        Mo  Mahuika, 2 mo  Te  Rerehorua, 3
       Mo  taku ahi4 manawa
       Ki roto o Tokomaru; 
       Mo  taku kauika6 kopuni
        E pae i te takutai one;
       Tauware te waka
        Ki te kopua nei, e.

        Tu tonu mai ra, e Wai,
        Te rau7 o Titapu, e!
        Ka hinga kai raro
        Taku kohuru8 totara.
        Ehara i te tangata
       Taku kuru hauhunga,
       Taku  whakateitei
       Ki nga whenua, na e.

 1 Wai: —Ko  Te  Waikari.
 2Mahuika: —He    toa no  Te Whanau-a-Ruataupare, i patua ki Waita-
     haia, taona ai. Ko  Te  Kahawai  tetahi o ona ingoa. Kei  te J.
      9/135   tetahi tangi nao Te  Kahawai-a-rangi. E  kiia ana i  reira
      na Te Ipututu Tarakawa i patu i te horonga o Tuatini pa i Toko-
      maru.
 3Te Rerehorua: —He   toa no te Whanau-a-Ruataupare, i patua ki Wai-
      tahaia raua ko Mahuika,
 4Ahi manawa: -—Mo   te parekura, i Tuatini, Tokomaru,

5Tokomaru: —Kei    raro mai o Uawa.
6Kauika kopuni: —Mo   nga  rangatira i hinga i te paka
7Te  rau o Titapu: —He   ingoa whakateitei no nga  ra
     huruhuru o te moa  te tikanga.
8Kohuru  totara: —Ko   te totara tamariki.

           140. —HE WAIATA   WHAI-A-IPO
                      Na Ngati-Awa.
                       (Whakatane).
    He  waiata  kei te Tai-rawhiti e waiatatia ani
papa  na Ngati-awa o  te takiwa ki Whakatane
whakahua  ana hoki ki te rae ki Kohi, i waho o
e ki ana ko tona taumata ko nga hiwi teitei kei '
Putauaki. i uta o Te Teko ra. Ko te wahine nana
reira; a, ko tana whaiaipo no te rawhiti, ara, 
te Whanau-a-Apanui.

                    (Ref.: T. Turi: 53).
       Tera  te marama
        Ka roko-mahuta ake i te pae, e,
       Ra runga ana mai
         O te rae ki Kohi, '  e;
        He ripa tauarai
        Ki te tau ra na te ngakau, e.
       Koe  i karea atu
        I konei te tinana,
        I rangi tawhiti aku whakaaro, e,
       E  kimi haere ana
        I te ahua kia kite au, e.
        I moea  ki te po,
        I kite wairua au i a koe, e.
        Oho  ake ki te ao,
        Morika noa  au ki te whare, e.
        Taku taumata tonu
        Nga  hiwi teitei kei Tauaki, 2 e.
         Marama   te titiro
        Pae ka  riakina kai Rawhiti, 3 e;
         Kai raro a Tawhiti, 4
        Te awhi tipu a to wahine, e,
        Nana nei te tinana
        Koi whakaara  rawa ki te mahi, e.
        Ka  riro ia koe,
        Ka oti atu ki to whenua, e.
        Waiho  nei te aroha
         I ahau huri ai, e.
        He kore5 tohunga mana.
        Hei tauwehe rawa ki te wai, e,
        Kia hemo  ake ai
         Taku aroha ki te tau, e.
  1Kohi: ——Kei waho o Whakatane, he kurae.
  2 Tauaki: —Ko Putauaki, e kiia nei e te pakeha ko 
  3 Rawhiti: —Ki  te korero mai  i Whakatane   ra ka kiia
      Whanau-a-Apanui   ra ko te Rawhiti.

4 Tawhiti: —Ko  te tangata mona   te waiata nei.
5He  kore tohunga, etc.: —Kua  korerotia i nga whakamarama    o era
    atu waiata  te tikanga wehe  i te aroha ki te wai.

             141. —HE WAIATA  TANGI,
                     Na  Rangaika.
                       (Tuhoe).
    Ki te korero a Te Whatu   (Patitini Wi Tapeka) i te B.
3/52 na Rangaika tenei tangi mo tana tamaiti, i patua e Moko-
nui-a-rangi o Te Arawa. Na  Te Peehi (Elsdon Best) i ta ki
roto i te Tr. 31/634.
    Kei Tuhoe 509 me  te 546 e kiia ana ko Rangaika tetahi o
nga rangatira o Ngati-Ruapani i mate i te tau 1826 i te wha-
whai ki Rakiroa; na Tuhoe i patu. He Rangaika ke pea tera.

              (Ref.: —Tr. 31/634, B. 3/52).
        Kaati ra e hika, te takoto i raro o Papa-tahuaroa!1
       E ara ki runga ra, e mau ki to toki;
       Haua  atu ra ki te riu2 o Tane.
       E mau  ki to patupatu, 3 hai tono kai mau i te ata,
       Nga  mahi, e hika, na Rua-te-pupuke, 4
       Na  Rua-te-hotahota, 5 na Hinengaroa6 ra,
      Ka  mahue  i a koe.
       Ka puta mai te karere i a Te Whare-kahu7 ra,
       Ka  pae Ngati-ngahere, 8 he homai i te huia,
      He  homai kakahu i te remu9 ngorengore,
       I te wai10 whinau, te Whatu  o Poutini;
       Hai kawe  i a koe ki te unahi o te Ika12 o Pararaki,
       Ki  te awe mahiti  mo  te Whata-anganga. '3
       Ko  te upoko ra, e Waru14 kai tutae!
       E Hongi  kai hamuti! E Nini16 ngau kino!
       Ko  taku ai pahu17 ra hai kohu manu ki Whitikau'8 ra ia,
       Mo  te tai ruru, e, ki te pu whakatangi.
       Mau19 e ui mai mo te hara i whea?
        Mo  te tamaiti, e, ka riro na i a koe.
       Taku waka  tokau20 he pitau whakarei,
       Taku waka  whakatekateka i te tau o te wai, e!

 1Papatahuaroa: -—Ko te whenua  nui tonu; ki tetahi whakahua 'Papa-
      tuanuku. '
  2Te riu o Tane: —He    totara.
  3Patupatu: —E  patu nei i te whao whakairo.

  
  6Hine-ngaroa: —E  ki ana  a Te  Peehi (Elsdon Best) he  tipuna tenei
      no te wa i a Ruatepupuke, nana i whakaako te raranga takapau
      whakairo, te raranga kete. Tera pea  ko Hingangaroa  te ingoa
       tika, e kiia ana he tamaiti na  Houmeataumata    raua ko  Tautu-
      porangi. Ko  Hingangaroa hoki te ingoa o  te tohunga nana  i
       hanga te whare whakairo tuatahi, na Rua i tiki ki a Tangaroa te
      ahua o te whakairo. (Tr. 31/634). Ko te Hingangaroa o muri
      nei no Ngati-Porou, i moe i a Iranui, tuahine o Kahungunu. Kei
       te waiata a Rangiuia e  penei ana: -—
           "Ko Hinehuhuritai, me ko Manutangirua,
          Ko  Hingangaroa. Ka  tu tona whare Te Rawheoro, e
           Ka  tipu te whaihanga, e hika ki Uawa. "

7Whare-kahu: ——Kei  te ngaro tenei.
8Ngati-ngahere: ——He hapu  no  te Whakatohea.
9Remu  ngorengore: —He  kakahu  Maori.
10Wai  whinau: —Tukuna    ai ki roto i taua wai te kiekie, te harakeke
     kia pango  ai hei whakairo  raranga.
11Whatu  o Poutini: Ki konei ko nga hua o te whinau. He  ingoa ano
     hoki no te pounamu. (Tirohia te waiata 145).
12Te ika o Pararaki: —Kei  te ngaro tenei.
13Te Whata-anganga: He  rangatira no te Whakatohea.
14Waru: Ko  Te  Waru  o Ngaiterangi.
'15Hongi: —Ko   Hongi  Hika.
16Nini: ——Ko Tuterangianini o  Hauraki.
17Pahu: —He   kohatu, he  rakau ranei, he puare a roto, ka meatia hei
     whakatangi, hei whakapoha. Ko  te momo  taramu  a te Maori.
18Whitikau: —Kei   Motu, kei waenganui  o Opotiki, o Motu. He  kainga
     manu.
19Mau   e ui mai, etc.: —Ko   tenei me  te rarangi i raro tata iho  nei rite
     tonu nga kupu  ki o te waiata nama 102.
 20 Waka tokau: —He waka  toto kau, he waka pitau, kaore he rauawa.

         142. —HE PATERE, ara HE RANGI  POI,
                    Na Erenora Taratoa.
                    (Ngati-Raukawa).
           No Te Taite Te Tomo i whakamarama.
    Ko  Erenora he  tamahine na Nepia Taratoa o Ngati-Rau-
 kawa. Ko te take o tenei patere he hae no nga wahine  o
 Ngati-Parewahawaha ki a ia, i te kaha o te pai o tona ahua,
 ka pirangitia e te tane pakeha, Maori. Ka whanau tana tama-
 iti, a Winiata, na Taraahi (he pakeha); kaore a Nepia i wha-
 kaae ki tana tamahine ma  taua pakeha. Ka  koa nga  tane
 Maori, ka watea te wahine ra; na, ka whai te tini o te tangata.
 Ka hae katoa nga wahine i kona, ka korero kino mo Erenora
 ki te whakahihi, ki te taurekareka, ki te puremu. Ka titoa nei
 e ia te patere nei.
     Kei te B. 3/133 me te Tr. 34/44 e kiia ana na Ruingarangi.
 Kei te S. 4/103 e waitohu ana no Rotorua. Otira ko te whaka-
 marama  tika ko tenei i runga ake nei.

    (Ref.: B. 3/133, Tr. 34/44, Taite. 79, T. Turi 37, S. 4/103).
         Poia1 atu taku poi.
         Wania atu taku poi
         Nga  pikitanga ki Otairi, 2
         Papatairite atu ki Patea. 3
         Ka tirotiro ki te Onetapu; 4
        Oma5  tonu atu ki Taupo,
        Ko Te6 Rohu, ko Te Rerehau.
         E whae ma!  kia rite mai te whakarongo
         Ki oku haere ruahine ki konei.
         Nunui  tonu mai, he iti taku iti,
         Ehara i muri nei,
         No tua whakarere no aku kaumatua.
         I whiua ki Heretaunga
         Ko Puororangi, 8 ko Tarapuhi.
        Ka  rawe ra maua ko taku mea         

  Ki te hapai9 ewe ki nga whenua,
  Tapapa  ana i te hiwi ki Horohoro. 10
  Ka  matai tonu au ki Tarawera, 11
  Ko Te Hemahema. 12
  Ka  rere titaha te rere a taku poi,
  E oma  ana i te tai pouri ki Rotorua,
  Ko Parehokotoru, 13 ko Te Apoapo, ko 
  Kei whea ra te ra ka hapainga mai?
  Kei Tauranga Tupaea, 14
  Ko  te mea ra e wawatatia nei
  E maua  ko taku poi.
  Tiehutia i te wai ki Hauraki,
  Ko  Hapai, 15 ko Taraia.
   Tu tonu mai  Taua-iti, 16
   Pikautia i te hiwi ki Mahurangi, 17
  Ko  te Aohau, 18
   Ka taupatupatu te rere a taku poi
   Nga ia tuku ki Waikato,
   Ko Kingi  Potatau, ko Te Paea, 19
   Ko  Matutaera20  e taoro nei
   Te nuku o te whenua,
   Hei mana mo Nui Tireni,
   Potaea! E poi eel!

   Hoki21 mai ra, e poi,
   E  oma  ana i te takutai one
   Ki te Mahia, ki a Ngatiawa.
   Tera  koia taku ariki
   Te tu mai ra i te tonga,
   Ko  Karaitiana.
   I taroia i te hiwi maunga,
   Ka  tawhio ki Porangahau.
   Tena  ano te kuru Waitangi
   I makere  i a Pare,
   Hei whakamutunga  mo  aku haere 
   Ki  te motu, ki te tonga,
    E poi e!

mua  atu o enei kupu i tuhia ki runga ake nei e
3/133  ko enei: —
       Tohi  ra te rere o taku poi,
       Ka  tu kei Horotiu ko Wi Tako,
       Te tangata ra i hoki mai
       Nga ruuma  e waru.
       Whakaturia  te whare  ko Raka.
       Ka  raima ra te rere a Wi Tako,
        Ka tiapu ra i nga hiwi maunga ki Otairi.
       Kei Pukawa  ko Te Heuheu,
       Tona maunga  ko Tongariro, e.
 E ki ana a Te Taite ehara tenei wahi i a Erenora
 —Kei  tua atu  o Hunterville; ko te ara tera e hi
 tae atu ki te Onetapu.
: ea: —Ko  Patea i te tuawhenua ki Moawhango.
etapu: —Kei  Rangipo, kei te taha tonga  o Taupo
 haere te tangata i reira kaua e ui ki Ruapehu, ki
 puta te tupuhi, ka rere te huka, ka rere te kohatu

 5Oma: —Ko   te kaupapa tika ia he penei: —'Ka raana tonu ki Taupi. " He
     kupu  pakeha tera, 'run. '
 6Te Rohu: —O  nga Heuheu, nana te waiata nama 43.
 7Te Rerehau: —Nana   te waiata nama  42, he tipuna no Te Taite Te
     Tomo.

  Tarapuhi             He  tipuna no Erenora  ma, no  Heretaunga.
 9 Hapai ewe: —Mo  nga kino mona, kaore ano i taka te ewe ka moe
     ano i te tane.
 10Horohoro: —He   maunga  kei te taha hauauru-ma-tonga  o Rotorua.
     He  kainga tera no etahi hapu maha  o Ngati-Raukawa, no Ngati-
      Wairangi, Ngati-Whaita, Ngati-Tuara; nona  katoa  era hapu.
 11Tarawera: —I runga  mai o Rotorua ra. No  nga hapu ano ia o reira,
     no  Ngati-Taoi, no Tuhourangi katoa.
 12Te Hemahema: —He    rangatira no Tuhourangi; ana uri ko Te Tuahu
      ma, ko Te  Hurinui ma.
                  No      Rotorua  enei. Ko  te Parehokotoru tenei
                        nana te waiata 101, ara te waiata 16I. Ko  te
                       Apoapo  te whakahuatia i te waiata M. 241, 'O
                      Te  Rangikaheke, o  Te Apoapo, te puna  i
                       Rotorua.
14Tupaea: —He    rangatira nui no Ngaiterangi.
 15Hapai, Taraia: —He   rangatira no  Hauraki. Kei  te waiata 53  te
     whakapapa  o Taraia.
 16Tauaiti: —No   Ngati-Tamatera, no  Ngati-Raukawa, no  Waikato. I
     tapaia  ki reira a Te Piwa Te Tomo.
 17Mahurangi: —Kei   Hawaiki, e tata ana ki Te  Totara.
 18Te Aohau, Tiaho: —No   Ngati-Raukawa, no Hauraki.
 19Te Paea: —Ko   te tamahine a Potatau.
 20Matutaera: —Ko    Tawhiao.
 21Hoki mai  ra, etc.: —Ko  tenei whiti kaore i etahi atu pukapuka; na
      Te Taite Te  Tomo  i homai, na Te  Hope, wahine a Rere  Nikitini
      i korero ki a  ia.
             143. —HE WAIATA  AROHA,
                     Na Nekepapa.
                        (Ngati-Toa).

          Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
     Ko Nekepapa, he wahine no Ngati-Toa. Kaore i te mohio-
 tia mo  wai te waiata nei.

                       (Ref.: M. 103).
        'Ra te kokiri tohu tonu ki te rae.
         Wehea1 mai  au ki tawhiti mau ui,
        Kei  tata mai e te ngutu,
       He wai kei aku kamo.
        Kei hua mai koutou kei uta nei au.
        Ka whano  tenei te tonga o te ra
        Ki a Te Rauparaha, 2 naku koe i huri atu;
        Te hora aku paki, ko koe e Te Puoho. 3
         He kaha te puhitai4 hei patu ki te rae
         O Taranaki  i runga, kia kite hoki, e,
         Te whiunga  taiaha, nau, e Tiotio, 5
        Te naupea6  mai i tou pai ra
         E huri kei taku ropi, e. -    '

1Wehea  mai: —Ki   te M. 103, 'He a mai  i au. * Na  Te  Taite tenei
     taia  nei.
2Te Rauparaha: ——Ko Te  Rauparaha nui tonu.
3Te Puoho: —No    Ngati-Toa, i mate atu ra ratau ko tana ope ki Te
     Waipounamu.
4Puhitai: —He  ngaru moana.
5 Tiotio; Kei te ngaro tenei.
6 Naupea: —Maheni.
        144. —HE TANGI MO TE WHENUARIRI
                 Na  Ngati-Kahungunu.
    Ko  Te Whenuariri he rangatira no Ngati-Kahungunu ki te
Wairoa. I mate ia ki Titirangi, he pa kei roto o te Waiau, kei
uta atu o te Wairoa, i te taua a Pomare o Nga-Puhi. Me  ope
tera na Te Maitaranui i whakataka  mo te mate  o Te Rangi-
waitatao, mo era atu take i waenganui i a Tuhoe, i a Ngati-
Kahungunu. E rua nga wahanga o te ope. Ko Pomare i ahu
mai  ma te moana ki te Mahia, ki a Te Wera Hauraki, ka huri
 mai ki te Wairoa. Ko  Te Maitaranui ratau ko nga iwi maha  i
whakataka  e ia, ko Ngati-Maru, ko Ngai-te- rangi, ko Te Arawa,
 ko Ngati-awa, ko Te Whakatohea, ko Te Urewera i ahu mai
 ma Ruatahuna. Ko ta Pomare  ope i huaki tuatahi ki Titi-
 rangi; a, na te pu ka mate taua pa. Ko te tau ko te 1824, i te
 makariri.
     Kua tuhia nga korero o enei pakanga e Percy-Smith ki te
 Wars 314-324, ki te J. 10/21-25; e Te Peehi hoki ki Tuhoe 535
 540, a kei reira hoki te waiata nei.

            (Ref.: Wars 324, J. 10/23, Tuhoe: 539)
        I tawhiti1 ano te rongo o te pu,
        I ki ano koutou, "Ma wai ra e homai?
        Ki te kainga o Mahu-tapoanui, 2
        Ki a Tumatere  ra, 3
        Ki te oke, ki te pae?"

         E koro! Ki nui, ki patu, ki tata, e,
         I te rangi maori,
        He mea ra kia kapi te waha.
         Ka  kitea4  rikiriki,
        Ka  peke mai Tini-o-Irawaru, 5
        Hei poke mo koutou.

         Takoto mai ra, e koro e!
        Koutou ko o whakahina
        I te hara kohuru.
        Nau  era ngohi,
        • E ware koutou ki Te6 Toroa ma?
         Tera Te Potoru7 nana i kai atu.

         Takoto mai ra, e koro e!
          I roto o Tauri. 8
        I hea koia koe ka aho9 ai

       I to tapuae?
        Ata  tu mai, ata tu hihiko mai.
       He  hihiko hei hiki mai i a koe
       Ki te rangi i runga ra;
       Ko  aua wai ano to mata nei whakataha.
11 tawhiti, etc.: —Kaore  ano  te pu i tae  mai ki  te Wairoa  i tena wa.
     He  maha  nga  waiata o  tenei wa mo   te miharo  o te pu  tawhiti.
     Tirohia te  waiata 33.
2Mahu-tapoanui: —Ko    te tipuna o Waikaremoana. No te wa  i a ia,
     e ai ki nga korero Maori, ka hangaia taua roto. (Tuhoe. 188).
3Tumatere: —Kei    te ngaro  tenei.
4Kitea rikiriki: —Kei te waiata 130  ano enei kupu.
5Tini-o-lrawaru: —Ko   Irawaru e kiia ana ko  te tipuna o te kuri. He
     korero  tawhito te  korero o  te whakakuritanga   a  Maui-potiki i
     tona taokete i a Irawaru mo te haranga o tona wahine o Te Wha-
     tunui ki a Maui-mua, tuakana o Maui-potiki (Tuhoe 939).
          I whakaritea ki te tini o Irawaru nga ope nana i whakaeke
     a  Titirangi.
6 Te Toroa ma, etc.: —No Waikato, no Taupo  a Te  Toroa. Mona  te
     waiata 44. I patua raua ko Te Rangiwaitatao (he wahine ranga-
     tira no Tuhoe)  e Ngati-Kahungunu  ki Orangimoa. Ko  te take
     werawera  tera o te whakataka a Te  Maitaranui. (Tuhoe  535).
 7Te Potoru: —Kei  te ngaro tenei.
 8Tauri: —Kei  roto o te Wairoa.
 9 Aho: —He  pena tonu. Engari ko te 'hoa' pea te kupu tika?
            145. —HE   POPO, ara HE  ORIORI.
                 Na Enoka Te  Pakaru.
                   (Te Aitanga-a-Mahaki).
    Ko  te kaupapa ka taia nei ki konei na Pihopa Wiremu i
 tuhi (W. L. W. 46), na nga tangata o Turanga i hoatu nga kupu
ki a ia. Kei roto hoki te waiata nei i te pukapuka a Te Peehi
 B. 3/43; a kei reira e kiia ana na Maronui o Rongowhakaata
 mo tona mokopuna  mo Ruatapunui.
    Ko  Te Pakaru  he kaumatua, he tohunga no  roto o Tu-
 ranga; he tohunga mau  ki nga korero o nehera. Ko  tetahi
 tenei o nga waiata tohunga o te Tai-rawhiti. Ko tona kaupapa
 ko te putake o tenei kai o te kumara, ko te mauranga mai i
 Hawaiki ki Turanga. He tautohe nui tenei no runga i nga
 waka; he korero to tena waka, to tena waka. Ko nga korero
 e toro haere nei i roto i te waiata nei kei a Te Urewera, kei a
 Ngati-awa, kei nga iwi o runga i a Horouta, i a Takitimu.

       (Ref.: W. L. W. 46, B. 3/43, J. 15/184, T. Turi 54).
        Popo!1
        E  tangi ana tama2 ki te kai mana!
        Waiho  me  tiki ake ki te Pouakai, 3
        Hei homai  te pakake ki uta ra,
        Hei waiu mo tama;
        Kia homai  e to tipuna, e Uenuku-whakarongo, 4
         Ko  te kumara, ko Parinui-te-ra. 5
        Ka hikimata te tapuae o Tangaroa, 6
        Ka  whaimata te tapuae o Tangaroa,
        Tangaroa! Ka haruru!

Ka noho Uru7 ka noho i a Ngana;
Puta mai ki waho ra ko Te Aotu8,
Ko  Te Aohore, ko Hinetuahoanga, 9
Ko  Tangaroa, te Whatu10 o Poutini, e!

Kei te kukunetanga mai
I Hawaiki ko te ahua ia,
Ko  Maui-wharekino11 ka noho i a Pani,
Ka  kawea ki te wai o Monariki12
Ma  Onehunga, 13 ma  Onerere,
Ma  te piere, 14 ma te matata
Te  pia tangi wharau, ka hoake
Ki  runga ra, te Pipi-wharauroa. 15
Na  Whena16 koe, e Waho17 e!
Tuatahi, e Waho  e!

Tuarua, ka topea i reira
Ko   te Whataroa, 18 ko  te ti-haere, '9
Na  Kohuru, 20 na  Paeaki, 21
 Na Turiwhatu, 22 na Rakaiora. 23
 Ko Waiho24  anake te tangata i rere noa
 I te ahi25 rara a Rongomaraeroa,
 Ko te kakahu26 no Tu, ko te Rangikau
 Ko  te tatua i riro mai
 I a Kanoa, 28 i a Matuatonga. 29
 Tenei te manawa ka puritia
 Tenei te manawa ka tawhia;
 Kia haramai tona hokowhitu i te ara,
 Ka kiia Ruatapu30 e Uenuku ki te tama
 Ka  tahuri i te Huri-pureiata, 31
 Ka whakakau   tama i a ia.
 Whakarere  iho ana te kakau o te hoe,
 Ko  Manini-tua, 32  ko  Manini-aro,
 Ka  tangi te kura, ka tangi wiwini!
 Ra  tangi te kura, ka tangi wawana!
 Ko  Hakirirangi33 ka u kei uta
 Te  kowhai-ka-ngaora ka  ringitia te ke
 Ko  Manawaru, 34 ko Araiteuru,
 Ka  kitea e te tini, e te mano.
 Ko  Makauri35 anake i mahue atu
 I waho  i Toka-ahuru; 36
 Ko  te peka i rere mai ki uta ra
 Hei kura mo Mahaki;
 Ko  Mangamoteo, 37 ko  Uetanguru.
 Ko  te koiwi ko Rongorapua. 38
  Waiho me  tiki ake
  Ki te kumara39 i a Rangi.
  Ko Pekehawani40 ka noho i a Rehua;
  Ko Ruhiterangi ka  tau kei raro,
  Te ngahuru41  tikotikoiere,
  Ko  Poututerangi, 42 te matahi43 o te 
  Te putunga o te hinu, 44 e tama!

1Popo: ——E  mea  iho  ana ki te tamaiti ra, 'Kaati te tangi. '
2Tama: —Ko      te tamaiti mona   te  oriori.
3Pouakai: —Ki   etahi 'Pouaokai, ' ki etahi 'Pouahaokai. '. Tirohia  W.
     1/80, W. 2/38, W. 2 33, J. 6/94; ki te W. D. 5 ko te Pouakai he
     manu  nui  whakaharara  ki nga  korero  tipua a te Maori.
4Uenuku-whakarongo: —Ko   Uenuku  o Hawaiki.
5Parinui-te-ra: —Kei  Hawaiki, he  kainga e korerotia  nuitia ana mo  te
     kumara, i tikina atu ki reira te kumara i mauria  mai ai ki tenei
      motu.
6Tangaroa: —Ki   nga korero tipuna ko  te atua tenei o nga ika. Ka
     kiia te pounamu  he  ika, ina hoki te Ika a  Ngahue. Ki etahi
     korero he  whanau  tahi a Te  Aotu, a  Te Aohore, a  Hinetua
     hoanga, a Tangaroa, he  tamariki na  Tane-potiwha. (Tuhoe
     747). Ko  tetahi korero ko Tangaria-i-te-rupetu te matua  o  Maui-
      mua, o Maui-pae, o Maui-tikitiki ma.
 7Uru, Ngana: —Ki  era atu tohunga he tamaiti a Ngana, ara a Nganga-
     na, na Uru. Ki  nga korero o Hawaii  he tuakana  raua he taina,
     he tohunga makutu  no era ra. Ko  te ahua no te wa  e noho
     ana  te iwi Maori i Hamoa, i Whiti. Ki te waiata nei i moe a Uru
     i a Ngana. Kei tetahi whiti o te tangi a Rangiuia e penei ana: —
          Ko  Hine-a-tauira, ko Uru  ra  tana.
          Ko  Ngana  ra  tana, ko Waihokiterangi,
          Ko  Te Aotu  e, ko Te  Aohore  ra,
           Ko  Te  Aotaru-aitu, Te  Aomatakaka, etc.
      A  ka puta ki a Toi-te-huatahi.
 8 Te Aotu, Te Aohore: ——Kua   korerotia i runga ake ra. Ki etahi he
     whanau  tahi a Te Aohore, a Te Aotu, a Hinetuahoanga, a Tanga-
     roa. Ki  ta Rangiuia kei runga i te kawai whakapapa   ka puta
      ki a Whiro-te-tupua-manatu, ki a  Toi.
 9 Hinetuahoanga: —Kua  whakaramatia ake ra to ratau ahua ko Te Aotu
      ma. Tera  ano kei tetahi waiata, e penei ana: —
           Hoatu   whakapiritia
          Ki a Hinetuahoanga
           Hai  oro  i te toki, etc.
 10Te Whatu-o-Poutini: —Ko    Poutini te putake  o  te pounamu, a he
      ingoa whetu hoki. Ki etahi whakahua ko  te Whatu-o-Tangaroa.
      He  kohatu te whatu. Tenei kei te waiata ra: ——
           Kaore ra ia, e hine, he putanga ki te tonga.
          Nou  anake ra te putanga ko Whakahewaiterangi
           Nana  i tiki atu ko Poutini, ko Arahua,
            Ko  te wai  ra  i tere ai te toki, etc.
 11Maui-wharekino, Pani: —Kei  Tuhoe  825  ki te 828, J. 13/158, Tr,
      32/294-298, nga  korero mo  enei tipuna.
           Ko Maui-wharekino   te tane a Pani. Ki ta etahi korero ko
      Hurunga  te ingoa o te tane a Pani. Ki a Ngati-awa ko  Rongo-
      maui tetahi o nga ingoa o Maui-wharekino. Ko  Pani te whaea o
      te kumara. Ko  tona ingoa tuatahi ko Tinaku, he tuahine ki a
      Tangaroa-i-te-rupetu. Ka whanau  a  tena Tangaroa ko Maui-mua
      ma, ka  mahue  pani, ko ia te ingoa a Pani-tinaku. Ko te tuakana
      o Rongo-maui   ko Whanui, e kiia nei he whetu, a e kiia ana hoki
      te kumara  he tamaiti na Whanui.
           Ko te kainga i noho ai te iwi nei ko Auroroa, ko Mataora  i
       Hawaiki. Ko  te mahi  a  Maui  ma  he  hi ika. Kei  tetahi ra ka
      mea  mai  a Maui ma  ki a Rongo-maui   mo tona  kore e haere ki
      te hi ika. Ka  whakama   ia, na ka haere ki a Whanui  ki te rangi
       ki te tiki i te kumara. Kaore i homa, na whanakotia  ana  mai e
      ia. Ka  mahia ki tona wahine  ki a Pani  ka whanau   mai ko  te
      kumara.

     wai o  Monariki: —E  mea  ana a  Pani ki te whakawhanau   i te
     kumara  ka ki atu te tane a Rongo-maui   kia haere ki te wai o
     Monariki, ki reira karakia ai i a ia: —Ko   te karakia tenei: —
         E  Pani e! E Pani-tinaku e!
          Opeope  ai ki te wai o Monariki,
         Ka heke i tua, ka heke i waho.
         Ka keke  i taku aro, me ko wai?
        Me  ko Pani!
13Onehunga, onerere: He Karakia mo  te whinau  (W. L. W. 46)
"Piere, matata: —He   matata  no  te whenua, no nga  toka. He  ingoa
    manu ano.
15Pipiwharauroa: —He manu, engari i konei he momo  pounamu.
16Whena: -—Kaore   tenei i te marama. Heoi te Whena   e korerotia ana
     i etahi o nga waiata  nei ko  te taokete o Uenuku. Tirohia te
     waiata nama  33, te 91.
17Waho: —Ko    Tamaiwaho, he  atua. I te korero o te rerenga mai  o
    Pourangahua  i Hawaiki i runga i te manu i Te Manunui-a-Ruaka-
    panga  ko Tamaiwaho  te atua noho i runga o Hikurangi.
18Te Whataroa: —Ko   nga  pou o  te tuahu. Tirohia te waiata 107.
19Ti-haere: —Ko  te rakau o te pewa tahere manu.
20Kohuru: —Kei  te ngaro tenei.
21Paeaki: —He  tipuna, e kiia ana e Hurae Puketapu i haere mai i runga
     i a Takitimu waka. (Tuhoe 929). He  taokete no Pourangahua.
22Turiwhatu: —Ko   Tuturiwhatu, he taina no Kanioro, wahine a Poura-
     ngahua.
23Rakaiora: —Kei   te ngaro tenei.
24Waiho: —Ki   tetahi whakahua ko  'Waio. " No te whanau  i a Te Aotu
     ma, i a Te Aohore. Tirohia te whakamarama o Uru  i runga ake
      nei.
 25Te ahi rara, etc.: —-Kaore tenei i te marama. Ko  Rongomaraeroa
     kua  korerotia i te waiata 115.
 26Kakahu no Tu: —Kei   te ngaro tenei.
 27Te Rangikaupapa: —Kei  te ngaro tenei.
 28Kanoa: —Kei  te W. 3/116  e kiia ana he tungane  no Kanioro, he
     taokete no Pourangahua.
 29Matuatonga: —E   kiia ana i haeremai i runga i a Takitimu. Ki etahi
      korero ko  te ingoa  tonu tera o  te tatua i mauria  mai  ai te
      kumara.
 30Ka  kiia Ruatapu, etc.: —Ki  te W. L. W. 46  e penei ana: —'Ka   kiia
      Pai-kea e Ruatapu  ki te tama meamea. '   Otira ko  te tino korero
     o nehera  na Uenuku  taua kupu mo  Ruatapu. Tirohia te waiata
     116.
 31 Huripureiata: —Ko nga whakamarama    o tenei rarangi, o te mea hoki
      i raro tata iho nei, kei te waiata  I 16.
  E kiia ana ko nga ingoa enei o nga ko kumara i
 32Manini-tua
    riro mai i a Pourangahua, a i utaina mai e ia i runga
    Manin-aro
                i te manu ra i te Manu-nui-a-Ruakapanga.
 33Hakirirangi: —Ko Hine-hakirirangi. Ki ta Ngati-Porou korero i eke
      mai ia i runga i a Horouta, nana i mau  mai te kumara, i poua
      ki Manawaru. He  wahine  mohio  tera ki te whakahaere   i te
      kumara, me  te ata titiro ki te puawaitanga  o te kowhai. Koia
     •ra kupu: —
           Ko  Hakirirangi ka u  kei uta
           Te kowhai  ka  ngaora  ka ringitia te kete
           Ko Manawaru, ko Araiteuru.

   Araiteuru Kei Turanga; ko nga mara  era i poua ai te kumara.
 35Makauri: —Ko    te korero e penei ana: —
           "Ka rere mai a  Pou i runga i tona manu, ka tae mai ki
      waho  o Turanga, ka hutia etahi o nga  huruhuru  o te manu,
      ka whiua ki te moana. £ tipu tonu ana taua huruhuru i naianei,
      he kahika, ko Makauri te ingoa, a e hua mai nei ano taua rakau i
      waho  i te moana. Ka  whatiia te peka o taua rakau, ka whiua ki
      uta, ko Makauri. "
           Ko taua rakau he kahika, ka waiho hei kura mo Mahaki.

36Toka-ahuru: —He   toka kei waho o Turanga, e kiia nei e te pakeha
     Ko te 'Ariel Reef. ' He taunga  hapuku.
37Mangamoteo, Uetanguru, 
 Te Koiwi. He  awa  kei Turanga.

38Rongorapua: —Kaore    i te marama. Ki  etahi ko te  ingoa o  te
     tatua i mauria mai  ai te kumara.
39Kumara  i a Rangi: —I  tikina te kumara e Rongomaui  ki a Whanui
     ki te rangi.
                    He  whetu  enei. Ko  te korero mo  enei whetu, ko
                   Rehua  te tane, ko te whetu nui hoki tera. Ko nga
                  wahine   ko   Pekehawani, ko   Whakaongekai.
40Pekehawani, Ko   Ruhiterangi tetahi  o  nga  ingoa  o  Peke-
 Rehua, hawani. Ka. noho a  Rehua  i a  Pekehawani
  Ruhiterangi       ara i a Ruhi, ka  tau nga  waewae  o  Ruhi ki te
                  whenua, ko te waewae maui  e atua tau. Na. ka
                   ruhi te whenua me  ona kai katoa, na ka whaka-
                    tata te ngahuru. Ki tetahi korero he  tamaiti a
                  Ruhiterangi na Rehua raua ko Pekehawani.
 41Ngahuru tikotikoiere: —Mo  te hua  o te kai.
 42Poututerangi: —He   whetu, ki te kitea ko  te ngahuru  tera Ko  te
     tekau  tera o nga marama   o te tau Maori  (Matariki).
 43Matahi-o-te-tau: —Ko  tetahi tenei o nga  ingoa o  te marama  tuatahi
      o te tau  Maori. Kia puta  a  Matariki i te rawhiti  i mua  tata o
     te ihinga mai o te ra, ko te tohu tera. Ki te maramataka pakeha
     kei waenganui o Hune  taua wa.
 44Hinu: —Ko   te wa ano  hoki tera e momona ai nga kai o te ngahere,
      te kiore, te manu.
             146. —HE WAIATA   AROHA,
                       Na  Ngai-te-rangi?.
     I kiia ai na Ngaiterangi no tera takiwa hoki te ahua, a e
 whakahua ana ki Tauranga. Kei nga wahi katoa o te motu e
 waiatatia ana. No te wa pakeha nei tenei waiata, no te wa e
 rerere atu ana nga kaipuke (kei te waiata nei e whakahua ana
 i te kune o Te Karaka] ki Paihia, Pewhairangi.
     Ma te iwi nana te waiata e whakahangaingai mai.

                      (Ref.: T. Turi. 6).
        Angiangi hauraro,
        Mata  hehengi mai!
        Paki  atu e te rau.
        Ko wai au e mania,
        Taha rawa i nga riponga
        O Tauranga i waho,
        Kia whakarongo mai
         Puehe i te muri,
        Ko  au kai te ngutu
         E  waitakiri nei;
        He aroha noa ake
        Ki a Te Rewarewa2 ra,
        Nana toku aro
        I huawaere iho,
        I pakaru mai ai, e,
        E  te tahe i ahau.

       Nei au ka tatari
       Te kune3 o Te Karaka, 4
        Hei pere  ki tawhaiti,
        Te ripo ki Paihia. 5
        Horipitia, he naihi kai kino,
        Kei tae ki reira,
       Ka nui au te aroha, na.
1Paehe: —Kei  te ngaro tenei.
2Te, Rewarewa: —Kei   te ngaro  tenei.
3Kune: —Ko   te kupu  pakeha 'schooner. '
4Te Karaka: —He   pakeha.
5Paihia: —Kei  Pewhairangi. I reira te kura a te Hahi Mihinare.
6Naihi: ——Ko  te kupu  pakeha  'knife. '

      147. —HE  WAIATA   AROHA  MO  HAUAURU.
                     Na  ????.
    Kei te S. 58 e kiia ana mo Hauauru tenei waiata.
whakamarama   kei te ngaro. Engari he waiata tenei e 
ana ki nga wahi  katoa o te motu. I te roa e taihaere
huhua  nga kaupapa, rereke ki tetahi pukapuka, 
tetahi. Ko tenei i taia nei ki konei kei te rohe o Ngati-
te Whanau-a-Apanui  e waiatatia ana, engari i whakatika
etahi wahi.
 (Refs.: M. 145, S. 58, S. L. 208, B. 3/175, B. 3/233, T. T
         E to, e te ra!
       Rere whakawai1 ana ia ki te rua.
        Au ki raro nei
        Whakarau2  ai aku mahara.
        Taku3 moe i au ra
        I nuinga4 o rangi ra;
        Tenei ka matatu
        Koe5  manu  tute au kei te  pae.
       Nau6 koa ra
        Horahora7 rawa a taua mahi.
        Katahi au ka mahara,
        Kia hoki rua au ki te hoa, 8
         Ki te tau ra ia
         I rangia9 i taku itinga.
        E  wani, e te ngutu,
        I te tuakaihau.
        Naku te tahakura
         I a Hauauru10 te tata mai;
        Oho  ake ki te ao,
        Mapu  kau au ki taku moenga.
        Kaua, e Pare, "
         E  ohia12 noatia;
         I hohoro13 i te ngutu,
         E mau  ana te tinana, i.
  1Whakawai: —Ki  te M. 145 "whakarua. *
  2Whakarau: —Ki   te M. 145 wharaupeka. '  Ki te S. L. 208 
  3 Taku moe, etc.: —He   pena ki te S. L. ki te M. ki te B. Ki ta
       Ko te moe  i ahau, ' a ko te mea  tera kei te waiatatia e 
      nau-a-Apanui, e Ngati-Porou.

4I nuinga, etc.: —Ki  etahi 'I nui o rangi ra.
5Koe  manu  tute, etc.: —Ki  te S. L. 'Ko te manu   tute au kei te pae. '
     He  kupu  tonu te 'manu  tute, " tirohia te W. D5.
6Nau koa  ra: ——Ki te S. 58 me te M. 145 'Nau koa-nge au. ' No Wai-
     kato ano tera reo.
7Horahora: —Ki    te M. 145  'Taratara rawa. ' Ki te S. 58' Haroharo
     rawa  Ki te S. L. 'Horahora rawa. '  Ki ta T. Turi, 'Aroaroa rawa. '
     I runga i te kaupapa  o te waiata ko te mea  tika ko te 'Hora-
     hora rawa. '
8Hoa: —Ki   te M. 145 'iwi. '
9Rangia: —Ki    te S. 58. I rahia i taku  itinga. ' No Waikato  tera reo.
10Hauauru: —Ko    te tangata mona  te waiata. No hea  ra?
11Pare: —Ki   te M. 145 'Pari. '
 12Ohia noatia: ——He  pena ki ta T. Turi; ki etahi katoa 'Oia noatia. '
 "I hohoro i te ngutu, etc.: —He rarangi enei e haere tonu ana i noto i
      nga waiata. Tirohia  te waiata nama   4.
             148. —HE TANGI POUARU.
          Na Ngati-awa ranei, na Ngati-Porou ranei?
    E  ki ana a Te Taite Te Tomo, i rongo ia na te whaea o
 Hamupara  tenei waiata mo tana tane. He wahine e Hamupara
 na Te Hamuti o Ngati-Tuwharetoa. I tangihia te tangi nei ki
 Kohi, ki Whakatane.
     Otira kei te S. L. 127 e kiia ana na Ngati-Porou tenei wai-
 ata. Ko  te S. L. i timata i waenganui o te whiti tuarua i taia
 nei ki konei, ki tera rarangi na 'E to ana i tona waka i a Te
 Rauamoa. '  Engari he  whiti kei reira kaore i te M. 159.
     Ko te kaupapa  i taia nei ki konei ko te M. 159, apiti ki
 te whiti i tangohia mai i te S. L. 127.

                    Ref.: M. 159, S. L. 127).
        E koro tukino!
         E koro!  Mate i te whakatoitoi!
        Ka  hua au, e kapo1 nei ki te koroki,
        He mate  hori i te kaokao;
        No  te haututanga2 ki te aroaro,
        Koia ra ka waiho i au ko te raru.

         E  iti te tane, i arohatia ai
         Mo  te umere tangi ki te umu ika,
         Mo  nga haere riki a te tane.
        Hoki  rawa mai i Hikihiki3 ra
         Ki te tarawaha o te riri ka takoto,
         Tenei ra ia Paiaka4 kei roto
        E to ana i tona waka,
         I a Te Rauamoa; 5  e titiro atu ana
        Ki  te haramaitanga o te tonga parawera,
         Ki tangihanga mai o te tuatea.
         Whara6  rawa  ia ra kei to kiri.
        Ka  reka ia ra i te waha no Maioro,
        E koro, e haramai nei.

       Takiri ana mai Porototo,
       Kia tu tana ringa ki te hau.
       He  korero parera ana7 pakihiwi,
       He horanga tautokorua8
       Ki te aroaro no Ihurahi9,
       Na Te Whakatohea10 i kawe ki waho ra,
       Ka  momia"  tana nui ki raro ra, i.

        E au  raru12 noa, tirotiro noa ai,
       Kai  ai ki te oneone, kei whea ra, e,
       Te momo   o te tangata ka ngaro nei?
       Tena ka  riro, ka mania ia i te rango13 houhou:
       I ona whatu14 pura ki te tiro ki te hau,
       Ka  wehe ia i te aoturoa, e i.

1E kapo nei ki te koroki: —E kapo noa ana i te korero a tena, a tena.
2Haututanga: -—He   maru  kino.
3Hikihiki: —Kei  te ngaro  tenei.
4Paiaka: —Kei   te ngaro tenei, engari no te rohe o Matatua.
5Te Rauamoa: ——Kei   te ngaro tenei, engari kei a Matatua.
6Whara  rawa ia ra kei to kiri: ——Ki te S. L. 127 e penei ana, 'parawai
     ana kai to kiri. ' Ko tena i tangohia e te W. D5, ka waiho  he ui
     mehemea   kei te tika te kupu  'parawai. '   Otira ki te ata wete-
     wetekia nga tuhituhi i te S. L. 127 ka penei te takoto, pa rawa ia
     na  kai to kiri. ' Ka  rite te tikanga ki tenei kua taia nei.
7 Ana pakihiwi: —He  pena  ki te S. L. 127. Ki te M. 159, 'He korero
     parera na Pakihiwi.
8Tautokorua: —I  te wa kotahi ano.
 9Ihurahi: —Ki te S. L. 127 'Iho-rahirahi. ' Kia waiatatia e te iwi nana
     ake  te waiata e mohiotia  ai ko tehea te mea  tika.
 10Te Whakatohea: —Ko    tera iwi e noho ra i te takiwa o Opotiki.
 "Ka momia, etc: ——Ki te S. L. 'Koia ra ka waiho i au ko  te ue raru. *
 12E au raru, etc.: —Ko tenei whiti kei te S. L. 127, kaore i te M. 159.
 13Rango houhou: —He  rango waka kua tapatapahia.
 14Whatu pura: —Kanohi   pura, ka  kore e kite. No  Ngati-Porou tenei
      reo.