|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 88. 01 December 1928 |
|
|
1 883 |
▲back to top |
Te Toa Takitini
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
NAMA 88. HASTINGS Tihema 1, 1928.
HON. TA APIRANA NGATA.
Kua eke to tatou matua a Ta Apirana ki te taumata e
tika ana mona, ara te turanga minita mo te taha Maori. Apiti
ki te Tari Maori, ko ia ano hoki te Minita mo Nga Moutere
(Cook Islands), me nga Tari Inihua a te Kawanatanga.
He nui te mihi me te koa o te Toa Takitini me te iwi
nui tonu, i te mea ka whakawhiwhia to tatou rangatira ki
enei turanga nunui.
Ka mutu tetahi o nga tangata ngakau papaku, ko Ta
Apirana. Mehemea he hiahia tona ki nga turanga honore kua
whiwhi noatu ia i nga tau maha ka hori nei. Ko tona whaka-
aro ko nga mahi kia oti. a kei whea te tangata hei rite ki a
Apirana te pukumahi.
E Ta Apirana, kei te whakapai atu matou mou i whakaae
ki te tango i ena turanga ki a koe. He honore tena mou, mo
tatou katoa. Otira hei aha i tirohia ai te taha honore, i nga
mahi hei ora mo to iwi Maori kia tutuki.
Hoatu hoki te aroha o te iwi Maori ki to tatou rangatira
ki a Te Kooti. ka taka iho nei i tena pae. Na te Kooti i tutuki
ai nga tumanako o nga tau maha ka huri. Kanui to matou
tangi ki nga kupu poroporoaki a te Kooti i te ra i hinga ai
tona Kawanatanga, ara tona aroha hohonu ki a koe. me tona
iwi Maori, i puta tonu mai i ana kupu tohutohu ki te kawa-
natanga hou. Heoi ra, kia kaha, kia aroha ki te iwi, e Ta
Apirana: —Meri Kirihimete Hapi Nuia,
TE TOA TAKITINI.
Kua tuturu te whakaaro me haere tonu te perehi o ta
tatou pepa i Heretaunga nei. Ko te mana whakahaere o te
pepa ko te Pihopa o Aotearoa. Ko nga Etita timata atu i te
pepa o Hamure, ko Rev. Peni Hakiwai me P. H. Tomoana.
Ko te ingoa o te pepa ka tohia houtia i te kape o Hanuere.
|
|
2 884 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
884\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
TE KARAKIA WHAKAWAHI.
I Te Pihopa o Aotearoa.
Ahakoa pehea te kimi i etahi kupu hei whakaatu i te wha-
kamiharo o te hinengaro mo te whakahaere o te karakia wha-
katapu i to tatou Pihopa e kore rawa e kitea. Ko te iwi
pakeha nana te mahi, e ki ana, kaore ano he whakahaere kara-
kia o mua iho tae mai ki tenei wa i penei rawa te ihiihi, te
tapu, te whakamiharo.
Tuatahi o nga take i penei rawa ai te korero, katahi ano
te huinga o nga Pihopa katoa o Niu Tireni, kaore he Pihopa i
ngaro. Tokowhitu nga Pihopa, tokowaru ki te Pihopa Maori.
Tuarua, katahi ano te karakia nui ki tetahi o nga Whare-
karakia Pihopatanga (Cathedral) i ki tonu ai tetahi hawhe o
te whare i te Maori, me tetahi hawhe i te pakeha.
Tuatoru: —katahi ano te karakia nui i whakauru tahi ai
te reo Ingarihi me te reo Maori, i roto i nga himene, i te Ritani,
me te kauwhau.
Ko nga nohanga i whakaritea i roto i te whare-karakia
1, 200. I ki katoa nga nohanga me te tu mai o te tangata i nga
waahi e watea ana. Tera pea i tae ki te 1, 500 nga tangata
i uru ki roto i te whare-karakia, me tetahi mano i waho noa-
iho e tu ana.
Ko te wahi tuatahi i timata ai te ihiihi no te tomokanga
mai o nga ropu whakahaere o te Hahi. I mua tonu ko te kai-
hapai i te ripeka i muri mai ko te choir (tamariki, kaumatua).
I muri i a ratou ko te Rehita, ko te roia o te Pihopatanga, ko
nga minita Maori, pakeha, ko nga Kenana, ko nga Atirikona.
ko te Pihopa Maori, ko nga Pihopa o te motu, ko te Kai-
kauhau (Atirikona Hapata Wiremu Litt D.. ko te kai-tiaki o te
Whare-karakia, ko te Atipihopa o Niu Tireni.
E tomo ana te ropu nei me te waiata haere i te himene
102. "Te take o te Hahi. " E mutu iho ana e whakahaeretia
mai ana e te Atipihopa te timatanga mai o te karakia o te
Hapa a te Ariki.
Ka tae ki te kauwhau ka timata mai te kauwhau a Atiri-
kona Hapata i te reo Maori, a i muri iho ka reo pakehatia (Kei
raro iho nei te kauwhau a Hapata).
|
|
3 885 |
▲back to top |
Tihema 1, 1928. TE TOA TAKITINI. 885
Ka mutu te kauwhau, ka tikina mai te Pihopa Maori, ka
aratakina e te Pihopa o Poneke, e te Pihopa o Waiapu ki te
aroaro o te Atipihopa i mua o te Aata. Ka panuitia e te
roia te tiiti whakamana i te karakia whakatapu i tenei tangata
hei Pihopa mo te Hahi a te Atua. Ka mutu tera, ko te oati
a te Pihopa hou mo te piri-pono ki nga upoko o te Hahi ka
mutu, ka whakahaeretia te Ritani i te reo Maori e Pine Tama-
hori. I muri iho ko te 155 o nga Himene "E koe te Kingi ata-
whai. " Ka mutu ka patai mai te Atipihopa i nga patai o te
karakia whakatapu i roto i te Rawiri, ka whakahokia atu e te
Pihopa hou.
Kaore ano kia mau nga kakahu pihopa kia Peneti i tenei
wa. No konei ka whakamana katoatia mai. Ka mutu ka tuturi
Katoa, ka himene i te himene mo te Wairua Tapu, na nga
Pihopa anake tetahi rarangi, na te whakaminenga tetahi.
Ka mutu katahi ka karapotia te Pihopa Maori i a ia e
tuturi ana, e nga Pihopa katoa o te motu, me te whakapa i o
ratou ringaringa matau ki tona mahunga, me te whakahua mai
a te Atipihopa i enei kupu: —
"Kia riro i a koe te Wairua Tapu mo te mahi a te Pihopa
i roto i te Hahi a te Atua, e tukua atu nei ki a koe i o matou
ringaringa e whakapakia atu nei: i runga i te Ingoa o te Matua,
o te Tama, o te Wairua Tapu. Kia mahara ano koe ki te
whakau i te ahi, ara. i ta te Atua mea homai noa, ka riro na i
a koe, he mea na te whakapanga atu o o matou ringaringa:
E hara hoki i te wairua o te wehi ta te Atua i homai ai ki a
tatou; engari to te kaha, to te aroha, to te ngakau mahara"
Ka mutu ka tapaea mai te Paipere Tapu. No te whakapa-
nga ringaringa ka pupu noake te aroha o te iwi Maori. E ki
ana etahi te ahua o te Pihopa Maori ano he reme e kawea ana
hei whakahere. He tokomaha nga Maori, me nga pakeha hoki
i tino tangi i tenei waahi o te karakia ara he ihiihi. I mea
etahi i te kaha o te tapu, ano ka taka tonu iho tetahi mea o te
rangi.
Ka mutu mo tenei wa nga korero mo te karakia whakatapu
i to koutou Pihopa.
TE KAUWHAU A ATIRIKONA HAPATA WIREMU.
Pit. IV: 11.
"Kia whai kororia ai te Atiia i nga mea katoa"
Ka mahara koutou ki te kupu a Paora i te 12 o nga upoko
o Koriniti tuatahi—i ata korerotia e ia nga homaitanga a te
Wairua, i mea ra ia ahakoa rere ke aua mea i homai ki te
Hahi—he mea homai na te Wairua kotahi, ehara i te mea kia
wehea ketia ai te Hahi, engari kia uru ai ia tangata ia tangata
|
|
4 886 |
▲back to top |
886 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
ki te tinana kotahi hei wahi mo tana tinana. He mea ke i
ho atu ki tetahi, he mea ke ki tetahi—i whakaritea he mahi ke
ma tetahi, he mahi ke ma tetahi pera me te tinana tangata he
mahi ke ma te ringa, he mahi ke ma te waewae, ma tera wahi,
ma tera wahi—kahore e mahi tetahi wahi mona ake, engari mo
te katoa kia whai pai ai te tinana katoa, ko te kaha hoki o ia
wahi o ia wahi no te Atua kotahi e mahi nei i nga mea katoa
i roto i te katoa.
I tuhituhi ano a Paora ki te hunga o Roma ko tana mea
ano—kia mahi tahi nga wahi katoa, tetahi mo tetahi, kia ora
ai te tinana katoa. I muri tata iho ka tae atu a Pita ki Roma, i
tuhituhi ano i tana pukapuka tuatahi i reira. A, ki te ata
korerotia taua puka puka ka kite tatou kua rongo a Pita i nga
kupu a Paora inahoki, rite tahi ta raua korero, ara i poka ke
te mea Wairua i homai ki tetahi ki tetahi kia mahi ai ia tanga-
ta ia tangata mo te katoa, no te Atua hoki te kaha e pai ai te
mahi a tenei a tenei—a. ahakoa poka ke nga mea homai,
kotahi tonu te mea. kia tohea e te katoa hei mahi kotahi ma
te Hahi—ara. kia whai kororia ai te Atua i nga mea katoa.
He mea nui taua kauwhau a Paora raua ko Pita mo nga
tangata katoa o te Hahi, engari rawa ia mo te Minita. Kahore
i tino rite te minita o aua ra ki to naia nei—I ata korerotia e
Paora nga tu minita i te Hahi o Koriniti—ko etahi e kore e
kitea inaianei: Kua rereke hoki inaianei te mahi ma te
Pihopa, ma te kaumatua ma te rikona i ta ratou mahi o mua.
He ahakoara e mohio ana tatou he mea ata tohutohu na
te Wairua Tapu ta te Hahi mahi i muri tata iho i nga wa o
nga Apotoro ara te whakarite i enei tu minita pihopa, piriti,
rikona, e tu tonu nei ki te Hahi—ka riro ano i ia minita i ia
minita te mea homai a te Wairua kia tupu ora ai te Hahi, kia
whai kororia ai hoki te Atua—pera me te kupu a Pita.
Me tahuri tatou ki te karakia whakaminita—kei reira
ano taua kupu timata mai i nga inoi mo nga ra Emipa he
whakaaro pea ki te kupu a Pita raua ko Paora, E rima nga
whakahuatanga o taua mea i te Karakia Whakapiriti—he maha
hoki ki era atu karakia—kia mohio tonu ai tatou ko te tino
take i tu ai te Hahi i whaka-ritea ai hoki nga minita koia
tenei kia whakakororiatia ai te Ingoa o te Atua—kia pau hoki
te kaha o te Hahi katoa ki taua mea.
Otira, tera pea tetahi tangata e mea—He tika tena mo nga
minita o mua iho, mo te pihopa mo te piriti mo te rikona—
engari ko wai ra ka mohio ki te peheatanga o tetahi tikanga
hou? Ina hoki kua mine mai tatou inaianei hei tautoko ki te
inoi i te whakapanga o to tatou hoa e tu mai nei hei pihopa
—engari he mea ahua hou tona Pihopatanga—ehara i te mea
hei pihopa mo tetahi takiwa, pera me nga pihopa o mua
engari hei pihopa mo te iwi Maori, ahakoa ki tenei pihopata-
nga ki tetahi atu Pihopatanga ranei o te motu nei. Tera pea
|
|
5 887 |
▲back to top |
Tihema 1, 1928. TE TOA TAKITINI. 887
tetahi e tupato ki tenei tikanga hou kei tupu i konei te aitua,
ara, ta wehewehe i te tinana o te Karaiti, i te Hahi. Kia pehea
ta tatou whakahoki ki te tangata pera?
He tika tena, ka aitua ano ki te kore e ata mahia. Engari
ehara i te mea no naianei tonu taua tu aitua. Pera tonu te
raruraru o nga Apotoro i ta ratou whakaritenga i nga minita
tuatahi i te hahi o mua. Kua amuamu nga Kariki i hapa o
ratou pouaru i te tuwha kai—tokowhitu nga tangata i whaka-
ritea mo taua mahi—he Kariki aua tangata kua tupu i reira
te wehewehe mehemea kihai nga Apotoro i ata aru i ta te
Wairua Tapu arahi i a ratou. Pera tonu hoki i ia mahi, i ia
mahi a te Hahi tae noa ki tenei ra. Ki te mahara te Hahi ki
nga tikanga a te Karaiti i tukuamai e ana Apotoro ka pai te
tupu, tena ko tenei ki te wareware ia ki ana tikanga ka kitea
te raruraru, te aitua, te wehewehe. Ko tatou hoki, ki te aru
tatou i nga tikanga a te Karaiti i tenei mahi nui a tatou ka ora
te Hahi—tena ko tenei, ki te peka ke atu tatou i ana tikanga
ka mate te Hahi.
Kia whaka rapopototia te korero mo te tupu o te Hahi ki
te iwi Maori. I matua kauwhautia te Rongopai ki te iwi Maori
e te Matenga i te Ra Whanautanga i te tau 1814—ko te tima-
tanga tera. Kotahi tekau ma tahi nga tau—he uaua te mahi—
he roa te tumanako—a, katahi ano ka iriiria ai te matamua o
te Hahi—ka tupu i kona te Hahi tere rawa te tupu, a i te tau
1840 kua uru katoa te iwi Maori ki te Hahi ara kua uru a roto
etahi, a waho etahi. A. kahore ano kia rua tekau ma rima
nga tau ka pa mai te raruraru: ka tupu te pakanga—ko te
whenua te take—a he tokomaha i tahuri ke—he mate nui tera,
a kahore ano kia ora—He ahakoa ra i te mahi tonu te Hahi,
a, i enei tau ka hori nei kua hoki mai etahi. Otira, kahore
ano kia tino rite te tu o te Maori ki roto ki te Hahi, Kahore
ano kia uru rawa ia ki te kotahitanga o te Hahi Tera ano he
mahi ma te Maori hei whakatupu hei whakapai i te Hahi i
runga i nga mea homai a te wairua kua riro mai nei i a ia—
engari kahore ano kia kitea te huarahi e tae ai te Maori ki
taua mahi mana. Heoi i te tau 1925. ka ata whakaarohia taua
mea e te Hinota Tianara ka whaki; takotoria te tikanga kia tu
tetahi Pihopatanga—me nga mea katoa o taua Pihopatanga—
kia whiri-whiria tetahi pihopa he pakeha ranei he Maori ranei
—otira kihai te komiti whiriwhiri i whakaae ki tetahi tangata
hei pihopa—na reira i whakarereketia ai te tikanga—i whaka-
ritea hoki kia whakamotuhaketia tetahi tangata Maori hei
pihopa awhina mo te Pihopa o Waiapu, ko tana mahi mo roto
o te hunga Maori o konei, o whea Pihopatanga, o whea pihopa-
tanga hoki me ka whakaae te pihopa o taua Pihopatanga—a
kua mine mai nei tatou kia kite i tona whakapanga, kia inoi
hoki ki te Atua kia manaakitia e ia tenei mahi.
E mea ana tatou he mea ata tohutohu e te Wairua Tapu
tenei mahi a te Hahi, me te tumanako tonu tera ano taua Wai-
|
|
6 888 |
▲back to top |
888 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
rua e arahi tonu i a ia i a tatou. Engari kia tika o tatou
whakaaro mo tenei mea. He aha ra te tikanga o tenei mahi a
tatou? Kaua tatou e pohehe e meatia tenei hei tikanga nga-
wari e watea ai te komiti Pihopatanga i nga raruraru mo te
whangai i ana Minita Maori, e mama ai ranei te Pihopa i te
mahi taumaha, te haereere ki nga wahi mamao o te pihopa-
tanga tirotiro ai i te hunga Maori kaua hoki tatou e hua noa
he mahi patipati tenei kia koutou, ki o matou teina o te iwi
Maori, kia kite ai koutou i te tangata Maori he mea whaka-
kakahu ki te kakahu pihopa e mahi ana i te mahi pihopa.
Ko koe hoki, e toku teina, kua karangatia na koe ki tenei mahi
nui—ehara tenei i te whakahonore noa i a koe.
Kaore. He mea taumaha rawa te mea kua whaka wahangia
ki a koe, ara kia whaka tika tika tonu koe i a koe ano, kia pehia
te ngakau, kia inoi, kia ata whakaaro ki nga karaipiture kia
kaha ai koe ki te tohutohu, ki te whakaako ki te whakahau i
tau iwi, ki te pana atu hoki i nga whakaako he katoa. He
tino mea nui tenei, he mea uaua; a heoi ano te mea e taea ai
e koe taua mea nui ko te whakawhirinaki ki te Wairua Tapu,
mana nei koe e whakawhiwhi ki te kaha, ki ana pai katoa: kia
anga tonu koe, auaka ki te mahi mo ia ra mo ia ra, engari ki te
take i karangatia ai koe ki tenei mahi minita. E mea ana koe,
ki te pai te Atua mau e akiaki te iwi Maori ki nga mea wairua
—kia tokomaha noa atu ai te hunga kai-hapa. kia nui noa atu
ai te hunga e mea ana kia whaka pangia hei minita, kia whaka-
muaai te whaka pono o te iwi, kia ngakau nui ai ratou ki nga
mea a te Atua: Ma reira e wareware noa atu ai nga iwi Maori
ki o ratou pakanga o mua, e akiaki ke ratou te tuakana i te
teina ki te hanga whare-karakia pai, ki te kohikohi moni hei
whakapaipai i aua whare, hei whangai i nga minita. Ko te-
mahi tera mau—a ahakoa kua oti, he maumau noa iho aua
mea katoa ki te kore koe e whakakahangia ki nga inoi a nga
Pihopa, a nga minita a te iwi katoa, ahakoa pakeha, ahakoa
Maori, kia whakapaua ai tou ngakau, tou wairua, tou kaha,
ki te tino mahi ma te Hahi—ma nga minita—koia tenei "Kia
whai kororia ai te Atua i nga mea katoa, i roto i a Ihu Karaiti;
kei a ia te kororia me te mana ake ake. Amine.
HUI PIHOPA KI TE PAKIPAKI
Tera e nui noatu nga kupu mihi e tuhia iho mo runga i
te ra i hui mai ai nga Iwi o te motu kia kite i te whakawahi-
nga i to tatou hoa i a "Fred" mo turanga pihopa tuatahi mo Te
Iwi Maori, a muri ake nei karangatia ai ko Te Pihopa o Aotea-
roa.
Ko te marae i hui ai nga Iwi ko Te Pakipaki a i whaka-
manuhiritia ai hoki nga pihopa katoa me nga Atirikona me
nga Minita Pakeha me nga whanaunga o "Ngati Wiremu, " i
te mutunga mai o Te Whakawahi i Te Katitara i Nepia.
|
|
7 889 |
▲back to top |
Tihema 1, 1928. TE TOA TAKITINI. 889
Na Hori Tupaea nga kupu pohiri a Te Iwi i whaka-
puta ki Te Atipihopa me ona hoa katoa me a ratou minita.
na Ta Apirana Ngata me Mita Taupopoki nga tautoko. 1 muri
o te whakautu a Te Atipihopa ka nukuhia nga korero mo
muri o te kai.
Te wa o te kai. Ko te teepu i nga pihopa ko to waenganui
o runga, ko Te Atipihopa te 'heti. ' I te taha katau ko te
teepu a Pihopa o Aotearoa, me etahi o nga Atirikona mo nga
minita pakeha. I te teepu taha maui ko Ta A. T. Ngata me
etahi o nga minita pakeha. 1 to komai teepu ko to nga minita
Maori me nga Iwi whakaeke, Ngapuhi, Ngati Maniapoto, Wai-
kato, Taranaki. Wanganui Ngati Whiti, Rangitane, Raukawa.
Te Atiawa, Te Arawa, Matatua, Whanauapanui Tuwharetoa.
Ngatiporou, Rongowhakaata, me Ngati Kahungunu katoa.
I te nui o te tangata, e whitu nga whakaeke nga o te teepu.
Mutu rawa ake te kai kua ahiahi rawa ka hoki kore korero
nga pihopa me etahi o nga hoa pakeha.
I konei ka puta nga kupu mihi a nga Iwi ki Te Pihopa
Maori me te marae ara kia Hori Tupaea kia Puhara, me to
raua kaumatua a Ihaia Hutana me te iwi. Ka whiua nga
mahara mo taua ra, koia enei: —
Te Arawa, Tuwharetoa, me Matatua.. £66 O O
Ngatiporou...... 36 O O
Ngati Kahungunu ki Heretaunga.. 53 13 O
Hui katoa.... £155 13 O
Otira e tika ana kia puta he kupu mo nga taonga o Te
Pokiha i tapae ai ki te marae o Te Pihopa o Aotearoa ara
tona tinana me tona wairua ka whakahokia ki te haahi.
Kua kitekite nei tatou e nga hoa i tawhiti, i roto i o tatou
kawai Maoritanga ka huihui i roto i Te ra o AOTEAROA, e
tika ana kia kiia tatou "Kua meinga kia tata ake. "
Ko nga Minita enei o te Motu i tae mai ki te ra i whaka-
whaia ai te Pihopa tatahi o Aotearoa.
WAIAPU PIHOPATANGA.
HERETAUNGA
Rev. Hemi Huata. Ra Rangiaho
,, Wipere Mataira... Wharetini Rangi
Peni Hakiwai
WAIKATO PIHOPATANGA
Rev. Kahi Harawira.. Karira Karaka
Hori Raiti Henui Pou
|
|
8 890 |
▲back to top |
890 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
PONEKE PIHOPATANGA.
Rev. H. Keremeneta „ Temuera Tokoaitua
„ P. Kokiri „ Pakake Leonard
NGATI POROU.
Rev. Pine Tamahori „ Wiremu Moana.
„ Poihipi Kohere
MATATOA.
Rev. Kenana Pahewa „ W. A. Te Waaka
„ Ropere Tahuriorangi
TE ARAWA.
Rev. Eruini Te Tikao,, Rewi Wikiriwhi
,, Manihera Tumataiti
AKARANA PIHOPATANGA.
Rev. Kenana Keretene., Keina Poata
„ Wiremu Panapa „ Taurau Hohaia
I roto hoki i tenei ropu a Kenana Aaata Wiremu o Te
Aute, me Kenana W. C. Wiremu o Whanganui a Atirikona
Tiatitene o Rotorua me Atirikona Hapata Wiremu o Turanga.
(Taria nga Mangai-reimana mo te pepa o Hanuere).
HE MIHI NA TE PIHOPA.
Ki aku iwi i tena wahi i tena wahi, tena koutou katoa.
Aku hoa minita i tena pariha i tena pariha, kia ora koutou
katoa.
Tenei ahau, kua karangatia nei hei matua mo koutou i
roto i te Hahi, te mihi atu nei, te tangi atu nei ki a koutou.
Tena koutou me a koutou manaaki nui i a au. Koutou, i tae
mai nei ki te mau mai i to koutou aroha i te ra o te Karakia
Whakawahi, koutou i tuku waea mai, reta ranei hei putanga
mo a koutou mihi, kia ora koutou katoa.
Nga tumanako a o tatou matua, tae mai ki tenei whaka-
tupuranga i a tatou nei, kua tutuki i tenei ra. Kua homai te
whao wairua ki o tatou ringaringa ake pupuri ai. Kua mutu
nga ra o te tauiratanga, kua tohunga tatou i tenei ra. Tena,
me pewhea he whakairo ma tatou?
Kua eke tatou ki runga i to tatou waka Maori. Me
pewhea te whiu o te hoe?
E nga iwi o te motu, kia aroha tatou ki a tatou. Kua
morehutia tatou. Kaati ra te wehewehe i a tatou. He taonga
nui rawa tenei ka homai nei ki a tatou e to tatou matua i te
wahi ngaro. Kaore i homai hei honore noa mo tatou, engari
|
|
9 891 |
▲back to top |
Tihema 1, 1928. TE TOA TAKITINI. 891
hei huarahi mai mo ana manaakitanga wairua ki roto i o tatou
ngakau. He manaakitanga mo te iwi Maori kei tenei whaka-
aetanga mai i to Pihopatanga mo tatou.
Noreira ahau ka inoi kia koutou katoa kia kaha te awhi-
na mai i te taha wairua o a tatou mahi. Ki te tika hoki te
taha wairua ka tika hoki te taha tinana. E ki ana hoki a Te
Karaiti "Matua rapua te rangatiratanga o te Atua, ka tapiritia
mai enei mea katoa ma koutou. "
Ko aku mihi ki tena iwi ki tena iwi, me waiho kia tae
atu au ki o koutou marae
TAIMA-TEPARA.
I te marama o Hanuere o Pepuere ka haere ahau i roto i
nga pariha o te Pihopatanga o Waiapu.
Aperira ki te Pihopatanga o Waikato, me Poneke i a Mei ki
Nelson me Christchurch. He pai tonu te whakarite i nga kara-
ihe mo te hunga e tika ana hei Whakau ma te Pihopa.
Ko te kainga o to koutou Pihopa ko Te Kohupatiki i
Heretaunga nei. Ka tuhituhi mai me penei a waho:
Pihopa o Aotearoa.
Box 300,
Hastings.
Ko nga hui o te motu e hiahia ai koutou ki te Pihopa,
kia tere te whakaatu mai. kia uru ai ki tana taima-tepara.
Heoi ra e nga iwi o te motu, kia aroha mai ki a au. kia
ngawari, kia manaaki. Mahi tahi tatou. "Nau te rourou, naku
te rourou ka ora te manuhiri. "
Ma te Atua koutou katoa e tiaki e manaaki.
Na ta koutou pononga.
Pererika Akuhata Aotearoa.
NGA MIHI MO TE PIHOPA O AOTEAROA.
Na Atirikona Cowie, Hamutana.
Kia tau nga manaakitanga a te matua ki a koe i te ra i
whakawakia ai koe, a nga ra hoki e heke iho nei.
Na Atipihopa Julius. Christchurch.
Kei te inoi tonu ahau kia tukuna iho nga manaakitanga a
te Atua ki a koe. Mana koe e awhina.
Na te Mission Chaplain, Ratana Pa.
He nui te mihi mou ka tu mai na i tena taumata honore,
i tau ai ki a koe te karangatanga hei Pihopa tuatahi mo te
iwi Maori. Kia tau nga manaaki a te Matua ki a koe i runga i
au mahi katoa. Aroha nui.
|
|
10 892 |
▲back to top |
892 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
Akarana Maori Association.
He tuku atu tenei i a matou mihi me te aroha ki a koe
i tenei ra i whakawahia ai koe hei Pihopa mo matou.
Ko te tumanako kia maha nga tau e noho mai ana koe hei
kai-hautu mo nga whakahaere e puta ai he ora mo to tatou iwi
Maori.
Atirikona Dart, Nelson.
Kei te mihi, kei te inoi mou, o hoa e noho atu nei i Nelson
Rev. Tangohau. Uawa, Tolaga Bay.
Kanui te pouri mo te korenga e tae atu i te mate. Kei te
mihi atu nga tangata o Whangara me Te Hauiti ki a koe, me
te inoi kia tau nga manaakitanga a te Atua ki a koe i te ra i
whakawahia ai koe.
Na Te Puea, Ngaruawahia.
Tena koe i te manaaki nui a nga iwi e rua. Ma te Atua
koe e tiaki.
Na Tau Henare, M. P. (Kia Ta A. T. Ngata).
1 runga i te konohi o te ngakau ki tenei o tatou matua ki-
hai i taea te haere atu. Hoatu ano te aroha ki te Pihopa o
Aotearoa. Tena koutou.
Na Tahupotiki Haddon, Hawera.
Tena koe te whakaatanga pihopa o te Hahi o Ingarangi
ki te iwi Maori o Aotearoa. Ma te Atua koe e arataki i nga ra
katoa.
Na Hon. K. S. Williams, M. P.
Kanui te pouri mo toku korenga e ahei te haere atu kia
kite i te whakawhinga i a koe hei Pihopa Maori tuatahi mo
Aotearoa. Ahakoa ra ko te tinana anake i mahue iho nei, ko
nga whakaaro kua riro atu ki te autoko i ta tatau taonga. Kia
ora koe me te iwi.
Na Taiporutu Mitchell, Te Puke.
Ahakoa kei te ngaro ahau ko aku whakaaro kei a koe tonu
i enei ra. Kia kaha kia tatau. Kanui te aroha atu.
No Henare Ruru me Tutepuaki me te Aitanga-a-Mahaki.
Ahakoa kaore e tae tinana atu kei te mihi kei te koa te
Ngakau kua meinga ko tetahi ano o te Iwi Maori hei upoko
mo te Hahi, te taonga i manaakitia e nga tini rangatira kua
heke ki te po. Kia ora tonu te Pihopa. Ma to tatou Matua i
te rangi koe e atawhai, mana e homai he maramatanga e tutuki
ai te iwi ki runga ki tana kupu. Heoi tatau tatau.
Herepete Rapihana me Te Rarawa katoa Kaitaia.
Kia mau iho ano nga manaakitanga a te runga rawa ki
ki runga ki a koe me nga iwi katoa e tae atu ki te
ra e whakawahia ai koe. Heoi na o pononga i tenei wahi
Na Mutu Kapa, Te Rarawa.
|
|
11 893 |
▲back to top |
Tihema 1, 1928. TE TOA TAKITINI. 893
Tena koe. He kupu mihi atu ki a koe mo to ra e wha-
kawahia ai koe hei Pihopa mo to iwi Maori. Noreira i te mea
kaore i taea te haere atu ko nga mahara katoa i roto i te wai-
rua kei kona katoa tatou. Ma te Atua tatou e awhina i roto i
nga mahi mo te ra apopo. Kia tau ano te rangimarie ki nga
iwi katoa e tae atu ki te marae ki te whakanui i nga mahi e
rite ana i roto i te Ariki.
Ma te Atua koe e manaaki e tiaki i te ra o to motuhanga
hei Pihopa tuatahi mo te iwi Maori. E tu ra i runga i te wha-
kapono. Whakatane, kia kaha. Whawhaitia te whawhai pai
o te whakapono. Ma Ihowa e tiaki to haerenga atu me to
haerenga mai, aianei, ake, ake. He nui te pouri mo te kore-
nga e tae atu. £ tumanako ana te whakaaro kia tae mai koe
ki enei takiwa i te tau hou.
Teihi Paerata, Ruatoki.
i te nui o nga raruraru e kore e tae atu. Ma te Atua koe
e tiaki.
Na Tui. Ruatoki (Ki te Pihopa o Waiapu).
Kei te pouri mo te korenga e watea ki te haere atu. Kia
tau nga manaaki ki te Pihopa Maori.
Na Tutepuaki me Te Rangikawhiti. Turanga.
He nui no nga raruraru i kore ai e watea ki te haere atu.
Ko nga mahara me te wairua kei kona katoa. Tena koutou.
Na Barnard, M. P., Helensville. Te mema hou mo Nepia.
He nui te mihi mou ka karangatia ki tena turanga tapu.
Ko te tumanako kia nui nga hua papai e puta ki te iwi Maori
i runga i au mahi. Kanui taku pouri mo te kore e watea ki te
haere atu i te ra o to whakatapunga apopo.
No Toru Rupuha Ashford, Ratana Pa.
He nui te mihi mou ka tu mai na hei Pihopa mo te iwi
Maori. Kia tau ki runga ki a koe nga manaakitanga a te
Wahi Ngaro. Kia ora.
Na Te Kanapu Haerehuka, Ratana Pa.
Kei te mihi atu matou ki a koe mou ka tu mai nei hei
Pihopa tuatahi mo te iwi Maori. Kia tau nga manaakitanga a
te Runga rawa ki a koe i tenei wa tae noa ki te mutunga o tau
mahi. Aroha nui.
Na C. Broad, Tumuaki o te Kareti i, Nelson.
Kei te mihi atu to Kareti tawhito ki a koe i tenei ra.
Na te Pihopa Awhina, o Sydney, N. S. W.
Kei te mau tonu i roto i oku mahara nga hui atahua i
Rotorua. Kei te inoi tonu ahau mou kia manaakitia.
Na Rev. and Mrs Coats, Akarana.
|
|
12 894 |
▲back to top |
894 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
Aroha nui. Ko o maua mahara, me a maua inoi kei a koe
katoa i tenei ra nui. Kia kaha ki te arataki i to iwi Maori ki
a Te Karaiti.
Na Rev. Fraser, Christchurch.
Kei te inoi taku pariha me te kareti o Te Waipounamu
kia tau nga manaakitanga a te Atua ki a koe ki te iwi Maori
hoki i tenei wa. Kia ora tonu koutou.
Na Rev. Smith, Tolaga Bay.
Kei a koe katoa o matou whakaaro me a matou inoi i tenei
ra. Ma te Atua koe e manaaki e tiaki. Kia tau nui ki a koe
tona Wairua Tapu.
Na Hon. J. G. Coates, kia Hon. Sir Apirana Ngata, Pakipaki.
Na nga raruraru o tenei wa i pupuri iho. Ko te hiahia ia
kia tae atu ki te whakawahinga o to tatau Pihopa Maori. Otira
ahakoa kore te tinana e tae atu, ko nga mahara kei kona me te
tumanako kia tupono te tutuki o nga wawata o nga ra ka huri
nei kia riro ma tetahi Pihopa Maori ake e whakakotahi, e
rauhi to tatau Hahi Maori o Ingarangi i Aotearoa nei Hoatu
aku mihi ki to tatau Pihopa Maori. Tena koe me nga Iwi kua
hui mai na ki te manaaki i ta tatau taonga.
Na Uta Waitford. Hiruharama.
Nekeneke te manu ki runga ki te pae ka koroki e koa ana
e hari ana mou ka eke ki tena tuunga whakahirahira. Taitoko
aku matua ora katoa mai.
Whakarewarewa,
Noema, 26, 1928.
Kia Rev. F. A. Bennett,
Tena koe,
Katahi ano taku nei mihi kia koe mou kua karangatia nei
ki te Turanga nui, ki te Turanga tapu o te Hahi, hai Pihopa
tuatahi mo te Hahi o Aotearoa.
He nui te koa o te ngakau mou i whiriwhiria hai tuatahi
mo taua mo te tangata Maori ki te tu i tena Turanga Tapu.
No konei i tumanako ai te ngakau kia roa koe e tu ana i tena
turanga, ko au mahi, ko au whakahaere i runga i te pai, i
runga i te marama kia waiho hai tauira ma te hunga e haere
mai ana i muri mo tena turanga; hai whakaatu hoki ki te Hahi
pakeha kei te tika tonu taua te Maori ki te piki i tena Tura-
nga nui.
No, reira kia manawanui, kia marama ko Ia ano hai arahi
ia koe i tena Ara hou.
E mihi noa atu ana hoki ki nga tangata katoa o to kainga
o te Kohupatiki mo to ratou manaaki ia koe, ara ia koutou ko
|
|
13 895 |
▲back to top |
Tihema 1, 1928. TE TOA TAKITINI 895
to whanau, me to ratau piri pono i roto i nga tau i potatu
ai te motu katoa i nga tau tutata ka hori nei.
E mihi atu ana ano hoki ki nga Ranga tira katoa o N.
Kahungunu tae atu ki o ratau hapu, na ratau nei koe i awhina
i runga i nga mahi i kite whanui ai nga Kaumatua o te Hahi,
ko koe rawa hai tu tuatahi i tenei Turanga.
£ mihi ana ano hoki ki a Ta Apirana T. Ngata mona i
kaha ki te whawhai kiariro mai tenei taonga nui i te Iwi Maori.
Heoi ra, ahakoa kaore e tae atu i te ra e whakawahia ai
koe, ko nga mahara kei a koe tonu i taua haora. Ma te Mana-
akitanga a te Matua i te wahi ngaro, koe e whakakaha i taua
Haora Nui.
Raimona Heretaunga.
Na. Hemana Pokiha, Maketu.
Tama Ra e!
Tama Ra koe.
"He mea i te mate kua ora. i io ngaro kua kitea. "
Whakaihi ake ra i tua i te tihi o nga maunga whakaataata
mai ra i tua o Hawaiki i te Pae-ki-Tawhiti, whakaarahia ake
te ahuatanga o to tupuna o "Puhaorangi' i huaina ai tou kara-
ngatanga i te ao-turoa ko Te Heketanga-a-Rangi. "
E tata ana tenei ki te 2000 tau e ngaro ana ki runga i te
kare o nga wai, e huna ana ki tua o nga kapua o te rangi. Heoi
i tou aranga mai i tenei ra ka hahua mai te mea mate ka kite
mai te mea ngaro: i kapohia ai e te 'Wa' kia horahia 'Tona'
puawaitanga ki 'Aotearoa' ka hipokina nei te ingoa tuatahi
o tenei reo tapu "Pihopa" ki runga ki tou iwi Maori. Ehara i
te reo no te whenua engari no runga no nga kapua, ka hurahia
nei e koe te tauarai o nga rangi i makere iho ai te ingoa o to
tupuna o 'Puhaorangi" ki runga kia koe.
Kia ora korua ko to mokai me ta korua whanau katoa ka
taupokina nei ki te karangatanga o Koutou tupuna "Te Heke-
tanga-a-Rangi.
E kui e Rangi me whawha noake e au te kupu a to tupuna
a 'Irihapeti' hai korerorero, ma to ngakau hai koa natu hoki
ma o matua mokai i tawhiti: —
"Ka whakanui toku wairua i te 'Ariki, ' a. e hari ana toku
wairua ki te Atua, ko toku 'Kai whakaora: mona i titiro ki te
iti o 'Tana* pononga ta te mea hoki katahi ahau ka kiia e nga
whakatupuranga katoa e haere ake nei he wahine hari. "
Ka riro atu nei koe ma te maru o to rangatira e arahi
tahi atu ki tena nohoanga tapu ki te Tuaahu e motuhake ana
hai taumata mo nga Ruanuku. Noho mai ra i roto i nga whare
|
|
14 896 |
▲back to top |
896 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
whakairo i motuhia ai hei nohoanga mo te hunga i whiriwhiria.
Ma te "Kai Hanga" i Runga Rawa korua ko ta korua whanau
katoa me to korua whare katoa e manaaki e tiaki e arataki
hoki i roto i nga maramatanga e taea ai e korua te pakanga ki
nga mahi o tena Pa-tuwatawata. I runga ano hoki i te *Ingoa"
Kaha o to tatau 'Kai whakaora' o 'Ihu Karaiti' Amine.
KARAKIA WHAKAU.
HUKARERE KURA.
No te po o te Taite te 6 o nga ra o Tihema ka whaka-
haeretia e te Pihopa o Aotearoa te karakia Whakau i roto i
te whare-karakia o te kura i Hukarere.
Ko nga tamariki tuatahi enei i Whakaungia ai e te Pihopa
o Aotearoa
1. Alice Hodge, o Paengaroa.
2. Kaputu Katae, o Tikitiki.
3. Whakamaungarangi Babbington, o Ruatoria.
4. Whareherehere Heperi, o Takapau.
5. Merehana Curtis, o Tangoio.
6. Huatahi Marunui, o Carterton.
7. Mary Rapana, o Tikapu.
8. Clytie Huata, o Mohaka.
9. Te Aotaihi Kururangi, o Hicks Bay.
10. Manu Mataira, o Nuhaka.
11. Annie Sadlier, o Whenuakura
12. Lydia Boyd, o Te Araroa.
13. Hiwinui Haig, o Ruatoria.
1. 4. Mihi Tahuaroa Watson, o Picton.
15. Hinehaere Hutana, o Porangahau.
16. Rupene Te Ohomauri Mackey, o Waiomatatini.
17. Mere Karaka Mackey, o Waiomatatini.
18. Florence Lucy Wallis. o Porirua.
19. Mary Moana Jensen, o Hicks Bay.
20. Ruiha Keremeneta, o Pipiriki.
21. Lucy Te Atua, o Porangahau.
22. Mereana Tangaere, o Rangitukia.
23. Ruta Erena Paerangi Durie, o Feilding.
Ko nga tangata enei i Whakapangia e te Pihopa o Aotea-
roa ki Te Kohupatiki i te po o te Wenerei, Tihema 12th, 1928.
Hirini Waaka, Albert Te Auheke Bennett.
Hikiera Mihaere, Whetu Marama Rawhiti.
Tai Awhi Rawhiti, Ruth Hararutu Chadwick.
Mabel Waipurukamu Potaka.
Kahukiwi Gloria Chadwick
Urenis Tangi Wehi.
|
|
15 897 |
▲back to top |
Tihema 1, 1928. TE TOA TAKITINI 897
HE KARAHIPI MO NGA TAMARIKI A NGA
MINITA MAORI.
Pukehou, Nepia.
Noema 14th, 1928.
Ki te Etita o
Te Toa Takitini,
E te Hoa,
He nui te pouri i tau ki nga Minita Maori, me o ratou hoa
pakeha, i te rongonga ki te panui a nga Kai-Tiaki o nga
whenua o Te Aute Kareti, ara ki ta ratou whakaatu e kore e
ahei i a ratou te awhina i nga tamariki a nga Minita Maori e
tukua ki Te Aute Kareti me Hukarere kura a nga tau e heke
iho nei.
He kore ranea no nga moni reti hei whakaea i nga raru-
raru o aua kura te take i kore ai.
I te mea hoki he tokomaha rawa nga tamariki a etahi
minita, he iti noa iho te oranga minita o te nuinga e tika aua
kia pouri. A. i te tunga o te Hinota o to Pihopatanga o Wai-
apu i a Oketopa, i motinitia e Rev. Pine Tamahori he motini
e tono ana ki te komiti tumuaki o te Pihopatanga (Standing
Committee) Kia whakaritea e taua komiti etahi karahipi ki Te
Aute me Hukarere hei awhina i nga minita maori mo a ratou
tamariki kei aua kura. He tino take pai tana he tino pai hoki
me ka taea e taua komiti te pera; otiia, kowai ka mohio ka taea?
keihea hoki he moni hei karahipi?
Na reira, i te huinga o nga Kai-Tiaki o te Tahua Whaka-
mahara ki a Te Wiremu Karuwha raua ko tona teina, ko Te
Wiremu Parata, i tenei marama ka kokiritia he motini ano: —
"Kia awhinatia nga Minita Maori, me a ratou tamariki e puta
ana i nga kura kawanatanga ki nga kura nunui o te Hahi, a
kia whakaritea he karahipi mo ratou. "
A, Whakaaetia Tonutia Ana e te Katoa.
Iwhakawhanuitia hoki taua awhina mo nga minita Maori
Katoa o te Hahi, puta noa i nga Pihopatanga o Aotearoa ara
mo a ratou tamariki e tukua ki Te Aute kareti, ki Hakarere,
ki Tipene, ki Wikitoria.
I penei ai o matou whakaaro he tata no Tipene me Wiki-
toria mo nga tamariki a nga minita o Akarana o Waikato.
Ko nga moni o te karahipi kotahi e rua tekau ma rima pauna
(£25) i te tau. a kariro atu mo nga tau e rua.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
16 898 |
▲back to top |
898 TE TOA TAKITINI. Tihema 1, 1928.
Kahore i taea te whakarite i te maha o nga karahipi, he
kore mohio hoki ki te tokomaha o nga tamariki e rite ana mo
te haere ki aua kura: Engari ka tukua te whakaatu nei ki
nga Tari o nga Pihopatanga, a ma era e whakaatu mai nga
ingoa me era atu mea e tika ana kia mohiotia e matou. Me ka
kore e taea i etahi tau te awhina i te katoa, ka ata whiriwhiri
nga Kai-Tiaki i nga tamariki e tino tika ana kia awhinatia ki
nga karahipi i aua tau, a ka rite ki te tokomaha o nga tamariki
a te minita, ki te iti ki te rahi ranei o tona oranga.
Otira kei te tumanako matou ki te awhina i te nuinga o
nga minita he iti nei to ratou oranga katoa.
Heoi, ehoa, mau tenei take nui e panui tonu ki te Toa
Takitini hei oranga ngakau mo o taua hoa minita, kei nga
kau pouri, kei ngakau kore, etahi; kia tere ai hoki matou te
mohio ki te tokomaha o nga tamariki mo te tau, 1929.
Me whakaatu te minita ki te tari o tona Pihopatanga, he
pai hoki me ka whakaatu mai ki ahau.
Kia ora koutou e oku hoa minita Maori, e aku teina. Hape
kirihimete, Hape Nui Ia hoki, ki a koutou ki o koutou hunuku
hoki. Heoi ano Na tetahi o nga hoa aroha nui, hoa pumau.
o te Iwi Maori.
Na Kenana Aata Wiremu.
Kia ora to tatou kaumatua a Kenana Aata Wiremu me te
Poari whakahaere i te Tahua a nga Wiremu. Katahi nei te
tino manaaki nui mo nga Minita me a ratou tamariki. Kanui
hoki te koa mo te horapatanga o tenei manaaki ki nga Minita
Maori katoa o Aotearoa. Kua timata tonu inaianei te manaaki
a te Atua i nga whakahaere o te Pihopatanga Maori.. Mintita
ma, me pehea he kupu ma tatou? Ina te kupu: —
"Tukua mai ki a matou he ngahau e mahara ana ki au ata-
whainga katoa, kia tino whakawhetai ai matou, kia whaka-
putaia atu ai ton pai, ana ki o matou ngatu anake, engari ki
a matou hangai, i a matou ka anga nui ki au mahi, ka haere i
tou aroaro i runga i te tapu, i te tika, i nga ra katoa e ora ai
matou. "
Katahi ka tino hangai te mihi nei: "Hape Nu Ia ki nga
Minita. " Kia ora nga minita, o ratou hoa wahine, me a
ratou tamariki.
Na te Pihopa o Aotearoa.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
Ka ora te mare i te WOODS' GREAT PEPPERMINT
CURE.
|
|
17 s4 |
▲back to top |
He Tapiri
KI "TE TOA TAKITINI. "
Nga Waiata
41- 60
|
|
18 s5 |
▲back to top |
Koa noa mai ra te wahine 'Ati-Puhi!11
Tahuri mai o mata te tihi12 ki Tirau
Mowai rokiroki, ko te huna i te moa;
I makere iho ai te tara o te marama, e-i.
1Hoturoa. —Ko te rangatira o runga i a Tainui waka.
2He hinganga rangatira.
3He roto kei Heretaunga. —He maha nga parekura i reira.
4E tata ana a Kahotea ki te Roto-o-Tara. I mate a Te Momo ki reira.
5Te Rauparaha nui.
6Toheapare. —Ki etahi whakahua ko Toheata. He ingoa no Te
Whatanui o Ngati-Raukawa; he uri na Pare-Wahawaha.
7Ahuriri. —Ko te moana i Nepia; hei tikanga mo Heretaunga.
8Te Wera. —Ko Te Wera Hauraki, he toa no Nga-Puhi, i noho ki
Nukutaurua i te Mahia. Nana i awhina a Ngati-Kahungunu.
9Pareihe. —Ko te rangatira o te ope a Ngati-Kahungunu ki Heretaunga.
10Uru mahora. —Ki etahi whakahua 'uru mawhai' E kiia ana he uru
mahora nga uri a Te Momo.
llAti-Puhi. —No Nga-Puhi a Peketahi, te tangata nana a Te Momo i
patu.
12Ki etahi tuhituhi e penei ana, " Tahuri mai o mata te tikitiki rau
mokimoki!" Engari he he tera, ahakoa e aronga ana ano i
runga i te tatai tangi o te waiata nei. Ko 'Tirau he whaka-
potonga mo Titiraupenga, no reira nei a Te Momo.
Kei te J. P. S. 9/136 ano te waiata nei na Takaanini Tarakawa i tuku.
Kei reira e whakamaramatia ana na Ahumai tenei waiata mo tona
tungane mo Te Momo-o-Irawaru. He tamahine a Ahumai na Karangi
He taupatupatu tena kei roto i te whanau kotahi.
He pai te kaupapa o tenei waiata; he tangi tetahi wahi apiti tonu
atu he kai-oraora, he kohukohu mo nga rangatira nana te ope i mate
ai a Te Momo.
42. —HE WAIATA AROHA MO TE TOMO.
Na Te REREHAU. (Ngati-Tuwharetoa. }
E ki ana a Te Taite Te Tomo na Te Rerehau tenei waiata, he
waiata aroha mo tona tane mo Te Tomo, ko tetahi nei o ona
ingoa ko Tute. No te haerenga o Te Tomo ki Otaki, ka haria
ta raua tamaiti a Tauaiti, e kiia nei ko Te Piwa Te Tomo. Ko
tetahi taha o Te Tomo no Ngati-Raukawa, ka whanaunga ki tera
Ngati-Raukawa i Otaki ra. I waiatatia mai te waiata nei i Te
Wera, Hauhungaroa, i te taha hauauru o Taupo. I moe a Te
Piwa i a Kerenapu, tamahine a Henere Te Herekau, he minita,
no te Hahi Mihinare, no Ngati-Whakatere, hapu o Ngati-
Raukawa.
I taia ano te waiata nei ki Nga Moteatea p. 168, ki S. L. p.
235. He tauriterite tonu nga kupu o era. Ko te ahua o era
he mea whakawhitiwhiti i muri nei, a ko te kaupapa mai ko
tenei ka taia i raro iho nei.
|
|
19 s6 |
▲back to top |
(Ref: M. 168, S. L. p. 235. )
Kaore te po nei te mariri te hau;
He rau tahuritanga ki te kopainga1 whare.
Tahuna mai, e Rangi2, ki te ahi3 taraiti;
Ka huri aroha noa te tonga o te ra,
Te rerenga ki te rua ma wai ano e tapapa?
Ka opeope ano te rere mai a te ao.
Ma wai au e whiu4 te hiwi ki Otaki?
Nga rakau5 tango mua, nau nei e te 'itu, 6
Tenei te tu nei kei roto i a te puku. 7
Kei te muri koe Tute, 8 nana rawa i tuatahi,
Nau rawa i tuapeka ki te iti i au.
He inumanga rama? i haurangi ai au, i.
kopainga. —He pakitara whare.
2Rangi. —Ko Rangiaho, wahine a Te Heuheu Horonuku, tipuna o Te
Heuheu Tukino, M. L. C. Ki etahi whakahua 'E Pane'.
3Ki te ahi taraiti. —Ki 'Nga Moteatea* e penei ana, "Kia ka ke te ahi. "
4Whiu. —Ki 'Nga Moteatea' e penei ana 'kawe. *
5Nga rakau tango mua. —Mo te whakaaro a Te Tomo i haria mai ai te
tamaiti, ka mahue atu te whaea ki muri.
5Kei 'Nga Moteatea' e penei ana 'Te Puke', mo Te Puke Te Ao pea.
Ko te ahua he whakawhitiwhitinga tera.
7Puku. —Kei 'Nga Moteatea* e penei ana 'kei roto i te piro*. E ki ana
a Te Taite kaore e pera ana ki a Ngati-Tuwharetoa; no Whan-
ganui tera reo. Ko te tikanga ia he rite tonu.
8Tute. —He ingoa iti no Te Tomo.
9Ko tenei rarangi kaore i roto i 'Nga Moteatea* engari kei ta S. Locke.
Ka kitea ki te kupu ' rama' no te wa pakeha nei tenei waiata.
43. —HE WAIATA MO TE MATE NGERE-NGERE.
Na TE ROHU. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
He tamahine a Te Rohu na Te Heuheu Horonuku, na tera
wahine na Nohopapa. Nana tenei waiata i tito i a ia i pangia
ai e te mate ngerengere. E kiia ana ko taua mate na tetahi
tangata o Ngati-Whatua, na Whetu i whakapa. He tohunga
tera, i a ia te mana wero ngerengere. Ka whai ki a Te Rohu
hei wahine, kaore i paingia.
No te tau 1846 te horo i mate ai a Te Heuheu ratou ko tona
iwi, ka haria na a Te Heuheu ki Tongariro. Ka mohiotia no
waenganui o te wa pakeha nei tenei waiata. Ara hoki etahi
tohu ko etahi kupu pakeha. ' koura, ' ' repara, ' ' ngira. '
|
|
20 s7 |
▲back to top |
(Ref: J. 14/12, W. L. W. p. 64, S. L. p. 272, B. 3/112, B. 3/168. )
Tera te ata iti hohoro mai koia;
Matatu, noa ana ko au nei anake.
Kei te mura tonu o te pua1 re-wi e ka ana, e pa!
I heria mai tua, 2 kia rongo atu au
I te papa koura, 3 hei taoro4 iho
Mo te kino i taku tinana, ka tueketia nei.
Ko tau repara pai hoki tenei e te tangata.
Ko te tika i to pono horahia mai ra.
Kia ui atu au, ko wai to ingoa?
Ko te Ana5 i Oremu. Ko tau rakau6
Kei te mata ngira tonu te ngotonga ki roto ra.
Aue! Te mamae! i.
Ka ura mai te ra ka kohi au he mahara.
E hoa7 ma, e, he aha tenei hanga?
E te rau, e pae, tirohia mai ra.
Aku pewa i taurite tenei ka titoko.
Kei te ngaru whakateo e tere i Taupo.
Ko te rite i taku kiri ka ura8 mai te rangi.
Ka riro aku taonga i a Te Hanamai. 9
I tawhiti tutata no Ngati-Whatua.
Whakarongo mai ra. e koro i Tongariro, 10
I te Pukeronaki11 te uru ki te whenua.
1 mahue matou te tira o te taniwha:
Mei hurihia iho, e au ana taku moe
Ki taku makau tupu, e.
1Pua re-wi. -—Ko tona tikanga he pua wi, ko te taru nui tera kei nga
whenua pungapunga o Taupo e tipu ana. Ko te 're* he mea
whakauru noa atu na te reo waiata. Otira ka pohehetia e nga
pakeha nana i kape. tenei waiata i mua ka tuhia penei tia,
'pu a Rewi (J. 14/12), penei ranei 'pu o Rewi-kanepa (W. L. W.
p. 64).
2Tua. -—Mo te Roto-a-ira, i reira hoki te nohanga o nga tungaane o Te
Rohu, na reira i ki mai he rongoa pai te papa koura mo tona
mate, me waruwaru.
3Papa koura. —Ko te kapa a te pakeha. Mo tona kanapa ka kiia he
koura.
Taoro. \_—Kia W. L. W. he 'tahoro. ' E ki ana a Te Taite ko te 'taero*
te kupu tika.
5Te Ana i Oremu. —He wahi tupapaku kei waenganui o Waihi o To-
kaanu, kei Taupo. £ kiia ana ko te tangata tuatahi i mate
i te ngerengere i maka ki roto i taua ana.
6Tau rakau. —Mo te karakia wero ngerengere.
7E hoa ma e. —Ki tetahi kaupapa 'e whae ma e'
8Ura. —E penei ana ki te S. L. 'ko te rite i taku kiri te uranga o te ra. '
Na etahi iwi i waho mai o Taupo i whakapena.
9Te Hanamai. —He tipuna no Ngati-Whatua. e kiia ana he ariki no te
mate ngerengere.
10E. koro i Tongariro. —Mo Te Heuheu i tanumia ra e te horo ki Te
Rapa, e tata ana ki Tokaanu i te tau 1846. I haria hoki ki
Tongariro tanu ai.
11Pukeronaki.; —He puke hei waenganui o Tongariro o Ngauruhoe; e
kiia ana ko te tamaiti tera a Tongariro raua ko Pihanga. Ko
te ingoa ki tetahi ano o nga waiata o Taupo ko Otonaki.
|
|
21 s8 |
▲back to top |
44. —HE TANGI MO TE TOROA.
Na Hikitanga, ara Pare-raukawa. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ro Hikitanga, ara Pare-raukawa, ho Ngati-te-Rangiita, no
Ngati-Pare, no Ngati-Kikopiri o Taupo. Ko etahi ena o nga
uri o Hape, o Wahineiti. I waiatatia mai i Taporaroa, kei te
pito whakararo o te moana. Kei ko mai o Taporaroa a Wha-
kaipo, he kainga kei te taha tonu o Taupo moana. Ko Te
Toroa he tungane no Hikitanga; i patua e Ngati-Kahungunu ki
Tuhara i te Whakaki, wahi o te Wairoa, he patu kohuru.
Ko te take i mate ai a Te Toroa, i haere ki te Mahia ki te tiki
i tona tuahine whanaunga ia Waiporoporo, i riro herehere ki
Nukutaurua; a. na nga tangata o reira i tono mai kia tikina atu.
No te haerenga atu ka patua nei ki Tuhara.
Kei te J. 9/166. kei te Wars p. 314. e ki ana a Percy Smith
he tohunga a Te Toroa no Waikato, ko tona atua ko Whea-
wheau, he mahi hauhau. I tae e Te Toroa ki a Tuhoe, ki
Ruatahuna, ki te mau i tona atua; kaore a Tuhoe i pai. ka
tukua atu ki a Ngati-Kahungunu i Te Wairoa. Ko Ngati-
Kahungunu tena ka patua, kei te werawera tonu ra hoki to ratau
hinganga i a Waikato i Te Pakake. Na Rangaika i patu ki
Orangimoa i Te Wairoa. Ko Te Rangiwaitatao tetahi i patua
ki reira.
Ko Te Peehi e ki ana (B. 3/139 ) na Te Kahu taua waiata mo
tana wahine, na Paitini Wi Tapeka (Te Whatu) o Tuhoe i
korero ki a ia.
(Ref: S. p. 83. B. 3/139, J. 9/166, Wars 314. )
E taka ki te raro homai koia ra te aroha.
E te roimata e taheke i runga.
He puna ano ra te utuhia i te roa ko te tau.
Ko to aroha ra. ko to tinana te whakarehunga1 iho;
Whitirere ki te ao homai me whakaipo2 te tuku3 tahua
E te ipo "Ati-Pare. e moea atu nei ko te wairua.
Kei te whakatata e komingo ana te tau o taku ate;
Me he ia waipuke, me he manu tu au e rere ana.
Te whakapa iho aku rongo4 tuku nui kei horahia
E te korero, kei hoki muri mai to wairua
Mate ki te iwi.
1Whakarehunga iho. ——He putanga moemoea mai.
2Whakaipo. ——Na te waiata nei ka takea mai tera ingoa a Whakaipo
ki Taupo.
3Te tuku tahua. ——Mo te tukunga noatanga atu i a Te Toroa, kaore a
Ngati-Pare i haere.
4 Rongo tuku nui. ——He iwi toa te iwi o Te Toroa ki te whawhai, ka
haere ona rongo.
|
|
22 s9 |
▲back to top |
45. —HE TANGI.
Kaore ano i maramatia na wai tenei waiata; koia i tukua atu
ai i roto i " Te Toa Tikitini, " he kimi atu i ona whakamarama.
He waiata reka tenei, kei nga wahi katoa e waiatatia ana.
E ki ana a Tiwana Turi I p. 41) na Te Wharepapa Te Ao i
mau atu tenei waiata i Te Wairoa ki Waiapu; he tangi nana mo
tona papa mo Te Watene Te Ao.
(Ref: M. 116. T. Turi p. 41. )
E muri1 ahiahi takoto ki te moenga, e
Ko taku kiri mangi te tirohia mai na, e.
Taka ko roto nei e2 ai te ao hau, e.
Ki3 te iwi ra ia e haupu mai ra
I te tai ki te tonga, e, kia Te Toritori4 ra.
Me aha atu koe ra?
Me tangi atu koe te tangi o Rakauri, 5 e,
Te tangi o Rikiriki tena kei te raro, e.
Kia mate i te matua e ora mai ana koe ra,
Hei whakamaurutanga moku ki te iwi, e.
Homai he mata kia haehae au. e,
Kia kotia te kiri piringa mai o te hoa. e
Ki te renga horu no roto no Parahaki. 6 e.
Tenei taku toto te whakapunia nei, e;
He wai whakamatara nou e Tipare ra,
No Te Rangianiwa. te kai a Pera. 7 na i.
1E muri ahiahi, etc. —-E penei ana ki etahi—
" Takoto ki te moenga me he ika ora au, e. "
'* Ko te kiri-a-moko te tirohia mai na, e. "
2M. 1 1 6, e penei ana, ' me he ika mate au. e'.
3T. Turi p. 41. ——E penei ana. ' Koe tama e tu mai ra i te hori ki te
tonga e. Ki a Te Tawhitawhi ra, m eaha atu koe ra. *
4T. Turi p. 41. —Te Tawhitawhi. Ki M. 1116, ' Ki a Te Hurinui ra'
M. 116 'Rakahua/ T. Turip. 41, ' Rakahuri'
6Parahaki. -—He ingoa pera kei Opoutama. kei te Mahia.
i etahi. ' te aroha. '
46. —HE WAIATA AROHA MO TE TOKO
(TE MAHUTU).
Na Rihi Puhi-wahine. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Rihi Puhiwahine he wahine no Ngati-Tuwharetoa; engari
ko tetahi taha ona no Ngati-Maniapoto, no Ngati-Toa. I
whakawhaiaipo ia ki a Te Toko, ara, Te Mahutu, he rangatira
no Waikato, no Ngati-Maniapoto. Ka rangona atu e nga
tungane kei te pera to ratau tuahine ki taua rangatira, ka
tikina atu, ka whakahokia mai ki tona whenua tipu.
|
|
23 s10 |
▲back to top |
I waiatatia atu e ia te waiata nei i Owairaka, he kainga kei
te takiwa o Maungatautari, kei waenganui o Parawera o Aotea-
roa. Hei reira hoki ka titiro atu ki Kakepuku maunga e tu ana
mai i te tapa o te repo o Kawa e tata ana ki Te Awamutu; a
kei ko atu ko Pirongia.
(Ref: J. 8/118, Si. p. 43. Tr. 3/471. T. Turi p. 20. )
Ka eke ki Wairaka1 ka tahuri whakamuri,
Kaati ko te aroha te tiapu i Kakepuku, 2
Kia rere arorangi te tihi ki Pirongia;
Kei raro koe Toko, 3 taku hoa tungane.
Naku ano koe i huri ake ki muri;
Mokai te ngakau te whakatau iho.
Kia poruatia e awhi a kiri ana.
Kotahi koa koe i mihia iho ai,.
Ko taku tau whanaunga no "Toa1 i te tonga.
No "Mania5 i te uru. ka pea6 taua.
I ngakau nui ai he mutunga mahi koe.
Kati au ka hoki ki taku whenua tupu.
Ki te wai koropupu i heria mai nei
I Hawaiki ra ano e Ngatoro-i-rangi, 7
E ona tuahine Te Hoata-u-Te-Pupu; 8
E hu ra i Tongariro, ka mahana i taku kiri.
Na rangi mai ano nana i marena
Ko Pihanga9 te wahine, ai ua, ai hau.
Ai marangai ki te muri-e. kokiri!
1Wairaka. —Ko Owairaka, kua whakamaramatia i runga ake nei.
2Kakepuku. —He maunga kei te tapa o te repo o Kawa, e tata ana ki
Te Awamutu.
3Toko. —Ko tetahi ingoa ko Te Mahutu, he rangatira no Waikato, no
Ngati-Maniapoto.
4Toa. —Ko Ngati-Toa.
5Mania. —Ko Ngati-Maniapoto.
6Pea. —He kupu pakeha 'pair': ara ka taurite raua.
7Ngatoroirangi. —Ko te tohunga nui o runga i Te Arawa.
•Te Hoata-u-Te-Pupu. —Ko Te Hoata ko Te Pupu nga tuahine o Nga-
toroirangi. I a ia i mate ai i te huka i runga o Tongariro, ka
karangatia ki ona tuahine kia haria mai te ahi tipua i Hawaiki;
koia nga puia.
9Pihanga. —He maunga kei Tokaanu, Taupo, e kiia ana i tautohetia •
nga maunga nunui e Taranaki, e Tongariro, a riro ana i
Tongariro. Ko te Pukeronaki ta raua tamaiti.
|
|
24 s11 |
▲back to top |
47. —HE TANGI MO NUKU-PEWAPEWA.
Na Te Wharepouri. (Te Ati-Awa. )
Ko Te Wharepouri he rangatira no Te Atiawa. Ko Nuku-
pewapewa he rangatira, he toa no Wairarapa. E kiia ana he
tangata nui, he ataahua hoki. I whakaekea e Te Atiawa a
Wairarapa i nga ra i a Te Rauparaha, a no nga pakanga i reira
ka mau herehere i a Nuku a Te Uamairangi. wahine a Te
Wharepouri raua ko Ripeka te Kakapi, tamahine a Te Whare
pouri. Otira i runga i te whakaaro rangatira whakahokia mai
ana aua wahine ki a Te Wharepouri. Ka tipu te whakaaro i *
Te Wharepouri i konei kia haere ia ki Nukutaurua, i reira hoki
a Nuku-pewapewa, i te hekenga atu o nga morehu o Wairarapa,
o Heretaunga ki reira. Kei te haere atu a Te Wharepouri
ratau ko tona iwi i runga i te kaipuke ka mate a Nuku ki te
moana i waho o Ahuriri. No te taenga o Te Wharepouri ki
Nukutaurua ka tangihia te tangi nei.
Kei te B. 3/97 e ki ana a Te Whatu (Paitini Wi Tapeka) o
Tuhoe, na Tahere tenei waiata mo tona tuahine.
(J. 25/77, J. 28/133, S. p. 80, W. 6/48. B. 4/45. Tr. 45/364-374. )
Tera Tariao ka kokiri kai runga,
Ko te rite i ahau e whakawhetu nei.
Te hua1 i te puku e kai momotu nei.
Wairua i tahakura nou nei e Nuku;
Kei te whakaara koe i taku nei moe.
Kia tohu ake au ko to tinana tonu.
Me he wai wharawhara te tuturu i aku kamo.
E tangi, e manu, kia mohio roto.
Ma te hau tonga e whiu i ahau
Nga puke iri mai o Rangitoto2 i waho:
Kia whaia atu ka wehe i ahau.
Tera pea koe ka iria he maunga,
Nga tai tangi mai o Manukau3 i raro;
Ki Nga-Puhi ra ia. ki Wainukumamao, 4
Ki Morianuku; 5 te huri rawa mai
To wairua ora ki au ki konei.
1Te hua i te puku. —-Ki etahi e penei ana, 'Te aroha ki te iwi. "
'Rangitoto. —-Ko te motu i waho ake o Waitemata, i Akarana.
3Manukau. —I Onehunga ra.
4Wainukumamao. ——He ingoa no Hawaiki mai.
5Morianuku. ——He puke kei Te Rerenga-Wairua. Hei reira nga
wairua poroparoaki mai ai ki te ao turoa.
Ko nga ingoa kainga i roto i te waiata nei kei te tai
whakararo: ano te ahua ehara i te waiata i titoa mo Nuku ake,
engari he waiata tawhito ano, i waiatatia e Te Wharepouri hei
tangi mana mo tona hoa rangatira.
Ko nga korero mo Nuku-pewapewa kei te J. 25/77. He mea
hikohiko mai i reira nga whakamarama i runga ake nei.
|
|
25 s12 |
▲back to top |
48. —HE WAIATA MO RIRIPO.
Na TOPEORA. (Ngati-Toa, Ngati-Raukawa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Topeora he tamahine na Te Rangihaeata; na, ka mokopuna
ki a Te Rauparaha, he iramutu hoki no tera a Te Rangihaeata.
No te hokinga atu o Ngati-Maniapoto i Rangiura (kei te
ngutuawa o Otaki) ki Rangitoto (kei te Rohe-potae) ka ngau
te aroha i a Topeora ki a Riripo, ka tangihia e ia tenei tangi.
He wahine tau-titotito a Topeora; he maha ana waiata i tito ai,
kei ona iwi, a kei te motu e waiatatia ana. Ko Riripo no
Waikato, hei tungane ki a Topeora.
(Ref: M. 15, S3. p. 67. )
1Rangi korerehu i marewa atu ai,
Tahuri mai hoki korua ko to kanohi.
Wai hoki te mea ka riua ia ra ki to wahine; 2
Taea te homai hei whakaara i taku moe.
Whano ka hurihia te tira o Riripo.
Kore tohunga mana hei wehe3 ki te wai,
"A hemo ake ai te aroha i ahau.
Nau4 mai, e te hoa! I kawea ake au
Nga rere tangi mai o te Wai-kohatu, 5
Kia tutaki ake ko koe na e Te Hika. 6
Tito te taiapo na Karanga7 te tau.
Kei hoatu hoki hei pae takuahi.
Hohoro i aku ngutu, e mau ana te tinana.
i ta McGregor (S3. 67) kei te timatanga ko enei kupu: —
'Ra Tawera ka mahuta i te pae;
Au ki raro nei huri ai ki te whare.
Taria e te hoa! kia tirohia atu
Ai to rerehua.
2To wahine. —Ki ta McGregor *to whenua. '
3Wehe ki te wai. —He mea ata karakia e tetahi tohunga te wehenga i to
aroha, kia mauru ai; karakia ai ki te taha o tetahi wai.
4Ki 'Nga Moteatea* e penei ana, "Tu mai e koro": ki ta McGregor 'Nau
mai e Tiki. ' Na Te Taite Te Tomo, 'Nau mai e te hoa. '
5Waikohatu. —He awa kei Te Horo kei te taha tonga mai o Otaki.
6E Te Hika. —Ki etahi 'E Te Hinu. ' Ko Te Hika-pounamu he wahine
no Ngati-Raukawa.
7Karanga. ——He wahine no Ngati-Raukawa.
49. —HE WAIATA MO TE MOANA-PAPAKU.
Na TOPEORA. (Ngati-Toa, Ngati-Raukawa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Te Moana-papaku no Ngati-Tuwharetoa, i haere mai ki
te upoko o te ika i roto i nga ope i te wa i 4 Te Rauparaha.
Kua whakamaramatia i runga ake nei a Topeora.
|
|
26 s13 |
▲back to top |
(Ref: M. 15. )
Kaore te ngongirua1 o te tau ra na Karanga, 2
Whakarehu rawa iho he wairua mongina; 3
Whitirere rawa ake ka hewa kei te ao.
Hua atu e Moa4 ka wareware ano;
Ka te hapai mai te kai5 maunga koe
O Pirongia6 i runga. Kia marama atu
Taku nei titiro nga ngaru e horo
Nga mata-kurae o Honipaka7 i waho,
Ki te hoko8 "Ati-Toa: mauru te manako.
1Ngongirua. —Wairua.
2Karanga. —Kua whakamaramatia i te waiata nama 48.
3Mongina. —Mangina: he wairua kaore i te moe rawa; ahakoa
moe, kei te rongo ake ano i te korero.
4Moa. ——Ko Te Moana-Papaku.
5Kai maunga. ——He mauku, he mamaku, etc.
6Pirongia. —He maunga kei Waipa.
7Honipaka. —Kei Kawhia. Kua whakamaramatia i te waiata 2
8Hoko 'Ati-Toa. ——Te Hokowhitu o Ngati-Toa.
50. —HE WAIATA TANGI.
Na TE MANAWA. (Ngati-Maniapoto. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Te Manawa he wahine rangatira no Ngati-Maniapoto
te takiwa ki Mokau. He tangi tenei nana mo ona tunga]
Te Rauparaha ma. i te mea kua heke mai i Kawhia ki te '
o te ika. ka takoto watea te whenua i muri.
(Ref: T. Turi p. 26. )
Tera te ao uru whakahekeheke ana
Na runga i nga hiwi ki Otonga1 ra ia.
Kai-rikiriki ai te aroha i au
Ki te iwi ra e, ka tokona ki tawhiti.
He mea nei Haeata2 ka wehe rawa i ahau.
Ka tu he ano te whakaaronga iho;
Ka ripai3 ra-nge au te nuku ki Mangawhau. 4
Kei te hua te tinana te whakamuranga pu
Ki a Hongi5 i raro, mana rawa e hura mai
Nga paepae umu ki taku matua ia.
Te Paraha6 i te uru whakarongo mai ra,
Nau i wehewehe te rangi o te haere;
I taupurua iho ki te makau whanaunga,
He koha ki nga iwi ka wehe rawa i ahau i.
|
|
27 s14 |
▲back to top |
Au mauru e ata hehengi mai,
He homai aroha kia tangi atu au;
Ko taku tau ruhinga ka wehe rawa i ahau,
Ko taku tau waitai nana rawa i whakaara.
E tia" nei roto, e. kai te tai e tuki,
E aki ki te rae o Motueka8 i waho,
Me he ia waipuke te ripo ki Te Mamaku. 9
Me aha ia koe e raro manako atu
Aku rangi mihi atu e ' Raha10 ki a koe;
Nau te ki tapu11 i waiho ki a au. e.
Angiangi12 hauraro e wero ki taku kiri,
Whakatau rawa iho te papanga ki raro ra
Tutoko tonu ake ko te moe a te manu.
He aroha noa ake ki a Te Korohiko13 ra
Ka nawake ki tawhiti ka rau au te mahara.
Ina ia te kore kihai rawa i muna iho.
I riro pea koe te marau14 haere
I a Te Mautaranui15 ki te tai whakarunga;
I kite i te Paura o te puke16 o te tipua17
I a Te Waru13 ma ra, e keu noa atu ra
I ona ngutu19 parera; ko wai ra au ka kaite, e!
1Otonga. -—He hiwi kei te taha whakatemoana o Oparure. King Country.
2Haeata. —Ko Te Rangihaeata o Ngati-Raukawa.
3Ripai ra-nge au. —Ka haria atu he wahi ke kia ora ai i nga ope
whawhai.
4Mangawhau. —Kei te taha tuawhenua o Mokau. 1 haria atu a Te
Manawa ki reira i te hekenga mai ai o Te Rauparaha ma ki
Kapiti.
5Hongi. —Ko Hongi Hika.
6Te Paraha. —Ko Te Rauparaha. Ki etahi e penei ana 'Te Paraha i te
rangi whakarongo mai ra. '
7E tia. —He reo no te tai hauauru, a no Te Arawa: ko tona tikanga.
' Ano te rite. '
8Motueka. —He ingoa tenei kei Kawhia, he kainga: he ingoa hoki kei
Te Waipounamu, e tata ana ki Whakatu.
9Te Mamaku. —He ingoa ano kei Kawhia, kei uta o Motueka, He
ingoa ano hoki kei te Waipounamu, kei Rangitoto.
10Raha. —Ko Te Rauparaha.
11Ki tapu. —He kupu iho na Te Rauparaha ki a Te Manawa, ' 1 muri
nei kia mau ki Te Urunga-paraoa, ki Te Titi-matarua. Ko
ona whare era i Kawhia.
12 Angiangi, etc. —Ko tenei whiti e kiia ana he mea hono mai Id te
kaupapa ake e te waiata nei i nga whiti e rua i runga ake nei.
13Te Korohiko. -—No Ngai-te-Rangi, he taina no Tupaea. Kei te
waiata nama 73 te tangi a Tupaea mona.
l4Marau haere. —I haere a Te Mautaranui ki Hauraki, ki Pewhairangi
ki te whakataka ope hei awhina i a Tuhoe ki te whawhai ki a
Ngati-Kahungunu. Ko te ope tena nana i hao a Puke-karoro.
15Te Mautaranui. —He rangatira nui no Ngati-Awa, no Tuhoe. I
kohurutia e Tuakiaki ki Kaitarahae i Te Re uta o Te
Wairoa.
16Puke. —Kaipuke.
17Tipua. —Te pakeha.
18Te Waru. —He rangatira no Ngai-te-Rangi o
19Ngutu parera. —He korari; mo te pohehe o te Maori
mai o te pu.
|
|
28 s15 |
▲back to top |
51. —HE TANGI MO TE KETE HURI I PIRAU.
Na KAHUKORE. (Ngati-Maniapoto. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Kahukore he wahine rangatira no Ngati-Maniapoto. He
maha ana uri, ko Wetere Te Rerenga ma, ko te tini noa atu.
No mua atu ia i te wa i a Te Rauparaha ma. Ko tona kainga
ko Marokopa. He momo waiata ano tenei, kaore i takea i te
aitua tangata. He tangi tenei na te kuia nei mo tona kete
purapura kumara, i pirau. Tera hoki tetahi waiata na Turoa mo
te ngaunga a te ngarara i tona kaki; tetahi na Nuku-pewapewa
mo te rironga o tana hinaki tuna i te waipuke; tetahi na To
Poumua mo tana mara, mo Puwhenua, i mate i te atua. Hei
whakaatu enei i te matauranga o nga tipuna Maori ki te tito
waiata, ki te whakatakoto i nga kupu e rite ana. hei whaka-
kakahu i o ratau whakaaro.
(Ref: M. 16, W. 4/91. )
Takiri mai te ata i tua, ko te ata i au e i;
Aue kau au ki te iwi ka ngaro!
E kore e ngaro; he paku1 waka nui;
Houhia ki te rongo; horahia2 ki te kura.
E tama ranei! E mau ki to patu;
E hine ranei! E puhi3 ki te kakara.
E pari e te tai, kei kawe i ahau
Nga tai4 puhoro ki Otira5 i runga.
E pa te karanga i tarawahi awa,
Tautika te haere ki to matua, ki a Te Tara, 6
Kia tangohia mai ko Uru, ko Pipitewai e.
Kurupana-Tu, 8 e hine, i to manawa;
Kurupana-Rongo. 9 e hine, i taku manawa;
He manawa tina, he manawa keukeu. 10
Ka te turaki taua, e hine,
Ki te turanga o aitua,
O aitu whakatina, ko aitu whakatoka;
Kia toka te whenua, kia toka nga tangata.
E kai kawau ana te moenga iho
Ki te pouriuri, ki te potangotango.
Whakaputa, e hine, i te paki11 o Hewa;
Pohewahewa noa taua, e hine i.
Tenei koa taua te kiia mai nei
E to tupuna, he taunanawe riri koe.
Kati nei pea ki a taua ko te waka totara;
Pae ana te ika tangata ki te matua i te muri.
E anga to mata ki te ao o te tonga,
Ki te ara haerenga o to tupuna,
Kua nawaia i nga rangi ra, e hine ra!
1Paku. -—Ehara i te paku iti nei, engari ko te ahua o te rongo e kaka
ana te haere. Ki etahi " pakaru. "
2Horahia ki te kura. —E rite tonu ana ki tera * houhia ki te rongo. '
|
|
29 s16 |
▲back to top |
3Puhi ki te kakara. —Tatai ki nga mea whakakakara.
Tai puhoro. ——He tai e aki ana ki runga toka, ka puhoro atu ki raro;
ki roto ranei i te ana, ka paku i roto, ka puha ki waho.
Otira. ——Kei waenganui o Tongaporutu o Mokau.
Te Tara. -—No Te Ati-Awa, ara no tera iwi te whaea, no Ngati-Mutunga
te papa: hei tipuna ki a Ta Maui Pomare ma.
Uru, Pipitewai. —No runga i a Tokomaru waka ena tangata.
Kurupana-Tu. ——He ohorere no te manawa, he pairi, he oho-mauri.
9Kurupana-Rongo. ——I tawhiti e haere ana mai te korero kua rangona
atu.
10Keukeu. ——Kapakapa.
11Paki o Hewa. ——He rangi pai.
52. —HE TANGI MO TE HIAKAI RAUA KO MAMA.
Na TE ORO-KAIRAKAU. (Ngati-Tama, Ngati-Maniapoto. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Te Oro-kairakau he rangatira, no Ngati-Tama (Mokau)
tetahi taha, no Ngati-Maniapoto tetahi taha. He tangi tenei
nana mo Te Hiakai raua ko Mama, he rangatira no Ngati-
Maniapoto i mate ki Te Titoki i te whawhai nui, e kiia nei ko
Te Motunui, i te tau 1822. He whawhai nui whakaharahara
tera i mate ai a Waikato, a Ngati-Maniapoto i a Te Rauparaha.
i a Te Ati-Awa, i a Ngati-Mutunga, i a Ngati-Tama. Ka hinga
i kona te tini o te rangatira, o te toa. E kiia ana i ora ai a
Waikato na te karanga a Te Wherowhero ki a Te Rau-paraha,
"E Raha! He aha to koha ki a maua?" Ka whakautua e Te
Rau-paraha, " E tika ana. Ki te hoki koe ki raro ma te ara i
haeremai nei koe, ka hamama te kauae-runga ki te kauae-raro.
Engari me ahu koe ki runga ki Pukerangiora, ka ora koe. "
Mei hoki ma te ara i haere mai ai ka tutaki ki a Ngati-Tama.
Ka heke ki Pukerangiora i reira Te Amio-whenua, ka hui ki
tera ka ora. E kiia ana na Taki-moana o Nga-Puhi i patu a
Mama; ko Te Hiakai na Whakau o Te Ati-Awa.
He maha nga waiata mo tenei parekura. Ko tenei tetahi, e
whai i raro iho nei.
I taia ano te waiata nei ki te J. 15/10, na Te Peehi (Elsdon
Best) i kohi mai i a Tuhoe. E kiia ana i reira, he oriori na
tetahi wahine o Tuhoe mo tona tamaiti, he taewa (parareka)
hangaia ai hei tamaiti. Otira ko te ahua he mea whakawhiti-
whiti e o Tuhoe tohunga tito waiata.
(Ref: M. 22. J. 15/10, W. 5/165, B. 3/50. )
Aue! Aue!
Pakipaki kau au ki te tuakiri o te whare:
Kei whea te mea e uaratia e taku kuru-pounamu?
Whakaputa, e tama, ki waho ra.
Tomokia e koe i te whare i to tuahine, i a Te Paea1
Kia whakawhiwhia koe ki te rau2 o papauma;
Ka pai taku mea te haere nga pikitanga kei Waipokaia.
|
|
30 s17 |
▲back to top |
Ka kitea mai koe e o papa, hei karanga mai.
"Naumai, nau ake"; takahia te pae ki te Arahanga. 4
Ma Ngati-Awa e whakatangi ki te rapa waihoe:
Tohu, e tama, ko te kore i to iwi mokai.
Ka riro te karanga pa wawe ki tawhiti;
Ka patata taku tu te taumata ki Kapu5 ra ra.
Ka hoki mai taku mea ki au e.
Paea. —Hei tuahine ki a Te Hiakai, no Ngati-Mutunga.
2Rau o papauma. ——Rakau i uhia ai te hangi, i taona ai.
3Waipokaia. —E tata ana ki Tongaporutu, kei te Tai-hauauru.
4Te Arahanga. —Kua eke tena ki te hiwi i Parininihi (White Cliffs), e
heke mai ai ki Pukearuhe.
5Kapu. ——Kua tata iho tenei ki raro; tera he pa kei raro o Parininihi.
53. —HE TANGI MO TE MAUNU.
Na KAHUKAKA. (Ngati-Maru. )
Ko Te Maunu he rangatira no Hauraki, no Ngati-Maru. Ko
Kahukaka tona wahine tuarua, ko Ngahua ta raua tamaiti. No
te tau 1827, no te timatanga ranei o te tau 1828 ka tae a Te
Maunu ki Aotea i Pikiparia, raua tahi ko te wahine ko Kaka-
kaka, ko. ta raua tamaiti hoki ko Ngahua, ko etahi hoki o tona
iwi. I reira ka tae mai tetahi ope o Nga-Puhi. Na, ka
whakahoahoa ratau, a he ra ka haere atu a Te Maunu ma ki te
puni o Nga-Puhi. Ka tohea e Nga-Puhi ka haere a Te Manuu
ratau ko etahi o tona iwi, ko Ngahua tetahi, i runga i nga waka
o Nga-Puhi. ki te whakaatu i nga taunga ika. Kei te moana
ka patua ratau e Nga-Puhi. Kei te hokinga mai o nga waka ka
rongo a Kahukaka i te kohuru ra. I ora ai a Kahukaka no
Nga-Puhi hoki tetahi taha ona. Na. ka titoa e Kahukaka
tenei tangi.
No muri tata iho ka ea tenei mate i a Te Rohu, he toa, he
rangatira nui no Hauraki, e kiia nei i roto i te waiata nei ko
Te Rohu-a-Whiu. Ka haere iho te ope o Nga-Puhi, ko Te
Rangitukia te rangatira, ka tutaki i a Te Rohu, i a Ngati-Maru
ki Moehau; ka mate a Nga-Puhi, kotahi rawa te waka i rere hei
morehu. Ko te whawhai whakamutunga tena a Hauraki raua
Nga-Puhi.
Ko te mahanga atu o nga korero mo tenei pakanga kei te
J. 13/21 a kei te W. 5/58. He mea tango mai i reira te haupapa o
tenei waiata, engari na Haora Tareranui o Hauraki i whaka-
tikatika.
|
|
31 s18 |
▲back to top |
Na Haora Tareranui i homai tenei whakapapa: —
Rangiteauria=TE MAUNU=Kahukaka
Tuwhakauhoa Wharikihina
! !
Terewai Hihitaua
! !
Whakatuoi Taraia=Titia
\_. \_i\_\_\_\_\_\_\_\_\_. I
Hiwa Tutaua Te Awhimate
I ! !
W. H. Taipari Hori More Haora Tareranui
He tuahine a Titia ki a Te Rohu.
(Ref: J. 13 21, W. 5 58, T. Turi p. 55. )
Tu tonu ko te rae. e. i haere ai te makau.
E kai ana au, e, i te ika wareware.
E aurere noa, e. i te ihu o te waka.
E kore hoki au, e, e mihi ki a koe;
E mihi ana au, e. ki a Ngahua, 1 te hoa;
Taku kahui tara, e, no roto i au:
Taku totara haemata, e. no roto no Moehau.
I haere te makau, e. i te ara kohuru;
Kihai i tangohia, e. i te mata rakau.
To toto2 ka tuhi, e, ka rarapa i te rangi.
Totohu3 to hinu, e, nga one tu atua
I raro4 i Te Karaka. 3, e, i te hau kainga.
Ka noho mai koe ra te puke i Rangipo. 6
Ka whakawai mate ra te wahine ' Ati-Puhi.
Kauaka e koaia, e. he ngahoa7 toki nui.
Ko wai tou. e, hei ranga i te mate?
Ma Rohu-a-Whiu, 8 e, mana e homai.
Tau noa te makau, e. he huia rere tonga;
He unuhanga taniwha, e. tere ana ki te muri i
Ngahua, te hoa. —Kei te J. 13/21 e penei ana, 'Ngahua, te
2To toto. —Kaore tenei rarangi i roto i te J. 13/21.
3Totohu. '—Kei te J. 13/21 e penei ana: -—
Totohu to hinu, e, nga one hungahunga.
41 raro. —Kei te J. 13/21 e penei ana: —'I waho. '
5Te Karaka. —Kei Pikiparia; i taona ki reira a Te Maunu.
i te rarangi e whakahua ra ki Te Karaka ko tena
13/21: ——
To uru i piua, e, ki te wai ngarahu.
E ki ana a Haora Tareranui kaore i tika.
6Rangipo. —He puke kei Pikiparia. I haria te panepane o
ki reira whakamokamokai ai.
7Ngahoa. —Ki te J. 13/21 e penei ana, 'ngawha. '
8Rohu-a-Whiu. —Ko Te Rohu.
|
|
32 s19 |
▲back to top |
54. —HE TANGI MO TE HIAKAI.
Na TE RIUTOTO. (Waikato. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
He wahine rangatira a Te Riutoto no Waikata: he wahine na
Te Hiakai, e korerotia ra i te waiata nama 52. I mate a Te
Hiakai ki te whawhai i Te Motunui i te tau 1922.
Kei te S. 107 e kiia ana i mate a Te Hiakai ki Okoki Ko
Okoki, ko Te Titoki, ko Te Motunui kei te wahi kotahi tonu.
E ki ana a Te Taite ko Te Titoki te ingoa o te pa i mate ai a Te
Hiakai raua ko Mama; ko Te Motunui kei ko tata atu, a ko
Okoki kei te taha tai atu.
(Ref: M. 162, J. 18/21. S. 107. )
Tera1 te haeata hapai ana mai.
Mehemea ko te tau tenei ka ora mai.
E Hia"2 rongo nui ki te taha o te rangi!
Ka whati ra, e. te tara o te marama.
Taku ate hoki ra. taku piki kotuku.
Tena te kakahi3 ka tere ki te tonga,
I pongipongia4 koe te hau ki a Tu: 5
Mei ona ahua, te hoki ki muri ra.
Kei whea to patu, e hoka i te rangi.
Hei patu whakatipi ki mua ki te upoko,
Ki te kawe a riri?
Whakahaerea ra. kia rato6 nga iwi.
Kia kite Taupo, kia kite Rotorua;
Kia werohia koe ki te manu kai miro
1 runga o Titi. 7
Hoki mai. e pa, ki te waka ka tukoki;
Waiho ki muri nei ka ru te whenua.
Ka timu nga tai i roto o Waikato.
Taku koara te uira i te rangi,
Whakahoki8 rua ana i runga o Hakari; 9
Ko te tohu o te mate na, i.
1Kaore nga rarangi e rua tuatahi nei i roto i te J. 18/21, i te S. 107
ranei.
'Hia*. —Ko Te Hiakai.
3Kakahi. ——Ki tetahi korero he tohora, he porpoise (tupoupou) ranei.
a i hangaia nga wheua o te tohora hei karau. Ki ta Te Taita
ki. kaore i pena ki te reo o te tai-hau-a-uru. Ki a Te Atiawa
ko te kakahi, ko te korehurehu i runga i te moana aio; hei te
rangi ataahua ka ahua auahi mai i runga o te moana; ka ki
tona tangata, "Kaore koe i kite i te kakahi i runga i te moana?
Kei te aio te moana. "
4Pongipongia koe. ——Ki Nga Moteatea ' i whiuwhiua koe. ' E ki ana a
Te Taite i rongo ia ki a Te Ruihana o Waikato e waiata ana i
tera ' i whiuwhiua koe. ' Ko te tikanga ia e rite tonu ana.
5Ki a Tu. —Ki a Tumatauenga, ara ki roto ki te pakanga.
6Kia rato nga iwi. —Ki te J. ! 8/2 I * Na runga o nga hiwi. ' E ki ana
a Te Taite ko ia ra tana e rongo ana e waiatatia ana.
"Titi. ——Ko Titiraupenga. kei Hurakia, Taupo ki te uru,
•Whakahoki rua ana. —Mo te hiko i kowha mai i te wahi kotahi ka
tuaruatia mai i taua wahi ano he tohu mate.
9Hakari. —Ko Hakari-mata, he pa kei Hurakia i tu ai te whare o tera
tupuna o Hakuhanui i te haerenga mai i Tauranga; he rua koha.
|
|
33 s20 |
▲back to top |
55. —HE TANGI MO TE KOTUKU.
Na RANGI-KOWAEA. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Rangikowaea he wahine rangatira no Taupo, no Ngati-Te
Marangataua. no Ngati-Hikairo, ara no Ngati-Tuwharetoa i te
Aupouri; ko Roto-a-ira te kainga. I tangihia mai e ia tenei
tangi i Motuopuhi, kei Roto-a-ira, mo Te Kotuku, he tungane
turanga whanau ki a ia. Tera ka tae mai a Titapu i tetahi wa
ki Taupo, ka noho i reira. Ko Titapu no te takiwa ki
Taumarunui, no Ngati-Haua: he haere mai tana ki Taupo kia
kite i ona whanaunga. No te hokinga ka haere i a ia a Te
Kotuku. Ka haere na raua i roto o Mokau, toko haere ai i to
raua waka; tokorua he kuare anake. Ko te ia o Mokau he tino
kaha; mo reira era kupu o te waiata nei 'He waka ano au ka
motumotu. ' He ope tonu ratau e haere nei; ko Hema tetahi,
ko Waipapa tetahi, no Ngati-Tuwharetoa ano era: engari he
tohunga era ki te whakahaere waka: ko Waipapa hoki i
whakaakono ki te awa o Whanganui, no reira tona whaea, no
Ngati-Uenuku. Ko te haere a te hunga nei i roto o Mokau he
haere ki to ratau uri ki a Te Oro-kairakau, i reira e noho ana i
Mangamaire. kei runga o te awa. Ko Te Oro-kairakau tenei
nana te waiata nama 52.
Na, ka tahuri na te. waku o Te Kotuku ma. ka mate u Te
Kotuku; ko Titapu i ora. Ko to Hema waka i u tena ki
Panirau, kei waenganui o Mokau, o Tongaporutu. Ka tae te
rongo kei te hoki atu ano a Titapu ki Taupo, ka araia atu e
Ngati-Tuwhare-toa. Koia te kupu o te waiata nei. "Kei tito
e Ti' te hoki mai. "
(M. 157. S. 95, T. Turi p. 8. )
Tera te ao1 tonga ka whakahinga
Kei Otonaki. 2 He aha te roimata te wa mutu
Tau haramai? He piringa3 koko au ki te ranga4 a
Haurua. 3
Ka whata e te ngutu ko au anake. Kei te kai kino
Atu te aroha: kei te he mai koe, ka te wero
Ki te kupu mana e te tokorau6 a to wahine.
Kei hoki mai te manako, mei pera e aku mahara
Me te ao mauru; e whiu te whakairo7 kia whiti
Ki te tonga paraki, he au raki8 moana. Ka horahia
Atu aku paki. 9 e mahara iho ana he waka10 ano
Au ka motumotu; te iri atu au nga ihu waka
No Waipapa. 11 te waka i te Heru'e rere ana
Te au ki Panirau. 12 Kei tito e Ti'13 te hoki mai.
He kai au ka whiua, ka hora ki te whare, ka hoki
mai
Au. ka potini. e.
1Ao tonga. ——Ki tetahi whakahua ' kotonga. '
2Otonaki. ——He puke iti kei waenganui o Tongariro, o Ngauruhoe. e
kiia nei i te waiata nama 43 ko te Pukeronaki, he tamaiti na
Tongariro raua ko Pihanga (kei te nama 46).
|
|
34 s21 |
▲back to top |
Piringa koko. ——He piri noa atu ki te koko, ara ki te wahi iti noa o to
ope ranga, ara, amo haere i a Haurua.
4Ranga. —He amo. Ko Haurua he rangatira no Ngati-Maniapoto. Ka
haere ana ia, ka haere te maru tangata hei ranga i te kai i te
aha.
Haurua. —Kua whakamaramatia ake ra.
6Tokorau. —He karakia wehe i te aroha;
7Whakairo. —He kapua pera te ahua i te whakairo.
8Raki. ——He au kino, he tupuhi.
9Paki. —He wawata mana e marino ai.
10Waka. —Ki tetahi whakahua, ' kaha. ' E ki ana a Te Taite he he
tera. I te kaha o te ia o Mokau ano kia motumotu te waka.
11Waipapa, Heru. —Kua whakamaramatia i runga ake ra.
12Panirau. —Kua whakamaramatia i runga ake ra.
13Ti. —Titapu.
56. — HE WAIATA AROHA KI TE WHENUA TIPU.
Na
He waiata tenei kei nga takiwa maha e waiatatia ana, engari
kaore ano i ata marama, na wai i tito, na tehea iwi ranei. E
kiia ana ko tenei waiata na Ngai-Tamaterangi, no roto i Te
Waiau, i te takiwa o te Wairoa. Ko nga tino whakamarama
kei te ngaro, kei tera hanga pea e mau ana. Ma ratau e kite
iho i konei, ka whakatikatika mai.
E kiia ana ko enei ingoa ko Rautahi, ko Te Ruawai kei roto
o Te Waiau: a ko Manuhiri raua ko Te Wharekura no Waikare-
moana.
(Ref: T. Turi p. 32. )
Taku aroha ki taku1 whenua
I te ahiahi kauruki nei:
He waka ia ra kia toia
Nga matarae2 ki Rautahi ra;
Omanga waka Te Ruawai,
Ka hokai au. kei marutata, i.
Moea iho nei e au
Ko Manuhiri, ko Te Wharekura;
Oho rawa ake nei ki te ao.
Au anake te tuohu nei.
E Hika hoki! E kuika nei,
Matua ia ra e tahuri mai?
'Wai te mea ka rukupopo.
Ka whakamate ki tona whenua, i.
taku whenua. —Ki etahi ' ki a koutou. '
'Matarae. —Ki etahi ' whakarae. '
|
|
35 s22 |
▲back to top |
57. —HE WAIATA WHAKAUTU TAUNU.
( Na RANGIIRIA. I Ngati-Tuwharetoa. )
E ahua taupatupatu ana nga korero mo te take o tenei waiata.
Ko ta Ngati-Raukawa korero na Kahoki, tamahine a
Topeora, e whakautu ana i nga korero taunu, haohao nunui
mona. Ko te Kahoki tenei nana te Waiata Nama 58. E ki
ana a Te Taite Te Tomo i rongo ia ki a Hori Ketu, iramutu o
Te Moanapapaku, tamaiti a Rawiri Ketu, na Rangiiria tenei
"waiata. Ki ta tera korero he tipuna a Rangiiria no Te Rerehau,
wahine a Te Heuheu Tukino, M. L. C. i mate tata ake nei. E ki
ana a Te Taite i rongo ia ki a Te Heuheu he whaea a Rangiiria
ki a Te Waaka Te Rangituamatotoru, papa o Hare Waaka i mate
tata ake nei.
Kei te B. 3/155 e kiia ana e Paitini Wi Tapeka (Te Whatu)
o Tuhoe na Karanema tenei waiata mo tana tamaiti.
Mehemea he whakatikatika kei a koutou mo tenei waiata
tukua mai.
(Ref: S. 68, 85, S3. p. 70. S. L. 220, B. 3/155. T. Turi p. II.,
E pari ra koia ko te tai.
E wahi rua ana kai te awa.
E te roimata ki tarutua iho
I te weherua koe ia nei.
Ko te kai whenako te ngakau
I nga mahinga o taku itinga.
Hoake hoki au i pakia,
I tutara ki te pawa auahi;
Kia whakarongo mai e Koti, 1
Hei koha korero ki nga iwi.
Ka hira i taku pai te rongo o Waikato;
E aki ana ki Whanganui-a-Tara. 2
Ko to wairua i ahu mai whakaehu,
Ka hua ake tenei kei te ao.
Kati mahaku ko te awhi kiri; 3
Me tuku atu ki to hoa moenga.
I nawhea4 hoki koe ka takitahi,
I nga rangi ra e uru5 wewehi ana.
He waka tenei au ka kuripoki.
I Ka paea ki te one ki Whitikau6
He rongo i tae mai no aku koa,
Ka rau mahara i te ra e whiti nei.
1Koti. —-Ko Te Koti no Ngati-Wairangi, he hapu no Ngati-Raukawa, he
tipuna ki a Rangiiria.
Whanganui-a-Tara. —E kiia nei i naianei ko Poneke.
3Ki etahi " awhitanga. "
4I nawhea hoki, etc. —Ko te tikanga, he aha koe i mea ai kia kore te
tangata ka wehewehe ai.
E uru wewehi ana. ——E maru ana te tangata.
Whitikau. —He Whitikau kei Paraparaumu; he Whitikau ano kei
Taupo; kei Marokopa tetahi kei te akau tonu.
|
|
36 s23 |
▲back to top |
58. —HE WAIATA AROHA MO PETERA TE PUKUATUA
Na KAHOKI. (Ngati-Raukawa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Kahoki he tamahine na Topeora, no te kawai i a
Rauparaha, i a Te Rangihaeata. I waiatatia ki Otaki;
waiata aroha ki a Petera Te Pukuatua, he rangatira no
Whakaue i Ohinemutu, i tona hokinga ai ki tona whenua.
te take o te waiata nei mo nga puhaehae a Ngati-Raukawa
Kahoki, ka tangi ia ki tera iwi ona ki a Te Arawa.
(M. 118, Si. p. 20, T. Turi p. 31, W L. W. p. 72. )
Te roa o te po e oho ai au,
He rau te hurihanga i konei Tukino: 1
Tou hohoro mai i te hinapouri,
Ko te ahua kau i kitea atu ai.
Whano rawa ka nunumi, he wairua haere;
Kai roto mai te papaki, kia mau rawa mai,
Hei2 hoa pono koe moku nei ki te whare:
Naku i moe iho ko to wairua tonu.
Tera te pukohu tairi ana mai
Te tara ki Tautari, 3 kia tangi atu au.
Me tangi, me aha te makau ka wehe;
Taratara4 rawa koe i taku tinana nei.
Ka riua ia koe nga5 hiwi ki Tairi6:
Te7 hoki mai te manako, huri atu ai koe. e.
Koangi hau-raro8 i tuku mai i te hiwi
Ki Ngongotaha9 ra, te hoha10 noa
Taku nei titiro te puia i Whakahinga: 11
Tu mai i kona, ma te hautonga koe
E whiu ki te rae o Tahere12 ra ia.
Whai noa atu ana. ka huri atu na koe, e.
1Tukino. ——Ko Petera Te Pukuatua.
2Hei hoa pono. -—Kaore enei rarangi e rua i roto i ta T. Turi.
3Tautari. —Ko Maungatautari.
4Taratara. ——Ki etahi ' whakatara. ' Ki etahi ' Ka mamao. '
5Ia koe nga. —Ki etahi * tenei te. "
6Tairi. ——Ko Otairi, he puke kei waenganui o Rangitikei o Patea.
"Ki W. L. W. p. 72 e penei ana: —
" Koi hoki au te manako
Uru atu ai au-u!"
8Hau-raro. —Ki etahi 'hautonga. ' E ki ana a Te Taite '
waiatatia atu hoki i runga nei i Otaki.
9Ngongotaha. ——Ko te maunga i Rotorua.
10Hoha noa. ——Ki etahi ' hoha mai. '
11Whakahinga. ——He puia kei te taha hauauru o Utuhina
Ohinemutu.
12Tahere. ——Kei te taha hauauru atu o Kawaha i Rotorua.
|
|
37 s24 |
▲back to top |
59. —HE TANGI MO TE KORE.
Na PARETEKAWA. (Ngati-Maniapoto. )
Na Te Taite Te Tomo whakamarama.
Ko Te Kore he wahine rangatira no Ngati-Maniapoto, ko te
whaea o Manga, ara, o Rewi Maniapoto; i mate i a Waikato ki
Paterangi, e tata ana ki Kihikihi. Ko Paretekawa he wahine
rangatira hoki no Ngati-Maniapoto, i takea ai te ingoa o tera
hapu o Ngati-Paretekawa, he hapu rangatira no Ngati-
Maniapoto.
Ko 'Nga Moteatea' (M. 24) e ki ana na Rarawa-i-te-rangi
tenei tangi mo Te Kore, i te kitenga ai i tona upoko e iri ana i
runga i te turuturu. No te hapu kotahi a Paretekawa raua ko
Rarawa-i-te-rangi.
(Ref: M. 24. )
Kaore te whakama ki au ra,
E taka kau noa nei;
He po kia moea, he ao ka tirohia.
Te takiringa mai o te ata i nga pae,
Kia tohu ake au ko nga mahinga1
Kihai hoki mai.
He oti te tangata i kore mahara ki roto;
Te muri aroha ki to tau tumau.
Tenei ano ra o maru i waiho,
Te mau nei. e, kei taku tuakiri.
Ko aku mata i rehu.
E whakawhetu mai ana roto.
Ma te aha e kawe
Te tawhatitanga kei te Hah anga, 2
Kia komihi au e Kore!3 ki a koe;
Nau ia waiho te kiri awhinga nei.
1Nga mahinga. —Nga whawhaitanga.
-Te Hakanga. —He tawhatitanga e tata ana ki Paterangi.
3E Kore. —-Ko Te Kore.
60. —HE TANGI MO TE HEUHEU I HOROA E
TE WHENUA.
(Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i u-hakamarama.
Ko tetahi tenei o nga waiata nunui a Ngati-Tuwharetoa. E
tika ana hoki kia wehi te tangi mo te aitua, i mate ai te taniwha
o Taupo, a Te Heuheu, ratau ko tona iwi i te horo iho o tetahi
taha o te maunga o Kakaramea, i Taupo, i te po o te 4 o nga ra
o Mei, 1846. £ kiia ana ko te take o te horo, he hu no tetahi
wahi paruparu (mud volcanoe) i te taha marangai o Kakara
mea.
|
|
38 s25 |
▲back to top |
Ko Te Heuheu nui tonu tenei i aranga ai tera ingoa i roto i a
Ngati-Tuwharetoa. Ko te take o taua ingoa no nga otaota o
waho o te ana o Te Rangi-pumamao i Waihora, i te taha hauauru
o Taupo; ko aua otaota he maheuheu. He rangatira nui a Te
Heuheu no ona tatai; he toa no nga pakanga maha i Taupo, i
Waikato, i te upoko o te ika, i Heretaunga tae ki te Mahia; he
tohunga hoki, he tangata tapu.
E kiia ana i kitea ano e Te Heuheu he tohu aitua i mua tata
atu; tenei kei te waiata nama 61 e korerotia ana. Engari kaore
ia i mahara mona ano te aitua. Ko Te Rapa te kainga i noho
ai ratau ko tona iwi, kei raro iho i Kakaramea, kei waenganui
o Tokaanu, o Waihi. He po te wa i tanuku iho ai te kaokao o
te maunga nei, ka keke te rakau, te kohatu. Ka rangona te
haruru, e ai ki te korero, ka puta a Te Heuheu ki te whatitoka
o tona whare, ka mahara he taniwha, ko te Upoko-o-Waipare, ka
turuki atu, ka karakia atu. I tona taringa e mau ana a Kaukau-
matua, he whakakai-taringa pounamu no Hawaiki mai. Na, ka
tanumia nei te pa a Te Rapa e te horo; hurihia iho a Te Heuheu
ratau ko tona iwi. ki tetahi korero e ono-tekau, ki tetahi e wha
tekau; a kotahi rawa ano te morehu. He ope nui tonu nana i
hahu, ka kitea te tinana o Te Heuheu; a haria ana nga koiwi ki
Tongariro, ki tetahi ana i reira.
E ki ana a Te Taite Te Tomo no te tau 1910 ka tikina e tetahi
o nga mokopuna a Te Heuheu, e Hori Tamaiwhana, nga wheua
o tona tipuna, he wehi kei tukinotia e te pakeha, e nui ana hoki
te haere ki Tongariro; kaore e rongo i te ki kia waiho atu. Na,
ka haria mai e ia ki te toma i Whakatara, i runga ake o Waihi.
Ka puta nga tohu wehi i reira. Kaore i roa i muri iho ka horo
ano te taha o te maunga i runga ake i Te Rapa, ka tanumia taua
tangata a Hori ki raro, ngaro tonu atu.
Ki etahi korero na Pohewa tenei waiata, he tuahine ranei,
he tamahine ranei ki a Te Heuheu. Ki etahi korero na Te
Heuheu Iwikau, he teina ki a Te Heuheu. Mona i
hurihia ki raro e te horo ka tapaia te ingoa o Te Heuheu
ko Horonuku. Kei muri ake nei whakamaramatia ai nga
whakapapa.
Ko etahi o nga whakamarama i runga ake nei na Hori Kerei,
ko etahi na Judge Chapman, na Judge T. H. Smith, na W.
Colenso, i taia ki te Transactions o te New Zealand Institute;
ko etahi na Te Taite Te Tomo.
(Ref: M. 28, Tr. 13/66-24/507-26/451. )
'Ra te haeata takina mai i te ripa
Te tara ki Tauwhara!1
Ko taku hoa pea tenei ka hoki mai, e.
Aue kau atu ana au i te ao;
Ka riro ia koe ra, te taonga, e.
Haere ra e te nui; haere ra e te wehi;
Haere ra nga rata whakaruru hau ki te muri.
Me ko wai te atua, nana koutou
Kei huri kino iho ki te mate?
|
|
39 s26 |
▲back to top |
Moe mai, e Pa. i roto te whare kino, e.
A tiponahia te tau o Kaukau, 2 e,
Te Ika-a-Ngahue2 i waiho i te ao,
Hei tohu mohou.
'A hurihurihia to tupu hauroa, to tupu haunui, e i;
'A kite iho au to kiri i ahua ki te wai ngarahu,
To mata i haea ki te uhi matarau.
Waiho nei nga iwi, huhe3 kau ake!
Tatai kau ana te whetu o te rangi,
Ka riro Atutahi-ma-Rehua-kai-tangata,
Te whetu4 whakataha i te Mangoroa,
Ko koe ra, i!
Tu kau Tongariro i te tonga!
Tena te puhi o Te Arawa
Ka manu i te wai, e!
Ka whakawai5 mai te wahine i te uru.
Nau ia waiho Hiramai-te-uru, 6
Hiramai-te-whatu-moana, 6
I " te paepae-o-te-kotore7 o to tupuna o Rongomai-
huia, "
Torona te po i a koe.
E tama na Rangi! Kati ra te moe, e!
Maranga mai ki runga, e mau ki to patu.
Korero i o tohu, te kura8 takai puni,
Te toka tu moana, i te tukutahi9 whakarere;
Waiho i Tai-whakaea, 10 i te Hawaiki-pepeke, 10 e!
Ka hinga, ka takoto kei te whenua, u—
Ka haruru to rongo, o—
Ki te taha o te rangi, i.
1Tauwhara. —He maunga kei te taha rawhiti o Taupo, he puia i nga ra
onamata. Kei te waiata nama 9, Ko te Tara kei raro ko
Tauwhara i runga. ' He taumata i piki ai a Ngatoroirangi i a
raua ko Tia e tauwhainga ana ki te taunaha i Taupo. Eke
rawa ake a Ngatoro ki Tauwhara kua pahemo a Tia ki Te Hatepe,
kua kapi katoa te moana i te rehu o te mamaoa i nga karakia
a Tia. Na, ka werohia iho e Ngatoro tana rakau, he totara, ki
waenganui i te moana kia riro ai i a ia; tu ke ki Mataweka, e
tu mai na. Na, ka karangatia a Taupo ko Taupo-nui-a-Tia.
2Kaukau. —Ko Kaukaumatua he whakakai-taringa pounamu.
2Te Ika-a-Ngahue. —E kiia ana ko te papa pounamu no reira taua
whakakai na Ngahue i hari atu i Te Waipounamu ki Hawaiki;
ka kiia taua papa pounamu ko te Ika-a-Ngahue. Na Tamate-
kapua i mau mai i Hawaiki i runga i a Te Arawa.
He toki etahi o nga taonga i hangaia ki Hawaiki ki nga
maramara o te Ika-a-Ngahue, ko Tutauru, ko Hauhauterangi;
na reira i tarai etahi o nga waka, i hoe mai ai nga tipuna i
Hawaiki. Ko Tutauru te toki i kotia ai te upoko o Uenuku.
3Huhe. —Porangi noa ai.
|
|
40 s27 |
▲back to top |
4Whakataha. ——Wehe ke ana i te Mangoroa. Mei tu mai i roto i te
Mangoroa ka ngaro noa iho.
5Ka whakawai, etc. —Ka taunu mai te wahine i te uru. Ka koa mai
a Te Aratapu, mona i mate. Ko tera wahine no tetahi hapu
o Ngati-Tuwharetoa, no Ngati-Hinemihi. Ko ia te mea i tute
i a Te Heuheu i tona whakanohanga i tona kainga ki Puketapu,
i Tuhua.
6Hiramai-te-uru
Hiramai-te-whatu-moana He karakia. Ko nga hupu o taua karakia
kei M. 304. E ki ana a Hori Kerei i reira he karakia
whaimana tera; mehemea i karakiatia e Te Heuheu i te wa i
horo ai te maunga kua ora ratau ko tona iwi. Na Te Heuheu
(Iwikau) i korero ki a ia, i whakaatu hoki nga kupu o te
karakia.
7Te paepae-o-te-kotore-o-Rongomaihuia. —He karakia ano. Kei te
M. 305 nga kupu o tena karakia.
8Kura takai puni. —Ki tetahi whakahua 'Kura takahi puni'; he kokiri
na te ope taua.
9Tukutahi whakarere. -—He pera ano, engari kei te rere hoki te waewae
o te taua, kei te pipiri te haere.
10Tai-whakaea
Hawaiki-pepeke matao, i te tupuhi, i te huka. Ahakoa whawhai
i roto i te huka ka puta tonu ia.
|
|
41 28 |
▲back to top |
|
|
42 29 |
▲back to top |
|
|
43 s30 |
▲back to top |
Tirotirohia nga waiata nei me nga
whakamarama. Mehemea kei te he
nga kupu, nga whakamarama ranei, kia
tere te whakaatu ki a
TA APIRANA NGATA, M. P.,
Waiomatatini, East Coast.
Kei te whakapukapukatia nga waiata
nei, engari ko te hiahia o te komiti kia
pai, kia tika, kia marama, nga kupu.
ETITA.
Kei te wharangi whakamutunga nga
whakamarama a Kopua Rangitaua Keepa
mo te Waiata Nama 57.
|
|
44 s31 |
▲back to top |
61— HE TANGI MO TE HEUHEU TUKINO I. ARA TI
HEUHEU HEREA.
Na TE HEUHEU TUKINO II. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Kua whakamaramatia i te waiata nama 60 te matenga o Te
Heuheu i te horo i te tau 1846. E ki ana a Werihe Te
nana tenei tangi, mo tona matua, mo Te Heuheu Tukino (I. ), <
kiia nei Ko Te Heuheu Herea.
Ko te Upoko-o-Waipare he kohatu kei te moana o Taupo, ke
waho o Te Rapa e tu ana; e kiia ana he taniwha. Ka kitea atu
ka rere mai he kawau, ka noho i runga i taua toka; a ka ta
tetahi, ka tau tetahi. Ka mohiotia he tohu mate.
(Ref: M. 124, S2. 60, M. M. 209. )
Tataka1 kau ana nga manu o te ata, ka riro ko koe ra!
Haere, e Pa, i te hahatanga o Pipiri. 2
E kore au e mihi, mei riro ana koe
I te puta tu ata, i whakarakea i te awatea.
Kawau3 aroarotea tena ka tu, ka pae kei o taua aroaro;
Tiria4 atu ra ki te aroaro o te atua,
I whakakateatia5 i te ahiahi.
Taku manu noho matarae i whangaia ki te hau;
Aku ika6 huirua tena ka tiu kei te paenga i o riri7;
Taku komako whakahau no nga rake8 manawa o te
tahatika ki Pungarehu!9
Ka whangaia koe ki runga i te ahurewa,
Ka kai Uenuku10, e ra!
Komako11 noa ana i tau po ko koe anake,
Te au ko te moe, e tokena12 ake ana ki runga ra:
Na te mamae13 ra ka huri ronaki.
Koe14 ika pawhara na te atua15 ki runga i te tiepa16.
Whatiia mai ra titapu17 maroro.
Ka tokia to kiri e te anu18 kopata.
Ka pa ia nei he wehenga tau koe;
Te wehe i te matua no hea e hoki mai ki ahau.
Te matua i te whare me rauhi mai e te ringa.
Te matua i te waka me whakatangi ki te waihoe;
Me uta ki te patu, me uta ki te tao;
Nga mahi ra, e, i whakararawetia, 19 ka rewa kei runga
I te apaapatu20 kei o tuakana;
I te waka e tau ana i te nui 'Ati-Tu, 21
I te rahi 'Ati-Rangi, 22 mana e hoatu ki te mata23 uraura.
Maku e whakamau nga tai-toru24 atea o te wai.
E Pa ma! Tirohia mai ko au anake tenei:
Ka riro te mumu, ka riro te awha;
Ka tere te parata, ka maunu te ika i tana rua;
Watea kau ana ko te turanga kau o Rehua,
Taku kaka haetara ki te iwi ra ia. •
Takoto ana mai te marino i te pae ki a koe.
Ka eke i o he25, ka tau ki raro, e, ra!
|
|
45 s32 |
▲back to top |
1Tataka. —Ko te whiti tuatahi nei kaore i roto i nga pukapuka a Hori
Kerei ma. Na toro Iwikau o Rangitikei, he uri na Te Heuheu,
i tuhituhi mai, a na Te Taite i whakamarama.
2Pipiri. ——Ko te makariri, ko te wa o te huka, Te tikanga, i te mamaoa
o te huka. Ka haere ka awatea ka puta te kohu, ara te korohu
o te huka.
3Kawau aroarotea. —He tohu mate, kua whakamaramatia i runga nei.
4Tiria atu. —Tapaea atu he whakahere.
5 Whakakateatia. —Wehe wehea.
6Ika huirua. —Mo te tangata i patua ki roto i te riri.
"O riri. —He toa hoki a Te Heuheu. Kei te piriti i Tokaanu he puta
nana, ko Te Riri-ka-wareware te ingoa; a he ingoa ano hoki
no tetahi rakau, he pouwhenua.
8Nga rake manawa. —He otaota kei Waihi e tu ana. Kei te taha tika
o Taupo i tua atu o Waihi nga ana, nga putiki a Te Heuheu e
whakamanawa ai, e karakia ai. Kei reira hoki a Pungarehu,
he kainga no nga Heuheu.
9Pungarehu. ——Kua whakaaturia i runga ake nei.
10Uenuku. —He atua.
11Komako. —Ki M. 124 e penei ana " Te toka tu moana i Taupo ko
ko anake. " Ki M. M. 209 e penei ana " Koheko, " a ki te 52.
60 he " Kohiko. " E ki ana a Te Taite ko ta Ngati-Tuwharetoa
e waiata ana "Komako. " He manu te komako; ka tangi ana
i te awatea, ka tangi tetahi i konei, ' ka tangi tetahi i kora; na,
i te po ka tangi ko tetahi anake, ka kiia ko tera te toa.
12Tokona. —Ki etahi " tiua. "
13Mamae. —Ki etahi " aroha. "
14Koe ika. —Ki etahi " koe me he ika, " "me he ika. "
15Na te atua. —Ki etahi "na Kahukura. "
16I te tiepa. —Ki etahi e mahue ana enei kupu. Ko te tiepa he rakau
i hangaia hei whata, hei iringa mo nga kai ma te atua.
17Titapu maroro. —He manu. Ko te maroro he hau. Ko te tikanga
ko te parirau nana te hau i kape.
18Anu. —Ki etahi he " hau, " engari e ki ana a Te Taite ko te "anu"
te mea tika. Ko te kopata he tomairangi.
I9Whakararawetia. —I meatia hei mahi.
20Apaapatu. —He patutu.
21" Ati-Tu. —Ngati-Tuwharetoa.
22" Ati-Rangi. —Ngati-Te-Rangiita, ko te Hikuwai e noho ra i te takiwa
o Oruanui.
23Mata uraura. —He karakia makutu hei toro i nga huarahi, hei makutu
atu.
24Tai-toru. —Kei te moana te tai; na kei nga tapa o nga one ka haere
mai te wai ka karekare mai ki nga tahataha ki te one.
2O he. —Ki etahi he ingoa kainga ko " Ohe"; engari e ki ana a Te
Taite kei te he, ko tona tikanga ko nga he.
62. —HE WAIATA AROHA MO TE HEUHEU TUKINO
(I. ) ARA TE HEUHEU HEREA.
Na RANGIAHO. (Ngati-Tuwharetoa).
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Rangiaho te wahine matua a Te Heuheu mona ra te tangi
i te waiata nama 61. Ko te take o te waiata mo te moenga o
Te Heuheu i tetahi atu wahine. Ka pouri a Rangiaho, ka
tarona i a ia.
Kei " Nga Moteatea" e whakamarama ana, " Ko te waiata a
Rangiaho, whaea o Te Heuheu mo Te Rauparaha, mo te
moenga o Te Heuheu nui i tetahi wahine hou. He tika ko Te
Heuheu ano te ingoa o te tama a Rangiaho raua Ko te Heuheu
Herea.
|
|
46 s33 |
▲back to top |
(Ref: M. 122. )
Ra te haeata hapai ana mai;
Au ki raro nei huri ai ki te whare.
Taria, e Heu, kia taria ake ra,
Kia whakaaro1 au, na whea te ara
I konihi atu ai? Tera ka eke
I te rangi tuatahi, te rangi tuarea,
Kia whaka-Tawhaki, Kati e te tau
Nau2 te ki nei, kia whakataukiri au;
Ka mahora nga kino rongo mai mo waho,
Kia whakatauki ake.
I moea iho ki te po, i konei rawa, e Heu3;
*A oho rawa ake, he rikanga moe.
Tenei whea4 te takutai e whanatu ai, e haere?
Kei te taitua, kei te Taharoa5;
Au kawenga hianga ki a Te ' Paraha6 i te uru.
Te whare i parua" ki te Urunga-paraoa8
Ki te Titi-matarua8; kia tau ai aku kino,
Te hurihia ki raro ra, kei hoki ake ki te ao.
1Kia whakaaro. —Kaore tenei i roto i M. 122.
2Nau te ki nei. ——Ko enei kupu " Nau te ki nei, kia whakataukiri au"
kaore i roto i M. 122, engari na Pihopa Wiremu i kohi mai.
3E Heu. ——Ki etahi " E Tai. "
4Whea. —Ki etahi " ra. "
5Taharoa. —Kei Taupo, kei tua o Titiraupenga, kei te taha e huri ana
ki Titiraupenga.
6Te * Paraha. ——Ko Te Rauparaha, e noho ana hoki i Kawhia i tera wa.
"Parua. —I mea a Pihopa Wiremu ko te kupu tika " purua. " E ki ana
a Te Taite kei te tika te " parua. " Ko aua whare i parua ki
te muka tawhiti; ara i tupunitia. i tuparutia.
8Urunga-paraoa
Ko nga whare o Te Rauparaha i Kawhia.
Titi-matarua.
63. -—HE TANGI MO PAPAKA TE NAEROA.
Na TE HEUHEU TUKINO (Tuarua). (Ngati-Tuwharetoa).
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Papaka he teina no Te Heuheu Tukino (Tuarua); i mate
i a Te Atiawa ki Haowhenua, kei Otaki, i te tau 1834. ko Maehe
te marama. Kua tipu he raruraru i tena wa i waenganui i a
Ngati-Toa. i a Ngati-Raukawa, i a Te Atiawa, i te mea kaore ano
i ata tau ratau ki nga whenua i raupatutia ai e ratau i te takiwa
o Otaki. Na, ka haoa a Ngati-Raukawa e Te Ati-awa ki Otaki.
i reira a Te Rauparaha. Katahi ka tukua e Te Rauparaha he
karere ki te whakataka i a Waikato, i a Ngati-Maniapoto, i a
Ngati-Tuwharetoa. Ko te take tera i tae mai ai a Te Heuheu
raua ko te taina ko Papaka ki te upoko o te ika nei, i mate ai
a Papaka. E kiia ana he tangata ataahua a Papaka, he tino toa
hoki, engari he tohe. Kaore hoki i rongo i te kupu atu a te
tuakana, kia kaua e takahia te hiku o te taua e whati ana, me
waiho kia tau te tapuae; mo reira tera kupu " Taku whatiwhati
ki ka riro. "
|
|
47 s34 |
▲back to top |
(Ref: M. 125, J. 19/79 B. 4/70. )
Taku tirotiro noa i1 te hono tatai, ka wehe koe i au;
Te murau2 a te tini, te wenerau a te mano,
Taku manu tioriori no3 nga hau papangarua4 ki te
tonga;
Ko Te Tupe-o-tu, 5 ko Te Hau-te-horo, ka whakairi6 te
toa!
Rangatu atu ra nga titahatanga i roto o Pahiko7;
He kauterenga nui na koutou nga taumata i Te Horo8.
E whakamakuru ana ko aitua tonu, ko Tiki9 raua ko te
Toa,
Ko Whana-ihu raua ko Whana-rae,
Ko te tama i moea e tera wahine, e tera tangata;
£ whakatutuki ana i nga wai10 tete a Tumatauenga11.
Taku12 whatiwhati ki ka riro!
Tuku poporo tu ki te hamuti,
Taku wai whakatahetahe ki te kauhanga riri;
He rianga13 tai, he rutunga patu
Na koutou ko o tuakana ki te one i Puruaha. 14
Takina atu ra, kia whana ai o ringaringa,
Kia hokai ai o waewae.
Hare ra, e Pa! I nga tai whakarewa15 kauri ki te uru.
Tutanga po noa e roto i au, kei te aha to hara?
Kei nga ara tahataha nunui o Tiki-maeroero.
Kei te aha to hara? Kei nga turanga rau a te toa.
Kei o hianga i tukua atu ai,
Ka moe koe i te kino, te hoa e i!
etahi " taku hono tatai. "
2Ki etahi '* te mu a te tini. "
3No. —Ki M. 125 " Mo ": kia a Te Heuheu raua ko Te Taite "No. "
4Papanga-rua. ——Ki M. 125 " kopanga-rua"; ** papanga-rua" ki a Te
Heuheu raua ko Te Taite. Ka mate ra a Papaka. No te
whakahokinga tuarua mai a Ngati-Tuwharetoa ka mate a Te
Tupe-o-Tu, a Te Hau-te-horo. Ko te Kuititanga te ingoa o
tena pakanga.
5Te Tupe-o-Tu
He rangatira no Ngati-Toa. no Te Atiawa.
Te Hau-te-horo)
6Ka whakairi te toa. —Ka toa a Ngati-Tuwharetoa.
"Pahiko. ——He kainga kei waenganui o Te Horo, o Otaki.
8Te Horo. —Kei te taha tonga mai o Otaki. I mate a Te Tupe-o-tu,
a Te Hau-te-horo ki reira.
9Tiki, te Toa
He atua enei.
Whana-ihu, Whana-rae )
10Wai tete. —He wai tauhiuhi.
11Tu-matauenga. —Ko te atua o te pakanga.
12Whatiwhati ki. —He tangata whawhati a Papaka i nga kupu a Te
Heuheu, na ka puta haere tona toa: kei tenei whatunga ana ka
aitua.
13Rianga tai. —He akinga na te tai.
14Te one i Puruaha. —Ki a Te Taite, " te one i purua ai" ki te tangata
i aua ra. E ki ana a Rere Nikitini, he ingoa tera no te one i te
takutai i waho i Te Horo.
|
|
48 s35 |
▲back to top |
15Whakarewa kauri. —Pera i te tai o Hauraki, he whakarewa kauri tana
mahi.
64. —HE WAIATA WHAIAIPO MO TE HEUHEU
TUKINO (II. ).
Na NIHO. (Ngati-te-Kohera, Ngati-Tuwharetoa. }
Ko Niho he wahine no Ngati-te-Kohera, hapu o Ngati-
Tuwharetoa. I moe rawa ia i a Te Heuheu. He tangi tenei
nana, he waiata aroha.
(Ref: M. 103. )
E to e te ra, e,
Wawe te rehu atu;
Hei muri nei au.
Whakaoma atu ai
Ki te hoa ra, e,
I Tarahanga1 ra ia.
I tawhiti Te Heuheu.
Tenei te wairua
Ka ra waenga mai
Tara ki Pihanga2:
Ko nga kainga mata
O taku whanaketanga.
He ao mangi ra
Te tuku o Te Pehi3
Hei koha ki te ao;
Ka rere au ko te pari.
1Tarahanga. —Kei Taupo; he hiwi kei raro iho i Pihanga, he hiwi
rarauhe noa iho.
-Te Pihanga. —Ko Pihanga. Kei te waiata nama 46 nga whaka-
marama.
3Te tuku o Te Pehi. —He ope manuhiri no Te Pehi; ko Te Pehi Tuko-
rehu, no Ngati-Maniapoto.
65. —HE WAIATA AROHA NO NAMATA.
Na ?.
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ki tetahi korero ko tenei waiata no Waikato na Rangiterewai.
whaea o Tuwhainoa. Na Ngati-Maniapoto tena korero.
Te Kanawa-whatu-pango
Tuhoro=Rangiterewai
Tuwhainoa
Ka puta tena ara ki a Tawhiao. ki era atu rangatira maha.
Ki a Ngati-Tuwharetoa, na Kuikui tenei waiata mo Te Rangi-
takatu. I haere a Te Rangitakatu ki Patea (Inland Patea);
ka hoki atu te rongo kei te moe wahine. Ka ngaro a ka hoki
atu. Ko te tangi tenei a te whaea a Kuikui. Ki tetahi korero
ano na Punakirangi raua ko Kuikui tenei tangi mo Te Tawhi,
|
|
49 s36 |
▲back to top |
(Ref: M. 102, Si. 11. )
Engari1 te riroriro
Tuarua rawa mai;
Tikina mai tirohia
Tenei ano au,
Te kohi atu nei
I te kokouri,
Ra runga ana mai
Te puna o Te Haki2.
Tenei to tohu
Ka mau ki au.
Miria mai. e
Te miri3 o Rukutia;
Hiia mai, e
Te hi4 o Tonganui.
'A mana, e Rangi5!
To whitiki mai;
Makatitia iho6
Ki te tara whaiapu.
Whano mauru noa
Te aroha i au
•
1Engari. ——Ki te M. 102 e penei ana, "Tangi te riroriro. "
2Te Haki. -—Kei Rangipo, he wahi putanga mai o nga ope. Ki te tuku
mai i Te Ahu-a-Turanga i te ara mai i Patea ka puta mai i Te
Haki.
3Te miri o Rukutia. —Te miri o te harakeke, ara o te muka hei whenu.
4Te hi o Tonganui. ——Kei te korero o te hiinga a Maui i te motu nei,
mau ke te matau ki te whare o Tonganui.
5Rangi. —Ko te Rangitakatu.
6Makatitia iho. -—Ki etahi " mata-karipitia. "
66. —HE WAIATA TANGI.
No Te Tai-rawhiti.
Ko te kaupapa i taia nei ki raro nei no roto i te pukapuka a
Tiwana Turi, he pukapuka tuhituhi, kaore ano i perehitia. Tera
ano nga wahi i whakatikatikaia. Kei roto ano tenei waiata i
te pukapuka a McGregor (S. 2/45).
Ki tetahi korero na Rangiuia tenei waiata, he tangi mo tana
tamaiti. Ki tetahi korero na tetahi tangata ko Hohepa te ingoa,
no te rawhiti. Ka mate ona tamariki i te whakama ka haere
ki te hi ika, ka ngaro atu. Ka whanga tangata ra ki ona
tamariki he ra na, he ra na, kaore i puta mai; ka mohio ia kua
mate. Na, ko tona haerenga hoki tena ki te moana, mate tonu
atu.
Ko nga tino whakamarama ia o tenei waiata kei te ngaro.
(Ref: T. Turi P. 23, S. 2/45. )
He rangi1 au e tatari, he raro au e manako
Mo taku mea ra, kaore ano i puta mai
I te ra ka taau, ka tu mai kai uta;
I te tai ka taui ka maunu mai te hukinga.
|
|
50 s37 |
▲back to top |
Tenei te rere nei i runga i te au whakaheke,
Ka hangai2 ki te rae kia Uatunui nei.
Ko wai kai te ta, e whakatangi ana i te hoe?
Ko Tutehurutea, 3 ko koutou, e hika ma e;
Kai Mangarara ka rangona atu e au,
E whawhai ana mai koi tutata ki uta ra;
Ko te waka ra, e, kia toia ki tahaki.
Ka riri mai na koe ki taku whakakeketanga;
Ko wai ka tohu iho ko te rangi tonu tenei o te mate.
Ka hupeke na koe, te akito4 rawa iho.
Ko te ngenge ra, e, ka waiho nei ki ahau;
Kuru rawa i aku iwi i te ra roa o te waru.
Kia noho atu au i konei, e hika ma e;
He matihe ia nei e hoki mai ki te ihu e i.
1He rangi. —Ki ta McGregor e penei ana, " E rangi au he tatari, e raro
au he mahara. "
2Ka hangai. —Ki ta McGregor, " Ki Whangai-whanga, ki hauhau a tonu
atu"; ki a Te Taite, " Ki Whangaiwhanga, rawhiti ki Auahi-
tunui.
3Tutehurutea. —Ko te Tutehurutea nui kei te rawhiti e korerotia ana he
mokopuna na Materoa, he tama na Tamaihu; ka moe i a
Uetuhiao ka puta mai ko Te Atau ratau ko nga taina, e kiia
nei ko nga Kuri paka a Uetuhiao.
4Te akito rawa iho. —Kei ta McGregor " te ia ki Toranga iho" He
pohehe tera no te tangata nana i tuhi.
67. —HE WAIATA MO TE TOA.
Na MATANGI-HAUROA. (Ngati-Toa, Ngati-Raukawa. )
Ko te waiata e whai ake nei tetahi o nga waiata nunui o te
motu; kei nga wahi katoa e waiatatia ana, he rite hoki mo nga
kaupapa korero maha i nga marae.
Kei " Nga Moteatea" e kiia ana e Hori Kerei he tangi tenei
na Matangi-hauroa. E kiia ana no Ngati-Toa tera tangata.
Ko te whakamarama a Rere Nikitini na Matangi-hauroa
tenei waiata mo Te Whatanui nui. Tera tetahi ope o Ngati-
Raukawa i haere mai i Maungatautari, ko Te Mahunga te
rangatira; a, ko etahi o nga rangatira ko Tupaea, ko Te Waru.
ko Te Puke, ko te tini noa atu. I mate tenei ope i a Whan-
ganui; ka patua a Te Mahunga, ka haria haeretia i roto o
Whanganui, o Mangawhero, ka kainga. Ko Tupaea ma ka
puritia hei herehere. Ka tae te rongo o te aitua nei ki a Te
Whatanui, ka whakatika mai me tana ope. Ka ea i a Te
Whatanui te mate o Te Mahunga; ka whakaorangia hoki era o
nga rangatira, a Tupaea ma.
E ki ana a Te Taite i rongo ia ki a Tuku-tarewa, he kaumatua
no Ngati-Kinohaku, o Ngati-Maniapoto, e korero ana i te tau
1905 na Pare-waikato tenei waiata no Waikato tera wahine he
tangi mo Werohia, no Ngati-Wairangi (Ngati-Tuwharetoa) i
mate ki Taupo. E ahua tahapa ana tenei ki te titiro iho he
kore e marama, mehemea na Werohia o Taupo te waiata, ki
te take i whakahuahua ke ai ki nga tangata o roto o te awa o
Whanganui.
|
|
51 s38 |
▲back to top |
(Ref: M. 387, S. 55 B. 3/20. )
Takoto rawa iho ki te po,
E huihui ana mai o tatou wairua,
Kia piri, kia tata mai ki taku taha.
Matatu tonu ake, ka maranga kei runga.
Whitirere ki te ao, tirotiro kau au;
A, me he wairua atua te tarehutanga iho.
£ te manawa i raro kapakapa tu ana, ka1 maranga
kei runga.
Homai he mata kia haea ki taku kiri;
Taku kiri tirohanga mai e aku tamariki nei.
Mauria atu ra, e Whero2.
Aku toto, aku tahe. aku parapara tapu;
Kia kite mai koutou ko ahau ra tena,
E kimi ana i te ara, i haere ai taku pokai3 tara ki
te tonga;
Tena ka paea nga hiwi maunga ki a Ngati-Hau4.
Ko te rongo pai tena i a koutou;
He rongo toa mai, hau5 ana ki te tahatu o te rangi.
Te puta to rongo toa. ka pehia mai e Whanganui:
He toa e whaiatia ko te potiki na Tuwhakairihau6.
Kia ata whakaputa; tena ano ra nga tamariki7 toa
na Rakamaomao
Kei te rangi e haere ana. na Motai-tangata-rau8-
Takahia atu ra nga tu-a-one kei Matahiwi9 ra.
Ko to tinana i noho atu;
Ko to rongo i tuku mai, wani mai runga o nga
maunga;
Tae rawa mai ki ahau e noho atu nei i te kainga.
Kia whakatauki au i konei.
Aue! Taukiri, e!
a maranga. —Ki etahi kaore enei kupu.
'hero. —Ki te M. 387 "E Whiro"; ki etahi "E Wero. " Ko
he rangatira no Ngati-Hau, no Whanganui.
tara. —He ope taua; mo te ope o Ngati Raukawa i mate ra
Whanganui.
Ngati-Hau. —Ko te iwi o roto o te awa o Whanganui.
au ana. —Ki etahi " kai ana. "
tuwhakairihau. —E kiia ana no roto o Whanganui, no nga
Uiraroa.
nga tamariki toa na Rakamaomao. —Mo Te Whatanui ma. Ko Ra]
maomao he ingoa no te atua o nga hau.
otai-tangata-rau. —Ko Motai he tipuna nui, he toa no nga iwi
runga i a Tainui. Ko Hoturoa te tangata o Tainui, nana
Hotu-matapu, nana ko Motai. No nga pakanga o mua ki
Te Ati-awa, ki a Ngati-Tama ka puta te ta o Kapu-manawa
whiti, mona te whakatauki ra " He iti na Motai, tera e haere
te one i Hakerekere. " Ko tera one kei Parininihi.
atahiwi. —He Matahiwi kei roto o Whanganui, engari ko te Ma
hiwi i roto i te waiata nei ko te one i te akau i waenganui o
ngutuawa o Rangitikei o Turakina, i te tai-hauauru.
|
|
52 s39 |
▲back to top |
68. —HE WAIATA AROHA.
Na NGATl-TE-KANAWA. (Ngati-Maniapoto. )
Na Te Taite Te Tomo i whakatikatika.
E ki ana a Te Taite, i rongo ia, na te wahine a Te
whatupango o Ngati-Maniapoto tenei waiata, no nehera.
nga wahi katoa o te motu e waiatatia ana.
(Ref: S. 70 B. 3/100. )
Kaore te matao te kimonga1 ki te whare,
Nuku mai ra. e Ngara, hei hoa tau awhai ake;
He mea te tau, e. ka tatara ki mamao.
Heoi taku tatari te ope Te Oi-kau, 2
Hei whiu i ahau nga mata3 ria kopanga
O Karewa4 i waho, ko wai au ka kaite?
Manako5 mai e te tau ki te hoa moenga.
Ka kaite ra koe te pokai ongaonga6,
I ahu mai i tawhiti, te motu o Whakatu7;
No reira nga hoa i karawhiuwhiu ai.
He aha kei taku poho ka pakikini nei?
He mamae kopaito8 ko te ahua ia.
Ko te ura o to kiri taku ra i hiko atu.
Tera ka whakangaro ki te rua i a Te Waro.
Hare ake Tawera, te whetu o te ata,
Hare ake ra koe ki tahau wahine;
Kei huaia hoki, he horete9 i mahue
Ki te maioro keri nau e Te Paea.
I whea koia koe i te tuaititanga?
Penei e awhitia te awhai a te tangata;..
Mei kore te waka nei te pakaru rikiriki,
Ka ripo te au, e. ka ripo te moana.
Aue! Aue! Aue-he te maunawa i!
1Kimonga. —Ki B. 3/100 e penei ana "te timonga ki te kiri. "
2Te Oikau. —Ki B. 3/100 e penei ana "te awhikau. "
3Nga mata ria kopanga. —He wahi kokoru, he awhenga, he
whakanga tanga.
4Karewa. —He moutere kei Kawhia.
5Manako. ——He mea whakatikatika tenei rarangi.
6Pokai ongaonga. —Pokai naonao. Ki a B. 3/100 he rakau he "
"Whakatu. —1 te Waipounamu, e kiia nei i naianei ko Nelson.
8Kopaito. —Kopito, na te rangi o te waiata i kukume pera. Pe
hoki era kupu, " awhai, " *' Ka kaite. "
9Horete. —He kohatu.
69. —-HE WAIATA AROHA.
Na ?.
Ko tenei waiata i taia ki "Nga Moteatea" p. 178; kei
te whakamarama, he mea tuku mai taua Waiata e Hone
ki a Kawana Hori Kerei i roto i tana reta, i mua tata
matenga o Heke. E tukua atu ana i roto i Te Toa Ti
ki te kimi haere i nga whakamarama tika.
|
|
53 s40 |
▲back to top |
(Ref: M. 178. )
Kaore te ki patu te makere noa i te ngutu.
He puoru1 waihoe i a Te Rehu i runga.
E mataku ana roto i te hau korero;
Wareware i au te maru o Ngapuhi.
E herengia koia Te Heke te rakau ka whiria
Te ata whakarangona nga mahi a Rarotini.
Ko to tinana ra te waiho atu i te hoa;
Ko te pai waewae te tuku mai ki ahau.
Kia huaina atu. e arotau ana mai.
Ka te tiriwa te ripa ki Kinikini;
Kua puawhea te rae ki Hikurangi.
Ki nga tai omanga i te ipo o Mokau.
Me ruku ware au te reinga tupapaku:
Kei whakamau kau ki Morianuku,
Ki taku tau tupu i awhi ai maua.
•u. ——Ki te M. 1 78 e penei ana " pueru, " engari i
tikaina e Pihopa Wiremu.
nga ingoa tangata, kainga hoki kei roto i te •
e hunga e mohio ana ki te kaupapa o tenei wai
Ano te ahua kei te tai tokerau aua ingoa.
70. —HE WAIATA AROHA.
Na TOPEORA. (Ngati-Raukawa)
Te Taite Te Tomo raua ko Rere Nikitini i
s Hopeora ano tenei nana era atu waiata. Ko te
ki " Nga Moteatea" p. 220 e rereke ana i tene
iho nei. Na Te Taite raua ko Rere i homai tenei
(Ref: M. 220. )
Kati au i konei
Hei ekenga ihu waka.
Hei tanga1 waihoe
No Te Ahu-karamu, 2
Ka kopa o te rae
Ki Okatia ra3!
He ngaru ka whati mai
Ki Otaheke* ra,
He rerenga kaipuke
Nohou e Te Waihaki, 5
E ata rerehu ana
Te hiwi ki Rangitoto6.
E taea ia nei
E au te kau atu
Te wa moana nei?
Me whakatakoto au
Ki te rango tarawhata7:
Kei paria e te tai.
|
|
54 s41 |
▲back to top |
He manu aute au
E taea te whakahoro
Ki te aho tamairo8.
E hira hoki au
I aku tumanako,
E kai nei te aroha, i.
1Tanga. —Ki M. 220 "tainga. "
2No Te Ahu-karamu. —Ki M. 220. "Mau e Te Pehi. " Ko te Ahu-
karamu he rangatira nui no Ngati-Raukawa; he toa no roto
i nga riri i te wa i a Te Rauparaha. Tana uri ko Te Roera
Te Ahu-karamu, nana a Kipa Roera ma.
3Okatia. —Te one i te takutai i Otaki ki Manawatu.
4Otaheke. —He ia no te moana kei waenganui o te tua-whenua, o
Kapiti. He Otaheke ano kei te Sounds.
5Te Waihaki. —E ki ana a Rere Nikitini he ingoa no Te Peehi i mate
atu ra ki a Ngai-Tahu.
6Rangitoto. —D'Urville Island, i te Aumiti.
"Tarawhata. —He manu, he karoro.
8Tamairo. —Tamiro, na te waiata i hua he " 8Tamairo!"
71. -—HE TANGI MO TE ANO.
Na RAHI. (Ngati Apakura, Ngati-Maniapoto. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Rahi no Ngati Apakura, hapu o Ngati-Maniapoto. Hei
tungane whanaunga ki a ia a Te Ano, no Ngati Apakura ano,
I haere mai a Te Ano ratau ko etahi o tona iwi ki Titiraupenga
nei; kei reira ka pangia e te mate karawaka, matemate tonu
atu. Na Pakarea raua ko Te Kahui, he tuahine ki a Te Heuheu
Tukino M. L. C., a na Te Iwi heke, he wahine rangatira no Ngati-
Tuwharetoa i korero ki a Te Taite. Ko Wene rata Te Heuheu,
he tamahine na Te Heuheu Iwihau, ki te waiata haere i tenei
waiata i te rohe o Ngati-Tuwharetoa; na reira ka pohehetia nana
tonu taua waiata.
Ko te whiti tuatahi o te waiata nei te mea e tino waiatatia
ana; a. e kiia ana hoki e etahi na Te Kooti Rikirangi. Kei te
waiatatia ano te whiti tuarua, engari kaore i te whanui te mohio
o te tangata ki tera. Ko te whiti tuarua nei e kore e taea te
kawe na etahi iwi ke: a ko taua whiti kei roto i te pukapuka a
McGregor (S. 17 & 18) a i etahi hoki e waitohutia i raro nei.
Ko te kaupapa i raro nei na Te Taite i tohutohu.
(Ref: S, 17 & 18, S2. 60, B. 3/161, B. 4/71 W. L. Wp. 109,
T Turi p. 12. )
E pa to hau he wini1 raro,
He homai aroha,
Kia tangi atu au i konei;
He aroha ki te iwi,
Ka momotu ki tawhiti ki Paerau2.
Ko wai e kite atu.
Kei whea aku hoa i mua ra,
I te tonuitanga?
Ka haramai tenei ka tauwehe,
Ka raungaiti au.
|
|
55 s42 |
▲back to top |
E ua e te ua, e taheke
Koe i runga ra;
Ko au ki raro nei riringi ai
Te ua i aku kamo.
Moe mai, e Wano3, i Tirau4,
Te pae ki te whenua,
I te wa tutata ki te kainga.
Koua hurihia5.
Tenei matou kei runga kei te
Toka ki Taupo6,
Ka paea ki te one ki Waihi7,
Ki taku matua nui.
Ki te whare8 koiwi ki Tongariro,
E moea iho nei.
Hoki mai e roto ki te puia
Nui. ki Tokaanu,
Ki te wai tuku kiri o te iwi.
E aroha nei au, i.
1Wini. —Ko te kupu pakeha " wind, " he hau. Ki etahi " he muri raro. "
2Paerau. ——He ingoa kei te Rerenga Wairua.
3Wano. —Kua whakamaramatia i runga ra.
4Tirau. —He whakapotonga no Titiraupenga. Tirohia te waiata nama
41.
5Koua hurihia. —Kua whakarerea iho i te mea kua mate ia a Te Wano.
6Toka ki Taupo. —He toka kei waho o Waihi, i Tokaanu, ko Te Pa-o-te-
Rangiita te ingoa.
7Waihi. —Kei Tokaanu, Taupo.
8Whare koiwi. ——I haria hoki a Te Heuheu nui ki runga o Tongariro, i
te matenga ai i te horo i Te Rapa.
72. —HE TANGI.
Na ?.
Ko tenei waiata kei te takiwa o te rawhiti e waiatatia ana, kei
nga iwi o Matatua, kei te Whanau-a-Apanui. kei a Ngati-Porou;
engari ko te Ngati-Porou mohio ki taua waiata na te Whanau-
a-Apanui. E rua nga whiti e tino waiatatia ana, ko te whiti
tuatahi, ko te whiti tuarua. Ko te whiti tuatoru i kitea ki te
pukapuka a McGregor (S. 109, S. 180). I nga pukapuka kua
perehitia kaore i noho nga whiti nei i te wahi kotahi, a tera e
maharatia he waiata ke tetahi, he waiata ke tetahi. Ko te
whiti tuatahi kei " Nga Moteatea" p. 237, kei McGregor (S. 39).
Ko te whiti tuarua kei Nga Moteatea p. 416, a kei McGregor
(S. 109).
Kei te pukapuka a Tiwana Turi aua whiti e rua, kaore te
whiti tuatoru. Ko te kaupapa e mau i raro ake nei i whai i to
Nga Moteatea, he wahi ririki nei i whakatikatikaia.
Kei e Bt. 3/28 te whiti tuarua na Paitini Wi Tapeka (Te
Whatu) o Tuhoe i korero ki a Te Peehi (Elsdon Best). E
ki ana a Paitini na Tikina taua waiata mo Te Umuariki, ho
rangatira no Tuhoe. Ko Tikina te whaea o Te Whenuanui.
he rangatira no Tuhoe.
|
|
56 s43 |
▲back to top |
Ko nga whakamarama o te waiata nei kei te nga
tangata e marama ana e tuku mai.
Ref: M. 237 & 416, S. 39& 109 & 180, T. Turi p.
Tera Tariao1 ka moiri ki runga.
Na runga ana mai te utu2 ki Rangiao'3.
Te ngakau haere whakakuru tahi tonu.
No nui o rangi ra te mahara i raru ai;
Na te kamo anake tana ngongi4 hua noa;
Koia tenei hanga e wairutu noa nei,
Aroha i mahuki ki te makau i te rangi.
Kati na. e Awa. te mahi te haramai,
'Mea nei te kiri ka tauwehe ko tawhiti.
Whamamao rawa, te ripa tauarai
Ki to tai whenua kei hoki atu te " ingoingo.
I maringi a wai te taru nei a te toto, ka v
ki waho;
Mei ahatia koe i pakaru mai ai?
Werohia pea te kopere5 tupua
Nau e Tauwhare6, ka wheoro ki te rae
O Taumata-maire; mei kai kanohi kau
Taku nei titiro ko koe nei, e Te Heka7.
Wairua e tu kei8 te hohoki mai.
Ka pa ia nei ko te puna i rukuruku9;
Waka kua pakaru ka eke au i te hipi10,
Puke ki Oihi11, kei hoki mai te manako, i.
Takiri ko te ata kia korihi te manu;
Mataotao noa te tautanga iho.
Kei whea ko te tau i rangia e au?
'Ra ka tuku atu ki te kiri e kakara.
Nau12, e hine, i toko kia mamao.
Waiho ki te tinana ko te toiki13 kapara.
E tu ki te ngahere o te Tipi kei tua.
Awhea e Tua tuku ai te tere,
Hei pere ki te tai o Hauraki i tua?
' A tomokia atu te whare o Tiaho14,
Tau kei a Oke15 kei riro noa mai.
Aha i riri ai? Mau ano te tinana, i.
E to e te ra, rehurehu ki te rua;
Taua e haere kia tauaraitia
Te kiri i awhi ai maua ko te hoa.
Ka iri au, e, i te kiri o te ngutu.
Heoi ra-mota16 i matea iho ai,
Ka tauaki ki waho a taua nei mahi.
Me rehu-a-ngongi17 te hua i aku kamo,
Te aroha ra, e, o te hoa ka wehe;
Ta nei e paka18 tau-ohi tonu koe.
He waka pakaru au, e taea te aukaha, i.
|
|
57 s44 |
▲back to top |
1Tariao. —He whetu kei roto i te Mangoroa.
2Utu. —-He tau-kahiwi. Ki a T. Turi, " hiwi. "
3Rangiao—Ki etahi " Rangiaho. " Ko Rangiaohia pea?
4Ngongi. —Ki etahi "ngohi"; he he tera. Ko tona tikanga he "wai. "
He urunga no tera kupu " Wai" ki te ingoa o tetahi rangatira
ka whakatitahatia, ka kiia he " ngongi"; koia enei kupu,
" Ngongirua" mo te wairua " ma ngongi e titiro te ao ka rere-
mai?"
5Kopere tupua. ——Mo te pu.
6Tauwhare. ——Ki etahi ko " Tuwhare. "
7 Te Heka. ——Ki etahi " Te Heke. "
8Kei. ——Ki etahi " kaati te hohoki mai. "
9Rukuruku. —Ki etahi he ingoa tenei no te puna.
10Hipi. —He kupu pakeha " ship. "
11Oihi. ——Ki etahi " Oihe. "
12Nau, etc. —Ko tenei me te rarangi i raro iho kaore i ta T. Turi.
13Toiki kapara. —Ki etahi " toiki mapara, " " kohiwi mapara. " He
rite tonu enei kupu.
14Tiaho. ——E kiia ana he rangatira no Hauraki.
13, Oke. —Ki etahi " Hope"; ki etahi ko "Heke" o Nga-Puhi ra.
16Ra-mota. ——Ki etahi iwi " ra-mata. "
17Rehu-a-ngongi. —Rehu-a-wai.
18E paka tau-ohi. —Kaore i te marama enei kupu.
73. —HE TANGI MO TE KOROHIKO.
Na TUPAEA. (Ngai-te-Rangi. )
Ko tenei waiata i taia ki "Nga Moteatea" (M. 69), a ki te
pukapuka a McGregor (S. 2/59). Kei reira e whakamaramatia
ana, he tangi na Tupaea mo tona teina mo Te Korohiko. Ko
Tupaea he rangatira nui no Ngai-te-Rangi, no Tauranga. E
Tukua atu ana ki te hunga e mohio ana ki ona tikanga o tenei
waiata, kia whakamaramatia mai. Kei te Waiata nama 50 e
whakahuatia ana a Te Korohiko.
(Ref: M. 69, S. 2/59-)
Tera1 te whetu kapokapo ana mai.
Ko Meremere2 ano taku e hiko atu:
Tauhokai ana Kopu3 i te ata.
Ko taku teina tonu tenei ka hoki mai.
Taku tira4 kahurangi ka makere i au;
Naku i tuku atu i te hinapouri
Nga titahatanga i waho5 te Tahua6,
E whano ana ra ki te kawe a riri;
Kia tu mai koe i mua i te upoko
I te whana7 tuku-turi. i te nui 'Ati-Tahu8;
Kia puhia koe te ahi9 a te Tupua;
Kia whakamuraia te paura o tawhiti.
Kia whakatauki au e. te mamae, he mamae ra!
Haehaea koe ki te mira10 o tawhiti,
Kia rewa te hinu ki roto o Kaituna;
Iri mai, e Pa, i runga i te ata-mira,
Kupa mai, e te hoa, kia rongo atu au
I te takiritanga o te ata na.
|
|
58 s45 |
▲back to top |
Me whakahoki koe nga mata11 tahuna
I waho o Tauranga; ma o potiki12
Koe e hurihuri iho ki te papa o te waka:
Kia tirohia iho to kiri rauiti.
To mata i haea ki te toroa a tai.
He toroa tataki no runga i Karewa15 na.
1Tera te whetu. ——Ki te S. 2/159 "Kapokapo kau ana nga whetu o te
rangi. "
2Meremere. ——He whetu rere ahiahi, ko Venus ki te pakeha. Ki te
rere ata ka kiia ko Kopu.
3Kopu. ——Ki te S. 2/59 " te whetu. "
1Tira. —Ki te S. 2/59 " tau. "
51 waho. —Ki te S. 2/59 " I raro. "
6Te Tahua. —Kei te ngaro tenei.
7I te whana, etc. ——Kaore tenei raua ko te rarangi i raro iho nei i roto
i te S. 2/59.
8'Ati-Tahu. —Kei te ngaro tenei.
9Te ahi a te Tupua. ——Mo te pu. Ko tetahi ingoa tenei o te pakeha i
te wa e hou ana ki te Maori, he Tupua.
10Mira o tawhiti. ——Ko te mira he mea kotikoti na te Maori. I konei
ko a te pakeha hanga pera. Ki te S. 2/59 " mahi tupua. "
11Mata tahuna. ——Ki te S. 2/59 " matarae. "
12Potiki. ——Ki te S. 2/59 " o tamariki. "
13Karewa. —He moutere kei waho o Tauranga.
Engari ia ko nga tino whakamarama kei te iwi nana te waiata.
74. —HE TANGI MO NGATI PAREKAWA.
Na KOKOPU. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko tenei waiata mo te matenga o Ngati-Parekawa. hapu e
Ngati-Tuwharetoa. i a Ngati-Tamatera o Hauraki ki Piri-peka
peka. Ko Hihitaua te rangatira o te taua. Ko Piri-pekapeka
he pa kei te taha hauauru o Taupo, kei tetahi o nga peka o
Rangitukua. e tuku iho ana ki te moana.
He whanaunga a Hihitaua ki a Ngati-Parekawa. He mea
whakaware e te taua ka mate a Ngati-Parekawa. Kaore hoki
to ratau pa e taea ake: na. ka whakawaia kia hekeheke iho. Ko
Kokopu i te taha o Taupo, e whakatangi ake ana i tona putatara.
he whakatupato ake ki te pa. Kotahi i rere ko Pahu. Ka
heke iho te iwi ra ki te taua i raro, ka hopuhopukia. ano "" he
parera i te mahanga. " Ka hereherea ki te taura, ka takina ki
runga i nga waka. Kei reira te wahi i poreterete ai. Ka
whakawhitia ki rawahi o te moana ki Motutere: kei reira kii
patupatua.
(Ref: M. 227. )
Noho noa Meremere, kaua i te tangata
Nana te tohe, nana te maro.
Rere ke mai nei he parera noho noa
A Rau-maroro1.
E kore e noho noa i te tarawaha2.
E ai te karena3.
Ka pau te ki atu. whakataha ki tahaki
He po taua tenei e hoki kai tua o Manuka4.
|
|
59 s46 |
▲back to top |
I hakua hei aha te uri o Te Tahiwi?5
Hihitaua6 riri whakawareware
Ngakau kino tama e te uri o te Huia7;
I a Rangitaiki8, i a Te Wiwini-o-rongo
Patu whakawai, ka hua ki te ora tonu ake tenei.
Tena ra, e, nga hau o Punaweko9
Hei whakariupapa10 mania paheke
Haere atu i tou huarahi,
I te wai kowhitiwhiti11 a Paretuiri12.
I te whiti pakeha,
I a Te Wharaunga13 kia pukanatia.
Kia tanuku noa o kiri angaanga.
Wareware ana hoki, e Raha, 14 to ngakau
E hao nei koe ki te tu ki te riri,
Ki te tuku a po na te awa i poreterete15.
He wareware ano te whakatauki atu,
Hei16 huanga te atua kia ware noa iho
I mohio o Tupuna ki te whakatupapa17.
Taka marire ki te hanga
E whakamatakuria nei a te riri.
I moimoia ake te kiri, i tukutahuatia
Hei utu mo nga18 hanga a Te Riupawhara19,
Mo Wahineiti, mo Pataua, mo Te Hau-o-Taranaki
Mo te kohatu20 a Te Rangimaheu
I runga o Whakatara
I roto o Motutere21 i reira te ripanga22;
Herehere kau ana te taura ki a koutou,
Kihai i haparapara23, kia kai atu Tahuna24.
Kia nui ai te hara, e i.
1Rau-maroro. —He tupuna no roto i nga korero a Ngati-Tuwhare
ia te tangata hopu parera ki te mahanga. Ka rite ki a
Parekawa i haere noa mai ki te whakawai a Hihitaua.
2Tarawaha. —I te wahi tuwhera.
3Karena. —Kare na? Mo te whakatupato ake a Kokopu, i whai
ake. ai i te putatara, he whakaaro.
4Manuka. —Te Manuka i Onehunga ra, he whakatauki.
5Te Tahiwi. —He matua no Hihitaua.
6Hihitaua. —Kua whakamaramatia i runga ra.
"Huia. —Ki etahi korero he rangatira no Ngati-Raukawa; ki eti
Parehuia, whaea o Hihitaua.
8Rangitaiki, Te Wiwini-o-rongo. —No Ngati-Whakatere enei tan
uru ki te ope a Hihitaua.
9Punaweko. —He kainga, he mara kei Piri-pekapeka.
10Whakariupapa. —Ki M. 227 " Whakariua, " tona tikanga hei ha
11Wai kowhitiwhiti. -—Ko te wai o Taupo.
12Paretuiri. —No Ngati-Parekawa.
13Te Wharaunga. —No Ngati-Raukawa i roto i te ope a Hihitaua.
14Raha. ——Te Raha, no Ngati-Whakatere; i te ngaro ke ia i te
mai o te ope a Hihitaua; mei hohoro mai mana e pa
Hihitaua.
15Poreterete. ——Penei i te parera i te moana e tupotupou nei.
16Hei huanga te atua. —He korero whakaware na Hihitaua.
|
|
60 s47 |
▲back to top |
17Whakatupapa. —He mohio ki te ata titiro i te ahua o te riri. Ina
hoki ko Tuhera he tipuna no ratau. I tetahi pakanga ki
Whanganui ka puputia e ia nga monoao, kia pohehetia ai he
tangata; ka rere i roto i te kapa o te hanga ra me te taiaha.
Ka pohehe a Whanganui he nui tangata, ka heke. Kei tenei
whakaware a Hihitaua kaore rawa nga uri i tupato.
8Nga hanga. —Ko Wahineiti, ko Pataua, ko Te Hau-o-Taranaki i mate
' i a Ngati-Tuwharetoa ki Waimanuka, i Rangatira, I
- Taupo. No Ngati-Raukawa era.
I9Te Riupawhara. —He rangatira no Ngati-Tuwharetoa, ko Waihi te
kainga i te wa ano i a Te Heuheu nui.
20Te kohatu Te Rangimaheu, etc. —Ko Te Rangimaheuheu, ara ko Te
Heuheu. Ko Whakatara kei runga ake i Waihi, he papa kohatu
• i takea ai tera ingoa a Whakatara.
21Motutere. ——Kei te taha rawhiti o Taupo, kei uta atu o Motutaiko.
I patupatua ki reira a Ngati-Parekawa.
22Ripanga. —Te huihuinga.
23Haparapara. —Kihei i korero nga waha.
24Tahuna. —He atua pera i a Tunui-o-te-ika ma ra.
75. —HE POPO, ARA HE ORIORI.
Na TE HUAKI. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko tenei waiata na Te Huaki, no Ngati-Tuwharetoa. Ko
tona kainga i Poaru, kei runga atu o Pukawa, Taupo ki te
hauauru. He popo tenei mo tana tamaiti mo Tutetawha.
(Ref: M. 45. )
E tama i kimihia, i rangahautia i raro i a Papa1.
Kokiri ake ana i te rua o te ra.
Kore koe e kitea nga taumata ki Okahukura2.
Tangi to tapae, ka rongo o papa. ka hoki ki te
ao na.
E tangi ana koe? He makariri tou?
Nau i kuhu mai i waenganui o te takurua.
Ka whakapiri noa te kora3 o Mahuika,
Ka taka te ahuru.
Tenei e tama, te whare i tohia, te kaka4 o te
waero.
Kei o tuakana; e mau ana mai Tamore5 i te kaki
Hei ata mohou, tu ake ki runga ra.
Tohou waka na ko Whakatere-kohukohu6, e hoe
ai i te wai;
'A u atu ana nga mata-kurae ki te Kawakawa7.
Tangi te motoro ki te whare wahine i a Tikina8.
i a Takaia9.
Takahi o waewae nga one kirikiri ki Okokako10.
Hohoro te whakaputa i te kongutuawa i Otutira11.
Kitea mai koe e Te Rangikaiwhiria12.
|
|
61 s48 |
▲back to top |
Tohou ara na e haere ai koe nga titahatanga
kei Whakapipi13:
Huri atu ki tua te Mata-tukerehanga14 ki te
Raupo, 15
'A hengia koe he tira i ahu ke mai i te muri.
A whea ka rarahu kia turupoutia te Remu-o-te-
huia?16
'A tomo ki te whare i a Te Ra-wharitua17.
"A whakatau mai na uta na te awa i Whanganui18.
Huri to aroaro te pukepuke ki Hauhungaroa19.
Tikina, huakina i te keke o to kuia20.
"A takiritia i te Rangaranga-na-Maui21.
Hei whakaatau mai ki tou ringa, ka hoki e.
Papatuanuku.
2Okahukura. —Kei te taha hauauru o Roto-a-Ira. Ko te take o tera
ingoa he patai na Turahui, " Ko wai, ko wai te tangata i te
kakahu kura?" Ka whakautua, "Ko au, ko au, ko te Manu-
nui-a-Ruakapanga. "
3Kora o Mahuika. —Ko te ahi.
4Kaka, etc. —Mo te kaka o te waero kuri, he mahiti.
5Tamore. ——He hei-tiki, kei a Ngati-Hinemihi.
6Whakatere-kohukohu. ——He hei-tiki tawhito, ki ta Hori Kerei korero,
i riro i a Hongi, a i mau iho ki tana whanau no te maunga rongo
o te whawhai a Hone Heke ka whawatakotoria e Heke ki te
aroaro te Kawana. E ki ana a Te Taite he waka.
"Te Kawakawa. —Kei te taha hauauru o Taupo, kei ko atu o Waihora.
8Tikina. —He wahine na Te Kohika, na reira a Te Rerehau, i moe ai i a
Te Tomo.
9Takaia. —He wahine; ko nga uri kei Ohau, ko Te Kerehi Roera ma.
10Okokako. —He kainga.
11Otutira. —He awa.
12Te Rangikaiwhiria. —Ko te papa o Te Tomo i moe ra i a Te Rerehau.
13Whakapipi. —He hiwi kei raro atu o Okokako.
14Te Mata-tukerehanga. ——He whare kei Te Raupo.
15Te Raupo. —He pa kei Whangamata, kei te pito whakararo o Taupo.
16Te Remu-o-te-huia. ——He hiwi, ara, he aranui e ahu pera ana ki
Hauhunga roa.
17Te Ra-wharitua. ——Ko te tangata tenei nona tera whare a Te Mata-
tukerehanga.
18Whanganui. ——He awa e puta ana ki te moana o Taupo.
19Hauhungaroa. ——He maunga kei te taha hauauru o Taupo.
20To kuia. ——Ko Te Rerehau kua korerotia ake ra.
21Rangaranga-a-Maui. —Ko te korero hoki a Ngati-Tuwharetoa, ko nga
pua manu he mea ranga mai na Maui no Hawaiki ra ano. Kati
ko te tikanga o tenei kupu mo nga rakau, mo nga miro, mo nga
papauma, mo nga matai.
76, —HE TANGI MO TE MATENGA I TE
IKA-A-RANGANUI.
Na NGATIWHATUA.
Na S. Percy-Smith i whakamarama.
Na Puriri o te Uri-o-hau. hapu o Ngati-Whatua, i korero
tenei waiata ki a S. Percy-Smith, a taia ana e tera ki te J. 10/36,
a ki te Wars p. 346. He tangi mo te matenga nui o Ngati-
whatua i a Hongi Hika ki Te Ika-a-Ranganui.
|
|
62 s49 |
▲back to top |
Kua taka te whakatipuranga i pakanga ai a Ngati-Whatua
ratau ko nga hapu e piri ana ki a ratau, e noho ra i Kaipara,
i te Wairoa (Dargaville), i Kaihu, i te takutai o Ripiro ki
Maunganui, e pakanga ana ki a Nga-Puhi. Ka toro haere ena
pakanga. Ko te hinganga nui o Nga-Puhi i aNgati-Whatua i
Moremunui i te tau 1807, kaore ano te pu i tae mai i tera wa.
Na tata tonu ka mau a Hongi Hika i reira, na te horo ki te rere
ka ora; engari i mate etahi o tona whanau, o ona whanaunga.
E kiia ana ko te take nui tera i haere ai a Hongi ki Ingarangi
i te tau 1820, he kimi pu, hei ngaki i te mate o Nga-Puhi. hei
huna i a Ngati-whatua. He maha nga whawhai a nga iwi nei
ki a raua i muri iho; otira no te tau 1825 katahi ano ka anga
nui te pakanga a Hongi ki a Ngati-Whatua Ko Te Ika-a-
Ranganui tena. Ka haramai a Hongi Hika me tana ope e rima
rau, he pu katoa; ka noho atu a Ngati-Whatua. tona mano, e
rua ano nga pu, e ai ki te korero. He iwi toa a Ngati-Whatua;
a tata tonu ka whara i a ratau a Nga-Puhi. Kati, he aha ta te
rakau Maori ki te pu o tawhiti? Rere ana te toto o Waimako
i taua ra, puni ana te wai i te tinana tangata.
Ko nga korero o tenei pakanga kua tuhia e Percy-Smith ki te
J. 10/36, a ki te Wars pp. 329-352.
(Ref: J. 10/36, Wars 346. )
Tera te marama ka mahuta i te pae!
E Pewa1 moe roa! Kati ra te moe!
Maranga ki runga, ka tu taua
Ki runga te parepare, kia rokohanga atu
Te Kauwhakatau2, te nui 'Ati-Waka3.
Tenei to pu, ko Wehi-ki-te-rangi4;
Tenei, to pu, Te Ata-o-Kaihihi4.
Kei apo to hoa.
Ka tau korua ki whare kinatu.
To matua nui ki a Tama-na-tina:
Mana e whakarewa te kakau o te hoe.
Ka manu ki te Tapuae-nuku"'.
Ka whara kei muri, tui ana te toto
Te whana o te rangi
Paenga rangatira ki runga o Kaiwaka6:
Ka whakarauikatia ratou ki reira.
Tautika" te haere ki runga ki te kaipuke
Mo koriwhai8, mo Moremu-nui9.
Ka u ra, ka koa ia kia riri poka hou,
He hau tangi kino na Tama-na-rangi.
Ka mate mai te utu te puke o Ihe.
E kai na ahau te roro o Hongi
I haere koutou i te Tane o roto,
I te riri whatiwhati i roto o Waimako10.
Te moenga o te iwi. e.
1Pewa. —He rangatira no Ngati-Whatua. Ko tona pa ko Mata-werohia.
e tata ana ki te Ika—Ranganui.
2Te Kau-whakatau. ——He waka taua.
|
|
63 s50 |
▲back to top |
3Ati-waka. —He hapu no Te Uri-o-hau.
4He ingoa no nga pu a Ngati-whatua.
5Tapuae-nuku. —Ko te kahukura nei ranei, he ingoa kainga ranei.
6Kaiwaka. —Ko tetahi o nga awa e tata ana ki te Ika-a-Ranganui.
7Tautika, etc. —Mo te haerenga tenei o Hongi Hika ki Ingarangi i te
tau 1 820, ki te tiki pu, hei huna i a Ngati-Whatua.
8Koriwhai. —He rangatira no Nga-Puhi, i patua e tetahi hapu a Ngati-
whatua ki Mahurangi, ar kai Kohuroa: he takahi no te ope a
Koriwhai i nga wahi tapu. No te tau 1820, i a Hongi e ngaro
ana ki tawahi. Ko tetahi tena o nga take kino a Nga-Puhi ki
a Ngati-Whatua.
9Moremu-nui. —Kua whakamaramatia i runga ake ra.
10Waimako. —He awa iti e hono ana ki Kaiwaka. I reira te hinganga
nui o Ngati Whatua, i rere ai te toto.
77. —HE TANGI MO TE KURU-KANGA.
Na HARURU. (Ngati-Hinemihi, Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko Haruru no Ngati-Hinemihi, no Ngati-Waewae, hapu o
Ngati-Tuwharetoa. He tangi tenei nana mo tana tane mo Te
Kuru-kanga. no Whanganui; ko te pa o taua tangata ko Te
Kiritai, e tata ana ki Moutoa. I tangihia iho e Haruru i Marae-
kowhai, i roto i te awa o Whanganui.
Haruru=Te Kuru-kanga
Haruru (2)
Mariana=Te pakeha
Pipi=Iwikau
I—————'—————————————————•
Te Oti Kati=Rihi Toro Iwikau
He mokopuna a Iwikau na Te Heuheu Iwikau.
(Ref: M. 62, S. 71. )
E tangi1 e te ihu, e waitohu ana koe;
Me whai tohu hoki te mea kei te mahi?
Kei te ruru tonu te ruru2 a Te Ihonga,
E te mate i au e koro-makina nei.
Ka waia3 te kanohi i4 te tirohanga atu
Nga taumata koe o whakapau5 mahara.
He manu koa6 nge-au, e taea te rere atu,
E taea te hokahoka he parirau moku?
Kihai7 taku manawa i piri mai ki au.
I tarewa tonu atu te ao hau, e rere
Na runga ana mai o nga8 ra ia;
Kei tua te tane, e aroha nei au, e.
E kai9 arohi ana i au ki te whare.
Ka kino te tane ki te noho tahi mai;
Ka motu koe ko tawhiti, ka rau aku mahara
Mo10 te roimata ra. e paheke i aku kamo, i.
1E tangi, etc. —Ko tenei whiti kei te S. 71, kaore i te M. 62.
|
|
64 s51 |
▲back to top |
2Te ruru a Te Ihonga. —Ki te S. 71 ko " te ruru o te ihonga. " Kei
roto ano i tetahi waiata e penei ana: —" Tenei aku mahara kei
te piki tonu kei te heke tonu, te ruru a te Ihonga e kore nei e
matara te wewete. " Ko te ihonga ki te aho here i te whaea
ki te tamaiti. Tena pea he ingoa tangata a te Ihonga?
3Ka waia, etc. —Ki te S. 71 ko te whiti whakamutunga tenei.
41. —Ki te S. 71 " ki. "
5Whakapau mahara. —He kupu, ehara i te ingoa kainga. Ko nga
taumata e whakapau ai nga mahara.
6Koa nge-au. -—S. 71 " koia au. "
7Kihai. —Ki te S. 71 ko te whiti tuatoru tenei.
8Hiwi ra ia. —Ki te S. 71 " hiwi maunga. "
9E kai arohi, etc. —Ki te S. 71 kei te noho tauwhitiwhiti, kei te wehe
ke i tona whiti e tika ana.
lOMo. —Ki te S. 71 " na. "
78. —HE WAIATA AROHA MO TAITIMU.
Na KAHOKI.
Na Te Taite Tomo i whakamarama.
Ko te Kahoki tenei nana te waiata nama 58. Ko tenei waiata
ana mo Taitimu. E ki ana a Te Taite no Ngati-Tuwharetoa
tera tangata.
Ko te kaupapa ka taia ki raro nei ko te mea i Nga Moteatea
(M. 123), e ki ana hoki a Te Taite, kei te tika tera. I taia
ano hoki tenei waiata ki tetahi o nga pukapuka a White
(W. 3/44) engari he maha nga wahi taupatupatu o tera. I taia
ano hoki ki te Waka Maori (W. M. 11/191), engari he mea
whakawhitiwhiti etahi kupu e te tangata nana i tuku ki taua
pepa.
(M. 123, W. 3/144, W. M. 11/191. )
E kui ma, e, katahi hanga kino, e,
Haramai ki au whakaiwikore ai.
Kia kotahi te mate mo roto i au,
Kia au iho ai taku noho ki raro ra;
He rau maharatanga e te ngakau, e.
Kia inumia atu i te ia tai-heke.
Ko te toka tapu au ki Omanga1 ra, e,
Uhia atu ai e te rehu tai-toko, 2
Hei whiu i au ki waho ki te moana,
Kei noho au3 i konei manioro noa ai, e.
Tu ai ki te riri, ko wai e rongo ake?
Kua mate noa atu maua nei ki te wai.
Kia kaha e te ori4 tau pupuhi mai, e.
Hei whiu i au ki runga ki te rangi ra.
Ki kona koutou tupekepeke ai, e,
Kapokapo kau ai o koutou ringaringa i.
1Oruanga. ——Kei Kawaha, Rotorua.
2Tai-toko. —He tai whakapuku.
3Au i konei. —Ki etahi " au i te ao. "
4Ori. —He hau kino, he tupuhi.
|
|
65 s52 |
▲back to top |
79. —HE WAIATA AROHA MO TE RANGI-HIROA.
Na MAHORA. (Ngati-Rora, Ngati-Maniapoto. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
Ko tenei waiata mo Te Rangi-hiroa, matua o Te Moana-
papaku, ara mo Te Huiatahi. No Ngati-Tuwharetoa a Te
Huiatahi. Ko te wahine nana tenei waiata no Ngati-Rora,
hapu o Ngati-Maniapoto, ko Mahora te ingoa. I rangia a Te
Rangi-hiroa hei tane mana. No te tira o Ngati-Tuwharetoa
ki Kawhia, ki Marokopa, ka tae ki Mokau ka kite a Te Rangi-
hiroa i te tamahine a Te Herepu, i a Anewa-i-te-rangi, ka whai
ki tera. Ka tae te rongo ki a Mahora ka tangihia e ia tenei
tangi. I moe a Te Rangi-hiroa i a Anewa-i-te-rangi, i takea
ai a Ngati-Tuwharetoa ki roto i a Ngati-Maniapoto, i a Ngati-
Tama, i a Ngati-Mutunga.
Na Te Taite tenei whakararangitanga o nga whiti nei; e ahua
rereke ana ki te M. 47. E rua urunga o te waiata nei ki te
pukapuka a McGregor; kei te S. 30 te whiti tuatahi te whiti tua
tru; kei te S. 2/41 nga whiti e toru nei, engari he rereke te
whakararangitanga, a kei reira etahi rarangi kaore i te M. 47,
i ta Te Taite ranei.
Kei te S. 20 e kiia ana ko te tikanga o tenei waiata he wahi
o te whenua, i tangohia e tetahi tangata mana. Ki te S. 2/41
e kiia ana he waiata mo Te Herepu, papa o Weta.
(Ref: M. 47, S. 30, S. 2/41. )
Te ao o te tonga1 e whatino mai ra, e.
Haere ano koe te hiwi ki Aotea2 ra, e;
Kei raro Te Herepu3 e moea iho nei, e.
E tamaua4 nei e maua ko ngakau.
Kai noa i te kai, te uru ki roto ra. e,
I whanake5 te aroha i te pito ngakau.
Me tia6 ki te miru kia wawe ko te ngaro e.
Me wehe" ki te wai, kia ora ai au, e,
Kei haehae-oratia8, kei taiaritia, a i.
Whakarongo ki te tai e tangi haere ana, e,
Whakarikiriki ai te rae kei te Huruhi9;
Tohu10 aio mai nohou, e Te 'Hiroa11, e.
Nau12 rawa te kikini, i manuka ai ahau, e i.
1Tonga. —Ki te M. 47 e penei ana, " Ao o te ori. " Ko te ori he hau
kino, he tupuhi.
2Aotea. —Ko te Aotea nui tonu i raro atu o Kawhia.
3Te Herepu. —Kua whakamaramatia i runga ake ra.
4Tamaua. —E ki ana a Te Taite ko te tikanga, *' e kinongia nei. " Kei
te W. D. 5, e penei ana te tikanga " e arohatia nuitia nei. "
Mehemea kei te tika te whakamarama i runga ake ra mo te
kaupapa o tenei waiata, kaati ko ta Te Taite te tika. Ko te
ahua pea ko te tikanga o te kupu, ra " tamaua e mea ana" e
whakaarohia nuitia ana ahakoa he whakaaro kino, he wha-
kaaro pai ranei.
5I whanake. —Ka whanake.
6Me tia ki te miru. —Ki te M. 27 "me tia ki te miri. " Ki te S.
2/41 "me tui ki te ngira,
"Me wehe ki te wai. ——Ki te S. 2/41 " me tuku ki te wai. "
|
|
66 s53 |
▲back to top |
Kei muri iho i tenei rarangi ko enei kei te S. 30, kei te S.
S. 2/41 "me tui ki te ngira. "
E kore te roimata e purutia e au
Me tuku tonu atu kia maringi me te wai
Me tuku ki roto ra koromaki mai ai.
Kaore ena i te M. 47.
8Haehae-oratia. —Ki etahi naihi-oratia. *.
9Te Huruhi. —Kei te S. 30 "te Harihi, " a kei te S. 2/41 "te Uruhi. "
Kei te he ena. Ko Te Huruhi kei tua atu o Mokau, he kurae.
10Tohu aio, etc. —Ki te S. 2/41 e penei ana, "Pounga waihoe mai na
hau e te Hiroa.
11Te Hiroa. ——Ko Te Rangihiroa.
12Nau rawa, etc. —Kei te S. 2/41 e penei ana, " Na hau na te kikini, he
manu kai ahau. " No te kai tuhi te pohehe o tera.
80. —HE WAIATA TANGI NA TUKEHU RAUA KO
WETEA, I MUA O TE PATUNGA I A
RAUA I TE TOTARA.
Na NGATI-MARU. (Hauraki. )
No te wa tenei waiata o nga whawhai a Hongi Hika ki a
Ngati-Paoa, ki a Ngati-Maru, ki era atu iwi o Hauraki. Ko
Mauinaina te pa o Ngati-Paoa i whakaekea ai e Hongi Hika,
ka mate te mano o Ngati-Paoa me tona rangatira me Te Hinaki,
ko nga morehu i rere ki Waikato, ki Patetere. No muri ka
ahu te ope a Hongi ki Hauraki, ki a Ngati-Maru, ka haoa te pa
a Te Totara, kaore i eketia. Katahi ka houhia e Hongi ki te
maunga-rongo patipati, ka tapaea e nga rangatira o NgatiMaru
i te pa ra nga mere, na Te Aka ko Te Uira, na Te Puhi ko
Tutaeo-Maui. Ka maunu atu te taua a Hongi i runga i o ratau
waka, ka warea te tangata whenua. Kei Tararu ku tau nga.
waka ra, ka whanga ki te ahiahi; a, no te po ka hokia mai ka
tomokia te pa, a Te Totara, ka patua nga tangata. Ka mau i
kona a Wetea raua ko Tukehu. he tai-tamariki, he tamariki
na Te Puhi raua ko Te Aka.
Na nga tamariki ra i tono kia Hongi, taihoa raua e whaka-
mate, kia poroporoaki raua ki te iwi, ki te whenua. Ko ta
raua waiata tenei i raro nei. Ka mutu ta raua poroporoaki,
ka whakamatea raua; e kiia ana he mea oka na Hongi.
Ki etahi e wehea ana e rua enei waiata. Ki etahi he waiata
kotahi tonu, engari e rua nga whiti.
(Ref: M. 38, Wars 197, W. 2/35, W. 5/140, 141, 146,
Ika 310 J. 9/32. )
1.
Takoto1 ai te marino, horahia i waho ra,
Hei paki haerenga mo Haohao-tupuni2.
Noku te wareware3, te whai ra nge-au4
Te hukanga waihoe nau, e Ahurei!5
Kai tonu ki te rae ki Kohi6 ra ia.
Marama te titiro te puia i Whakaari7.
Ka taruru tonu mai, ka hora8 te marino,
Hei kawe i a koe te Pou-o-te-Kupenga9
Na Taramainuku, ko wai au ka kite?
Kurehu au te titiro ki Moehau10 ra ia.
Me kawe rawa ra hei toko11 pou, e,
Ki tawhiti riiro ra, ki te ketunga rimu.
|
|
67 s54 |
▲back to top |
2
Kaore te aroha e komingomingo nei,
Te hoki noa atu i tarawahi awa.
Tenei12 ka tata mai te uhi a Mataora.
He kore tohunga mana, hei wehe ki te wai,
Kia hemo ake ai te aroha i ahau.
He kore no Tukirau13 kihai ra i waiho
He whakawehi, e, mo te hanga i raro nei.
Nou nga turituri pawera rawa au;
Taku turanga ake i te hihi o te whare,
E rumaki tonu ana he wai kei aku kamo-
1Takoto ai te marino. —Ki W. 5/140 e penei ana, "E hora te marino. '"
2Haohao-tupuni. —He ingoa waka no Ngati-Maru.
3Wareware. ——Ki W. 5/140 he penei "wairangi. "
4Nge-au. —Ko au, he reo no runga i a Tainui, a e rangona ana i runga i
a Te Arawa.
5Ahurei. -—He rangatira toa no Ngati-Maru. Na Tau Henare, M. P.
i korero te haerenga atu o Ahurei me tana ope, ka hoe atu i
Hauraki ki Pewhairangi. Ka tae ki te rae i Tapeka, i Koro-
ra reka, ka kitea iho e Tara, he rangatira no Ngati-Hine. Ka
ui iho tera, "E ahu ana koe ko whea?" Ka whakaatua ake,
" Ko te awa o Te Kerikeri, ko ko i a Kaingaroa. " Ko Kainga-
roa he rangatira tonu, engari tera ano te makenu o tona
whakapapa Ka karanga iho a Tara, " Hei. " Ehara ra toku
hoa a Kaingaroa, he purupuru, he taka; a pa tau ko au ko te
titi, ko te aporei, a Tama-purupurumarire, ko Ngati-Rangi, ko
te angaanga titi iho i te rangi. E puare nei ra te awa o te
rangatira, a Taumarere. " Ka whakama a Ahurei, na tau
noa iho i te Rere-i-Haruru. Ka mate i te kai ka patua etahi
pa hangahanga noa iho. Kei runga atu o te Rere-i-haruru
tetahi awa i peke ai a Ahurei, e kiia nei i tenei ra ko Te Peke-
a-Ahurei.
Ko tetahi take tena o te whawhai a Hongi Hika ratau ka
Nga-Puhi ki a Ngati-Maru.
6Kohi. —Ko te kurae i waho o Whakatane, i te taha rawhiti. He pou
whenua karangaranga no tera takutai, e kaha aria te haere £
roto i nga waiata.
"Whakaari. —Ko te motu e kiia nei ko White Island, he puia.
8Ka hora te marino. —Ki te W. 5/140 e penei ana, "ka wehe te
marino. "
9Te pou o te kupenga
Kei te ngaro tenei.
a Taramainuku
10Moehau. —Ko te matarae i waho o Kapanga.
11Hei toko, etc. ——Ki te W. 5/140 e penei ana, "Ki te toko pau e ki
tawhiti ra, ki te ketunga rimu. "
12Tenei ka tata mai, etc. —Ki te W. 5/140 e penei ana "Tenei ka taia
mai. " a i noho penei tenei rarangi ki muri i tera kupu "tara-
wahi awa. " Otira ki te W. 2/35 kei raro rawa iho tenei
rarangi, ara ke i whai i muri iho i " tarawahi awa 8 ko era
rarangi na
" He kore tohunga mana hei wehe ki te wai
Kia hemo ake ai te aroha i ahau?"
He pena ano hoki ki M. 38 (Nga Moteatea).
Ko te kaupapa i tuhia nei na Hoani Nahe i hoatu ki a White,
ki a Percy-Smith.
E penei ana ki " Nga Moteatea, " " Tenei ka tope mai te uhi a
Mataora. "
13Tukirau. —Kei te ngaro tenei.
|
|
68 s55 |
▲back to top |
TE TAPIRI.
NAMA 57.
Ki Te Etita.
TENA koe kia ora tonu i roto i nga manaakitanga maha.
Heoi te mihi.
Na nga whakamarama i puta i roto i te Toa koia i whai waahi
ai maku nei ki te tuhi atu mo runga i te waiata e kiia ra: —
"Ra nga tai ka waahi rua i te awa"
Tenei waiata kia matou nei no Taranaki nei, na Hitarere, he
wahine rangatira, no enei takiwa no Ngati-Ruanui.
Te putake o tenei waiata mo tona hiahia tanga kia Koti
Ropia he momo rangatira no Ngaruahinerangi. Te rongo nui
o tenei wahine mo tona toa ki tenei mahi ki te moemoe i nga
tamariki rangatira o era wa. Ki te rangona e ia tera tetahi
tangata momo rangatira ka whakapau ia i tona kaha ki te tapae
i tona taonga hei manaaki ma ana i taua tangata. E kiia ana
ia he tino wahine toa, timata iho i runga tatu noa ki raro. Ko
Hitarere tena!
Ka puta nga rongo o Koti Ropiha, he tangata atahua, he
mea ta ki te moko, he rape hoki kei nga papa, he tau, he kori
ki te haka, ka mahara te wahine nei kia taea rawatia e ia taua
tangata.
Ta raua ngaki atu pea, ka tae pai raua kia raua, ka tupu nga
mahara tuturu i roto i a Hitarere me tuturu rawa tenei otira
kaore nga matua i whakaae, kua taunahatia ketia kia Nunumi
o tona ake hapu ara o Ngaruahinerangi te tangata nei a Koti.
No nga mahi i taua wa he whakataetae ki nga mahi haka.
Ka tu tetahi ra nui ki Te Kopanga, ka hui nga iwi, ko te mahi
he haka. Ko Ngarauru, Ngatihine, Whanganui me nga iwi o
Te Tai Whakararo ka hui katoa, tona toa, tona toa. Ka puta
he iwi, ka puta he matua. Ara a Hitarere te titiro ra ki nga
kapa haka o tena iwi o tena iwi. Ka taka ki to Ngaruahine-
rangi, titiro atu ai, ana, ko te tangata ra kei waho tonu te arero,
nga whatu me te marama, nga niho we te pipi-taiari, te moko.
te rape, ka mau-te-wehi. Ko Koti tonu ia! Ka hoki ra nga
mahara o Hitarere ki nga ra o mua me nga whakaaro o mua,
otira ka mahara ake ia kia Nunumi, katahi ka ngawari tona
ngakau hianga, ka hotu te manawa, mutu rawa, tau rawa ki
raro katahi ka whaka huatia ona mahara i roto i te waiata i te
aroha ake ki te taane kua riro ra i tera wahine rangatira, heoi
ka mate roto nga whakaaro o Hitarere. Koia ka titoa e Hitarere
tenei waiata ki Puketi, kei reira hoki a Whanganui-a-tara e tu
ana he whare nui no enei iwi.
Koianei te kaupapa tuatahi o taua waiata: —
Ra nga tai ka waahi rua mai kei te awa
E te roimata ka tarutua iho
I te weherua po-i-anei
|
|
69 s56 |
▲back to top |
Kei te kai-whenako te ngakau
Ki nga mahi ra o taku itinga
Hoatu hoki au i pakia
Hei koha korero ki nga iwi
Ka hira taku tara te rongo Waikato
E aki ana ki Whanganui-a-tara
Ko to wairua i ahu mai whakahewa
Kia ahu ake tenei kei te ao
Kaati tahaku ko te awhitanga
Me tuku atu ki to hoa moenga
I nawhea hoki koe ka takitahi
I nga rangi ra e uru e wehi ana
E waka tenei au ka huripoki
Ka pae ki te one ki Whitikau
He rongo i tae mai no aku raho
Ka rau maroke i te ra e whiti nei!
WHAKAMARAMA: —Ko te rongo o Waikato ki nga pakanga
kaha ana te rere haere, pera hoki me tona rongo ki te mahi
tane haere, ka kiia e te kupu o te waiata rahi ke te rongo o tana i
tahi, i to Waikato i roto i nga rohe o Taranaki, me nui o te
korerotia i roto i Whanganui-a-tara, ara te whare e hui ai te
wi nei a Ngaruahinerangi ki nga mahi a Hitarere.
Ko Whitikau he kurae whakamanamana tenei na enei iwi,
ei te taha-whaka raro o Patea. He nui nga waiata o konei e
whakahuatia ana a Whitikau. i
Ma Te Kaihanga koutou katoa e tiaki,
Na Kopua Rangataua Keepa-
Ngati-maru-hara-nui. Kopurangi, Inglewood.
|
|
70 s57 |
▲back to top |
Supplement to '' Te Toa Takitini. "
HE TAPIRI
KI "TE TOA TAKITINI. "
Nga Waiata
81-90
E S CLIFF a CO. LTD.. PRINTERS HASTINGS.
|
|
71 s58 |
▲back to top |
Tirotirohia nga waiata nei me nga
whakamarama. Mehemea kei te he
nga kupu, nga whakamarama ranei, kia
tere te whakaatu ki a
TA APIRANA NGATA, M. P.,
Waiomatatini, East Coast.
Kei te whakapukapukatia nga waiata
nei, engari ko te hiahia o te komiti kia
pai, kia tika, kia marama, nga kupu.
ETITA.
Kua honoa ki Te Tapiri nei nga
whakamarama a P. H. Tomoana mo te
Waiata 41.
|
|
72 s59 |
▲back to top |
81. —-HE ORIORI MO TE RANGITUMUA.
Na TE MOTU. (Ngati-Kahungunu. )
Ko te korero o te haerenga mai o Mahu i Nukutaurua ki a
Taewha-a-rangi i Maungawharau (kei te taha moana o Here-
taunga) ki te kimi i te ara e haere ai te tangata ki te pouriuri,
ki te potangotango, ki tua o Paerau. oti atu mo te tahaetanga i
ta raua kumara ko tona wahine ko Te Atinuku, kua taia ki te
Journal o te Polynesian Society ki te reo Maori, ki te reo
pakeha. (J. 8/122, 8/133, 35/73). Ko nga tohunga nana i
korero ko Takanini Tarakawa raua ko Paora Ropiha, ko Te
Matorohanga; na Percy-Smith raua ko Elsdon Best i whaka-
pakeha, a na raua hoki i whakawhaiti nga whakamarama mo
nga tikanga nunui o taua korero.
Otiia kaore he kupu e ahu ana ki te whakaatu ko wai a Te
Motu, e kiia nei nana tenei oriori, a ko wai hoki a Rangitumua
mona nei tenei oriori. Koia i taia ai te waiata nei ki konei hei
huarahi mai mo nga whakamarama a nga mea e mohio ana.
I moe a Taewha (ki etahi ko Taewa, engari e ki ana a Te
Matorohanga ko Taewha-a-rangi te mea tika) i a Makaweroa
(Mawakeroa ki etahi). Ki etahi korero i eke mai a Taewha i
runga i a Takitimu. E kiia ana ko ia te tino tohunga o nga
tohunga katoa i whakawhiti mai nei i Hawaiki, a i pau katoa i a
ia te wananga o Hawaiki; ko ia te puna o nga karakia, o te
makutu. Ko nga korero mo te take mai o Mahu kei te
taupatupatu, engari ko Te Mahu o te korero nei i noho ki
Nukutaurua, i te Mahia; ko Parinui-a-te-Kohu tona kainga.
Ko te kaupapa o te waiata nei i taia ki raro nei kei te pukapuka
a te Raka (S. L. 102).
Refs.: M. 351, S. L. 102, J. 8/127. 8/133, 35/73.
Rangitumua e noho2 mai ra
I te kahika a Hineruirae3 e i,
Tenei au nei, e tama, kai te kimi noa
Kai te rapa noa i aku mahara.
Kaore nei, e tama, te rahui4 tangata i a taua;
Ka ngaro5 ra i te wa ki o matua, ki o tipuna
Hei whakarahi atu mohou te marae i waho ra.
Ka ngaro ra ia te wa ki to tuakana,
Nga whakaruru hau o Tini raua ko Mano;
Ka riro6 ra ia i runga i nga hanga a Kaikomako7.
I te kapukapu, i te kaunoti, i nga hanga a Mahu8
I haramai ai ki te rangahau i a Taewa. 9
Ka poronga 10 i reira, koia Kurapatiu11.
Ka puta ana pori, 12 ka tau13 ia i tana tau
I a Marewa-ki-te-po. e he!
Ka nonoho mai ai kia tau ki raro ra.
Koia te kai15 whakatutu
E noho mai nga hiwi ki Kohuipu16 ra.
No te hokinga mai ka waiho17 i te hamuti
Ko Tuwhakarongomina:
Na ka mate i reira ko Haereatautu,
Te ngakinga o tona mate i Upokotaua18 e.
|
|
73 s60 |
▲back to top |
1He Oriori. —Ki te S. L. he tangi, engari kaore i aronga hei tangi te
ahua o nga kupu. Ki etahi katoa o nga pukapuka i tuhia ai
tenei waiata he oriori.
2E noho mai ra. —Ki te S. L. " E takoto mai. " E whai ana tena
te whakaupoko, he tangi. Ki etahi katoa o nga pukapuka " e
noho mai ra. "
3Hineruirae. —No te S. L. tena; ki etahi " Hinerahi ra e. "
4Rahui tangata. —Ki te M. 351, ki te J. 8/127 " rahi tangata. "
5Ka ngaro ra. —Ko enei rarangi e rua kei te S. L. anake.
6Ka riro ra ia. —Ki te M. 351, ki te J. 8/127 e penei ana, "tena ka riro. "
7Kaikomako. —Ko Hine-kaikomako, ko te kai pupuri o te kora a
Mahuika, o te ahi. Ki etahi ko " Tai-komako. " E ki ana a
Elsdon Best he he tera.
•Mahu i haramai ai. —Kua whakamaramatia i runga ake ra.
9Taewa. —He penei te ingoa nei ki nga pukapuka katoa. Ko tona
hangaitanga ia ko Taewha, ara, Taewha-a-rangi.
10Poronga. ——Ka makutu. No te maunga i a Mahu o nga makutu
katoa, ka mea atu a Taewha, e kore e mana aua karakia ki te
wahia ki te tangata ke, engari ki te mea tipu ake ki a ia.
Tupono tonu atu ko te tamahine a Taewha raua ko Makawe-
roa, ko Kurapatiu te ingoa, ko te iramutu tonu o Mahu, e
kokoti karakeke ana i te repo; tukua tonutia atu te makutu,
he tipi whaka-hiamoe, tu tonu iho hei kohatu, e tu mai na i
roto i te repo.
11Kurapatiu. —Ki ta Te Matorohanga ko Kurapati; kua whakamaramatia
ake ra.
l2Pori. —Nga iwi o Kurapatiu. No te rongonga kua mate ia te makutu
e Mahu ka haere mai ki te uhunga, a ki te patu i a Mahu.
l3Ka tau ia. —Ki etahi " ka tau mai. "
14Marewa-ki-te-po. ——He tau na te atua na Uenuku-kaitangata; ko tera
tetahi o nga atua o te whare-maire o Taewha, e kiia nei ko Te
Paewhenua. Tena ano kei tetahi oriori Ngati-Kahungunu e
penei ana: ——
" Kei te tau na koe i te tau a to tipuna a Uenuku,
Ka riro i a Uenuku-matua, ko Marewa-ki-te-po. "
13Te Kai-whakatutu. —Mo te makututanga tenei a Mahu i te hunga i
haere mai ra ki te uhunga ki a Kurapatiu, ka poua taua iwi
hei kohatu; tu tonu iho i te aranui o te heketanga tu ai i runga
o Kohuipu (ki etahi Kahuipu). e tu mai na ano. Ka aranga
i kona te whakatauki: —
" Te kai whakatutu a Taewa raua ko Mahu, e tu mai ra
runga o Kohuipu. "
16Kohuipu. —Ki etahi tuhituhinga ko Kahuipu; he hiwi kei runga ake
o Maunga-wharau.
17Ka waiho i te hamuti. —No te hokinga o Mahu ki Nukutaurua ka tae
ki te Korokoro-mai-tawhiti, kei Heretaunga. I mohio ia ko
te tangata tera nana i patu tona iramutu ko Haere, i homai ai
ki a ia te rourou kai, ko te motu o tona iramutu i runga. Kaore
tena mate i ea i tena wa, engari no te hokinga atu o Mahu
Maunga-wharau ki Nukutaurua katahi ano ka ngakia e ia taua
mate. Ka titia e Mahu te rakua o tona atua o Tuwhakarongo-
mina ki te paepae tikonga; na, ka tu a Haere, a mate tonu atu.
18Upokotaua. —Ko te parekura i mate ai te iramutu o Mahu, i te patu
kohuru a Tauru.
82. —HE TANGI. " WHAKARONGO E TE RAU!"
Na ?.
He waiata tenei kua hau ki nga wahi katoa o te motu. Ko
tona kaupapa mai e kimihia atu nei. Ko te mita o te reo no
runga i nga waka o te Tai-hauauru, no Tainui te ahua. Ki te
korero a Te Taite Te Tomo raua ko Te Nguha Huirama ko tera
whare ko Tataurangi, e korerotia nei i te whiti tuatahi o te waiata
|
|
74 s61 |
▲back to top |
nei, i tu ki Kaiwha, kei te taha rawhiti o Titiraupenga. Ko
Motukiore he wahi kei Hurakia i te taha hauauru o Taupo; a.
he Motukiore ano kei Kawhia.
Otira kei te iwi nana te waiata nei nga tino whakamarama.
Kaore te waiata nei i roto i " Nga Moteatea. '" i era atu ranei
o nga pukapuka e whakahuahuatia nei i roto i nga whaka-
marama o nga waiata i taia nei ki te Tapiri. Kotahi rawa ko
ta Te Pihopa Wiremu (Mita Renata) i pupuri i taua waiata
(W. L. W. 70). Ko te kaupapa ka taia nei ki raro nei na Te
Taite Te Tomo i whakaatu.
(Ref. W. L. W. 70. )
Tenei ka noho i te kopa whare i Tatau-rangi1.
He marama ka roku i te pae:
He tahuritanga, he tautanga no te ngakau
Kia noho au ma reira, e raro he nei.
Whakataritari, mau pu nei. mau patu nei.
Mau tao nei, e ngana ra koe
Nga whatukuhu o taku manawa
Piri ki te poho, te hoha koe
[ nga rangi ra o taku ohinga, e kui ma e!
[ kawea 'hau Aotearoa
Me he tautika, me he aronui.
Kia kite mai koutou i oku he nei.
Ka waiho au i te ngutu hei hikihiki
Ki te taha rau tau. e pa ma. ko to te huna hoki.
Tirohia mai au he ika tuaki
Paenga toroa, he koroirangi2;
He huka moana, paringa-a-tai akahu3 ki te whanga
Ki Motukiore*. ko te rite i ahau
E whakamonehu, waiho te raru i ahau i!
Whakarongo, e te rau!
Tenei te tupuna o te mate
Ka piri ki ahau:
I tupu i te reinga,
I tupu mai ano i te pouritanga.
Ko Rongotaharangi5
He uri6 i paroa.
Ka hinga au ka takoto,
Moe tuturi, moe pepeke.
Moe tupoupou.
Ko te rite i ahau
Ko Mahutonga7 e rau8 na i te ao.
He maero au nei.
He kahu ka ke i te warn:
Kei te matuku e hu ana i te repo, i!
1Tataurangi. —He whare i Kaiwha, i te taha rawhiti o Titiraupenga.
2Koroirangi. —He tukauati, he awhiowhio.
3Akahu ki te whanga. —E akahukahu atu ana ki te whanga, he tai tipi.
4Motukiore. ——He Motukiore kei Kawhia; he Motukiore ano kei Hura-
kia i te taha hauauru o Taupo.
|
|
75 s62 |
▲back to top |
5Rongotaharangi. -—He atua.
6He uri i paroa. —Ki etahi ki te waiata " e huri i Paroa. " He uri
pa ki nga iwi maha.
7Mahutonga. ——E kiia nei ko te Southern Cross, he ropu whetu.
8E rau na. —Kei te pohehetia he kupu pakeha, ka peneitia " E rauna
i te ao. "
83. —HE WAIATA NA TE TUREHU (PATU-PAIAREHE).
Na NAGTI-AWA.
E ki ana a Te Taite Te Tomo i rongo ia ki tenei waiata na
Te Kupenga o Ngati-awa, i Whakatane.
Ko tetahi tenei o nga waiata i tawhio nga motu e rua. E
kiia ana. na te wairua, ara na te turehu; a, ko te kaupapa o nga
kupu e waiatatia ana i whakaritea ki ta te kai-tito i mahara ai
hei reo mo te turehu. No. hei whakamarama: —Ki te reo
Maori ake he penei te timatanga: —
" E pa koia ki te hau-raro e
Pupuhi mai nei ki taku kiri mo. etc. '"
Ka meatia ki te reo turehu: —
" E pawa koia kiwi te hauwu raro ewe
Pupuhiwi mai neiwi ki takuwu kiri mowo, etc. "
Ko te kaupapa i taia ki raro nei ko te reo Maori, kaore nga
whakarereketanga.
I maharatia ai no te takiwa o Ngati-awa ki Whakatane tenei
waiata kei nga ingoa e whakahuatia ana i roto i te waiata. Ko
Te Ngahue he rangatira no Whakatane. Ko Hingarae he toka
kei Whakatane. Otira kei a Matatua nga tino whakamarama.
E ki ana a Paitini Wi Tapeka (B. 3/87) na Tamaikakea tenei
waiata mo tana tamaiti.
(Ref. B. 3/87, M. 211. S. L. 268. M. M. 169. )
E pa koia ki te hauraro1 e
Ata pupuhi mai ki taku kiri mo—
Kai, pakihore rawa i aku ringa, e.
Ki te rau kaku2 kai Arikirau3, e
Kore4 ra e taea atu, ho—
Ki rawa mai nei te miroi5, e.
Raunga iti ana te tinana, ko,
Nahau tonu ko* i haramai, e.
He whare i runga o te papatere ra.
E ai au i te rimu pae. ko
Nga toka tapu au ki Hingarae6 te
Ata kitea te whakarewanga mai
O Te Ngahue7 i nga motu ra. e.
Ma Hinerau8 au e pupuhi ki
Wawe te tae ki nga hoa ra, e:
Koi noho roa hoki i te ao. koi
Manako mai e te ngakau ko
Nga mahinga o taku ohinga, e
Ka hoki au ki te Heiawe9, ko
Rangititoko10 he whakarikanga ma—
Te i ahau e tarawautia nei, e.
|
|
76 s63 |
▲back to top |
He whakamarama mo nga kaupapa i nga pukapuka i taia ai.
i tuhia ai ranei tenei waiata: —
B. 3/87. —Kei te reo Maori tonu nei. Kei reira e kiia ana na Tamai-
kakea mo tana tamaiti. He maha nga wahi e tahapa ana.
E kiia ana ko Ira me Pupuhi he wahine.
Kei reira te whakamarama mo Hingarae, he toka kei
Whakatane. Ko Hingarae, Toka-a-Houmea, Tapanaua he
maramara katoa enei no Maungapohatu. I te haerenga mai
o Maungapohatu o Putauaki, o Moutohora i Te Matau-a-Maui
rokohanga mai e te awatea kua rere mai enei maramara ki
Whakatane.
M. 21 I. —Kei te reo turehu. E kiia ana i reira he waiata na te wairua.
Kei te tika te whakahua s te ingoa nei " Hingarae. "
M. M. 169. —Kei te reo Maori. E kiia ana he waiata oriori a te
Wairua i te hikihikitanga tamaiti. 1 waiatatia e taua wairua
i runga i te whare i tona mauranga ai i te tamaiti: ko te whaea
i te ngaro ke. Ko te take o te oriori he whakangaro i te tangi
a te tamaiti, e hamama ana hoki ki te tangi.
S. L. 268. —Kei te reo turehu, engari i rereke ano i etahi i tuhia ra ki
te reo turehu. Ko te ahua o tenei he mea kapo i nga wahi
tawhiti mai i te iwi nana te waiata.
1Hauraro. —Ki etahi " hautonga. "
-Kaku. —He kuka no te harakeke kua takirihia te whitau, te muka.
3Arikirau. —Kei te ngaro tenei.
4Kore ra, etc. —Ki etahi " Hore pea e tae atu ko. "
5Miroi. —He kohatu tamiro i te whitau.
6Hingarae. —Kua whakamaramatia i runga ake ra.
7Te Ngahue. ——Mehemea na Ngatiawa tenei waiata he rangatira tenei
no Whakatane. I mate i te wa o nga whawhai a Ngapuhi.
8Hinerau. ——He hau.
9Heiawe. —Ki etahi " Waiawe. "
10Rangititoko. ——Kei te ngaro tenei.
84. HE WAIATA AROHA.
No NGATI-WHAKAHEMO.
Ko nga kupu o te waiata nei he mea tango mai i te pukapuka
a Elsdon Best ( B. 3/88), i ta T. Turi hoki (T. Turi. 51), a e
tukua atu ana ki te kimi i ona tino whakamarama. Ko te ahua
o te wahi i whakakaupapatia ai tenei waiata kei te taha tai i tua
mai o Maketu, kei Pukehina. Ko Ngati-Whakahemo te iwi kei
reira; na reira ka whakamau pera te patai. He waiata reka
tenei, kei nga wahi katoa e waiatatia ana.
(Ref. B. 3/88, T. Turi. 51. )
Kaore1 te aroha e huri i runga2 ra o
Aku kiri kanohi, he hau a kia mapuna3 te
Roimata i aku kamo, e.
Me aha te aroha e mauru4 ai ra?
'Mai5 ki pikitia te hira6 kai te Pare-o-te-7
Rawahirua, kia mihi atu au te
Ripa ki Matawhau'8: naku ia na koe ko—
I huri ki te tua, i.
Pere9 taku titiro te au kai te moana o
Tuhua10 i waho, he rerenga hipi11 mai no—
Hou, e Te Kiore12, hei kawe i ahau ki
Tai o nga muri, kei maru tata 'hau te
Whakamau ki te iwi. e.
|
|
77 s64 |
▲back to top |
1Kaore te, etc. ——Ko tenei whiti kaore i te B. 3/88, engari kei te T. Turi.
51.
21 runga ra o. —Ki etahi " i roto ra. "
3Mapuna. —Ka pupu ake penei i te wai o te puna.
4Mauru. —Ki etahi " mahuru. "
5'Mai. —He whakapotonga no " homai. "
6Hira. —He kupu Maori tonu, mo te tuahiwi o te rae, o nga tukemata.
Tera tetahi waiata, " Ko koe e Te Rae-hira i waho o Otawa,
etc. " He ingoa no W. K. Wihapi o Te Puke a Te Raehira.
I te wa patu tohora nei ka kiia te " hira " ko te taumata e
titiro ai ki waho ki te moana; engari pea tera ko te kupu pakeha
hill.
7 Te Pare-o-te-Rawahirua. —E ki ana a Wihapi he hiwi kei runga ake o
te whare-kura i Ohinepanea, Pukehina. Ko Te Rawahirua he
kaumatua no Tuhourangi.
E ki ana a Te Taite i rongo ia no Ngai-te-rangi a Te
Rawahirua; nona te pa i patua ai a Haua, tipuna o Ngati-Haua.
8Matawhau. —He whakapotonga mo Matawhaura, he maunga whaka
huahua no Te Arawa i te Rotoiti.
9Pere taku titiro. —He tohunga te whakahuatanga i enei kupu, ka whiua
nga kanohi ki waho ki te moana, ano kei te pere.
10Tuhua. —He motu kei waho o Tauranga, e kiia nei ko Mayor Island.
11Hipi. —Ko te kupu pakeha ra, " ship. "
12Te Kiore. —E ki ana a Wihapi ko Te Whiti-kiore te tangata o Tuhua,
waiho iho hei ingoa hapu. Ki etahi e penei ana, " Nohou e te
atua" mo te pakeha.
85. —HE TANGI MO TE HEREKAU.
Na RUTERA. (Ngati-Whakatere, Ngati-Raukawa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
E ki ana a Te Taite ki tona rongo na Rutera tenei waiata mo
tona tane mo Henere Te Herekau, e korerotia ra i te waiata
nama 42. Ko Henere i te motu i Kapiti i taua wa. Ko Rutera
i Te Putaru, e tata ana ki Foxton. Ka tae atu a Hami Tai-ki-
te-rawhiti ka ki atu, he nui te mate o Henere. ka tangihia nei e
Rutera te tangi nei.
Henere Te Herekau=Rutera
Kerenapu=Te Piwa Te Tomo
Te Taite Te Tomo.
Kei nga wahi katoa o te motu nei e waiatatia ana. Ka tae
he iwi ka whakawhitiwhitia etahi o nga kupu kia rite ki te take
mo reira ta ratau na tangi. Ina hoki kei te pukapuka a
McGregor (S. 42) he penei te timatanga: —
" Nei ka noho i te ngongohau
O te Karetoi. etc. "
Ko nga waiata maha i roto i te pukapuka a McGregor na nga
Maori i riro herehere i te whawhai i Rangiriri i te 23 o Noema,
1863. I mauria atu ratau ki Akarana, a utaina ana i te tuatahi
ki runga ki te manuao. " H. M. S. Curacoa. " Ko ia ra ta ratau
whakamaoritanga o te ingoa o taua manuao, ko te " Karetoa. "
Kei te B. 3/75 e kiia ana e Paitini Wi Tapeka, na Rangihore
tenei waiata mo tona matua, engari kei reira ano enei kupu
" te ao e rere mai i Kapiti. " Kei roto ano hoki aua kupu i te
M. 275, i te S. L. 195.
|
|
78 s65 |
▲back to top |
(Ref.: M. 275, S. L. 195. S. 42. B. 3/75. )
E noho ana i te whatitoka1
O toku whare o Te Pungarehu2:
Whakaanga3 tonu te kanohi ki te hihi o te ra.
Ka kai tonu mai ki taku kiri.
E te hautonga e pupuhi nei.
E wero ra ko" i taku tinana.
E tama, tu ake ki runga ra!
Ko te kore weweru hei uhi iho mo te kiri ra
Ka pau te tikaro e aitua;
I huia4 ake nei aku turi ki poro kaki.
Me mihi kau atu. me tangi kau
Te ao e rere mai i Kapiti5, e Kau6!
E arohatia nei e au:
Aku mate tau tini.
Aku mate taurua ki te whare.
Moe hurihuri ai maua nei ko taku hoa.
E moe kino atu ra. e!
1Whatitoka. ——Ki etahi " te roro. "
2Te Pungarehu. —Ki etahi " aitua, " no nga whakawhiuwhiunga tena.
He whare i Te Putaru.
3 Whakaanga, etc. —Ki etahi, "Whakamau te titiro ki te hihi o te ra. "
U huia ake, etc. —No nga whakawhitiwhitinga ka peneitia, " 1 huia mai
nei nga mate ki a tatou. "
5Kapiti. —Ko te motu i waho o Otaki.
6E Kau. —Mo Te Herekau.
86. —HE WAIATA TOHUNGA.
Na WAIKATO.
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama.
I taia tenei waiata ki '"Nga Moteatea" (M. 126). Kei reira
e kiia ana, " He tangi na Te Iro, no te hekenga i Matakitaki. "
Ko Matakitaki te parekura i mate ai a Waikato i a Hongi Hika.
i a Nga-Puhi. Otira ko te ahua o te kaupapa o te waiata kaore
i whakahua ki taua parekura. Ko te korero nui o tenei waiata
mo te kimihanga a Hikatamure i te makutu.
Ko Hikatamure no Kawhia, he tipuna rangatira no Waikato.
Ko ana uri ko Potatau, ko Te Rerenga, ko etahi atu. I haere
ia ki te rawhiti ki te tiki makutu, hei takitaki i to ratau mate
ko tona iwi i tenei tangata i a Kiki-whakamaroke—he tohunga
makutu no Waikato. Ka haere mai na i Kawhia ka tae mai ki
Omawete. kei Taupo, ka kiia atu e Ira-hangore (he tohunga no
Taupo) kia ahu ki te rawhiti, ka haere na ia. Ka tae ki
Motutere ka whai-kupu mai a Ngahina, kia haere tonu. Tae
atu ki Opepe na Maihi te kupu. " Ka pa ano e koe, a kia eke
ki runga o Titiokura. me kore koe e rongo i te ha o te tai-
rawhiti. " Haere tonu na, ka tae ki Tatara-a-kina, ka whai-
kupu mai a Te Rangihiroa " Nau mai e noho kei te manihi te
rangi. " Ka utua e ia: "E pai ana, ehara he kohihi Maunga-
haruru. "
Ka tae ki Te Kahawari i Nukutaurua, ko Taunga-ki-te-
marangai te tohunga, kaore i riro mai te makutu, kua kore tonu.
|
|
79 s66 |
▲back to top |
Ko te hokinga mai tena ki tona kainga, ka korero i te he o tana
haere. Ka mea atu te kuia: —
" E ko! rere! Ko te ihu puni ra. anei na!
Ko te ihu matoha, a ra raka!
Rere! Engari te ihu pongihau, anei na, rere!"
Ka tohu ki a ia.
Ka mea atu a Hikatamure, " Kua taka. " Ko to raua haerenga
tena ki te whare o Kiki-whakamaroke. Ka haria e te kuia ra
ona whenu, a kei te whatitoka o te whare o Kiki ka noho, ka
miromiro i ona whenu. Na ka whakawaia e te kuia ra, ka
puta mai a Kiki i tona whare. Rokohanga mai e Hikatamure
e whai ana ki te kuia ra. Na ko te ohonga o te mauri, kua riro
i a Hikatamure. Ko te tukunga tena a Kiki i te mana ki a
Hikatamure.
E ki ana a Te Taite na TeMahutu raua ko Tarahuia i korero
enei korero ki a ia i te tau 1905 i Waahi. Ko te nuinga o nga
korero mo Hikatamure kei roto i nga pukapuka a Hone Waiti
(White's Ancient History of the Maori).
Kei roto ano te waiata nei i te pukapuka a T. Turi p. 44,
engari kei te taupatupatu etahi kupu maha, he tohu no te roa o
te takanga haeretanga o te waiata nei i te motu.
(Ref.: M. 126, T. Turi. 44. )
Kaore1 hoki te whakatakariri ki aku mokopuna
E kukume kino nei i a au, e.
No mua ra. e Pa ma, te huinga2 o aku turi.
No taku3 rangi marohitanga;
Ka tuku tenei ka popopopo4, ka paewaitia,
Ka rere au ko te reinga, e.
Homai, e Pehirehu5. te rongo o te kai.
Kia whakarongo pikari aku taringa, e.
Takahia e koe i te nuku roa o Mawete6.
Ko te ara tena o to tupuna, o Hikatamure7,
I haere ai ki te uranga o te ra,
Ki Nukutaurua8, ki te Kaha-wari9
Ki a Taunga-ki-te-marangai10
Kia homai ai he matataketake, e.
Ka hoki taua nga ngaru e huhuka mai o Rewatu11, e.
I runga ano taua o nga maunga,
E, ka whakarongo ki te tangi mai a te karoro
Ko te tangata i noho mai te ngutuawa, e.
Ka kite taua i te takupu12 matai awa
E rere nei, he nihinihi13 whenua, e;
Nga manu a to tupuna, a Kahupaea14, e ha!
Ngaparepare15 ano Ngaparepare,
Ruatemahu ano Ruatemahu.
Tautepawa ano Tautepawa,
Nga whakawehi o te whenua, e ha!
Ka tu ra Huru16, ka hoka i tana patu,
Me aki tona uma.
|
|
80 s67 |
▲back to top |
Noho ana mai Ruatapipi17
I te aroaro o Aitua, e.
Te tangata i whiua ai au ki nga maunga, e ha!
Te kite au ko Maramataha18,
E tu hangai ana Hurakia19,
Whirinaki au ko Tongariro, e ha!
E whakahumene20 ana Ruapehu i a au nei. e:
Na Paratetaitonga21 ano nga uhi
I maka ki oku turi, e.
Tu22 te takitaki, e ha,
Oti23 te hopehope ra!
No mua24 ra, e Pa ma,
I taia ai aku reherehe,
Ka pai au te haere te one i Te Piu25, e ha!
1Kaore hoki, etc. —Ki etahi " Taku whakatakariri, taku honohonoa. "
Na nga iwi o waho nei i kapo pena.
2Te huinga o aku turi. —Ki te M. 126. " te hianga o aku turi. "
3Taku rangi. —Ki te M. 126 "aku rangi. "
4Ka popopopo. —Ki etahi " au ka popopo. " Kei te tika te kaupapa i
te reo o nga iwi o runga i a Tainui.
5Pehi-rehu. —Ko Pehi Tukorehu, he rangatira nui no Ngati-maniapoto.
6Mawete. —Ko Omawete, kei Taupo. Kei reira ka ki atu a Ira-hangore
ki a Hikatamure kia haere tonu ki te rawhiti.
7Hikatamure. -Kua whakamaramatia i runga ake ra.
8Nukutaurua. -—Kei te Mahia. Ko te whare wananga i reira ko Nga-
heru mai-tawhiti. Ko ona tohunga inamata ko Ruawharo. ko
Tupai, i haramai i runga i a Takitimu.
9Te Kaha-wari. ——Ki M. 126 ko Te Kaha-o-Maru. Ko Te Kaha-wari
he kohatu kei Waikawa (Portland Island). E kiia ana kei
reira a Kahukura, i puta mai i tera whare i Nga-heruma
tawhiti.
10Taunga-ki-te-marangai. —Ki te M. 126 "Ki a taua ki te marangai. "
E kiia ana ko te tohunga tera i tae ai a Hikatamure, ki te kimi
i te karakia e kiia nei he matataketake.
11Rewatu. ——He paroro kei Marokopa, Kawhia.
12I te takupu. —Ki etahi " i te manu nei a te takupu. "
13He nihinihi whenua. —-Ki etahi " he mihimihi whenua. " Na nga iwi
o waho tera whakahua. He kupu tika te nihinihi mo te rere
a te karoro, he kotiutiu, he topa haere i a ia e titiro ana, ara,
e matai ana i te awa.
14Kahupaea. ——He tupuna, he uri na Mango: kei runga katoa a Waikato
a Ngati-Maniapoto.
15Ngaparepare, Ruatemahu, Tautepawa. —He atua.
16Ka tu ra Huru. —Ki te M. 126 e penei ana, " ka tu ra Hurakau"; ki
etahi " Ka tu ra Urukehu. " E ki ana a Te Taite ko Huru te
tangata nana te tamahine i tukuna e Ruatapipi hei wahine ma Te
Kanawa-whatu-whero, ka riri a Huru, ka hoka i tana patu.
Tokorua nga Kanawa nei, ko Te Kanawa-whatu-whero mona
te whakatauki, he tuahu tapatai; ko Te Kanawa-whatu-pango,
mona te whakatauki, " he waha kai atua. " I puta katoa ma-
nga rangatira o Waikato, o Ngati-Maniapoto i a Te Kanawa-
whatu-pango.
17Ruatapipi. —Ki te M. 126 " Ruatatiti"; ki etahi " Ruatapiki. " No nga
puhanga haeretanga ena a te hau i te waiata nei. Ko te tangata
nana i tuku te tamahine a Huru.
l8Maramataha. —Ki etahi "Maramata. " He kainga tenei no Ha-
kuhanui, kei Hurakia: he tipuna tera i ahu mai i Tauranga.
19E tu hangai ana Hurakia. -—Ki te M. 126 " Ka tu whangai i Hurakia *
20E whakahumene, etc. —Ki te M. 126 "whakahuene ana Ruapehu. '
£ ki ana a Te Taite kei te he tera.
|
|
81 s68 |
▲back to top |
21Paratetaitonga. —E rua nga tara o Ruapehu, ko Ruapehu te tara i te
tonga, ko Paratetaitonga te tara i te muri. No Hawaiki mai
era ingoa.
22Tu te takitaki. —Ko te whakamarama a Te Wiremu (W. D5) he moko
te takitaki, i taia ki te kuha ote wahine. E ki ana a Te Taite
" Pu te takitaki, " ara he uhi i te pueru ka pupu kia maru, i te
matao. Te ahua ko ta Te Wiremu i tika i runga i te tikanga
o te waiata.
23Oti te hopehope. —He pena ki te M. 126. E ki ana a Te Wiremu
(W. D. 5) ko te hopehope he moko i taia ki muri o te tuara ki
wa ki te hope. E ki ana a Te Taite " whati te hopehope. "
I te aronga o te waiata nei kei te tika ta Te Wiremu.
24No mua ra. —Ki te M. 1 26 " No muri nei. "
25Te Piu. —He one tena kei Rangipo; a he one hoki kei Kawhia.
87. —HE WAIATA AROHA.
Na NGATI-AWA ?.
He waiata tenei kei te rawhiti katoa e waiatatia ana. I tuku
mai ma te rohe o Te Whanau-a-Apanui ka tae mai ki a Ngati
Porou.
Ko te whiti tuatahi anake o te waiata nei kei te pukapuka
McGregor (S. 491) engari ta Tiwana Turi kei reira nga whiti e
toru. Ko te whiti tuatoru o ta T. Turi kaore i te tino marama.
he mea tawhito ranei i whakawhitiwhitia etahi o nga kupu, he
mea hou tonu ranei. Engari no te wa i whakaturia ai nga
kaunihera Maori ka tu nga hui tuatahi o te Kaunihera o
Horouta, ka titoa mai e tera hanga o te takiwa o Te Kaha ra
Mehemea tera ano tona kaupapa tawhito ake ma te hanga
mohio ana e whakaatu mai.
(Ref.: S. 49. T. Turi. 50. )
'Ore1 te mokemoke te tuohu noa nei. e.
I te po roa. e, i te po makariri, e.
Tu mai, e tama2, kia poipoia3 koe.
E hoa ma e! Katahi hanga kino, e.
Ko aku koiwi kau te tirohia mai na, e;
Taka ko roto nei ka mawherangi au. e.
Wai ka kite ake te whiu a te atua, e.
Pa mai ki ahau whakahiangongo ai. e.
Ka mate i te marama ka kohiti ko te toru, e,
E waha4, e hika, ka haere taua, e,
Nga5 roa mania i waho o Paeroa6, e:
Ka hoki taua ki te whare huri ai, e.
Tangi7 a te ruru ra kei te hokihoki mai, e.
E whakawherowhero ra i te putahitanga.
Naku ano koe i tuku kia haere;
Te puritia iho nui rawa te mamae.
Te ua i te rangi ko te ua i aku kamo.
Homai e hika, o kupu mana nei,
Hei toko i a au puta rawa i tawhiti,
Ripa ki Horomanga tai tata rawa mai.
|
|
82 s69 |
▲back to top |
Tera te marama ka mahuta i te pae:
Tu mai i kona taua e haere,
Hei kawe i ahau kia kite hoki au
I te tai rawhiti e moea iho nei.
Hapai nui ai e te ture i ahau.
Na te Kaunihera10 nga ture11 hou nei.
Nana nei au i ako mai ki te mahi.
Nei te uta atu, e mahara iho ana
Tiwai ririki, kei tahuri ki te wai.
1Ore. —Ki etahi " Kaore. "
2E tama. —Ki etahi "E hika. "
3Kia poipoia koe. —He pena ki te T. Turi. 50. engari ki te S. 49 " kia
poipoi au. "
4E waha, e hika. ——Ki te S. 49, " E waha e hine. "
5Nga roa mania. —Kia T. Turi, " 1 raro mania. "
6I raro o Paeroa. —Ki a T. Turi, " 1 waho o Neketuri. " Kei te ngaro
nga whakamarama o enei ingoa.
Tangi a te ruru ra. —Ki a T. Turi *' Tangi a te iwi ra. "
8Horomanga. —Tera ano pea tona hangaitanga, engari ki te whakaaro
ko tera pae i roto atu o Waiohau, i te rohe potae o Tuhoe.
9Tera te marama, etc. ——Ko tenei whiti kei te uia, he whiti tawhito
ranei, i whakawhitiwhitia i muri nei. he mea tito hou ranei.
10Kaunihera. —Ko te Kaunihera o Horouta, kua whakamaramatia '
runga ake ra.
11Nga ture hou nei. ——Mo nga ture a te Kaunihera hei tieki i te pai o
nga marae.
88. —HE WAIATA WHAIAIPO MO RETIRETI
TAPIHANA.
Na ?.
Ko te reo no runga i a Matatua, a ko te ahua na tetahi wahine
o Ngati-awa. Kei te whakahua te waiata nei i Ohope. he wahi
e tata ana ki Whakatane, e whakahuahua ana hoki i nga motu
waho o Whakatane, i Whakaari, i Paepaeaotea. Ko Retireti
Tapihana no Maketu, no Ngati-Whakaue, hapu o Te Arawa.
Ko Perepe Tapihana (Philip Tapsell he pakeha, no tera
karangatanga e kiia nei he Dane. Ko Denmark tona whenua
tipu, ko te whenua o Kuini Arekahanara, i moe nei i a Kingi
Eruera te Tuawhitu. Ka moe i te wahine o Maketu, i a Hine-
iturama (ehara i te Hineiturama nana te patere), ko Ieni Tapi-
hana ko Retireti etahi o nga tamariki. He tino kaumatua
whaimana enei no Te Arama.
Kotahi tonu te whiti i taia ki te pukapuka a McGregor
( S. 1 14. S. 81 ); engari ta T. Turi kei reira nga whiti o rua.
Ref.: S. 81, S. 1/14, T. Turi. 25. )
'Ra1 te marama ka riakina mai
Pukekura2, ko te wa huri atu ki a Ngairo3.
Koua wehea e te tahakura ra;
Nana i whakahou mai te wairua.
He mahi ka wareware i taku4 tinana.
E noho nei au. homai ano koe
Kia ringia ki te wai roimata
E. hei aku kamo nga rere tangi mai
Te Wairere5. e whano nunumi ana
Pua-reinga6 ki taku ngakau, e.
|
|
83 s70 |
▲back to top |
"Nei7 ka noho nga roro whare kura
I Ohope8, whakamau te titiro
Puia tu mai ki Whakaari9;
E paneneke ana Motu-tipua10.
Ko Paepaeaotea11 me tauawhi kau
Ko Retirei12, e kore pea koe
E tino tukua mai e Perepe13,
E mahara iho ana, taikuia—
Tia te tinana, he waka pakaru kino,
Ka ruha noa au ki te akau. e.
1Ra te marama. —Ki te S. 81, "Ra te pukohu. "
2Pukekura. —Kei te ngaro tenei.
3Ngairo. —Kei te ngaro tenei.
4Taku tinana. —Ki te S. 81 "Taku ngakau. "
5Te Wairere. —Kei te ngaro tenei.
6Pua-reinga. —He kupu tenei e haere ana i roto i nga waiata tangi, e
ahua whakamomori ana. Ki Rarotonga ko te ingoa tera o te
rakau i rere atu ai nga wairua ki te reinga.
7Nei ka noho. —Kaore tenei whiti i roto i ta McGregor.
8Ohope. —Kei te taha rawhiti mai o Whakatane. He kainga e nohia
ana e Ngati-awa i mua.
9Whakaari. —White Island.
10Motu-tipua. —Kei te ngaro tenei.
11Paepaeaotea. —He motu iti kei te tata ki Whakaari, he toka.
l2Retireti. —Ko Retireti Tapihana kua whakamaramatia ake ra.
13Perepe. —Ko Perepe Tapihana, papa o Retireti ma.
89. —HE TANGI MO TE KARAE.
Na TARAWHA. (Ngati-Ruanui, Taranaki. )
Kua taia ano tenei waiata ki " Nga Moteatea, " a kei reira e
kiia ana, he tangi na Tarawha mo tana tamaiti, na Reretawha
ngawhanga i patu: no Ngati-Ruanui a Tarawha.
Na Tonga Awhikau raua ko Nganeko i whakatikatika etahi
o nga kupu o te kaupapa i taia ki "Nga Moteatea": a na raua
hoki i whakamarama nga kupu, nga tikanga o te waiata nei. E
ki ana raua ko Te Karae te tamaiti mona te waiata. Tera kua
roa e pakanga ana a Ngati-Ruanui raua ko Taranaki, engari he
riri awatea nga riri. Ko Mahaukura te parekura i mate ai a
Ngati-Ruanui i mua i a Taranaki. Na kaore ano i ma tera
mate ka haere nei te tamaiti nei; ka tutaki ki te ope a Rere-
tawhangawhanga, no Taranaki, ka patua nei.
E wha nga whakatipuranga i a Tarawha ka tae mai ki te ao
nei.
1.
"Ra te tai uru, ka koto ki te awa;
He homai aroha, kia tangi atu au.
E tama, i konei;
E tama tukino, i te tira haerenga.
E kawea ana koa e te hianga1 rere;
He hinengaro nunui, kei o matua.
Kaore hoki te mata i hoki mai ki muri;
Kia ki atu au, " He ara aitua
" Koia te umu e tuwhera: paia iho te wai,
"Koia te Wai-pa3: kia rongo mai koe. "
" Te ara i runga Mahaukura2,
" He whenua kau ano, e ko te takotoranga;
|
|
84 s71 |
▲back to top |
2
E tama wareware!
He wareware au nga ngaki.
E ngakia mai e koe.
Tena ano ra te tangata ngaki kai.
Te kopu pea i takoto mai ai.
Tama ra, te whanaunga i.
3
I pataia ai. te mau atu ai
E maha nga rangi.
E hira koa te toa i a Rere4.
Te toa o Rehua?
Kaore au i rongo te taha i mate ai.
I tangohia ai koe
Ki te kura winiwini, ki te kura wanawana
Nga mahi a te iti.
4
Moe mai, e tama, te moenga matao:
Kia moe atu au te moenga i ahuru.
E kore5 e puta atu,
I runga te tuturihunga.
I roto te tataramoa,
Nga heihei6 o Matuku.
5
Kaore i huna te kaka7 tino tangata:
I kona Mauri8, a te Kina9,
Tutahi-arahanga10, Uruhape-ki-te-rangi11.
Ka kite te pononga Tarapango12 tona pai
E kia rangona ai te toa patu tangata i.
6
E ai. e tama, ma rau13 o Puteuru.
Ma te uri o Maru14, o Tu-te-nganahau.
Nana nga patu, nga tao15 kaitohi.
Ki te takutai o Rurutu16.
I rangona ki reira a Ururangiwheke17.
A Ururangipapa18, e riri ana i waho.
Turakina kia hinga iho ana
Ko te Horehore19 i noho i te tuwhenua.
Paku te whenua.
Ngatata te papa i runga nei,
E tama, ki a koe.
7
E uia iho koe. mau e ki ake:
" Ko te ngako tena o Maramara-te-Iho
" O Tutakiao21*" ka tau ia ki raro i.
" No nga puau, hurihanga puau.
" No te tihi au o te rakau,
"E tu ki Tawhitinui. 22. "
Te tapu i a koe a te Rangi-takahia23,
Tu-hokai-nuku. tu-hokai-rangi.
Te reo24 i a Turi, hei ara mou
Ka whano ai koe nga wai kirikiri
I roto i Oao25.
|
|
85 s72 |
▲back to top |
8
Kia ahuria26 o iwi matariki e te rau e pae27.
Tama a Hinemanu28 i
Maua to tamaiti ki waho nga rae.
Ki te Toka-tutahi29;
Kia kai apu te ika i te moana,
Ka whakahoki mai ki runga i Okare30:
Ki karanga atu au. " Haramai, e tama.
" I runga i te hakari31,
" E haria mai nei, e te iwi ra ia. "
HE WHAKAMARAMA.
1Hianga rere. —He tamariki ka haere poauau noa atu, kaore e rongo
mai i te korero.
2Mahaukura. —He pa kei runga mai nei o Opunake. He parekura, he
matenga no Ngati-Ruanui i mua i a Taranaki. Na, kaore ano
i ma tera mate ka haere te tamaiti nei.
3Te Waipa. —He wai kei raro iho o Mahaukura. Ko te matenga o te
tangata, ka hinga i te patu ki roto i te wai pa paia, ara, ka
punia; Koia te wai pa.
4Rere. —Ko Reretawhangawhanga, ko te tangata o te ope o Taranaki.
nana a Te Karae i patu.
5E kore e puta atu. —E kore ia a Tarawha e puta ki te ngaki i te mate
o tana tamaiti, kei mua nga kino, me te ope.
6Nga heihei o matuku. -—He puha heihei. Ki te kaere te ua, tu tonu
te Uenuku i nga taha repo, kei reira e tipu ana. Ko te
tikanga he mea whakararuraru, he mea whakamataku mai i mua.
7 Te kaka tino tangata. ——He kupu mo nga rangatira tokowha e whaka-
huatia i raro iho nei.
8Mauri
9Te Kina He rangatira no Ngati-Ruanui, no te taha ki a
10Tutahi-arahanga Tarawha.
11Uruhape-ki-te-rangi
12Tarapango. ——He patu.
l3Rau o Puteuru. ——Ki etahi e penei ana " Ma o matua. "
11Maru, Tu-te-nganahau. —Kei te ngaro enei.
15Tao kaitohi. —He tao i taumautia, ara i ata waitohutia, He haere
rangatira, he haere awatea ta Ngati-Ruanui ki nga pakanga ki a
Taranaki, i ata whakahuatia ai te riri, he riri tautapa. Tena
ko ta Taranaki he kohuru.
l6Rurutu. —Kei Taranaki.
17Ururangi wheke. —Ka rangona te kohuru ka maranga te ope, penei
i te wheke.
18Ururangi papa. —Ka whakaritea ki te waewae o te ope taua, e papa
ana.
19Horehore. —He taniwha whakakite i nga putanga aitua. Ko te kupu
tena o Taranaki mo tena ahua.
20Maramara-te-ihonga)
21Tutakiao He tipuna no te tamaiti i kohurutia nei.
22Tawhitinui. —E kiia nei ko Tawhitinui. ko Tawhitiroa, ko Tawhiti-
pamamao.
23Te rangi i takahia. —No nga karakia Maori.
24Te reo i a Turi. —Ko te tapuae o Turi i haere mai ai ki tenei motu.
25Oao. —He awa, kei raro atu o Mahaukura, o Opunake.
26Kia ahuria. —Ko nga iwi o tamaiti ra ka mahia pea hei matau, hei aha.
27E te rau e pae. —E nga ika, e te mango, e te hapuku, e te aha.
28Tama a Hinemanu. —Ko nga rangatira ena o tera iwi o Taranaki, e
noho whanaunga ana ki a Tarawha.
29Toka-tutahi. —He toka hapuku.
30Okare. —He pa. Kei reira te wehenga mai i a Ngati-Ruanui te
wehenga atu i Taranaki.
Hakari. —Ko te, tikanga o enei kupu, ka mau mai he mango, he ika
i nga matau o nga iwi o tamaiti ra, ka haramai i runga i te
hakari.
|
|
86 s73 |
▲back to top |
90. —HE WAIATA TANGI.
i Na TIARIA. (Ngati-Tuwharetoa. )
Na Te Taite Te Tomo i whakamarama
Ko Tiaria no Ngati-Tuwharetoa. he kuia no Te
He mokopuna a Teri Paerata nana, a i tapaia ki
Teri Paerata tera ingoa a Tiaria.
(Ref.: M. 83. )
E rere e te ao
E kume i runga ra:
Ko au ki raro nei
Mihi wairua ai.
Waiho ra-mota
Kia taria ake.
Ka tae nga tohu
i O te tau ka wehea.
Kei hua mai koutou
E noho pononga ana:
Tenei ka awherangi1
Aku rongo kaia,
I maua e Raha2
Te tihi ki Whakatara3:
Ai rawa he korero
Te runanga taua,
Nau na. e Tuiri4.
Tu ana i te ia
O Arowhena5 i raro.
Ki a koe, e Nini6,
Kia whakarikaia
Te piau tawhiti".
1Awherangi. ——Ka rere nga rongo, ka rongo tena, ka ro
"Raha. ——Ko Te Paraha, no Ngati-Turumakina.. Ko
ma ana uri.
3Whakatara. ——Kei runga ake o Waihi i Tokaanu.
4Te Tuiri. —No Ngati-Tuwharetoa.
5Arowhena. ——He puke iti kei te taha hauauru o Titirau
6Nini. ——Ko te Rangianini no Ngati-Maniapoto, no Ngati-
Piau tawhiti. —He toki maitai.
|
|
87 s74 |
▲back to top |
|
|
88 s75 |
▲back to top |
|
|
89 s76 |
▲back to top |
No konei rawa hoki a Karangi ka tangi-a-matakite i te whiti
tuarima: —
Iri mai e pa i runga te turuturu!
To uru mahora ka piua e te tai!
To kiri rau whero ka whara kei muri!
Pehea te whakamaoritanga o enei rarangi? E mahi te
hinengaro i kona whakamaori ai, i o Karangi mahara e ata
whakaatu ake nei.
Mutu rawa tona tangi, katahi ano ka huri ona mahara
ki te ope wahine o Ngapuhi i roto i te whiti tuaono,
ka riri i runga i tana mahara kei te whakakaitoa mai kei te
whakahi mai ranei ratou mo tona tungane o Tirau e tangihia
nei ara mo Te Tomo.
Koa noa mai ra te wahine 'Ati-Puhi!
Tahuri mai o mata te tihi ki 'Tirau
Mowai rokiroki, ko te huna i te moa;
I makere i ho ai te tara o te marama, e-i
Ka whakaekea Te Kaioraora kia Te Wera me Pareihe, he
tuara rangatira, e taea te pikau.
E tika ana nga korero poto e ki nei he tangata rangatira a
Pareihe no Heretaunga, otira na tenei tu whakataki i te korero
koia ka tika kia mohio mai nga kaikorero o enei rarangi ki tenei
tangata me tona iwi i pokea nei e nga iwi o te motu, kia riro te
whenua i a ratou. Kaore hoki i taea. Na reira pai ke nga inihi,
i nga taunu kaupapa-kore.
Te whakapapa poto o Pareihe: —
Whatuiapiti
Whatumariari
Taungakore
Tohuangaterangi
Waiwhakatetere Te Ikahuahua Tukutahi Huihui Matarau
! I III
Maraekohai Pareihe Tatari Te Koko Maruhaere
II!
Kaitoritoii Patukaikino Te Hapuku Waiparera Maika
No nga wa ka tino kaha te whakaeke mai o Ngapuhi,
Tuwharetoa. Raukawa, Ngati Maru. Ngati Paoa, ki te tango i
Heretaunga nei, ka tino rangona hoki nga korero a nga
tohunga o era nga ra. ka haere a Pareihe kia Te Hauwaho kia
whakawatea kia haere raua ki Nukutaurua. ka ki atu a Te
Hauwaho. '"Kaore au e tau hei aru tira mo hou "Katahi ka ki
atu a Pareihe '" Kaati ra. homai ki au te toki. " Ka ki atu a Te
Hauwaho "E! ka hoatu hoki mo tena kei hea hoki mo tenei!"
Katahi a Pareihe ka ki atu " Kaati ra e noho i te pu o te tonga
hei whakapuru i te ahi e ka mai ra i Te Ahu-o-Turanga. Ena
kupu matau.
|
|
90 s77 |
▲back to top |
I a Ngati Kahungunu i Nukutaurua ka tae mai nga kaipuke
pakeha patu weera, ka kitea he paura he pu etahi o nga taonga.
I taua wa e tino hiahiatia ana tenei mea a te whitau e te pakeha
a kua mohio hoki te Maori ki te pu me te paura. Ko te mahi
nui tera he ta whitau. E hia ake kaipuke i u mai he pu he
paura nga taonga riro katoa mai i nga iwi e noho nei i reira.
Mohio rawa, rato rawa i nga taonga hou nei katahi ano ka
maranga te iwi nei. Ana atu te roanga o enei korero, otira
me ata waiho ake i konei kei pa whanui kia tatou ona pekanga.
I taua wa ka tae te rongo o Pareihe ki roto o Waiapu. Tupono
kei te he te manawa o era iwi i a Te Whanau-a-Apanui me nga
iwi whakararo, ka tae mai te tono a Kakatarau, ka haere a ia
me tona iwi. Me waiho nga korero o tenei haeretanga ma te
tangi a tona tamaahine e whakamarama poto, tae atu hoki ki
etahi o nga pakanga i tae ai enei iwi, hei titiro iho ma koutou
i te nui o tenei tangata.
Otira me timata ake i ko tata atu. E ki ana nga korero o
konei, i te taenga mai o Ngapuhi ki Heretaunga nei, i runga i
tetahi o ana haere ka noho i Tane-nui-a-rangi kei tawahi tata
atu i taku kaainga, he nui nga mahara i roto i taua ope. Otira
kaore i ngaro tenei ahua i a Ngati Kahungunu, ka tungia atu e
Pareihe. ka whakahuatia te waiata: —
Kaore te po mei te kai-kai-nunui
Ko Te Wera Hauraki i konei maua
Maaku e iri atu ki tenei awe tukituki papa
Ki tenei awe pu-mahuru, maaku anake koe i!
Kei runga rawa ko Te Whareumu " Sche mara! whakai-
hokia!! whakaihokia!!!"
Ka whakahuatia ano te waiata ra penei: —
Kaore te po nei te kai-kai-nu nui
Ko Te Whareumu rawa i konei maua!
Maaku e iri atu ki tenei awe tukituki papa
Ki tenei awe pu-mahuru, maaku anake koe i!
He korero i waihotia iho! I te pai o te waiata nei. i te tau
o te kai hapai me te iwi ki te kori, ka mihi a Ngapuhi, ka herea
i konei te maungarongo, me te aroha o tetahi ki tetahi. Ka
marama nga haereere i te motu i muringa iho. Tae rawa
ake ki te wa i mate ai a Pareihe e ta ma ka tangihia nuitia e
ona iwi me te hunga i matau kia ia. Otira no roto i enei ra ka
waiho mai e etahi nga mahi o mua hei whakanenene. hei arahi
hoki kia peka ke nga akoranga.
Ina te tangi a Patukaikino mo tona papa: —
Taku whakaruru hau e. taku mana ki te rangi!
Haere ra e koro e!
Ki whakairia koe mo Pukekaihau,,
Mo Te Matau, mo Te Whiti-o-Tu e!
He mutunga 'ngahu na taua i te awatea.
'Hoatu ai e koe ra ko Kekeparaoa ko Tokaakuku!
Tou hokinga mai e ko Omakukara ko te Rotoatara,
Ka Tarake te whenua na!
|
|
91 s78 |
▲back to top |
Takoto mai e koro i roto koia o Te Awapuni
Kia whakarongo koe ra te haruru o te tai.
Ka tokia to kiri e te anu matao,
Nga hau tuku mai o roto koia o Heretaunga na!
E Wi ma e, e kapo noa mai ra i te ao o te tonga
Tangihia mai ra e!
Kia nui te tangi ki te makau e!
Tenei ra ia ka maunu te ika nei tona rua!
Ka hoki mai i nga haere e tatakutia e te waiata nei, ka noho
ki Te Awapuni kei te ngutuawa o Ngaruroro, ka whakanuia
tenei tangata e Ngati Kahungunu katoa. Katahi ka korero ki
te iwi: —"Tenei ahua i a tatou nei whakarerea; e huri ki te
whakapono hei matua mo koutou; kua tarake te whenua; e
hoki tena ki tona momotu ahi ki tona momotu ahi. "
Ko te hokinga tenei o nga hapu maha i whakawhaititia i
roto i nga ra o te pouritanga, ki tona waahi ki tona waahi, i
honoa ai ano te ahi-ka, te ringa kaha, o nga tupuna heke iho
ki tona rohe ki tona rohe, i whakararurarutia nei e nga iwi i
mina noa mai nei ki Heretaunga, e waihotia nei e etahi tangata
kuare ki te whaka taki i era tu ahuatanga hei korero, kaore e
titiro iho. mai ano o reira kei o matou take tupuna tonu, ringa /
kaha tonu, noho tuturu tonu, o matou paanga ki o matou nei
maramara whenua. Kaore tahi he ringa kaha, he noho tuturu,
he ahi-ka-roa, hei kaupapa mo nga taunu pohehe. Heoi te
take paanga o waho ki roto o Heretaunga nei na Te Whakapono,
i ruia ai Te Whakapono Te Tumanako, Te Aroha, a kia whaka-
tupuria ake nga uri ki nga tohutohu kaore i hangai, hei mea
whakari-riri i a ratou a nga ra e takoto mai nei kei mua.
Waiho i nga kupu ataahua a Pareihe. i whakawahia mai ra e
Te Kaioraora a to tatou tupuna a Karangi: —Kua tarake te
whenua! E hoki tena ki tona momotu ahi ki tona momotu
ahi.
Na reira i tika ai kia mihi atu mo nga manaakitanga o Te Tau
Tawhito ka huri, mo Te Kirihimete ka u, me Te Tau Hou kei te
whakamoe. Te Reo o Te Piriniha o Te Maungarongo ina tata
nei ka whakanuia e tatou Toona Ra Whanautanga, " Ko Ahau
te huarahi o te tika me te pono!"
" E kore e ahei te haere ake ki Te Matua ki te kahore Ahau!"
No nga ra o te pouritanga i tawhiti ratou. Otira na nga toto
o Te Karaiti ka meinga tatou kia tata.
He aha hoki kei te mihi atu. koutou, matou! Tatau! Tatau!.
Meri Kirihimete! Hapi Nuia!
Na to koutou karanga maha,
P. H. TOMOANA.
Waipatu,
Hastings, H. B.
I
V
|
|
92 s79 |
▲back to top |
Supplement to ''Te Toa Takitini. '
I
I
Na Moteatea
PART II.
ra
he Tapiri
KI "TE TOA TAKITINI;
Nga Waiata
91 -110
E. S CLIFF & CO.. LTD.. PRINTERS HASTINGS.
|
|
93 s80 |
▲back to top |
Tirotirohia nga waiata nei me nga
whakamarama. Mehemea kei te he
nga kupu, nga whakamarama ranei, kia
tere te whakaatu ki a
TA APIRANA NGATA, M. P.,
Waiomatatini, East Coast.
Kei te whakapukapukatia nga waiata
nei, engari ko te hiahia o te komiti kia
pai, kia tika, kia marama, nga kupu.
ETITA.
|
|
94 s81 |
▲back to top |
NGA
Ko nga waiata e iwa tekau i taia i era tau, hei tapiri ki te
Toa Takitini, kua whakapukapukatia, a kua tapaia houtia ko
"Nga Moteatea—Part I. "
He maha nga waiata kaore i taea te whakauru ki tera
ropu, i te mea e akiakitia ana te pukapuka kia puta, hei korero
ma nga tamariki, e mau ana i te Reo Maori mo te whakama-
tautauranga a te New Zealand University. Na reira ka haere
tonu te panui o nga waiata i te Tapiri nei, a ka huaina te ropu
ka timataia nei i tenei marama ko "Nga Moteatea—Part II. "
Kia maha enei ka whakapukapuka ai ano; a, hei muri atu pea
ka kitea ano etahi atu waiata. Na, ka haere tonu ta tatau wha-
kawhaiti i enei o nga taonga a nga tipuna.
Ko te inoi atu a te tangata whakahiato, kia tukua mai a
koutou whakahe, whakamarama ranei, whakatikatika ranei.
Hei muri rawa atu ka tirotiro hou ai i nga waiata nei, ina kau-
papa mai nga whakahe a nga iwi; a hei reira whakatikatika ai.
Na
A. T. Ngata.
Poneke,
Hepetema, 1928.
|
|
95 s82 |
▲back to top |
91. —HE TANGI
Na Hinetawhirangi (Ngati-Porou).
Ko te Hinetawhirangi ano tenei nana te tangi mo tana
tama mo Te Hamaiwaho, e mau nei i te Waiata nama 29.
Kua roa tenei waiata e waiatatia ana i te rohe o Ngati-
Porou i nga matenga tupapaku. I riro tonu atu i nga kaumatua
ana whakamarama.
(Ref.: T. Turi p. 14)
Erangi ra ia ki Te Ratorua1
Ko tona morehu;
Ka peke mai Rongouaroa2 i te purupuru o te waka,
Ka paea ki uta:
Ka kitea ki te kai-rakau, 3 e,
Ko ia ra tena, e hika.
Takiri rawa koe i te haere,
He korou ka tu,
He aro ka huri kino,
Ka wehe i te whenua.
Te ata kitea atu,
E au Te Awhenga, 4
I te wai o te kamo,
E maringi noa nei;
He mamae ka nui,
Ka rangona e te iwi. "
Kimikimi noa ana,
Kai whea e ngaro nei?
Kai te rau koe o te whare nui,
Taria e hoki mai;
Ka marumaru te ra ka ahu mai ai,
Kia moe taua, e.
Te Ratorua: He parekura i Hawaiki, i nga pakanga a Uenuku ki nga
iwi o tona taokete o Whena (Tawheta) mo te kohurutanga a
Whena i nga tamariki a Uenuku. Tenei kei tetahi whakaoriori
a Ngati-Kahungunu e penei ana: —
"No te ngakinga mate ia ra, e hika, o tana whanau o
Maputukiterangi, Mahina-i-te ata, Ropanui, e. o Hinanga-
matamea. "
Ko Rongouaroa te morehu o taua whanau. (Tirohia W. 3/7)
I kiia ai tenei parekura ko Te Ratorua i kungia e Uenuku
te ra. tuarua rawa nga peratanga. Etahi ingoa o tenei parekura
ko Te Ra-kungia. ko te Moana-Waipu. (Tirohia W. 3/10. )
'• Rongouaroa: He mea tane tenei o te whanau a Uenuku, a te wahine
matua a Te Rangatoro. Ko nga mea wahine tokowha i mate i
te kohuru a Whena; ka mate kai-a-kiko a Rongouaroa, ka pohe-
hetia kua mate rawa. Ka huna i a ia ki runga i te waka o
Whena, na reira i whakahoki mai ki te pa o Uenuku, i rongo
ai a Uenuku i te whakaaro kohuru o Whena mona. (W. 3/7).
Kairakau: Ki etahi 'kai-rakai. ' Ki a T. Turi, 'kai-haukai. ' Ko te
'kai-rakau' he ope taua, e mau ana i nga rakau patu tangata.
Te ahua mo te ope a Uenuku, ngaki i te mate o ana tamariki.
'Awhenga: Ki etahi korero ko te hiwi e toro ana ki te Whai-a-Pawa
i Matakaoa. E ki ana a Takuta Wirepa ko te kauanga i
Awatere i te takiwa ki te teihana i te Marangairoa,
|
|
96 s83 |
▲back to top |
92. —HE TANGI MO HANARA MATEKITEPO.
Na Te Whanau-a-Rakairoa. (Ngati-Porou).
Na Heni Turei i whakamarama.
E kiia ana no te takiwa ki Akuaku, wahi o Waiapu, tenei
waiata, no te wa i mate ai a Te Rakahurumai ki te moana, i
whakamaramatia ra i te waiata nama 26. Ko Hanara
Matekitepo tetahi o te Whanau-a-Rakairoa, o Akuaku, i mate i
taua parekura. I huripoki tona waka, ka mate ia ki roto. I
paea mai taua waka ki uta, e huri-poki tonu ana; ka kitea e
te Whanau-a-Rakairoa, ka hurihia, ka tukua kia tere atu ki ta
moana. I waiatatia tenei e nga wahine o Akuaku i te wa o
taua parekura.
(Ref.: T. Turi p. 7).
Whakaarahia ra, e Whare, to ra1 kai-hau, e,
Ka hangai ki te rae, ki Tohea2 ra ia, e,
Ki te awa3 i huri waka e mate nei te tangata, na.
Katahi nei ka kitea makiri-taikare4 ki ahau, e,
Kihei rawa i whakarato, ka piri mai ki ahau, e,
To wai5 reporepo mai o tawhaiti, na.
Marumaru rawa mai nga whare ki Ruai, 6 e,
Kei roto mai, e hika, kai ora i ahau, e,
I te wa, e hika, koi piri tahau ana, na.
Te pa noa mai he whakarua7 te hau, e,
Hei kawe i ahau piki ana i Haumu, 8 e,
I te wa ki a koe, e kai nei te aroha, na.
Ra kai-hau: Ko te 'ra' he 'heear' ki te reo pakeha. Ko ta nehera
kupu 'ra', he mea raranga penei i te whariki nei.
2Tohea: Kei te ngaro tenei.
3Awa: Ki etahi 'au huri waka. '
"Makiri-taikare: He takerehaia no te mate, he mate nui whakaharahara.
5 Wai reporepo: Ki tetahi reo, 'tai reporepo, ' he tai, he ngaru na te
hau i whakaara ki runga. E kiia ana ko te hau nana i
tahuri ai nga waka Te Rakahurumai ma he parera, he hau
kaha, he hau karakia. Ki etahi iwi he 'kapekape. '
6 Ruai: Ki ta T. Turi nga rae ki Ruai'. Kei te ngaro te whakamarama
o Ruai.
7Whakarua: He hau moana, e puta tawaho ana mai. Ko tera hei patu
i te parera.
6Haumu: Kei te Rerenga-wairua. Ko tenei whiti kaore e tino waiatatia
ana.
|
|
97 s84 |
▲back to top |
93. —HE APAKURA.
Na Ngati-. Porou.
Kei te ngaro te tangata nana tenei waiata i tito. He tangi
apakura tenei ki nga tai-tamariki rangatira, no nehera mai.
(Ref.: T. Turi p. 7).
Hare ra, e hika, koutou ko o maatua.
Unuhia i te rito o te harakeke,
Ka tu i te aroakapa.
Aku nui, aku rahi, e,
Aku whakatamarahi ki te rangi!
Waiho te iwi, mana e mae noa!
Kia mate ia nei koe, e hika,
Ko Atamira1 te waka, ko Hotutaihirangi, 2
Ko Tai-o-puapua, ko Te Raro-tua-maheni, 4
Ko Araiteuru, 5 ko Nukutaimemeha; 6
Ko te waka i hiia ai te whenua nui nei.
1Atamira: He kupu whakarite, ko te ahua ko te takotoranga o te
tupapaku, e kiia nei he atamira.
2Hotutaihirangi: Ki etahi reo, 'Hotuteihirangi. ' Ko te ingoa tera o
te waka o Whiro. He ingoa whetu ano hoki.
3Tai-o-puapua: Kei te ngaro tenei.
4Te Raro-tua-maheni: Kei te ngaro tenei.
5 Araiteuru: He waka tenei e kiia ana i u ki te Waipounamu, i takoto
ki Matakaea. Ko etahi o nga tangata o runga ko Kirikirikatata,
Aroarokaehe, Mangaatu.
6Nukutaimemeha: Ko te ingoa o te waka o Maui-Potiki, i hiia ai te
Ika-a-Maui. E ki ana a Ngati-Porou i whaka-kohatutia, kei
runga o Hikurangi maunga e taupoki ana.
94. —HE TANGI MO TUTOHI-A-RANGI.
Na Ngati-Porou.
Ko Tutohi-a-rangi te tama a Uenuku, he rangatira no
Ngati-Porou i te wa o nga whawhai ki a Nga-Puhi. No Ngati-
Porou etahi i runga i te kai-puke, i te 'New Zealander, ' i hoki
mai i Pewhairangi, i te wa i patua ai a Te Ngarara, he ranga-
tira no Ngati-Awa, no Whakatane, e Te Hana o Nga-Puhi. Ka
kitea ratau e Ngati-Awa, ka whakamau tera iwi ki a ratau, ki
te kanohi kitea. Ko ia i rangaia mai ai te taua ko Ngati-Awa,
ko Te Whakatohea, ko Te Whanau-a-Apanui, ko Te Whanau-
a-Te-Ehutu; ka whakaekea te pa i Omuruiti, i
Wharekahika. Ka hinga a Tutohiarangi ki-reira. He
pakeha tetahi ko Teera (Taylor) te ingoa. Ko
tetahi pakeha ano, ko George te ingoa, i honea, i kau ki tetahi
toka; ka kitea mai e te kaipuke patu tohora, ka hoea mai. ka
ora tena. Ko Teera i tahuna ki te ahi.
|
|
98 s85 |
▲back to top |
E rite ana te korero mo Tutohiarangi tenei waiata. E ki
ana a Heni Turei i korero a Harata Koare (wahine a Rapata
Wahawaha) ki a ia, na to raua tipuna na Kurahapairangi taua
waiata tangi mo tona mokopuna. Engari he mamao rawa pea
te wa i a Kurahapairangi ki a Tutohiarangi. Ko Te Potene
Tuhiwai i ki na Ripeka Paiatehau, koka o Te Hati Houkamau,
taua waiata. Ko tetahi tera o nga take o te whawhai ki Tokaku
ku, ko te matenga o Tutohiarangi.
(Ref.: T. Turi p. 6 and 32, Wars 419 and 469, W. L. W.
p. 66 B. 3/71)
Takoto maroke ana te kauanga i Mohua, 1
Matatu noa ana ko au nei anake, i.
Te ura o to kiri taku ra i kite atu;
Whano rawa ka nunumi ki Te Koau2 ra ia, i.
Taku turanga ake i te ihi o te whare,
E rumaki tonu ana he wai kai aku kamo, i.
E kore ia au e neneke wawe atu,
Tenei aku mahara kai te ruru, me he kete,
I taku whanaketanga i te iti mai te kore, i.
Tihori3 tonu ake nga mate i waho ra;
E tere te puta mai, he wai whakamate au, i.
E kui ma, e rehia4 mai ra!
Kia noho atu au i roto te whare mate,
I te whare5 pora au o Hineteiwaiwa, 6 i.
Kai kinikini ai te kai a te mamae
Te tuku7 pototia, ki wawe au te mate;
Koi noho au i te ao, koi titiro noa atu
Ki te rewa karari, 8 e tu noa mai ra.
1Mohua: Kei te pikitanga ki Ma reira te ngutuawa tawhito o
Waikohu, te awa
2 Te Koau: Ko te matarae i Wharekahika, o Te Kawakawa.
E kiia ana i mate a T rangi ki te one e ahu ana ki Te
Koau.
3Tihori etc.: Ko tenei whiti na Te Taite Te Tomo i korero mai. E ki
ana ia na Taraka Te Wheru i korero ki a ia i te tau 1901,
Ohako. i Te Arai.
4Rehia: Harakoa.
5 Whare pora: He whare whatu kakahu, raranga etc., Ko nga rangi
o tenei whiti, o te whiti hoki i muri tata iho he ahua rereke i o
mua atu. E kiia ana he waiata ke enei.
6Hineteiwaiwa: E rua nga tikanga, ko Hineteiwaiwa atua ranei, ko
Hineteiwaiwa tamahine ranei a Uenuku, tuahine o Tutohiarangi
nana a Te Keepa Patahuri.
7Tukupototia: Ki ta T. Turi e pena ana. Ki a Heni Turei 'te totatatia.
8Rewa Karari: E ki ana a Heni Turei ko te kai-puke tera i waho o
Wharekahika e tau ana i te wa i mate ai a Tutohiarangi. E
ki ana hoki a Rapata Wahawaha na te poti o taua kai-puke i
whakaora tetahi o nga hoa pakeha o Tutohiarangi, a George.
|
|
99 s86 |
▲back to top |
95. —HE APAKURA.
Na Takapo. (Ngati-Porou).
Na Heni Turei i whakamarama.
Ko Takapo he tipuna no tera hapu o Ngati-Porou,
Whanau a-Rakairoa. He puna waiata tenei hapu no
Porou i nga wa o mua, engari kua ngaro te nuinga o a
waiata; he iwi reka hoki ki te waiata, tae noa mai ki te
Ko te whiti tuawha kaore i roto i ta T. Turi; na
Turei raua ko Materoa Ngarimu i korero mai.
(Ref.: T. Turi p. 34).
Kia1horo te tahuti, e, nga mata2 ria kopanga
I roto o Pakinga; 3
E ahu ana koe, e hika, ki waho ra, e,
Ki te Ihu-o-Tane, ka heke i te awa, 5 i.
£ iti taku mea i arohatia ai,
Ka matau rawa hoki nga mahi.
Te tae ki te whai aotea,
Hei whakawheru noa
I te ra ka taau, i.
Takoto mai, e hika, i roto i te kiri6 rakau,
I te papa totara.
Anei, e hika, te ahuru, te Kahu7-o-Wairau
I mahue i a koe.
E hika hoki koe, e rere kau atu ra te haere,
Tahuri mai mata, 8 e hika,
Kia hoatu e au te waka o Ruapori, 9
Hei ara mohou.
Ka whakatairanga10 ra koe, kia hoki mai ai
To koiwi11 ki te ao tu roa.
E hika i tukino, e hika i rere noa,
Kai whea ra koe?
Ka riro koe, e hika,
Ka tuia te Kairuku12-a-Porea,
Ka oti atu na ki te muri.
1Kia horo: Kei T. Turi p. 34 e penei ana. 'Hohoro te tahuti'.
2Mata ria kopanga: Tirohia te waiata nama 68.
3 Pakinga: He kainga i Houhoupounamu, e tata ana ki Waipiro
4 Te Ihu-o-Tane: He waka. Ki a T. Turi, 'te riu o Tane. *
5 Awa: Ki etahi 'waka. '
6Kiri rakau, papa totara: Kohia ai te tupapaku ki roto i
totara, ka whakairi ai ki runga i te rakau. Kia maroke ]
ai ki te ana tupapaku.
7Kahu-o-Wairau: Mo te pueru o te tupapaku.
8Mata: Ki etahi iwi 'mota, ' e. g. 'Waiho ra-mota '
9Te Waka-o-Ruapori: Ko te waka o te tupapaku.
10Whakatairanga: He whakapaipai, ara he tatai i te waka o
tupapaku.
11To koiwi: Ki etahi 'to koiwi ora. '
12Te Kairuku-a-Porea: Ko te porea he waka.
|
|
100 s87 |
▲back to top |
96. — HE WAIATA AROHA.
Na Riria Turiwhewhe. (Ngati-Porou).
Ko te Riria Turiwhewhe ano tenei nana nga waiata
26, nama 36. E kiia ana he waiata aroha tenei nana
Rakahurumai i te rironga i tetahi atu wahine. He ingo
Paraire no Te Rakahurumai.
(Refs.: S. L. 265, S. 76).
E kore e aiahi ka rau au te mahara,
No taku hinganga iho ki taku moenga kino;
Kaore nei te tane e awahi nei maua.
Atua ai, Paraire 1 te puta noa mai,
Hei pure i ahau i te ahiahi nei;
Ka hokai ai koe ki te puke e ngoto2 ana.
Ka matawaenga 'hau, ka piwaitarua. 4
E kui ma, katahi nei taru5 kino,
Ko aku kiri kanohi e tirohia mai ra;
Ka taka ko roto nei ko6 he mea inatua.
E kore7 au e aha me poraumati ana;
Ka whiti nei ko te toru, ka wehe ra i te tinana, i
1Paraire: He ingoa iti no Te Rakahurumai.
2Ngoto: Ki te S. L. me te S. 'mato. '
3Motawaenga: Ki etahi "ma a whainga".
4 Piwai tarua: Ki te S. L. me te S. 'piwai taharua. ' Ko te me;
nei te mea tika ki te reo o te iwi nana te waiata.
5 Taru kino: Ki te S. L. 'hanga kino. '
6Ko he mea etc: Ki te S. L. 'me he mea i natua. '
7E kore au etc: He penei ki te S. L.
'E kore au e hae, he poraumati ana.
Ka whiti nei ko te waru
Ka wehe ra i te tinana, i.
97. — HE WAIATA WHAIAIPO.
Na Ngati-Porou.
Na Heni nga kupu.
Kei te ngaro nga o te titonga o ten
ata. I taia ki konei hei titi. ui ma te hunga e marama
Te ao o te parera e rere kopae ra, e,
Ra runga ana mai o nga hiwi raia.
Whanake ra, e Muru, ki te hori ki waho ra, e.
Kai te harotu au i aku mate kikino, e.
Kauaka hoki ra e whakawehia mai, e,
No te mea i ahau kei te mana ano.
Ka haramai ka whakakotihewera1 noa, e,
Ka hihiratia te manu nei ki te pae, e.
Na wai ra te mamae e kore ra e rangona, e,
Tenei ana ka kikini, ka ota i roto ra.
'Whakakotihe-wera: He manu tane te kotihe-wera.
|
|
101 s88 |
▲back to top |
98. —HE WAIATA AROHA MO TE ATOPAKI
Na RANGIRAE (Rongowhakaata).
Na Miria (Hikihiki) Turoa i whakamarama.
Ko Rangirae he wahine no Rongowhakaata i moea e
Renata Te Atopaki, papa o Wiremu Te Purewa o Ruatoki. Ko
Ani Te Kairangatira te wahine tipu a Te Atopaki No te
moenga i a Rangirae ka mahue a Te Atopaki i a Ani, ka
haere tera wahine ka hoki ki a Tuhoe. Ka makona a Te Ato-
paki i tera wahine i a Rangirae, ka hoki a Te Atopaki ma Wai-
karemoana, ka whai i te wahine tipu. Ka wahi na a Rangirae i
muri a tae noa ki Te Ahimanu, kei te ara tawhito atu i To
Arai, i Turanga, ma Whakapunake ki Hangaroa. Kei reira ka
hoki mai te wahine ra. Ka tae mai ki te kainga, ka rongo i
te tangata e korero ana mona, ka titoa te waiata nei.
(Ref.: B. 3/16).
I
Te pikitia ai ki Te Ahimanu nei, e,
Marama te titiro, e;
Auahi ka patua ki Whataroa2 ra ia,
Ko te ara o te ipo, e.
Ka riua ia koe te tai ki Waikare,
Ka mutu au te manako, i.
2
Whakarongo ki waho ra, ko au te waua ana,
Te ai he kai ke;
Mo taku whakakenga te ra e whiti nei, e; !
E ai te haonga ika, e
E titi mai ra i Whakawhitira4 ia,
Ka takoto i te tahua.
Na5 wai ra to haere i haramai toitu, e
Ka haramai ka ninihi;
Ka haramai ka papare koe hua6 torea,
E toko i te akau.
Ko wai te pai e i rite ki Kimoki7,
E tu mai waho nei.
4.
Naku ano i uta ki te makau tangata
I taku tinana, i,
Ka tuku mai nga peru nou ra, e Ani, 8
Mate rawa hokai au, i.
5
E kui ma e! ka kino ia 'hau
Te mamae o roto, e.
Me kai ki te rongoa kia mate au, e
Te whakamamae roa, e.
Naku9 ia na koe i tuku kia haere,
I waua ai au, i.
|
|
102 s89 |
▲back to top |
1Te Ahimanu: Kua whakamaramatia i runga ra.
2Whataroa: Kei waenganui o Ruakituri o Waikare-taheke, kei te ara
tawhito ki Waikaremoana. I patua a Karaitiana Rotoatara ki
reira i te wa o te whawhai Hauhau.
3Waikare: Ko Waikaremoana.
4 Whakawhitia: E tata ana ki te ngutuawa o Waipaoa, kei te tarawahi
tuaraki mai ' Okirau, e tata ana ki Pakirikiri.
5 Na wai ra: Tirohia te M 15 1, e rite tonu ana tetahi whiti ki tenei.
6Koe hua torea: Haramai ai te tane ki a ia ma te one.
7Kimoki: He toka kei te one i Pakirikiri.
8 Ani: Ko Ani Te Kairangatira, te wahine tipu a Te Atopaki.
9 Naku etc.: I etahi waiatatanga ka uru mai enei kupu i a Hikihiki: —
Tana tukunga mai ka raru nei au
Ka paea ki te whare i.
99. — HE WAIATA NA TE PUHI MO TONA HARANGA.
Na Miriama Te Pourewa (Rongowhakaata).
Na Miria (Hikihiki) Turoa i whakamarama.
Ko Miriama Te Pourewa no Ngati-Kohanga, hapu o Rongo-
whakaata; he tuahine no Rangiwhaitiri, he puhi. I puremu ia
ki a Renata Te Atopaki, kua korerotia ra i te waiata nama 98.
Ko te kainga o Te Atopaki e tata ana ki Papatu, haramai ai i
reira ki te moe i tenei wahine. Ka haere nga whakapae mo
te puhi ra, ka tu nga runanga, kore rawa ia i whakaae ki tona
hara, He wa noa mai ka ka te ahi ta-moko. ka hiahia pea ki te
ta, katahi ka tu i roto i te runanga, ka waiata i te waiata nei.
Na reira tonu i whakaatu tona hara.
1.
Taku takiri e whakarawerua ana,
Ko au kei te raro e muhengia ana, e,
Mo taku hauatanga ki te whakapae noa. e;
He hanga tawhiti koe. na roto ra i whakaatu.
2.
Ka mea, e kui, ka homai korero,
Kia whakarongo atu maua nei ko taringa.
Ki oku korero tena te whanatu na;
Ko au ra i hokotahi, ko aku rongo i haere.
3.
Ka poro ra ia oku nei mananga
I te wa i mua ra, koi hine ana 'hau, e.
Ka haramai tenei ka koroukore noa. e
Ka kino i ahau, ka koha te rauawa.
100. —HE WHAKAUTU MO TE KORERO KINO.
Na Ranginawenawe. (Ngati-Tuwharetoa).
No Te Taite Te Tomo nga kupu, nga whakamarama.
Na Wikitoria, wahine a Te Huruhuru, no Ngati-Pare-
wahawaha, te korero kino mo Ranginawenawe. ko ia kei te
kai i nga huahua o roto i te taha, i a Waiariki. Na nga kehua
i korero ki a Ranginawenawe, "Kei te korerotia kinotia koe e
|
|
103 s90 |
▲back to top |
Wikitoria, e te ngare o Parewahawaha, ko koe kei te kai kino i
nga huahua. Me haere koe. Tenei to waiata. " Ka haere ia, te e
atu ki Waikino (he awa kei te taha hauauru o Taupo), ka pa
mai te karanga ki a ia. Katahi ia ka timata te waiata haere
atu, ka tu ki te marae. Ka whakarongo te iwi ra, kua mohiotia
a ratau korero. Ka tahuri te iwi ra ki te hunahuna i a ratau
korero; ko ia a Kai-hunahuna. he whare no Te Kohika kei
Raropo, he kainga kei Hauhungaroa.
Kaore hoki te hinapouri,
Te kenepuru nei te ngakau,
Te kani awhea nei toku pere 1
Ka pono ano toku reo atu
E, ki te ruru o te kete a te Ihonga kei raro,
E, kei rere pu ake te mauri.
Whakaturia mai, e Hinehine, 2
Kia whai aroaro, kia whai tukemata,
Kia whai ringaringa, kia whai waewae.
Wetewetekia atu aku he,
Aku rongo tuku kino ki te rau;
I maua atu ai te korero
Ki te hunga mene ki te marae.
Tahuri mai ka kohi, e,
I te haratua i mau mai ki te tinana.
Kei te huri ke, kei te taha ke,
Kei te turituri kau te hoihoi;
Kei te komekome kau mai na nga ngutu,
Kei te whakatanuku kau te korokoro,
Koua mate au, i.
1Pere: E ki ana a Te Taite ko te kupu pakeha 'belly. '
2Hinehine: Mo Wikitoria.
101. — HE TANGI MO RANGIAMOHIA.
Na Tokorau.
(Ngati-Whakatere, Ngati-Raukawa. )
Na Te Taite Te Tomo nga kupu, nga whakamarama.
Ko Tokorau te papa o Te Ropiha Te Amotahi, nana a
Henere Te Herekau. Ko Rangiamohia te tuahine o Te Ropiha,
kaore he uri.
No muri mai no te matenga o Wi Romana, tama a
Henere, ka tangihia ano te tangi mona e Paretahua.
Paretahua—Te Rangihinganui
Rutera—Henere Te Herekau
Wi Romana Parehuia—Te Piwa Te Tomo
Te Taite Te Tomo
|
|
104 s91 |
▲back to top |
(Ref.: S. 2/44).
E te tamaiti e tie kino nei i te po,
Me pewhea ra taku whakaratarata i a koe?
Heoi te tuaki2 e to kuia ki nga rau tohetea3 o te tahora.
Hei whakawaiu mo te tamaiti, e kuika nei.
He tangi matua ra-nge,
Me whakamanawa ki a Tahurangi; 4
Nau i puta noa i enei nga wa.
Whaia e koe ki te putai i tangihia kiritia ki Huapa, 5
ki o koroua.
He kai paea noa kei te takuahi,
Oma titaha i te tahatika roa ki Puketutu. 6
Kia ata whakaputa i te tumu ki Arapuka, ki o koroua.
E uia mai koe "Na wai tenei tamaiti e haere nei?"
Ko au ra-mota e kimi ana i te nohanga
I a Tara8-kaiahi, ia Te Tapae, 9
I te whare i parua ki te muka10 rawhiti.
E kore e homai mo taua, e tioa nei e te hauhunga,
He wawe te utaia te tihi ki Tongariro.
Hoki mai, e Iti, 11 e huri te taringa
Nga rongo12 poaka e taka mai te muri i a Te Matoe, 13
Ko nga taonga hou e whakaheriheritaetia14 nei taua e
to papa
Ki te tiki pounamu, ki a Awarua, 15 hei kope toto
Moku i mua ra, i to kuia e ora ana.
Ka tuku tenei ka hekeheke;
He kokinga iti hoki
I wehe ai Puponga, 16 i onge ai Poutini,
E Tama e i.
1Tie: He tangi na te tamaiti, he tangi toheroa.
2Tuaki: He hahau haere noa ki te kimi kai.
3 Tohetea: Tohetaka ki etahi. E ki ana a Te Taite he kupu ahua
whanui mo nga rau puha.
4Tahurangi: No Ngati-Whakatere, he tama na Takerei Te Nawe, he
tuakana turanga whanau ki a Henere Te Herekau.
5Huapa: Kei Manawatu, he akau; kei te taha tonga o te ngutuawa o
Manawatu.
6Puketutu: Kei Rangitikei, he huarahi haere atu ki Te Reureu.
7Arapuka: Kei te taha hauraro o te awa o Manawatu, he roto; he
kainga i reira, ko Omarupapako.
8Tara-kaiahi: He ingoa no tetahi hapu o Ngati-Tuwharetoa e noho ra
i Waihaha.
9 Te Tapae: He tipuna no Ngati-Whakatere.
10Muka rawhiti: Ko nga harakeke whakapaipai, pai ki te haro, he
piata, e mahia ana mo nga kakahu papai a te Maori.
"Iti: Turongo-iti, ko Te Wa-tihi tetahi ingoa ona.
12Rongo poaka: Poaka pakeha nei, he tangata whakatipu poaka hoki
a Te Matoe, no Taranaki.
13Te Matoe: No Te Ati-awa, no Taranaki. Ko Te Rangi-runga tetahi
ingoa ona.
14Whakaheriheritaetia: E korerotia ana i te ra i te ra.
15Awarua: Ko te maro awarua, ka paru ka whiua ake.
16Puponga, Poutini: He whakatauki tenei. Ka haere te tangata ka
rokohanga e te ua ka hanga i te ponga hei maru i te tupuhi.
I onge ai Poutini, mo te nui o te kai
|
|
105 s92 |
▲back to top |
102. —HE PATERE.
Na Rakaiwetenga (Ngati-Porou. )
E kiia ana na Rakaiwetenga i tito tenei waiata. Ko Rakai-
wetenga no Te Whanau-a-Rakairoa, hapu o Ngati-Porou, e
noho ana i Akuaku, no tera wahanga i a Aperahama Pohoi; he
momo matakite, tautitotito.
Otira kaore ano i ata tatu i te whakaaro te tika o tena
korero. Ko te kaupapa o te waiata nei mo nga pakanga i roto
o Turanga, ka titoa ketia atu i to Ngati-Porou nei rohe.
Tera ano te waiata tito nana i whakahuaranga tenei, e
ki nei hoki te waiata, "Tito tonu mai ra i toku matenga i Papa-
hikurangi. " I taia ki konei me kore nga whakamarama e
kitea mai e nga mea e mohio ana.
No te wa o te whawhai Hauhau ki Waiapu, e noho pa ana
te Hauhau i Pukemaire, ka rehu iho a Aperahama Pohoi i
Kokere, Waiomatatini, i reira te puni o nga hoia Kawanatanga.
Rehu iho ko Matire Te Awaawaka, koka o Te Koroneho
Kopuka, e waiata ana mai i te waiata nei.
E hika ma!
Kia ata tutu, kia ata kowhana ra i a tatau ki te riri.
E, tenei aku mahara kei te piki tonu, kei te heki tonu.
Te ruru a te Ihonga, e kore nei e matara te wewete.
Homai ra kia rukuhia i te more o te whenua, kia mau
ai te pupuri.
Tito tonu mai ra i toku matenga i Papa-hikurangi; 1
Ko te puta ra tena i riro ai a Tamaure ra,
Toia noatia ki nga kauanga i Tararau-o-whiti, 3
Putu tonu atu ki roto ki Orakei-apu, 3
Te Kauanga-i-a Te-Huki3, i waiho ai koutou
Hai pae takuahi, hai noho pou rori
Ki runga te turuturu, te kauwhata o te atua.
A, he tapu i te aha te upoko o Takeka, 4
Te homai ai hei kohu5 para ake?
Mau e ui mai, 'Mo te hara i whea?'
Mo te tamaiti ra ka riro na i a koe.
Ka tuwhera to riu ko te pokanga o. te ahi marae.
Karikari pouri, karikari potango;
Turaki6 aparangi te ika7 na Tumatauenga.
Ka tuhi to toto ko te toto o Rauru.
E tama ma, e, taua i te pahi taua ki roto ki Whangara; 8
Hoatu mairangatia ki te mairanga o te atua, kia ora ai
koutou. 6
A, e tu ana ia i tohu taua ki roto ki Ngawaerenga. 10
I te taitu, e, i te rangamaro. 11
He tohu mate noa te tohu ki roto ki te pa whakawairi,
E ai te wharaupo, ka mahora kei te whanga e takoto ana
Ina ra ia te rua o te ika i maanu atu ai ra ki tawhaiti.
E te romiata ra i roto ra, ka maringi kei waho.
E ai te wai korari, ka ngawha i te waru.
Maka ra te matau ko Tonganui12 pea,
|
|
106 s93 |
▲back to top |
Kia mau ake to ika ka mau whiwhia, ko mau rawea;
Te inati a te Paretao, ka takoto kino koutou
I te tahua, i.
1Papa-hikurangi: He pa kei roto o Turanga.
2Tamaure: Kei te ngaro tenei.
Orakaiapu:
Te kauanga-i-a-Te-Huki: Kei te takiwa o Te Arai, Turanga.
3Tararau-o-whiti: J
4 Takeka: He tipuna no te takiwa o Whangara.
5Kohu para: I kohia te kai te aha ranei ki roto i te ipu, ka whaoina
ki te hangi tao ai.
6 Turaki aparangi: Hinganga ope rangatira.
7Te Ika na Tumatauenga: He tangata i hinga i roto i te pakanga.
8Whangara: Kei te taha tuaraki atu o Turanga.
9Koutou: Ki tetahi 'tatau. ' (W. D5).
10Ngawaerenga: He pa kei roto o Turanga.
"Rangamaro: He ope taua kua takoto rite mo te pakanga.
12Tonganui: Ko te whare i mau ai te matau a Maui i te hiinga ake
ai i te Ika-a-Maui.
103. —HE TANGI.
Na Hinekimua. (Ngati-Puai, Ngati-Porou. )
Na Paratene Ngata raua ko Hone Ngatoto i whakamarama.
Ko tenei waiata he tangi na Hinekimua o Te Whanau-a-te-
Rangi, (e kiia nei i naianei ko Ngati-Puai). i tangihia atu i
Motu-kokouri. I haere a Ngati-Puai ki te kawe tangohanga, i
a Mere Meke, ki Anaura. He taonga hapa ka hoki mai na. E
rua nga waka i rere mai nei, ko Te Urehina tetahi, ko Toki-a-
te-rangi tetahi. Ka tukua mai e Tokipuanga he apuhau hei
patu. Ko Tokipuanga he tohunga, no Ngati-awhia, no Ngati-
Ira, ko te Motipua tona atua. Ka tahuri ko Toki-a-te-rangi, ka
paea ki uta ki Omataira, ka tahuna ki te ahi. I tahuri te waka
nei ki te Kehe-tuaranga. i waho o Rahui-manuka; i Whare-
ponga. Ka mate na a Te Whetu-tawere raua ko tona moko-
puna ko Pehimana Tataiarorangi (te tane tuatahi a Katerina
Te Heikoko, nana a Tautuhiorongo a Maata Pokai) Ka mate a
Hemi Te Aka, a Te Matenga me etahi atu—tona toru tekau pea.
Ko Hemi Te Aka i kitea; tekau-ma-waru katoa pea nga tinana
i paea ki uta. E whakawha ana a Te Whetutawere i a Mere
Meke, ka wehea raua e te ngaru. Ka mate atu ko Te Whetu-
tawere; ka hopu a Mere Meke ki te rimu, a ka waimarie tona u
ki uta.
(Ref.: T. Turi p. 22).
Tera ia nga torouka, 1;
Tokatea2 ra, te Ana3 o Mataura::
Me te kaiaohia te roimata,
He puna wai, kai aku kamo. i.
E ua ra koe e te raro,
Hinu tangata no te iwi toa.
Ki tahau puta ra ki te Ahitawa. 4
Roha mai ra i te parekura, i.
|
|
107 s94 |
▲back to top |
He aha ra te hau e pa nei?
He tuku uta, he patu moana;
Haumiri rawa ra i te pohe
O te akau, kia mowai, e.
1Torouka: He kurae.
2Tokatea: He koi kei te taha tonga, kei te ngutuawa o Waiapu.
3Te Ana-o-Mataura: Kei Pohautea, kei raro iho i Tokatea. Ko Mataura
he tipuna nui no Ngati-Porou.
Ahitawa: Kei te ngaro tenei.
104. —HE WAIATA WHAIAIPO.
(Ngati-Porou).
Naku i kohi mai i a Hori Kingi Parapara, i a Piripi Rairi
i to ratau taenga mai ki Poneke i te 14 o Hepetema, 1924.
E ki ana a Hori Kingi i rongo ia na te whaiaipo a Mauri-
atea.
Tipatia1 atu e au,
I Te Repa2 rawa taku wairua, u e;
E whai ana 'hau me ko Te Oue, 3
Te whakatanguru a to wahine, i e.
Me aha rawa ra he whakaheinga
Mo taku marie e pa nei, e i;
Me rarau ake ki te tuahine,
Ki te mea ra e aro mau ana, i e.
No te tau rawa i a Rewharewha4
Toku wharanga i te horomata, u e;
Noho nei au hai rahui tapu,
Makanga-a-rimu ki a Pou ra, i e.
1Tipatia: I purakautia, i wawatatia.
2Te Repa: He wahi e tata ana ki Taumata-o-Tapuhi. i te poraka o
Hinetiraha.
3 Te Oue: Kei te ngaro tenei.
4Rewharewha: He mate uruta i puta i mua.
5Makanga-a-rimu: Kei etahi waiata e penei ana, "he whakareinga-rimu
ki a Pou. " Ko Pou te atua o nga ika o nga ngutuawa wai e
rere ana ki te moana, a ko te whakahere tenei ki a ia.
105. —HE TANGI.
No te Tai-rawhiti.
Kaore ano i kitea te tangata, te hapu ranei nana tenei
waiata i tito. Kei te takiwa o Turanga ahu atu ki Waiapu e
waiatatia ana.
(Refs: T. Turi p. 19, W. L. W. 57 & 58).
E pari e te tai o te akau ra ia,
Whakahuka iti ana te rae ki Kaiwai: 1
Kai roto mai aku mea, he kiri tauawhi na te tau ra.
|
|
108 s95 |
▲back to top |
Nuku mai, e hika, kia patata mai.
Kaore koe i mohio ki nga hurihanga tau,
Kai mua i a2 koe1 e takoto ana mai.
Hei te ra whakawa3 e kite ai taua, e.
Naku te moe po i au4 ra koutou;
Oho ake ki te ao mapu5 kau, kaore
Waiho mai i te take i ohou tipuna,
I te pori ngawari hai6 mau ra i a koe.
Ehara7 i au, he kapo wairua noa, e.
E rere e te ao ra runga o Tarainga, 8
E whanatu ana koe ki aku kaingakau.
Ina ia te wa i tau ai ki raro ra.
Tu ke ana koe, ka motu ke ia 'hau;
Te tahuritanga mai, kai rawa i ahau, e.
1Kaiwai: Kei te ngaro tenei.
2I a koe: Ki a T. Turi 'i au. '
3Ra whakawa: Na enei kupu i mohiotia ai he waiata
whakapono nei.
4I au ra koutou: Ki ta W. L. W. 'i konei tou wairua. ' Ko
ra te mea e waiatatia ana.
5Mapu kau, kaore: Ki ta W. L. W. 'mapu kau, ka riro. '
6Hai mau ra i a koe: 'Hei awhai ra i a koe' ki ta W. L. W.
7Ehara i au etc: Kaore tenei i ta W. L. W.
8Tarainga: Kei te taha tonga mai o Tokomaru. Ko te
wehe ai a Hau raua ko Ueroa, nga tamariki;
Ki ta W. L. W. Tuaheni. '
106. —HE WAIATA AROHA.
(Whanau-a-Apanui).
Ko te korero tera no te takiwa ki Te Whan
tenei waiata; na te wahine tipu i te moenga o te tan
ke.
(Refs.: W. L. W. p. 74).
He mea pai, e te hoa.
Nau ra i wehewehe;
Ina ia te kore
He manako mai hoki.
Na wai hoki te mea
Ka pau te huri atu,
Ka whano ka wareware,
Ka wharitua i ahau, e i?
Kei te kainga 'hau
E te ao rere mai,
I haramai ra koe
I te hoa i ahau.
I whea koia koe
I te tuaititanga
Ka wewete i reira.
Koi harewa ana?
|
|
109 s96 |
▲back to top |
Homai rawa nei
Aku rangi ki te noho,
Ka kino ia 'hau,
Ka koha te rauawa, e i.
1He manako: Ki ta W. L. W. 'ka manako. ' Ko te mea i taia nei e
waiatatia ana.
2Huri atu: Ki ta W. L. W. 'mai. '
3Kei te kainga: Ki ta W. L. W. ' e kainga ana au. '
4Harewa: Ki ta W. L. W. 'ao rewa. '
107—HE TANGI.
Na Ngati-Kahungunu?
Kei nga wahi katoa o te motu tenei e waiatatia ana. I
kore ai e taia ki konei i mua ra, he mea kia kitea, na tehea
iwi tenei waiata. Ko te reo no te Tai-rawhiti, a ko te ahua na
tera wahanga na Ngati-Kahungunu i te Mahia, a ki runga atu.
(Refs.: T. Turi p. 14, W. L. W. 91, 92 and 103).
Ka riro ra, e, te momo o te tangata,
Ka memene ki tawhiti, e,
Te motu ra i a te ori1;
Te tangata ra, e, nana i ako mai
Ko ana hai titiro, e,
Hura rawa i raro ra.
Tana ekenga mai. keke ana te papa, e,
To pai rangatira, i.
Maringiringi ai te wai ra2 i aku kamo, e.
Ko tona hekenga tonu.
Na Maui3 tonu aua pokapokanga, e,
He tini te kowhao.
Homai noa ra he mimiro mo te waka, e,
E mau ai ra.
Kei ranga noa ra te taro a Kea4, e,
I Taiporutu ra;
I te tai whakaki na Whiringatau, 6 e,
Pokipoki whakararo, i.
Te pa noa mai he koraki te hau, e,
Hei khiu i ahau;
Noho ana hoki au i te kei o te waka, e,
Nou e Ropu7;
Hei tupiki noa mau nei e Taiki, e.
Ma te Whakapuaroa, 8 i.
1Te ori: He wahi i pangia e te mate uruta. '
2Ra i aku kamo: Ki ta W. L. W. 'o aku whatu. '
3Maui: Ko Maui-Potiki, nana nei i hi te Ika-a-Maui.
4Kea: E kiia ana he atua no runga i a Takitimu.
5 Taiporutu: Kei te Mahia.
6 Whiringatau: E kiia ana ko te tangata tera o runga i a Papahuakina,
he waka i u ki Nukutaurua, te Mahia.
7Ropu: Kei te ngaro tenei.
8 Whakapuaroa: Ko te tikanga Whata-puaroa, ko te wahi tapu
whaka-takotoria ai nga mea a nga tohunga.
J
|
|
110 s97 |
▲back to top |
108. —HE WAIATA AROHA.
Ko te ahua o tenei waiata no te takiwa ki a Ngati-Porou.
E tino waiatatia ana hoki ki tera rohe. He waiata reka ki te
whakatangihia ki runga ki te koauau.
(Ref.: T. Turi p. 23).
Tera te haeata kowae ana mai
Te tara ki te maunga!
I moea atu nei
Tona puehutanga.
I te Iringa ra au
Marama te titiro
Ki waho ki te moana,
Katahi te roimata
Ka ringitia ki waho,
Me a haere marie.
Me kawe taku tinana
Maku au e mahara;
Ka whakatika ki runga,
Ka ata waiho koe
I o taua moenga.
He hanga kino te tane,
He kai momotu kino
Te tau o taku ate.
I tohungia iho na,
I whea koia koe
I taku hinenga ake
Te aruaru ai,
Koi raunga iti ana, i?
109. —HE WAIATA AROHA.
Ko te korero no te takiwa ki Hauraki tenei waiata; engari
kua huri i te motu, a kua waiho hei waiata ma nga wahine e
whakamomori ana ki a ratau whaiaipo. Ina hoki ka hiahia a
Terina Turupa, tamahine a Mohi Turei, he minita kaumatua
no Ngati-Porou, ki a Paora Haenga Te Whakatihi (tetahi o nga
upoko rangatira o Ngati-Porou) hei tane mana, a kaore i
whakaaetia, ka waiatatia e ia hei tangi mana, i a ia e whaka-
momori ana. Ko te kaupapa tera kei a Ngati-Porou e waiata-
tia ana.
Kei te B. 3/119 e kiia ana e Te Whatu o Tuhoe na Tira-
mate tenei waiata mo tana tamaiti.
(Ref.: T. Turi p. 27 B. 3/119).
E titi te kohiti
Tiahoaho ana i te uru rakau!
Kaua, e whae, e aurakina mai.
Kei whea te makau i koroa i te po?
Koia taku haere,
Me kau tu atu te awa ki Kaputoke.
|
|
111 s98 |
▲back to top |
Ko te matao ra, e tope i raro ra
He wini tukunga mai nou ra, e te hoa.
Katahi te ngakau ka ata rangona iho
Motumotu rikiriki te tau o taku ate
Ki te tau ra, e, nana nei au
I turaki a-ika i taku whanaketanga.
Ko te ao e rere,
Ko te au herepuke o te pare kei waho.
He aroha, e Whara,
Ka ruru mai ki te whare; ka riua atu koe
Te ripo ki Whakatere; ka mutu i konei
He raro manako atu ki te iwi ra, e.
110. —HE TANGI.
Na Mere Reweti Taingunguru.
(Te Whanau-a-Apanui).
Ko Mere Reweti Taingunguru te koka o Te
aaka Parakau. He tangi tenei nana mo tana
Ko nga kupu, ko nga whakamarama na
akau, wahine a Whaaka Parakau.
(Ref.: T. Turi p. 32)
Tera matariki huihui ana mai.
Ka ngaro ra, e, te whetu kukume ata.
He aha i ngaro ai? Naku ra i whakahoro.
Tahuri to taringa nga tai e haruru
I waho te Raupa, kia whakamau koe
Nga kohu e tatao i runga o Waikawa;
Hei hoatu, hei ara mohou.
E whano ai koe ki te mate na. i.
Takiri ko te ata i haere ai koe.
He aha kai taku ate, e hahae tu nei?
Nei koa, e, te kiia mai nei
Taura kukume mai i herea ki te puhi.
Hoea ki te waka, e tatari atu ana.
Hau taua mai nau e Te Koraha.
Rangahau atu ana ki te mate, ki te muri.
Nga mate ki te tonga e kore e hoki mai
Te aroha i au na, i.
|
|
112 s99 |
▲back to top |
Nga Moteatea
PART II.
he Tapiri
KI "TE TOA TAKITINI. "
Nga Waiata
111 - 138
|
|
113 s100 |
▲back to top |
|
|
114 s101 |
▲back to top |
|
|
115 s102 |
▲back to top |
|
|
116 s103 |
▲back to top |
|
|
117 s104 |
▲back to top |
|
|
118 s105 |
▲back to top |
|
|
119 s106 |
▲back to top |
|
|
120 s107 |
▲back to top |
|
|
121 s108 |
▲back to top |
|
|
122 s109 |
▲back to top |
|
|
123 s110 |
▲back to top |
|
|
124 s111 |
▲back to top |
|
|
125 s112 |
▲back to top |
|
|
126 s113 |
▲back to top |
|
|
127 s114 |
▲back to top |
|
|
128 s115 |
▲back to top |
|
|
129 s116 |
▲back to top |
|
|
130 s117 |
▲back to top |
|
|
131 s118 |
▲back to top |
|
|
132 s119 |
▲back to top |
|
|
133 s120 |
▲back to top |
|
|
134 s121 |
▲back to top |
|
|
135 s122 |
▲back to top |
|
|
136 s123 |
▲back to top |
|
|
137 s124 |
▲back to top |
|
|
138 s125 |
▲back to top |
|
|
139 s126 |
▲back to top |
|
|
140 s127 |
▲back to top |
|
|
141 s128 |
▲back to top |
|
|
142 s129 |
▲back to top |
|
|
143 s130 |
▲back to top |
|
|
144 s131 |
▲back to top |
|
|
145 s132 |
▲back to top |
|
|
146 s133 |
▲back to top |
|
|
147 s134 |
▲back to top |
|
|
148 s135 |
▲back to top |
|
|
149 s136 |
▲back to top |
|
|
150 s137 |
▲back to top |
|
|
151 s138 |
▲back to top |
