|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 80. 01 April 1928 |
|
|
1 755 |
▲back to top |
Te Toa Takitini
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
NAMA 80. HASTINGS. Aperira, 1928.
HE MIHI MO TE RA O TE ARANGA.
KI aku tamariki o te iwi Maori,
Tena koutou katoa. Ko aku mihi ki a koutou mo te
wa o te Aranga ma ta koutou pepa e mau atu ki a koutou i o
koutou marae i o koutou whare.
Tera ahau e tae ki Nepia a te Ra o te Aranga, ki te Whare-
karakia Nai (Cathedral) o to tatou Pihopatanga. Ahakoa
kei waenganui ahau i oku hoa pakeha e whakahaere ana i nga
karakia i nga Hakarameta ko oku whakaaro, me oku inoi, tera
e puta haere atu ki a koutou ki te iwi Maori. Kia whiwhi tahi
tatou ki te ngakau hari i tenei wa o te Arangi, i whakamaharatia
ai e tatou te Ora tinana i tenei ao, te Ora wairua a muri nei. te
Ora hoki mo " te hunga katoa e moe ana i roto i a ia. "
Kia mahara ano. me na runga atu i te mate-ki-te-hara, ka
whiwhi ai tatou ki te oranga tonutanga. Ko te kupu nui o te
Aranga, me matua mate ka whiwhi ai ki te ora tonu, ki te ara
tahi tatou me te Karaiti, me matua rapu nga mea o te rangi te
wahi e noho mai nei a te Karaiti.
Ko te tumanako me te inoi o to koutou matua i roto i te
Atuatanga, kia whiwhi katoa tatou ki enei oranga e kiia nei ko
te Aranga mai o te hunga mate. Otira me matua mate ki te
hara ka whiwhi ai ki tenei ora tonu. I roto i enei ra o te
Aranga, kia whakatata tatou ki a Ia, i mate nei, a. i ara mai
ano mo tatou i tenei wa. Kia awhina hoki tatou, tetahi i
tetahi, kia hari, penei i nga Apotoro a te Karaiti i hari tahi nei
i to ratou kitenga i te Ariki kua ara ake i te hunga mate, me ta
ratou kupu:
"KUA KITE MATOU I TE ARIKI. "
Heoi Ano,
Na to koutou matua,
Wm. WALMSLEY, Waiapu.
Rangitukia,
East Coast,
Maehe 9th, 1928.
|
|
2 756 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini" Box 300, Hastings.
756 TE TOA TAKITINI. Aperira 1, 1928.
ATIRIKONATANGA O TAURANGA.
HUI A TE KOMITI TUMUAKI.
NO te Mane te 12 o nga ra o Maehe, ka tu te Hui a tenei
komiti, ki a " Makahae" whare-runanga i Te Kahika
takiwa o te pariha Te Puke, Bay of Plenty.
Ko nga mema enei i tae mai: —
Atirikona Tiatetene, Tiamana.
Rev. Manihera Tumatahi me Tiakiawa o Te Ngae Pariha.
Rev. E. M. Te Tikao me Wiremu Kingi o Ohinemutu Pariha.
Rev. W. Te Waaka o Whakatane Pariha.
Rev. Ropere Tahuriorangi, Rev. Wiremu Te Moana me Hori
Atarea o Ruatoki Pariha.
Rev. Rewi Wikiriwhi, Hemi Te Uara, me Hoani Retimana
o te Pariha o Te Puke.
Tomika Tutahi o te Pariha o Tauranga.
Rev. Pererika Peneti, Kai-tirotiro o nga takiwa.
He tokomaha hoki te tangata whenua i tae mai ki te
manaaki i te hui. I tae mai hoki a Hemana Pokiha a he nui
te whakamihi o te hui ki ana kupu manaaki ki ana kupu
ngawari. He nui hoki te mihi ki nga manaaki a Ngatoko. te
kaumatua o te whare whakairo e kiia nei ko Makahae.
Haunga hoki nga kaumatua o te Hahi ake, he tokomaha tonu
ratou.
I whakapuaretia te hui ki te kupu inoi. I tae mai nga
whakaatu mo nga raruraru i koru ai e tae mai. a Rev. Paora
Temuera, Paora Rokino o Taupo, Paora Rangiaho o Ruatoki,
Kereopa Hotene o Whakatane. Raimona Heretaunga o Te Ngae
Pariha.
(1) Nga Motini i paahitia.
HEKERETARI. I whakaritea ko Rev. E. M. To Tikao
hei hekeretari me tenei hui.
( 2) Mema mo Tapuika.
I whakaaetia a Hoani Retimana hei mema mo Tapuika
ki runga i te Komiti Tumuaki.
(3) Mema mo Tauranga.
I whakaaetia a Tomika Tutahi hei mema mo Tauranga
i te mea kei te wehe rawa tera wahi o te Pariha o Te
Puke.
(4) Whenua o Tauranga. (1) Te Uara. (2) H. Retimana.
Kia tonoa ki te Pihopa kia tirotiro hia e ia mehemea ka
taea te wehe mai o tetahi wahi o te moni reti o Tau-
|
|
3 757 |
▲back to top |
Aperira 1, 1928. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_757
ranga hei awhina mai i te oranga Minita o te Pariha o
Te Puke i te mea kei roto a Tauranga i tenei Pariha
inaianei.
(5) He Mema Maori mo te N. Z. M. T. B.
Kia whakaritea ko Archdeacon Chatterton me Rev.
Peneti hei teputeihana ki a Archdeacon MacMurray,
Kai-whakahaere o te New Zealand Mission Trust Board
tono: —
(1) Kia whakaaetia he Maori ki roto i to ratou Poari
hei reo mo te Hahi Maori i roto i taua Poari.
(2) Kia hoatu ki nga Pariha kei reira nei nga
whenua i tapaea ki te Hahi tetahi awhina rahi tonu
mo nga raruraru o taua pariha.
(6) Tahua Hoia Maori o Te Puke Pariha.
(1) Hoani Retimana. (2) H. Te Uara.
Kia tapaea te moni £130 i kohia nei e nga tangata o te
Pariha o Te Puke hei whakamahara mo nga hoia ki te
Tari o te Pihopatanga o Waiapu a me waiho taua moni
hei Tahua Oranga Minita a me whakahua te ingoa o
taua Tahua. Te Puke Maori Soldiers' Memorial Trust.
Ko te itareti o taua moni me whakapau mo te oranga
o te Minita o Te Pariha o Te Puke.
(7) Mihi ki te Pariha o Te Puke.
E tuku ana tenei Hui i ana mihi ki nga tangata o te
Pariha o Te Puke. mo te pai o to ratou whakaaro ki te
hanga Tahua Oranga Minita hei whakamahara ki nga
hoia Maori o tenei Pariha. No te mea he tuatahitanga
tenei no te whakahaere Tahua i roto i nga takiwa Maori
o te Atirikonatanga o Tauranga no reira ka nui rawa
nga mihi, me te tumanako kia whaia tenei tauira e era
atu pariha o tenei Atirikonatanga.
(8) Nga Nama.
Kia karangatia he hui ma ia Pariha o tenei Atirikona-
tanga hei tirotiro i nga nama o tena Pariha o tena
Pariha.
(9) Turanga Whare-Minita.
(1) Rev. Rewi Wikiriwhi. (2) H. Retimana.
Kia whai-whakaaro te Pariha o Te Puke ki tetahi piihi
whenua hei turanga mo te ratou whare-minita.
(10) Pihopatanga Maori,
(1) Wiremu Kingi. (2) Rev. W. A. Te Waaka.
(a) Kia puta he whakamihi ma tenei Hui ki te Pihopa
o Waiapu mo tona whakaaro pumau kia tu he Pihopa-
tangata motuhake mo te iwi Maori.
(b) Ko te tumanako o tenei Komiti Tumuaki me tino
whiwhi te iwi Maori ki te Pihopatanga e tonoa nei, a
me noho mai he Maori hei Pihopa.
(c) Ki te kore tenei e taea te whakarite e whakaae ana
tenei hui ki te motini a te Hinota o Waiapu e tono nei
kia rua nga Pihopa me pakeha me Maori.
|
|
4 758 |
▲back to top |
758 TE TOA TAKITINI. Aperira 1, 1928.
(11) Oranga mo te Pihopa Maori.
I te mea kua puta he kupu ma nga Kai-whakahaere o te
Tahua whakamahara ki a Henare Karu-wha, me Te
Wiremu Parata (H. W. Williams Memorial Trust) ka
tukuna mai e ratou te moni kotahi mano pauna i ia tau
mo nga tau e rima hei oranga mo te Pihopa o te iwi
Maori e whakaae ana tenei komiti.
(a) Kia waiho ma te iwi Maori e rapu te oranga mo
te Pihopa Maori.
(b) I te mea kua puta te kupu a Ta Apirana Ngata
taumau i te £250 hei whakaaro ma Ngati Porou mo te
oranga-a-tau o te Pihopa Maori, e whakaae ana tenei hui
kia £250 te moni hei whakaaro-a-tau ma te Atirikona-
tanga katoa o Tauranga mo taua take.
(12) Nga komiti Hahi.
Kia whakaturia nga komiti Hahi o ia Pariha, o ia pariha,
i te marama o Aperira, i te mea ko Aperira te marama
timatanga o te tau mo nga kaute o te Hahi.
(13) Mo Nga Mihana.
Kia whai-whakaaro nga Pariha o tenei Atirikonatanga
ki nga mahi Mihana e tumanako nei tatou kia whaka-
haeretia i nga marama watea o tenei tau.
(14) Miki ki a Eruera Karaka.
Kia puta he mihi ma tenei hui ki to tatou kaumatua ki
a Eruera Karaka i roto i tona mate taumaha me te inoi
ki te Atua kia tukuna iho tana manaakitanga ki a ia,
kia homai he ora ki tona tinana he maramatanga ki
tona wairua kia roa ai ona ra e arataki ana i ona hapu
ki nga huarahi o te tika o te pono, o te pai.
(15) Mihi ki te iwi kainga.
Kia puta he mihi ma tenei hui ki nga iwi kainga o Te
Kahika mo te nui o ta ratou manaaki i tenei hui, me te
tumanako kia tau nga manaakitanga a te Atua ki nga
morehu o enei takiwa.
I tu mai te Tiamana ki te mihi ki a Rev. Peneti mo te nui
o tana mahi ki te awhina haere ki te whakamarama, ki te
whakatikatika hoki i nga putake o te hui.
E maharatia ana ko tenei te hui a te Komiti Tumuaki i tino
whai-hua. a i tino hohonu hoki nga whiriwhiri me nga korero,
a i tino pai hoki nga tutukitanga o nga motini.
He mea whakamutu nga mahi o te hui ki te inoi.
Ohinemutu, Rotorua, E. M. TE TIKAO,
Maehe. 15th 1928. Hekeretari.
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE mo te mare
puru.
|
|
5 759 |
▲back to top |
Aperira 1, 1928. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_759
KOMITI TUMUAKI.
ATIRIKONATANGA O HAKI PEI.
NO te 2 o nga haora o te Wenerei te 21 o nga ra o Maehe ka
tu te Hui tuatoru a te Komiti Tumuaki o tenei Atirikona-
tanga ki te Tari o te Pihopatanga i Nepia. Ko nga tangata enei
i tae mai: —
Rev. P. Peneti (Tiamana) me P. H. Tomoana o Te Waipatu
Pariha.
Rev. Peni Hakiwai. Bob Tutaki me Pita Tiopira o Moteo
Pariha.
Rev. Wharetini Rangi me Henare Hutana o Waipawa Pariha.
Rev. Hemi Huata me Rewi Tamihana o Mohaka me Te
Wairoa Pariha.
Rev. Wipere Mataira o Nuhaka Pariha.
I tae mai te whakaatu a enei mo to ratou pouri mo te kore e
watea ki te haere mai: —Atirikona Brocklehurst. me Matene
Whaanga.
I whakapuaretia te hui ki te inoi. 1 panuitia te ripoata o te
hui whakamutunga a te Komiti whakapumautia ana. Nga
take i whakahaeretia: —
(1) Nga kaute o nga Pariha.
WAIPAWA. —Kei te rite katoa nga raruraru o tenei
pariha a ko te toenga hei kaupapa mo tera tau
£18 4s. 6d.
WAIPATU. —Ko te toenga nama £53 12. 9d. I mauria
mai e P. H. Tomoana £6 15s. 8d. toe ai £46
17s. 1d. Ka rite tenei i te wiki e takoto mai nei.
MOTEO. —Te toenga nama £95 6s. 10d. Kei te
tumanako tenei Pariha tera e rite ona raruraru i roto
i nga ra tata e heke iho nei.
MOHAKA. —Te nama £113 19s. 4d. Ko te moni kei te
haere mai £31. Ko te toenga nama £82.
WAIROA. —Te Nama £133 2s. 8d. I mauria mai e Rewi
Tamihana nga moni ohaoha £7 10s. 5d. Te toenga
Nama £125 12s. 3d.
I whakaatu a Rewi ko te nuinga o tona takiwa he
Ratana, a kaore hoki he minita noho tuturu o tenei
Pariha. 110 reira kei te awangawanga ia mo tenei
kaute.
NUHAKA. —Ko te nama £155 4s. 6d. I mauria mai e
Rev. Wipere Mataira te moni e £36 ka toe atu ai
£119 4s 6d. I whakaatu a Wipere. tera ano etahi o a
ratou moni kei te haere mai. a tera ano e tata te rite
o a ratou kaute.
(2) Pihopatanga Maori.
(1). P. H. Tomoana. (2) Rev. W. Rangi.
Kei te whakaae tenei hui ki te motini i paahitia e nga
tereketi (delegates) i te Hinota i Poneke, i te 6 o nga ra
|
|
6 760 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI. Aperira 1, 1928.
o Akuhata 1926, ara kia whakaturia he Maori hei Pihopa
mo te iwi Maori i raro i te mana o te Atipihopa.
Ki te kore tenei e taea te whakarite, e tono atu ana
tenei hui ki o tatou tereketi ka hui nei ki Poneke a te 18
o nga ra o Aperira, kia ata whiriwhiri ratou i te motini
i paahitia e te Hinota o Waiapu, kia rua nga Pihopa, ko
tetahi me pakeha, ko tetahi me Maori.
3) Oranga mo te Pihopa Maori.
(1) P. H. Tomoana. (2) Bob Tutaki.
(a) Mehemea ki te tupono te whiwhi o te Iwi Maori
ki te turanga Pihopa e tonoa nei e ratou, e whakaae ana
tenei Komiti Tumuaki kia waiho ma te Iwi Maori e
whakarite te oranga mo te Pihopa Maori.
(b) I te mea kua puta te kupu a Ta Apirana Ngata,
kia waiho ma Ngati Porou te £250 i te tau mo te oranga
o te Pihopa Maori, a kua paahitia hoki te motini a te
Komiti Tumuaki o te Atirikonatanga o Tauranga kia
£250 hoki ma ratou no reira e whakaae ana tenei hui kia
£250 hoki te moni topu ma nga Pariha e ono o te
Atirikonatanga o Haki Pei.
4) Poari Tiaki i nga whenua o te Hahi Maori.
E tautoko ana tenei Komiti i te motini Nama 5 a te
Komiti Tumuaki o te Atirikonatanga o Tauranga kia
tonoa he turanga mo tetahi mema o te Hahi Maori ki
roto i te Poari o te New Zealand Mission Trust, i te mea
mo te Hahi Maori katoa nga painga e whakahaeretia nei
e taua Poari.
5) Whakaritea nga Komiti Hahi.
I te mea ko te tau moni a te Hahi hei te 1 o nga ra o
Aperira timata ai. e motini ana tenei hui kia whaka-
tungia nga komiti Hahi o ia kainga, o ia kainga, i te
marama o Aperira, hei whakahaere tikanga e ora ai nga
mahi a te Hahi, a me whakarite he komiti tumuaki mo
te Pariha i roto i aua tangata.
Nga Tahua Oranga Minita.
E motini ana ki nga Pariha kia tirotirohia a ratou
Tahua Oranga Minita ka whangai haere ai i nga mea
pakupaku kia tika ai te puta o te itareti hei whangai i
te oranga Minita.
(7) Awhina mo nga Pariha mate.
Kia whai-whakaaro tenei hui ki te mahi tikanga whanui
a te tau nei. hei awhina i nga Pariha e kitea atu ana kei
te taumaha.
I runga i nga whakamarama ko te whakaaro kei roto i te
motini nei, kia mahia he ra nui, mo nga mahi ngahau, me nga
hokohoko, me nga mahi takaro, a ko nga hua me wahi ki
runga i nga pariha katoa o tenei Atirikonatanga.
(8) Te Aute Kareti.
E mihi ana tenei hui ki te Mahita-tumuaki o Te Aute
me ona kai-awhina, mo te tokomaha o nga tamariki o
|
|
7 761 |
▲back to top |
|
|
8 762 |
▲back to top |
|
|
9 763 |
▲back to top |
Aperira 1, 1928. TE TOA TAKITINI. 763
WHANGARA WHARE-KARAKIA.
HEI te Paraire te 30 o nga ra o Maehe i te 11 o nga haora i te
ata. ka whakapuaretia e te Pihopa te whare-karakia hou o
o Whangara ki te karakia whakatapu. Taria nga whaka-
marama.
TE AUTE KARETI.
TE RIPOATA A TE TUMUAKI.
TIE kape tenei no tetahi wahi o te ripoata a Mr. E. Loten,
Tumuaki o Te Aute Kareti i tukuna ai ki te Poari o Te
Aute.
MATRICULATION. —Mai ano o te timatanga o Te Aute,
katahi ano te tau i penei rawa ai te tokomaha o nga tamariki
i uru ki tenei whakamatautauranga. Hui katoa nga tamariki
i uru ki taua whakamatautau 15.
Nga mea i paahi 11.
(Kua tuhia nga ingoa ki te pepa o Maehe. )
PUBLIC SERVICE AND INTERMEDIATE.
Ko nga tamariki enei i paahi: —
John Bennett John Green
Pohokura Turei Rerekohu Bristowe
INTERMEDIATE:
I paahi enei: —
Norman Prebble
Rawiri Durie
Alfred Peakman
SENIOR MAKARINI:
I riro tenei i a John Bennett he tamaiti no Te Aute Kareti.
BULLER SCHOLARSHIP:
I riro tenei i a Ruhi Pene, he tamaiti ano no Te Aute, mo te
tau 1928-1929.
Heoi ano.
Na E. G. LOTEN.
Mahita Tumuaki.
NGA TURANGA NUNUI O TE AUTE.
Ko te rarangi tenei o nga tamariki kua whiwhi ki nga turanga
whai-mana o te Kareti.
Head Prefect: Joe Keretene
2nd.. Rerekohu Bristowe
3rd., John Greening
Senior Monitor: Edwin Paku
Monitors: John Bennett
Nopera Te Kawa
Pohokura Turei
Heoi na.
E. G. LOTEN,
Mahita-tumuaki.
|
|
10 766 |
▲back to top |
766 TE TOA TAKITINI. Aperira 1, 1928.
HE TINO MAHI MA NGA TAMARIKI MAORI.
Na R. T. K.
panuitai aku korero mo Te Tino Mahi o te Ao. i ki ai
au ko te Kai-whakaako kura te tino ta ngata: nana te mahi
tino rangatira, no te mea ko tana mahi he whakaako i te
hinengaro he pokepoke i te ngakau. Ki e kore e kai whakaako
ka kuare e iwi. a porohe. Ko tenei te take i hanga ai te ture
me haere nga tamariki katoa ki te kura a i kore ai nga tangata
kuare e whakaaetia kia uru mai ki Niu Tireni.
He tikanga na te Tiapanihi, ahakoa pehea te rawa-kore o te
kai-whakaako e ahei ia ki te tu ki te aroaro o tona hingi: tena
ko te tangata hokohoko ahakoa nui te moni ki a ia. e kore ia
e ahei te kite i te kingi no te mea ehara ia i te tangata. Ki te
Tiapanihi ko te te mohua o te tangata ehara i tana
pukoro.
No enei tau ano i tino whakaaro ai te kawanatanga he tino
tangata te Kai-whakaako; i whakanuia ai te utu mo te Kai-
whakaako. Ite nui o te utu kei te whaia tenei mahi e nga
tangata matau, a. mea ake nei ko nga tangata koreti anake e
tu hei Kai-whakaako. Inga tau kua hipa nei he tokomaha nga
Kai-whakaako o nga kura Maori ehara i te tangata matau, ehara
hoki i te tangata i whakaakona mo tera mahi heoi ano pea he
he 110 te manawa he kore mahitia, i whakaaetia ai. Ko nga
kura Poari he uaua te tangata kore tiwhikete e whiwhi ai
engari ko taua utu ano i nga kura Maori.
Kaore o taua tamariki matau i te whai ki te mahi whakaako;
ko ta ratou e whai ai ko te mahi roia, takuta, unu-niho. minita
ranei. Ko te tikanga ia ko nga tangata e whiwhi ana ki nga
toku B. A.. M. A.. hei mahita. He moumou enei tohu mo te
takuta mo te roia, mo te minita Maori. Engari rawa pea te
pihopa Maori: ko te he kotahi ano te pihopa. He aha te tu ai
he Maori B. A., M. A.. ranei hei tumuaki mo Te Aute?
He tokomaha nga kotiro Maori e uru ana ki te mahi whaka-
ako. He mahi tino pai tenei ma ratou—he mahi rangatira.
he mahi kei o ratou kainga ano. Ko te he i te me akaore ratou
i tae ki nga kareti pera me Te Aute kore ratou e tu hei mahita
tumuaki, a i te kore tiwhikete e kore to ratou utu e piki: heoi
ano hei kai-whaako awhina noa iho, a ko te mutunga he hoha,
he ngenge he moe tane.
Hukarere nga mahi i whakaritea mana engari kaore i te
Kaore aku hiahia rapu he mo Hukarere—kei te mahia e
whakaakona e Hukarere he kai-whakaako mo o tatou kura. Ko
te pakeha tonu kei te whakaako i a taua. Kia rite rano ki Te
Aute kia nuku atu ranei katahi ano ka taea e Hukarere te
whakatupu he Kai-whakaako mo o tatou kura huhua. Na. e
tautoko ana aua i te tono a Apirana Ngata i te hui nui i Tikitiki
kia hikitia nga mahi o Hukarere. He take momona tenei hei
hurihuri ma taua.
Mo nga tamariki tane. He kareti a Te Aute; ko Te Aute
anake te kura Maori e tika ana ki tenei ingoa ki te kareti engari
|
|
11 767 |
▲back to top |
Aperira 1, 1928. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_767
tokohia o nga tamariki kaumatua o Te Aute he mahita
tumuahi? O te takiwa nui o Ngati-Porou nei kotahi ano ko
Tawhiri anake, a he tino mahita ia. I piki ai a Tawhiri na te
mea i whakaakona ia ki nga kura Poari hei mahita.
He mate tenei e pa ana ki te Iwi Maori—te kore huarahi mo
a tatou tama ki nga mahi whakaako no te mea kaore e wha-
kaaetia nga tamariki tane kia whakaako i nga kura Maori. He
take ano tenei hei whiriwhiringa ma taua—ma te Ropu Maori,
me he mea he ropu Maori. I whakaputaina tenei take e au i
te hui i Tikitiki a i whakaaetia te motini kia tukuna ki te
Kawanatanga. I tae ranei i mate turoro noa ranei.
Ko tetahi hua nui o nga hura Maori ko te kitea o te Maori
e tu ana hei Kai-whakaako mo o ratou kura ano, engari kaore
ano tenei hua kia kitea. I kore ai kua tutakina hoi te huarahi
ki a tatuo tama a ki a tatou tamaahine i te kore kareti mo
ratou.
E tika ana pea kia puta he kupu maku mo Te Aute, he kupu
ruarua nei. hei kupu whakamutunga mo aku korero. Kua
kore e taea e Te Aute te mau nga tamariki katoa e tika ana. a
taihoa pea ko nga tamariki anake e puta ana i te whaka-
matautau proficiency e whakaaetia. Tetahi i te uaua o te noho
o te tamaiti i Te Aute, i te nui o te utu. o nga raruraru e kore
i tae nga tamariki a nga rawakore. Ka mutu ano te huarahi
ko ta te pakeha me whakatu he kareti ara he kura hai ki nga
wahi katoa. Ma tenei ka whiwhi nga tamariki a nga rawa-
kore ki te matauranga e whakaakona ana e Te Aute, a e kore
nei e whakaakona ana o Hukarere. Ma tenei ka noho tonu
ai nga tamariki ki o ratou kainga ki te awhina i o ratou matua,
no te mea kua kiia e au i te Nama 73. Ko nga matua te tino
kai-whakaako o te tamaiti, a ko tona kainga ake tona tino
kareti.
W. T. WIREMU.
NO te 1 o nga ra o Aperira nei ka moe a W. T. Wiremu i te
moenga roa. Ko te uri tenei o Atirikona Hamiora Wiremu te
te tangata nana i whakatipu a Te Aute Kareti. He nui te
aroha ki tenei tangata ki a Wiri ka mate ake nei. He tangata
humarie aroha ngawari. He tangata i piri tonu ki te iwi
Maori, i mau tonu hoki tona aroha ki a ratou a tae noa ki tona
matenga. Ko tona hoa wahine he uri no nga Paki (Puckey)
he uri no nga kai-kauwhau tuatahi o te Rongo-pai ki te iwi
Maori he mohio hoki ki te reo Maori.
Kotahi tonu te morehu o nga tamariki a Mita Hamiora, ara
ko Hinepaketia, te tamahine pohe a Mita Hamiora. Haere e
Wiri, haere ki o matua. Haere ki tou okiokitanga. Haere ki
te Ariki mana nei koe e whakawhiwhi ki nga manaakitanga mo
te hunga i mahi pono ki a Ia.
Kei te tangi to iwi Maori ki a koe.
|
|
12 768 |
▲back to top |
768\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Aperira 1, 1928.
PIWA TAIPO (Typhoid Fever).
T. WI-REPA, M. B., Ch. B.
KO tenei kupu ko te " Piwa, " he ingoa i hoatu e nga tohunga
ki nga mate wera te kiri. Ko te kupu " Taipo" i
whakapiria nei ki te taha he kupu pakeha ano: ara, " typhoid. "
Ehara i te kupu a etahi o tatau iwi mo te " Kehua. "
Ko te piwa tenei o te Maori o roto i tau e 50 ka taha nga
nei. Kaore au e marama mehemea koianei ano tona mate i
mua atu o te taenga mai o te Pakeha. I nga tau tuatahi o te
kura i St. John i Akarana, i te tau 1850 pea. ka pa te piwa nei ki
nga tamariki. Ko tetahi o nga tamariki a Te Wiremu Parata,
Pihopa tuatahi o Waiapu i pangia a. mate tonu atu.
I te tau 1919, 477 nga tangata i pangia e te piwa. I te
tau 1920, e 389 i pangia: i te tau 1921. e 451 i pangia: i te tau
1922. e 539 i pangia; i te tau 1923. e 276 i pangia. Ki taku
whakaaro i roto i enei tangata e 2132 i pangia e te piwa i te
tau 1919 ki te tau 1923. e ruamano he Maori.
Koianei tetahi o nga mate e whakahaua ana e te ture kia
whakaaturia ki te Tari o te Ora. He mate rere tenei mate. He
mate e taea te arai atu kia kore rawa e pa mai ki te tangata.
He mate tenei no nga whenua kaore e tino kaha te wera,
penei me Niu Tireni, me Amerika me Ingarangi, me Awherika
ki te tonga me Inia. Ahakoa i whea wahi o te ao kotahi tonu
tona ahua. He kai whakaatu ia no te iti o te maramatanga ki
nga tikanga o te Ora. Kanui te puta o taua mate he nui te
kuare ki nga Ture o te Ora. Kanui te marama ki nga whaka-
haere o te Ora. ara ki te ma o nga kainga, ka ngaro taua mate
He ngarara te putake o te mate nei. Koianei tetahi o nga
ngarara tino mohiotia. Tona ingoa ko te " bacillus typhosus"'
Ko nga kai whakakaha i te ngarara nei ko te he mea te kino o
nga awa mau paru o te kainga: ko te kore awa ranei. Tuarua
ko te uru o te ngarara nei ki roto i te wai inu o te pa. o te taone
ranei. Otira he paru te tino kai-whakakaha i a ia. Hui atu
hoki te piri o te noho a te tangata te kore e tuku mai he hau
pai ki roto i nga whare noho me nga ruuma moe. I tetahi wa
ka piri te ngarara nei ki runga i nga ringaringa o nga tangata
tiaki i te hunga e mate ana. Ki te kore aua ringaringa e horoia
kite wai rongoa, ka tae ki te waha ka horomia to ngarara, ka
pangia ena e te mate nei. He mea ano. ka taka etahi o nga
ngarara nei ki runga i nga kai. Ki te kainga atu ka pangia te
tangata. He rango tetahi mea maumau haere i nga ngarara o
te mate nei. Ki te tiko koraha tetahi tangata kua timata te
pangia e te mate nei. ka tau te rango ki runga i tona paru: ka
piri ki runga i taua rango nga purapura o te mate nei: ka rere
te rango nei ka tau ki runga ki nga kai a te tangata. Ka
whakarerea nga purapura ki runga i aua kai. Ki te kainga atu
e te tangata, ka pangia ia e te mate nei. Kia mohio mai koutou:
Ko te paru o Te tangata te wai whakatipu o te ngarara o te mate
nei.
|
|
13 769 |
▲back to top |
Aperira 1. 1928. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_769
Ehara i te mea kei to tatau whenua anake te mate nei. Kei
nga wahi katoa o te ao e kaha ana te paru o te tangata tona
kainga noho, tona wai inu, tona miraka, tona whare, me tona pa.
Ehara i te " taipo, " ara i te " Kehua " e tuku mai nei i te mate
nei ki te tangata. Otira me ki pea. te " Kehua " nui tonu ko
te " Paru. "
I te tau 1903, e 3347 nga tangata i mate i Ingarangi me Weira.
I te tau 1900, e 35, 379 nga tangata o Amerika i mate i te mate
nei. I nga whawhai o mua atu i te whawhai nui ka taha ake
nei. nuku atu te maha o nga hoia e mate ana i te mate nei i nga
mea e hinga ana i te mata. I te pakanga a te Marikena raua
ko te Paniora e 20. 738 nga hoia i aitua o roto i nga hoia 107. 973
o Amerika. I te whawhai ki te Poa, e 7991 nga hoia Ingarihi
i hemohemo i te mate nei e 7582 ano i hemohemo i te mata. Ko
te take i penei ai te nui o nga aitua o enei pakanga e kuare ana
te iwi. tae noa ki nga takuta ki nga whakahaere e kaha kore ai
taua mate.
Kei te whawhai a Ruhia raua ko Tiapani, ka kitea te marama
o nga takuta o tetahi taha, o tetahi taha ki te arai i te mate nei.
I roto i te ope taua a Tianara Oku (Tiapanihi). 133 ano nga
mea i pangia e te piwa!
Tae rawa ake ki te whawhai nui o te Ao ka taha ake nei, ka
kokiri ki runga te maramataonga o nga takuta o nga taha katoa.
I roto i nga miriona maha i uru ki te pakanga he iti rawa atu te
kaute o nga mea i pangia e te piwa. He mate whanui tenei
no te Ao. Ia ia te wikitoria i te wa o te kuaretanga o te tangata.
Kei te horanga o te maramatanga ka pehia te mate nei kianiho
kia niho-kore kore rawa atu.
Ki etahi whenua he raumati te wa kaha o te mate nei. Ki
etahi wahi ko te ngahuru. Ki te Tai-Rawhiti nei ko te takurua
te wa kaha.
Hei te tekau ma rima, ka ahu atu ki te toru tekau nga tan kaha
te pangia e te piwa. Tena ano nga take i kaha ai ki ena tau o
te tangata. Pangia pi ano ra nga tamariki pakupaku i raro i
te tekau merima ka heke ki te kotahi tau. Engari he iti te
pangia o ena. Pangia tonutia ai ano nga pakeke o te 40. tae
atu ki te 60 tau. Aia mohio ra tatau ko te mate nei no nga
tau tai-tamariki o te tangata: ara. tekau-marima ki te toru-tekau
tau.
TE WAHI E TAU ANA TE MATE.
Te wahi e kaha ana te mate piwa ko roto o te whekau paku
I te wa kore mate o te whekau mehemea ka tapahia, ka kitea
e tahi mea e tipu ana penei i te ngakihi pakupaku nei. I
kaha ake to ratau nei pango i to te toenga atu o te whekau. He
ngohengohe ki te whawha atu: engari he matotoru ake i etahi
wahi e te whekau. I timata atu aua mea i tetahi pito o te tero
paku tae noa ki tona hononga atu ki te tero nui. Te ingoa o
aua mea ki nga tohunga he " Peyers" Patches'": Ko Peyer hoki
te tangata tuatahi nana i whakaatu aua mea ki te ao tohunga.
Ko te hanga o aua " patehe" no te momo e kia nei he " lym-
|
|
14 770 |
▲back to top |
770 TE TOA TAKITINI. Aperira 1, 1928.
phoid tissues, " penei me te nga " tonsils. "
Ko nga " Peyer's Patches " nei te pua taunga o nga ngarara
o te mate piwa taipo. Ka tau ki kona ka whakapupuhitia;
tuarua, ka whakaperautia; tuatoru ka heke te pirau ka takoto
he kiko ora ka toto; tuawha ka pakaru taua wahi. Ko te take
tena e pupuhi na te puku o te turoro pangia e te piwa taipo. Ka
pangia te whekau e te mate, ka ngoikore, kaore e kaha ki te
mahi i tana mahi: ara, ki te pana i te hau kino, i te paru kino
ki waho. Ka noho te hau i roto; ka whakapupuhitia te puku.
He wa ano. ka kaha te pahore o te " Peyer's patch, " ka torohi
te turoro. Ko te wera o te kiri, me te anini, me te ngutu-
ngutu ahi, i ahu katoa atu i te parekereke o te mate kei roto
i te whekau. Koianei te kaupapa o te tiaki a nga takuta i te
mate nei i te piwa taipo: he mohiotia kei te whekau taua mate,
a, he pahore nui kei reira. Ki te kore e waiho ki ata tau ana
te whekau mate nei ka pakaru, ka hemo te turoro. Ehara hei
takaro ma nga takuta e kore nei e hoatu he kai maro, ara miti,
Kumara, parareka, puha, paraoa, ma te turoro. Ehara ranei
i te whakaaro kohuru. Tupono ana te takuta ki te turoro piwa
taipo penei ana ona whakaaro: "He pahore kei roto i te
whekau. Kaua he kai maro e hoatu. Ki te hoatu he kai
maro, ka pakaru te whekau ka hemo. "
Kaua e whangaia ki nga rongoa whakatikotiko kaha, kei
rurerurea ka pakaru te whekau. Tena matakitaki mai ki te
he o ta te Maori e whangai nei i te turoro piwa ki te mutunga
mai o te rongoa whakatikotiko kaha: ara ki te wai harakeke.
Ko te kaupapa tenei o ta matau nei kore e hoatu Katoroera,
tote rongoa, me etahi atu rongoa whakatikotiko. Tena, he
aha ra te kaupapa o ta etahi e whangai nei i nga turoro piwa
taipo ki te wai harakeke? Nga turoro piwa taipo i pa atu au,
i aitua, he mea whangai na nga whanaunga ki te wai-karakeke,
ki te kai maro hoki i muri i taku tuara.
Ehara i te mea pahore katoa ai nga whekau; a, mohiotia ai
ranei nga mea mo te pahore, nga mea hoki mo te kore e pahore.
Engari kei te mohiotia ko te mutunga mai o te kaha o te mate
nei ko te pahore, me te pakaru te whekau. No reira ka haere
te tiaki i runga i te tupato kei tutuki ki te ahua e wehingia nei.
He wa ano kaore e aitua te turoro whangaia ki te kai. Engari
anei te whakaaro. Ki te pakaru te whekau i te kai, ka taea
tatau e o tatau mahara te whakawa. Ki te pakaru te whekau
i te kaha o te mate anake atu, kaore o tatau mahara e whakawa
i a tatau. Heoi ano na te kaha o te mate i aitua ai.
(Taria te roanga. )