Te Toa Takitini
               Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
  Nama 74 HASTINGS Oketopa 1927
                TE  TAPIRI.


              He whakaatu tenei kua timata ano te perehi
          a Ta Apirana Ngata me tona ropu i nga waiata
          a o tatou matua, tupuna.

           Tera e puta atu i roto i nga ra o Oketopa nei te
          wahanga tuatahi. Ko etahi mo Noema, ko etahi
          mo  Tihema. Tirotirohia iho e koutou nga waiata
          nei. Mehemea  he kupu whakatikatika kei a koe,
          tukuna atu ki a Ta Apirana Ngata, ki Te Toa
            Takitini ranei.

          registered at the G. P. O as a Newspaper.

TE TOA  TAKITINI.
              Te Utu  mo te Pepa 10/- i te tau.
  Me  penei nga reta "Te  Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
(Hit)             TE TOA  TAKITINI          Oketopa. 1927
TE ROPU TIROTIRO I NGA IWI O TE MOANA-

             NUI-A-KIWA.
        (INSTITUTE OF  PACIFIC RELATIONS. )

                            Nama 2.
            Na PROFESSOR  CONDLIFFE.
    Kia pai kia marama te korero i nga whakamarama a te
 tohunga nei a Professor Condliffe. He kai-whakaako tenei no
 nga tamariki e whai nei i nga taitara o nga kura nunui. He
 korero tino hohonu enei, he tohutohu e tika ana hei whakarongo
 ma tatou. Na enei momo tangata i whakapiki te mohiotanga, te
honore, me te mana o te Ingarihi.

    He mea tino whakamiharo na nga iwi nunui o te ao te ahua
o te noho  pai a te iwi-Maori me te iwi pakeha  i mei moutere.
 No enei wa tata ka huri ake nei i rongo ai ahau i etahi korero
 whakamihi mo to tatou noho pai. Tera tetahi manuhiri tuarangi
 no Amerika  i tae mai ki to tatou timiniona a naku i arahi haere
 puta noa nga rohe o to tatou tominiona. He tangata tenei kua
 kurangia ki nga ahuatanga o ia iwi o in iwi o te ao. a kua kite i
 nga raruraru e tipu ake ana i waenganui  i nga iwi ke e noho
 tahi ana. 1 roto i nga iwi o te ao, kaore rawa ia i kite i tenei
ahuatanga o te noho pai. penei me te Maori raua ko to pakeha
 e noho tahi nei. e kotahi nei. te whakaaro me nga mahi.

   Tekau ma  rima una tau e noho una i te whenua o te Tiapani.
 i muri iho ka whakaturia ia hei kai-whakahaere mo te Ropu tiro-
 tiro i nga iwi (Race Relations Survey) i te taha kite Moana-nui-
 a-Kiwa o Amerika. Ko te wahi tenei e noho kino nei te Merikena
 rana ko te Tiapani. Ko tana mahi i reira he rapu i nga kaupapa
 i noho kino ai enei iwi. he tatau i te tokomaha o nga Tiapani, me
 nga Hainamana  e noho ana i Kariwhonia  (California), he aha a
 ratou mahi, be    aha  nga   kino  e   whakapangia ana   e
 ratou ki nga Merikana, he aha nga putake  i noho kino ai nga
 iwi o tera wahi. I te pai o nga  hua i kitea o nga mahi  a taua
 tangata, Mr J. Merle Davis, whakaturia ana  ia hei kai-whaka-
 haere  mo  te Ropu tirotiro i nga iwi o  Te Moana-nui-a-Kiwa.
 (Institute of Pacific Relations). He ropu tenei i whakaturia hei
 tirotiro i nga patake i raruraru ai te noho tahi o nga iwi o te
 Rawhiti, me te Hauauru.

Oketopa. 1927\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI        \_\_\_\_661

    Kei nga whenua  ki te takiwa ki raro (North) o Te Moana-
nui-a-Kiwa ho maha  nga iwi nunui, iwi tawhito kei era wahi o
noho  ana. Kua  inaha rawa nga rau tau o nga Hainamana, me
nga Tiapani, e noho wehe ana  i nga iwi o te ao. me to kore
mahara   

662\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE    TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_Oketopa, 1927


Tiapani. Mehemea   koi to tika ta enei, aue! te mate mo te ao!
Mehemea   ma nga kara o io kiri o te tangata e wehe nga iwi i roto
i te pakanga a muri nei. ka mate ra te ao "katoa.
    Koianei   ra  te  kaupapa  o te Ropu tirotiro i nga iwi o to
Moana-nui-a-Kiwa. (Institute of Pacific Relations). Kei te rapu
ratou i nga wahi i puta ake ai te raruraru, mo te whakaatu i te
huarahi e taea  ai io whakaritorito o aua raruraru i runga i te
huarahi ngawari, kia kaua o waiho ma to whawhai rawa e whaka-
rite. E mahue  iho una a Niu  Tireni nei i ahau, to whenua e
aroha nuitia nei e ahau, itemea kua whakaritea ko ahau hei kai-
whakahaere  mo te Ropu  tirotiro i enei ahuatanga. Ahakoa tera
ano etahi tangata kei runga atu i toku te mohio ki era iwi, ho
maha  ano nga take i tika ai taku haere ki taua mahi. E ki ana
nga kai-whakahaere o taua ropu, ara te upoko tonu a Mr Davis,
ko te tangata o Niu Tireni kei waho e matakitaki atu ana  ki to
papa o te pakanga, a tera e marama iana matakitaki atu. Tetahi.
ko te kura nui (University) o Canterbury me  Kemureti  (i Inga-
rangi) nga kura o rangona nuitia ana ona matauranga, a tera e
kaha te awhina mai a nga mana nunui i nga tangata i puta utu i
enei kura.
    Otira ko te tino take i whakataua ai ko ahau hei tango i taua
turanga, e ai ki te whakamarama a Mr Davis, ko te whakamiharo
o te ao, ki te noho  pai a te pakeha raua ko  te Maori i enei
moutere. E ki ana a Mr Davis, koinei rawa te mea whakamiharo
i kitea e ia i Niu Tireni nei. Kaore rawa ho iwi o te ao i penei
te noho  tahi i runga i te rangimarie, me te Maori raua ko to
pakeha. I kite ia i te Maori e whakanuia ana i roto i te Pare-
mata, I tutaki atu ia ki nga  tamariki Maori  i roto i nga kura
nunui o  te motu. Ko  etahi o nga tino rangatira pakeha o te
motu  e korero whakanui ana mo ona paku toto Maori koi roto i
ona unua. Kaore rawa ia  i rongo i etahi kupu whakahawea mo to
Maori, engari he mahi nga kupu whakapiki a nga pakeha mo  a
ratou Maori. He mahu  ana korerotanga i te nui o tona whaka-
mihi, me  tona tumanako  kia akona era atu iwi o te ao. ki nga
kaupapa o tenei ahuatanga.
    He  kaupapa  tenei e tika ana kia whakaaturia ki to ao katoa
e te Maori e te pakeha o Niu Tireni nei.
    I te taenga tuatahi mai o Kawana Hopihona  ki Niu Tireni
nei. mehemea   i hiahia ia, ka ahei noatu ia ki te mau mai i nga
hoia, me nga manuao. Otira i whakarerea ake e ia te whakaaro
pakanga, huri ke ona whakaaro ki te huarahi rangatira, ara ki te
Tiriti, hanga nei te Tiriti o Waitangi. Ko tona tuara awhina  i
a ia mo tenei take ko Henare Wiremu, Minita, whakaotia ana i
runga  i te huarahi o te tika, i te huarahi Karaitiana. No muri
mai ka tupu ano nga raruraru engari na te kuare me te pohehe
ana  raruraru i take mai. Ko  te putake nui o te raruraru ko te
whenua, a mai ano  i te wa i whakaturia ai nga kooti hei uiui i
nga take ki nga whenua, taiore rawa he korero mo te whawhai i
waenganui i nga iwi o rua.
    Waihoki, ko tenei Ropu e haere nei ahau hei kai-whakahaere,
ko te whakaaro  nui koi a ratou he whakariterite i nga raruraru

Oketopa. 1 1927     TE  TOA  TAKITINI                 663


o nga iwi o te ao i runga i nga kaupapa Karaitiana. i nga huarahi
tika. He  arai ta ratou i te pakanga.
    E  rite ana ratou  ki te Kooti Whenua   Maori. He  uiui ia
ratou i nga take paanga o ia iwi. o ia iwi. Engari kaore i a ratou
te mana  whakatau, penei me te Kooti Whenua  Maori. He  uiui
ta ratou. he ratou. he whakamarama. Ma nga iwi e whakarongo.
ma ratou e whakaae, e whakakahore ranei.
    Kaore tatou nga tangata o Niu Tireni i te mohio atu ki nga
tikanga o Haina  o Tiapani, engari ko tatou kei te mohio ki nga
putake i pai ai te noho tahi a nga iwi u rua i runga i te rangi-
marie me te tika. Me  tahuri tatou ki te ako i te hohonutanga
atu o enei kaupapa, ka whakaako ai ki te ao.
     Ka inoi atu ahau ki nga tangata matau  i roto i te iwi Maori.
kia ata  tirotirohia nga huarahi  e haeretia nei  e te iwi Maori i
roto i enei ra. Kua tahuri etahi o nga tangata matau penei me
Te  Rangihiroa, me Elsdon Best  me etahi atu  ki te whaka-
rapopoto i nga korero tawhito o te Maori, a kua waiho aua korero
hei take whakamiharo ma te ao.
     E inoi ana ahau ki nga tai-tamariki matau, kia kaha te tiro-
tiro haere i te tipu o te iwi Maori o tenei ra, me te rapu i nga
huarahi e tino eke pai ai te iwi Maori ki nga taumata e rite ana
hei ekenga atu mona  i roto i enei ra.
    I te whakaaro nui mai o tenei Ropu ki nga take kua whaka-
maramatia i runga  ake nei. me te mohio  mai  kei te huri nui
te tirotiro a Niu Tireni ki te ahua o nga Maori o Rarotonga  me
era atu moutere  o te Moana-nui-a-Kiwa. whakaritea ana ko Ta
Maui  Pomare   hei raro-perehitini mo taua ropu. Hei tohu tenei
ki te iwi Maori, kaore ratou i te warewaretia e taua ropu, a tera
ano e whai wahi te iwi Maori i roto i nga mahi, me nga whaka-
haere a taua ropu mo nga iwi e pae nei i nga moutere o te Moana-
nui-a-Kiwa. Kaore he iwi i penei te kaha me te iwi Maori ki te
hoe haere i runga i tenei moana, mai i Hawaii ki nga whenua
huka o te Tonga.
     Tena ano pea e tau ki nga uri o enei ra te wairua kaha o
 koutou tipuna i hoea ai te Moana-nui i runga i o ratou waka.
 a ko te tumanako kia tu rangatira mai koutou  nga  uri. kia kitea
 mui ai koutou e tu kaha ana i roto i nga iwi e pae nei i enei
 Moana.
      HONORURU   KI  HAWAIKI.
     E nga iwi o nga motu e rua. tena koutou. Tenei au ta kou-
 tou mokai i roto i nga tau maha kua mahue ki muri. Kua u mai
 te waka ki tenei motu  o Te Moana-nui-a-Kiwa e kiia nei tona
 ingoa ko  
 Hawaiki   Ehara i te Hawaiki i mahue   i te hoenga atu o nga
 

664\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE      TOA  TAKITINI\_\_\_\_\_\_Oketopa. 1927

 Ko  nga motu  o  konei i i nohoia e ratou ko Hawaii. ko
Maui, ko Molokai. ko Oahu, ko Kauai ko Nihau.
     Ko  te motu  nui  o enei motu   ko Hawaii. Kei reira tetahi
maunga. 13. 000 putu te teitei. tenei maunga i nga
maunga  teitei o Te Waipounamu. Ko nga tangata e noho ana i
te lake o taua maunga  pakapaka ana i to wera o te ra, ko te
tihi o te maunga e huhia ana e te huka. Ko te motu i nui  te
tangata ko Oahu. Kei Oahu   to taone nui a  Honolulu  ara ko
Honoruru  ki to tatou reo Ko tenei taone e ki ana i te Pakeha
Marikena, i te Hainamana, i to Tiapani, i te Piripino, i te Poriki,
i te Iwi Maori o konei, me a ratou kaihe. He whenua   tenei e
whakahonore  ana ki te Iwi Maori ake o konei. Kaore hoki he
whakahawea ki nga momo hawhe-kaihe katoa. Ko tonu whaka-
tauki pakeha o  enei ra ko te "melting-pot" ara ko te kohua e
whakahanumitia ai nga kai katoa. Ka whanau mai  te tamaiti i
konei ka kiia he tangata no Marika, no reira mehemea ka whaka-
kinotia e te pakeha  o konei, ka  whakakino ratou i a ratou ano.
Ko  te mana o tenei whenua no te Marikena, a he iwi whakanui
tenei i a ratou ano. Kaore  te nuinga o ratou e hiahia ana kia
mohiotia  i heke iho ratou i te Ingarihi.
     Kua  tae au ki etahi o nga kainga o nga Maori o konei  engari
 he kainga pakeha. Kua pakehatia tenei pito o te Motu engari ko
te Maoritanga kei nga motu ki tahaki. Kati  kaore ano an kia tae
ki reira. Taihoa  marire e kitea ai he aha nga  tikanga Maori  e
mou  nei i a ratou. Ko  te tokomaha o te iwi Maori o enei motu
21. 271. Ko  te tokomaha o nga kaihe Maori 20. 950. Ka marama
kia koutou kei to ngaro haere to toto Maori motuhake. I roto i te
wahanga   kaihe. 12. 134 he toto pakeha o Marika o Ingarangi
 ranei. Ko te toenga 7. 810. he toto Hainamana  he toto Tiapani
 ranei. Ko nga kaihe kakama i nga kura ko nga toto Hainamana.
 He  nanakia te whiwhi o te toto Maori ki etahi o nga turanga
 nunui o konei. Kotahi tonu te Mema mo  enei motu mo te Pare-
 mata o Marika. Kaore ano kia rou te mutunga   iho o te pooti
monia, tu ana te mema   hou he toto Maori  i roto i a ia. Ko te
 Tumuaki o to Tari o nga Pirihimana he toto Maori, a he pern hoki
 tetahi o nga Tiati Whakawa. Ko to nuinga o nga momo   Maori,
 e aru ana  i nga huarahi mahi  ki nga taone. Kaore  ratou e
 manawa reka ana ki nga mahi ahuwhenua.
     Kanui  te inihi o te Marikena ki to ratou Iwi Maori engari ki
 taku nei titiro ko te nuinga o  te korero kei nga  ngutu kau.
Katahi ano ratou ka timata ki te kimi tikanga e taea ai te whaka-
 noho te Iwi Maori ki runga i o ratou ako whenua mahi ai. Katahi
 ano ka timata ki te wananga i nga huarahi e tutuki ai aua whaka-
 aro, ara ki nga huarahi awhina ki te moni a ki te tuku i nga
 taitama ki tetahi kura whakaako i nga mahi ahuwhenua. Kei to
 wawata. tonu i tenei wa a kaore ono kia whakatinanatia nga moe-
 moea. No reira e te iwi kia kaha kin manawanui ki te whaka-
 tutuki i o tatou nei wawata. Engaringari ano talon kua mau
 nga ringa ki te parau, a ki te u o te kau.
     Ko taku mahi i wehe mai ai i to whenua o tatou tupuna. he
 whakarapopoto  i nga korero tawhito me nga mahi me nga tikanga
 a nga wehenga  o te Iwi Maori a heke atu ki tena motu ki tena

Oketopa. 1927\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_665

motu. enei mahi motuhake a he
nanakia te tokomaha  o etahi atu e whai ana i etahi atu huarahi
o te matauranga  ki te ahua o te hanga o te whenua te ahua o
nga momo   rakau, ika. manu, tangata. Kei to matou whare mahi
nga taonga i kohia mai i nga motu o te moana. Ka  haere te
tangata  ki te motu  i whakaritea ka kohi haere i ana korero me
nga manunu   toenga o nga matauranga tawhito o te lwi Maori a
ka ki te putea ka hoki mai ki konei. I te hokinga mai ki konei.
ka  tuhituhia nga korero a ka perehitia ki te pukapuka kia puta
ai ki te ao hei whiriwhiri ma nga matauranga i putake mai tenei
iwi ki when. korero ta te rakau, he korero ta te kowhatu.
Ko  te taringa mohio ki te whakarongo ka rongo i te korero a te
 rakau a te kowhatu. Ka  apitiria te korero a to rakau me   te
 kowhatu ki te korero a te tangata, ka tu te whare korero tawhito.
    Apopo  ka haere au ki Hamoa kia kite i era whanaunga o tatou.
 Kia pou  peu te  rima marama    ki reira Ku hoki mai  ki konei. I
 muri iho ka ahu au ki Rarotonga, ki Mangaia, ki Atiu, ki Mauke.
 ki Aitutaki. ki Manihiki ki Rakahanga. ki Pukapuka, ki Tonga-
 rewa. Heoi he aroha atu ki te wa kainga  i tuhi atu ai 5 enei
 kupu ruarua. Waiho  ra mo te taenga atu ki era motu ka whaka-
 atu ai i te ahuatanga o OTU whanaunga o tatou. Heoi, noho mai
 i nga marae o Aotearoa o Te Waipounamu. He  ngaro he ngaro
 tangata ora, taihoa ka kitekite ano.
                            NA TE RANGI HIROA
     Honolulu. August 30. 1927.

    Kanui   te  mihi  ki a Te Rangihiroa mo  enei  whakaatu ana ki ona
 
    NGA   KUPU   A  HAARE   TAAWHA.
                HE MINITA HARAKI
                       Na R. T. K.
     Ko  Haare  Taawha  tetahi o nga  minita tuatahi one tetahi
 o  nga minita rongo-nui, o  Ngati-Porou: i rongo-nui ai ia ehara
 i te mea na aua mahi  engari na ana kupu. Ahakoa  kua mute
 noa atu ia ko ana kupu  kei te mau tonu, e korerotia ana i nga
 nohoanga  tangata hei whakakata na konui he mea pai kia whaka-
  pukapukatia kia kore ai e ngaro e warewaretia. E Miharo tatou
 i enei ra mo etahi o enei kupu, he kupu i makere mai  i nga
  ngutu o te minita: ki ona ra ia e kore e miharotia, he pai noa iho.
  E ki ana ko te whakatauki a te pakeha, kua tuhituhia nei ki te
  tohu o te Kingi. Honi. Evil to him that evil
  thinks. He kino ki te tangata e whakaaro ana he kino, ara, He
  nui nga mea na te whakaaro o te tangata i whakakino.
      Ina ra nga kupu a Haare Tauwha: —
      1. "He  Huka  te kai. "

666\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE      TOA  TAKITINI\_\_\_\_\_\_Oketopa. 1927


    Hu  uri no Huare Taawha nga tangata o tikoko nui i te huka
ki roto o te ti. Ko korerotia atu a Haare Taawha mo te nui rawa
o te huka o tana ii ka ki, "Ko te huku ra te kai. " I tetahi ra
ka hoatu he huka anake he kai mana, kaore he ti. he paraoa. No
tana uinga kei hea te ti te paraoa ka kiia atu, "E. nau ra hoki
te kupu ko te huka tu kai, na kona hoki ka hoatu he huka anake. "
Ka  kata a Haare Taawha, ka ki, "Ka whakahoki tonu mai hoki
taku ki a au. "
    I kai tetahi tangata ki te kainga o Haare Taawha, a i runga
poa i tona ngakau whakatete ka tikokotia te huka ki roto o tana
tino te kitenga o  Haare  ka karanga  mai. "A. ta, ta, ta, he
huka  pau tonu. '' Ki tonu atu hoki tora, "Nau tonu hoki ra te
kupu nei: Ko to huka te kai. " Tere tonu te whakahoki a Haare.
"Mo   taku koina?''
    2. Ko  te pariha tuatahi o Haare Taawha ko  Whareponga.
 1 tetahi Ra Tapu ka haere ia ki Akuaku; rokohanga atu e ia
katahi ano te waka  o Te  Kopa ratou ko  etahi atu  ka  u  ki
Paritutata, i hoki mai i te moana  i te huti taruke. 1 to ratou
kitenga mai  i a Haare  Taawha  mohio  tonu ratou e kowhetetia
ratou, he koroua kowhete hoki, katahi ratou ka tuohu tonu me
te to ano i to ratou waka. Te tatanga atu o Haare  ka rere te
patai, "E, ko au pea ia kei te pohehe?"  Kore tangata kotahi i
hamumu. "E  ta ma, ko au pea ia ko te kotahi i hamumu. "E
 tu ma, ko au pea it ko te kotahi kei te pohehe: a, ko koutou ko
 te tokomaha kei te tika?" Hei konei katahi ano a Te Kopa  ka
 korero, "Ko koe tonu e koro kei te tika ko matau kei te he.
 He wehi  kei pakaru; a matau taruke  i te marangai i tikina ai. "
 Ka ki a Haare Taawha. "He. he! Ko  a koutou taruke kia ora,
 a. ko koutou kia pakaru?"
     3. Ka mahue  mai te hunga takahi Ea Tapu  ra i a Haare
 Taawha  ka tae ia ki Akuaku; ka mutu te karakia ka takaia mai
 he kai inana, he pararaka hou. ko te kinaki he paua, e rua. Na.
 i te wera o nga pararaka ka rori nga paua whakahopu tonu iho
 te ngakau o Haare no taua ra ano i ripia ai nga paua ra. katahi
 ka panaia atu e ia te paepae kai me te ki atu ano. "E. E! No
 taiwhea korua? No taiwhea  korua pana ma?"
     1 wareware a Huare Taawha ki te tohutohu a Paora Apotoro,
 me  i mahara  ia e kore ai e putai ki nga paua. I mea a Paora.
 "Kainga  nga mea  katoa e whakatakotoria ana  ki  to  koutou
 aroaro, kaua e  uiui atu kei he te hinengaro"  (1 Kori. x. 27. )
 Me  he mea i kainga e Haare Taawha nga paua i whakahopu ra
 ia no te Ra Tapu i ripia ai ka uru hara ia mo te mea i pataia e ia
 nga paua a whakaae  ana nga paua i to raua roringa mai. Mo
 nga  mea  penei, e awangawangatia ana, kaua e uiui kei he te
 hinengaro. E ki ana  ko te pakeha, "Ignorance is blass, " "Te
 pai o te kuare. "
     4. Ko  te tama a Hoare  Taawha ko Ihimaera, he  tangata i
 konei whakarongo ki tona matua i etahi wa. (E kore tonu  
 to tamariki e whakarongo ki tera tu tangata, he taikaha rawa). 1
 roto a Ihimaera  i te rangai tamariki tane, ko ia tonu i mua. a.
 ko te ra he Ra  Tapu. Te kitenga atu o te papa ka karanga—
  he nui  te reo—kia  hoki mai. Ko te tamaiti ia whakatuturi tonu,
  me te akiaki ano ki nga hoa kia hohoro ta ratou haere. Ko  te

Oketopa. 1927   TE TOA TAKITINI   \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_667

668\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA  TAKITINI\_\_\_\_\_\_Oketopa, 1927

    "He  aha korua, e?  E ia ma. he aha korua? Mutu iho anu
te korero a Haare Taawha ka paku tetahi nga pounamu, titore
tonu i waenganui. 1 kiia he tohu aitua. Kaore rawa i roa i muri
iho, e ai te korero, ka mate a Te Houkamau ki Wharekahika, ko
Haare Taawha ki Turanga. Kaore i takiwa rawa to raua matenga.
(Na  Paratene Ngata te nuinga o enei korero i tataki mai ki a au).

     " KAATI  NGA  MAHI  POROPITI. "
                   (Na Arara Watene)
    E  Te Kaiwhakatere  o Te  Waka  o nga Toa  Takitini o Te
Mutu  Tena  koe  te Kai Hautu. e  whakamarama    nei e whaka-
hauhau nei i Te Iwi kia hoe i runga i Te Rangimarie, i te tika
i te pono. Kaore ahau e tau ki te whakawawa atu i a koe me to
Kuruu  e whakatere mai na koutou  i te taonga o te iwi, notemea
kaore ahau i tae ki nga kura pakeha o te wa. engari he tamaiti
ahau i nui tooku wawata ki ngu ahuatanga o nga tupuna, ki to
ratou nei matauranga  ki te titiro i nga mea ahuatanga katoa  o
tena, wahanga  o tena wahanga  o  nga huarahi maha i tirohia.
itakahia, i whakaarotia atu hoki e ratou, ahakoa  i runga i to
rangi i waenganui mai nei ranei, i runga ranei i to whenua i raro
ranei, i te whenua me  te wai, kaati nooku i kore i moata mai.
tirotiro kau ana, te kitea atu  inaianei to ratou nei ahuatanga,
penei kua korero mai ratou ka matau atu ano tenei tu tangata i au
nei. Ko  tenei, korero kihi noa mai ana koutou, te mohiotia, ka
penei ake te mahara  "Mehemea  ano  pea i haere ki te kura kua
mohio ki te. korero pukapuka pakeha, kua mohio ranei ki te whaka-
rongo atu i nga korero matau, ko tenei kua riro he tangata ke mu
anu e tuhi atu enei korero, otira hei aha e te hoa i te mea tonu e
hamumu    atu ana te reo. E ki ana a Horomona  e ai ki te korero
a nga  Hauhau  "Ko te wehi ki Te Atua  te timatanga o te Ma-
tauranga. "
    Ku  mutu  nei te wahi maku notemea e rongo ana ahau i nga
 Kai-Kauhau o Te pono e karakia ana e Inoi ana moku, ka inihi
 au, ka koa, ka whakamoemiti mo enei tu mahi moku me  nga
 manaakitanga kua  puta mai  ki tooku tinana me taku whaka-
 miharo atu ki te whanui me te marama o ngu ahuatanga  o te
 wa e whakamarama ana koutou kia matou, i nga takiwa e pupuhi
 ana te tupuhi, e riri ana te moana, ahakoa tena ahua tena ahua.
 piri tonu koutou ki te whakatakoto me  te whakamarama    i te
 haurahi pai, me te homai ano i nga kupu whakamarie i a matou.
 kaati ka rukea noatia e matou; ahakoa ra e homai noatia ana e
 koutou o koutou maramatanga   me o koutou taima e whakapau
 noatia ana ki runga i a matou, kaati manawanui  tonu  koutou
 ki te whakahauhau i Te Iwi kia kaha ki te kimi ki te rapu i
 nga tikanga e puta  pai ai te Iwi. Kua tae penei ki te wa e tika
 ana kia whai kupu  atu ahau kia koutou, he tuku mihi atu. me
 etahi whakaaro  toru toru nei. Te patai e penei ana "He aha  i
 tukua ai nga tangata penei me  Hua  ai  ki te rongo kua poro-
 piti ki te ra mutunga ka  pakaru iho to Rangi. " Ina hoki tenei
 o ana korero he  amuamu   mo Ratana. e moa ake nei i roto i nga
 nupepa  pakeha e korerotia ake nei e nga tamariki nei: —"Kei te
 he te mahi a Ratana. "   Ara atu pea ana korero kohimu ki ona

Oketopa. 1927 \_\_\_\_\_\_ TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ 669

iwi mo toua hoa, ko wai taua e rongo atu. E tika ana kia tukua
tenei tu tangata kia korero penei? Ki  taku mahara taiore i tika.
E tika ana kia, mahara ake tatou ki te wa i puta ai Ke raruraru
nui ki roto i aua rohe i runga ano i tenei tu ahua o Rua. He mea
tino kino ki au nei tepanui poropiti u Te. Tohunga. He mea hoki
tera e tino whai ai te tangata e whakapono ana ki tera tohunga,
na reira ahakoa te taumaha  o te whakaaro kei roto i taua poro-
piti, na runga i te whakapono o te tangata. Ui te puta he whaka-
hau, he whakaoho  ranei, ka puta tetahi hua kino tera e takahia
te ture tangata notemea  ki te mahara  ake  o te tangata e whaka
pono  ana ki taua  tohunga, poropiti ranei ko  aua whakahautanga
mo te wahi ngaro a ka  mangai  to reo e whakaputa ana i aua tu
korero, ka tapu rawa ki te hunga o tana ropu, o taua hahi, o taua
kotahitanga, whetereihana ranei, a ka whai kia mana  tonu  aua
peratanga. Kei tenei wahi te tupu ai nga raruraru maha, e ngaro
nei i te nuinga o tatou nga hua kino o aua tu tikanga.
     Na reira e whakamiharo atu nei kia koutou e kaha mai nei
ki te whakahauhau I te Iwi.
    Mo  nga  Tohunga  Maori: — Kua ngaro  pea te mohio ki nga
rongoa a Te Maori? No  te ra pea e kai tangata ana  ka inoino
ratou ki tenei wehenga ki tera wahi ranei o nga whena, o nga
whatianga ranei, o nga kapiro ranei, otira kaore kau ana o ratou
 ma nei kei te matau  ki enei ahuatanga  katoa, na reira i tika
 ai kia kaua ratou hei arahi pohehe i te tangata o te wa. E tika
ana kia whai raihana takuta i raro i te ture o te wa nga tangata
 katoa e  hiahia  ana  kia mahi kia poipoi turoro ranei ratou.
 Koianei pea te ture o te wa e kiia nei e koutou no Te Taui Ora.
 me nga Takuta. Me pera mo hoki pea nga kai-tuku-rongoa ara
 me raihana i raro i te ture?  Kaua rawa hei whakaaro Maoritia
 tenei ahua. Ki tooku mahara: —
     Mehemea   no nga ra Kai-tangata enei mohiotanga  e kite nei
 e rongo noi tatou. kua ki roto i nga Whare Wananga mo nga
 Whare Kura enei tu tangata e whai  raihana nei inaianei, a ka
 waiho ratou hei Tohunga Nui na reira i tika ai te Koonohi o te
 ngakau kaua hei wawata noa. e kapo kau ana tera i te whakaata,
 engari me whai i te tino mea ara mekawe i a ratou mokopuna
 ki enei Whare Wananga  o Te Wa. kia whakangaua ki nga paepae
 e mamaoa tonu ana te hamuti. Na reira enei kupu torutoru me
 kore pokare ake te wai i taaku hoe ahakoa whaiti kia rite ai
 i e hapai i to reo Karanga: —
         " Hoea ki te Tika
           Hoea ki te pono
         Hoea  ki te Kotahitanga
          Hoea, mai ki te Tauranga
             Hoea ki uta ra e!"
          KI A MERI I TE RANGI.
                          Na R. T. K.
     Ko  nga  korero nei he tangi na  Ropata   Purana   (Robert
 Burns) ki iana whaiaipo ki a Meri Kemara. Tera pea e kiia e
 etahi  tangata he korero tamariki, he korero  rorirori inahoki he
 korero whaiaipo. Ko  te whaiaipo, ko te aroha o te tokorua ki u

670\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE  TOA TAKITINI        Oketopa 1927

raua, ehara  i te rorirori engari he mea tapu; ehara i te mahi
tahae i konihitia ai.
  I taumau  a Ropata Purana raua ko Meri Kemara. Ko to raua
kitenga whakamutunga  no te Kaiapu, i te parenga o awa Aea
 (Ayr) i whakawhitiwhiti ai raua i a raua Paipera. I whakarerea
e Meri tana mahi, hoki ana ki tona kainga ki te takatu mo te ra
o te marena  otira i pangia ia e te mate, hemo  tonu  atu, kaore
raua ko  Kopata i kite. Kotahi  tau i muri mai i te ra i mate a i
a Meri, e takoto pouri ana a Ropata i tona moenga katahi ia ka
titiro atu ki waho i te ata tu. ka kite atu ia i te whetu e whaka-
ngaro atu ana, ka tangihia e ia te tangi nei: —
      E  koe e te whetu  morehu, e korekoreko atu ra,
      Ko  tau i aroha ai ko te powhiri i te ata tu,
      Ko  iaua ra tenei e uakina mai nei e koe
       I takiritia atu ai taku Meri  i toku uma.
       Aue, e Meri! e te atarangi aroha na kua rere!
      Kei hea ra tou wahi okiokitanga o te koa?
       E kii e ranei koe i tau ipo e roha nei?
      E  rongo ranei koe i te hotu e haehae nei i toua 
       E wareware koia i a au taua haora tapu.
       E wareware koia i a au te urupuia rahui
       I tutaki ai taua i Aea pikopiko.
      Kia noho mo  te ra kotahi o te aroha tauwehe!
      E  kore ru e memeha  mo ake tonu atu
      Nga hotunga o taua ngakau o ia ra;
      Tou whakaahua i te awhi whakamutunga:
      Aue! kihai taua i mahara he awhi tauwehe!
      Ko  Aea, wawa tonu aumiri tonu i ona paranga onepu,
      Taumaru  tonu iho nga ngahere, matomato tonu;
       Ko te kohe kakara me te kareo mumura,
      Aroha tonu te tauawhi i taua wahi miharo:
       Ko nga  puawai titiro ake ana kia katohia,
       Ta ngu manu  he waiata aroha i nga manga:
       Hohoro  tonu ia te ura mai  o te uru,
       He whakaatu ra e topa ana te ra ki tona tauranga.
      Ko  toku ngakau ia e kore rawa e wareware,
      Ko  taku kai he mamae he pouri;
      Ko  ta te wa he whakahohonu i te mahara.
       Me  nga wai rere e keri nei i te oneone.
       E taku Meri! e te atarangi arohaina kua rere!
       Kei hea ra tou wahi okiokitanga o te koa?
       E  kite ranei koe i tau ipo e roha nei?
       E rongo ranei koe i te hotu e haehae nei i tona uma?

     Ko  nga tohunga tito korero ara ko nga poete he iwi tohunga
 ki te wawata ki te korero purakau. Ka  kitea e ratou he putake.
 korero ma ratou i nga puawai o te parae, i nga manu i nga kapua,
 i nga wai. i te moana i nga wahi katoa. Ata tirohia te rarangi
 tuatoru o te  waiata a Purana. Ano  te wai. te ngahere, nga
 rakau, nga puawai, nga manu kei te aroha mai ki a raua e aroha
 ana: kei te wawa te wai. kei te titiro ake nga puawai, kei te
 wa ata aroha ano nga manu. Kotahi rawa te mea he, he hohoro

 Oketopa. 1927     TE TOA  TAKITINI               671

no te toonga o te ra. no te uranga o te uru, no te tupunga o te ra.
Ahakoa  ka kotahi tau a Meri ki te oneone ki te rangi ranei ka
hohonu  ke atu te aroha o Purana penei me to wai e keri nei i te
oneone. Ki te pakeha koia nei tetahi o nga korero tino tohunga
a Ropata Purana na konei i tuhia ai e au hei titiro ma nga tama-
riki. Ma   ratou  e ata titiro to ata whakatakoto, te reka o nga
kupu  Ingarihi.

        TE TIUPIRI O KIHIPANE.
                      T. Wi Repa.
     No to 11 o nga ra o Moi ka timata  te hakari a nga tangata
o Kihipane taone, mo o Turanga takiwa, mo te ekenga o nga tau
o to taone o Kihipane, me te kaute o Kuki ki te 50 I whakanuia
nga  morehu  kau matua  o te takiwa o Turanga. Kei io mohio
tatau Maori o te Tai-Rawhiti ki te ahua o tenei whenua o Tu-
ranga. He whenua  ataahua. He  ataahua tona niania he ataahua
ona maunga. Kotahi tonu to parae o Turanga. I timata mai i
Maraetaha ki te taha tonga tae noa  atu ki Omana ki te taha
raki, me  Kai-tiaki te taha rawhiti. Otira ko  nga tapatapanga
ingoa i roto be maha. Kei te tata pea te mania nei ki te 100. 000
eka  te nui. He  whenua  momona, e rerengia ana e te waiu e
te pata, e te huruhuru hipi e tipuria ana hold e te kaanga. Ki te
 tae mai te tauhou ki Turanga kaore e kore tona mihi ki te ataa-
 hua o tenei whenua. Kua  tipuria katoatia e te karaihe, kua oti
 te kotikoti ki ro patiki tu ai. Kua tipokapoka te mahi a te rori
 i ona wahi katoa ka oke ki tona whakatauki nehera: "Ko Turanga
 ara rau. '' Ko te ahua tenei o Turanga i tenei wa. Tena me titiro
 whakamuri  tatau ki te wa i mura atu o te whakanohoanga o te
 pakeha ki tenei whenua ki Turanga, ara ki mua atu o te tau 1877.

    TITIRO WHAKAMURI: "TURANGA  ARA  RAU. "
     No te tan 1865 ka eke mai te Hauhau ki enei takiwa whaka-
 haere ai. No taua tau te kohurutanga i a Te Wakana i Opotiki.
 No taua tau 1868 ka u mai a Te Kooti i Wharekauri. No taua
 tau te kohurutanga a Te Kooti i nga pakeha tekau ma tahi i Mata-
 whero, ia Piripi Taketake raua ko  Harata me  a  raua tamariki
 tokorima i Matawhero ano. ia Paratene Turangi raua ko Ihimaera
 me etahi atu i Oweta. No te tau 1869 ka tu te Kooti Komihana
 uwiuwi i nga take whenua o Turanga. Me  hoki whakamuri o
 tatau whakaaro ki enei tau
     I taua wa e ururua ana nga whenua whakapaipai nei a Wai-
 rakaia, a Pakowhai, a Karaua a Puketapu, a Okirua, a Te Roa-o-
 Taua, a Te Rua-o-Hinetu, a Oweta. a Manutuke, a Pipiwhakao,
 a Te Ahipakura, A Ohinekura a Waitaria, a Patutahi. a Toanga,
 a Te  Kairourou, a Matawhero, a Te Kaiparo, a Taumata-o-Te
 Rakato, a Pouparae. a Waereng-a-Hika, a Toroa, a Makauri, a
 Repongaere, a Te Muhunga. a Wairerehua,. a Te Ruangarehu. a
 Tikeke, a  Whataupoko, me  Kaiti. He  roto katoa, e tipuria
 ana e te ururua, e te tumatakuru, e te harakeke, e te toetoe, e te
 wiwi e te tukauki, me nga taru whakarihariha katoa. Ko Turanga
 ara rau tena. Ka kimi te tangata i tona huarahi i tona huarahi.

672              TE TOA TAKITINI   \_\_\_\_Oketopa. 1927

Ko  Pipiwhakao he roto kiekie. Engari ana te tangata ki roto i
te wa e hinga ana nga rahui. Ko  te huarahi i Kihipane ki Te
Muriwai  ma   Whakawhitira ma  te wahi  maroke  i te  kirikiri.
whakawhiti rawa atu ma te Peropoti i Pakirikiri. Te huarahi atu
i Makaraka  ki Waerenga-a-Hika. ma te huarahi ano no  naianei.
e ngari he wai, be paruparu he uru harakeke i mua. Heoiano
te kororia o Turanga i tera wa ko ona kai, kai ki te moana, kai
ki nga awa, kai ki nga roto, kai ki nga ngahere, kai ki nga parae.
Kaore i tika te wariutanga a Taharakau: He ahi kouka noa ki te
awatea. ''
    Otira kaore e taea te wariu ngakai o Turanga. Ehia  ranei
nga tana tawhara o Pipiwhakao i te tau; e hia nga kiore e mau
ana i nga tawhiti a Kai i te tau; e hia te wariu o nga koura o
Taumata-o-Te Aringa o nga paua o Orongo, a Taikawakawa; o
ngu tuna o Rapanui raua ko Repongaere; o nga kahawai me nga
patiki o Kopututea; o nga pipi o Whakautu o Taruwheru: o nga
kai o te moana o Tawararo. o Tuamotu, o Papawhariki. o Otipi.
o Whangaiariki, o Makorori. o Tatapouri. o Pouawa. tae atu ki
Pokotakina; o nga kuku o Poka-a-Taiau; o nga tarakihi o Whare-
ongaonga: o nga moki o Takapuhekai o nga hapuku o Toka-a-
huru: o nga huahua, me nga hinu o nga ngahere; me nga tuna
paewai rae nga matamoe  o  Waipawa; o nga  inanga, me  nga
mataka  o Kuraua. Kaore  he wariu moni o te wa o enei taonga.
Engari me  wariu i runga i tekaha tangata ki te whai i enei kai;
i te kaha tangata ano hoki ki te tiaki i nga takotoranga o enei kai
kei riro i etahi atu tangata. Hei  kona ka mohiotia  he nui tonu
 te wariu Maori o Turanga i taua wa. Engari no te taenga mai
o tetahi iwi ke, iwi marama atu ia tatau, be rereke nei tana kau-
papa  wariu ka taututetute nga take ka hurau nga mahara tika.
ka  riro i ta te Pakeha.

  "TURANGA TANGATA RITE": "TURANGA TANGATA
                   NGARO".

     E toru nga iwi motuhake  o Turanga. Ko Rongowhakaata,
ko  Ngai-Tamanuhiri, ko Te-Aitanga-a-Mahaki. He  rohe motu-
hake  o enei iwi. Kia Rongowhakaata  Tuturu e piri atu ana a
 Ngati-Maru me  Ngai-Tawhiri. I nga tau 1863 ki 1877 he iti rawa
 atu nga pakeha ko te mana o te whenua i te Maori. He maha
 nga ingoa rongonui o taua wa. I rokohanga e taua wa a Te Kani-
 a-Takirau, a Te Eketu-o-te-rangi, a Kahutia, a Paratene Turangi,
 a Wiremu   Kingi Paia, a Te  Waaka   Mahuika, a Te  Waaka,
 Mangere, a  Raharuhi  Rukupo. a  Te Meihana Hohoro, a Te
 Matenga Tama-i-oria a Hineikoia, a Paora Pomare, a Te Matenga
 Tukareaho. a Te Waaka Perohuka, a Rangiwhaitiri. a Tamati Te
 Rangituawaru. a Henare  Ruru, a Ihaia Te Noti. a Te  Poihipi
 Rangiwhakamoea, a  Te Rangiwhakataetaea, u  Kaumoana, a
 Tawheo, a Wi Te Honotapu, me etahi atu. No nga tau i muri
 mai. ara no te 1869 ka ahu mai kia tatau nei, ka kohiri ake ko a
 ratou tamariki mokopuna hoki. Ko te wa tena o te Kooti whenua.
 Ka whakaputa  i kona a Riparata, a Wi Pere, a Te Otene Pitau,
 A Hirini Te Kani, a Keita Waere, a Pimia  Aata, a Tamihana

Oketopa. 1927\_\_\_\_\_TE  TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_673

Ruatapu, a Anaru Matete, a Hoani Ruru, a Rapata Whakapuhia,
a Paora  Haupa, a Te Wherakaraka, a Petera   Te  Hiwirori. a
Henare Kakapango, a Panapa Waihopi. a Hori Hiko, a Te Peka
Kerekere, a Anaru Ratapu, a Karaitiana Taro a Raniera Turoa,
a Te Matenga Taihuka, a Hape Kiniha. a Hirini Haereone a Wi-
Paraone, a Tiopira Tawhiao, a  Karaitiana Ruru, a Pa Ruru, a
Hapeta Kuare, a Hoera Kapuaroa, a Ruka Te Aratapu, a Rawiri
Karaha, me te tini noaiho o te tangata ko Te Matenga. Taihuka
anake te morehu  e ora nei.
    I tenei ra, ara i roto i nga tau e 50 o te whakanohoanga
o te Pakeha, kaore i arikarika te huripokitanga o Turanga kua
riro katoa te whenua i te Pakeha. He iti nei nga paku i toe iho
ki nga uri o te hunga i runga ake nei. E whiwhi ai te tangata ki
ona eka ruarua nei me hoko mai i te pakeha mo etahi moni nui!
Kua  ngaro te whenua; no reira ka ngaro ano te tangata me tona
mana. Whakaarohia hohonutia tenei ahua. I roto i nga tau e 50
noaiho, haere atu ana a Turanga i te ringaringa o rau o tangata!
A  Turanga te putahi o te Tai-Rawhiti: te kohanga o te iwi; i
tenei ra kei te Pakeha!
    Ho  iwi ano o enei tangata. I te mea kua riro te whenua kua
mana-kore  nga  uri. I tae pea ki te kotahi  miriona  nga   eka
whenua o te takiwa o Turanga i raro ia Rongowhakaata ia Ngai-
Tamanuhiri, ia Te Aitanga a Mahaki, me  Ngati Konohi. I te
pootitanga ka taha ake nei i raro iho i te 300 nga pakeke i pooti
ki nga whare-pooti o Turanga. Ko  etahi o nga hapu kua ngaro
rawa  atu. Ko  nga ingoa anake e rangona anu. Ko Rongo-
whakaata  Tuturu, ara ko Ngati-Kaipoho. kua tino ngaro rawa
atu, Ngaro whenua, ngaro tangata, ngaro mana! Ko  ona marae
anake  ko Pakirikiri raua ko Manutuke e rangona ana. Ko  te
 Aitanga a Mahaki koi te tata haere ano te ngaro. Ina te patai kia
 tatau: Ho Aha tatau i kore ai e kuha ki te tiputahi mo te pakeha?
Enei  tau e rima tekau ka taha nei he tau rangimarie: kaore a
 tatau pakanga ki te pakeha. Enoho ana tatau i runga i te aio.
 Otira i roto i enei tau ngaro pai te tangata o Turanga. I roto i
 enei tau e 23. 220 nga pakeha o Turanga. No  Kihipane taone
 anake 13. 673. I tenei ra, kua tarewa noa enei whakatauki: "Ka
 tere Raua; ka tere Pipiwhakao. "  ''Tini whetu ki te Rangi ko
 Ngati-Maru ki raro nei. "  Na enei whakatauki i whakaatu  he
 tini te tangata i nehera

             "TURANGA  MAKAU-RAU. "
     E takoto mai nei a Turanga  kaore he whenua  hei rite te
 whakapaipai. No roto no enei tau e 50 ka hori nei ka whakakaka-
 hutia ia ki te kakahu hou. Kei runga e takareti ana te pakeha o
 nga momo  katoa, te mangumangu. te hainamana, me  nga iwi
 huhua o te ao. Ka tika, mo tenei ra te whakatauki nei: Turanga
 makau rau!
     1 nga tau 1860 ki te 1877, i to tumatakuru, i te ururua, i te
 harotoroto i te ngahere, i te poharu te mana motuhake  o te
 whenua. Mai ia Ruapani kia Tekani-a-Takirau. e 20 nga whaka-
 paparanga tangata. Ara e 500 nga tau. I roto i tena 500 tau kihai
 i rereke te ahua o tawhenua kaore he whakapainga a te ringaringa

674    \_\_\_\_\_\_    TE TOA  TAKITINI\_\_\_\_\_\_Oketopa, 1927

tangata  I roto i te 50 tau pai katoa te whenua. Kei to rakau
pakeha. kei to oti. me te kaanga to manu motuhake o Turanga.
    Kua  tuhia i runga ake ra nga wariu Maori o Turanga. Me
whakaatu ko nga wariu o Turanga inaianei. I mua atu o te 1865,
e kiia ana ai hoatu e io Pakeha, to moni kotahi mano pauna kin
Tekani-a-Takirau. hei hoko i Turanga katoa. Kaore  he rohe  i
whakahuatia. Heoi ano mo Turanga kaore a Tekani i tango i taua
moni. Ko te wariu pakeha tena o Turanga i era tau. Otira i te
500 tau i takoto ai a Turanga i roto i nga ringaringa o Ruapani
me  ona uri. kotahi mano pauna ano tona wariu. I te tau 1808
kahokona te parae o Kaimoa, e 3000 nga eka mo to £1500. Te
wariu o Kaimoe i tenei ra i tata atu ki te £300. 000.
    1 te tau 1925, 109, 008 nga tana taonga i kake i runga i te
waapu  o Turanga. E  22. 472 aua tana i tukua ki Ingarangi. I te
 wa ia Reiri Kara e tamariki ana he poti patu-wera nga  waka
whakau-taonga ki  uta. I aitua tona tungane a Rangi i taua mahi.
I te tau 1925 e 537 nga kaipuke i tae mai ki te kokoru o Turanga.
E  73 o aua kaipuke no Ingarangi mai. Ko nga moni i utua ki te
Poari Awa o Turanga i taua tau e £282, 137. I te tau 1926. ko te
 wariu o Turanga tae mai ki Uawa £18, 266, 013.
     Te rahi o te wahi i motuhia hei taone e 2219 nga eka. He
 whenua kirikiri i te tau 1877. I tenei ra tona wariu whakapainga
 kore e -£2. 240. 205. Tona wariu mo  te hoko e  £5. 093. 430. No
to tau 1926 enei wariu.
     1 te tau 1926. te rahi o te wahi o te Kaute o Kuki, i whaka-
 pai a e, 436, 715 eka; o te Kaute o Waikohu i whakapaia e 420. 642
 nga eka; o te Kaute o Uawa 135, 6I5 nga eka.
     I taua tau 1926  ano, ko te kaute tenei o nga kararehe o
 runga, i enei whenua: —
     Kuki: 715. 685 nga hipi; 5632 nga hoiho; 91. 092 nga kau;
                 4252 nga poaka.
     Waikohu: 666. 40-1 nga hipi 3031 nga hoiho; 74. 597 nga kau;
                 2105 nga poaka.
     Uawa-  230, 153 nga hipi; 902 nga hoiho; 20, 484 nga kau;
                 576 nga poaka.
     Te  Kaute o nga  motoka, moto-rore, moto-paika  e 2160.
     He  mea  tika ano kia whakaaroaro tatau i te rereketanga o te
 whenua  i roto i te, 50 tau tutata nei, me tona ahua i nga rau tau
 e rima ia Ruapani ratau ko ana  uri.
     Na wai i whakato mai te ahua hou o Turanga? Ehara i te
 Maori. Na  te pakeha. I whaihea  ano  ranei te Maori ki nera
 whakapainga  o Turanga i roto i tenei 30 tau ka hori nei? Ae, i
 tino whaihea ia, engari i raro i te mana o te moni a te Pakeha.
 Hei "whakamatakitaki tenei ki te Ao Hou, no  te ao hou anake
 hoki nga morehu  e ora mai nei. Heoi ano nga morehu o te moka
 whakamutunga  o te ao Tawhito ko Heni Materoa, ko Te Matenga
 Taihuka, ko Harete  Taihuka, ko Pita me Paora Kohu, ko Tiora
 Tapunga, me Matene Kaipau. Te whenua  o koutou tipuna ho
 ringa ke kei a ia e mau mai ana.
     Ko  nga mahara enei i toto ake i tooku puku i a Turanga e
 hakari ana i tona Tiupiri. Kia ora nga morehu.