Te Toa Takitini
E rua nga marama o tenei perehitanga o ta tatou pepa, ara kua whakakotahitia a Tihema me Hanuere.
Ko te putanga a muri nei kei te I o Pepuere.  Ma te kaha mai o te awhina ka ora. ai te pepa.   Ko te utu e 6/6 mo te tau
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
NAMA 5 me te 6        HASTINGSTIHEMA 12. 1921
HE MIHI MO Te Kirihimete Me Te Tau Hou.
HE INOI:—"E te Atua kaha rawa, i homai e Koe tau Tama kotahi kia whakatangatatia, kia whanau mai ano i tenei wa i te Wahina; Meinga matou, te hunga kua oti nei te whakawhanau hou hei tamariki mau, kia whakahoutia i nga ra katoa e tou Wairua Tapu; ko Ihu Karaiti nei hoki to matou Ariki; tena ia te ora na, te kingi tahi na, me koe, me te Wairua Tapu, kotahi ano ia Atua, ake ake ake. Amine.
Ko te wa tenei hei hurihanga ake mo o tatou whakaaro ki nga manaakitanga a te Atua i te ao katoa, i runga i te whanautanga mai o tana Tamaiti i te Kirihimete tuatahi. Kua mohio tatou ki te mihi a te pakeha mo tenei wa e ki nei " Mere Kirihimete, Hape Nu Ia." Enei mihi ka waiho hei mihi atu ma " Te Toa Takitini" kia koutou ki ona rangatira o tena marae, o tena marae, o tena iwi o tena iwi e manaaki mai nei i ta tatou pepa. Kia piki te ora tinana me te ora wairua kia koutou katoa.
ETAHI WA KIRIHIMETE A TE MAORI
Te wa o te tau e kiia nei he Kirihimete, he wa i tupono ai nga manaakitanga nunui ki a tatou ki te iwi Maori.
Te Heke o Hawaiki. I te unga mai o te Heke i Hawaiki, ka kite atu o tatou tipuna i nga " kura" e mumura mai ana i uta, ka whatoro nga ringa ki o ratou tino kura, ka maka ki te wai. No te taenga atu ki uta katahi ka mohio he puawai pohutukawa ke nga mea i pohehe nei ratou he kura. Ka kite iho ai tatou kua puta te puawai o te pohutukawa i te wa i u mai ai nga waka o te Heke nui mai i Hawaiki. Ko te ingoa o te pohutukawa ki te pakeha ko te " puawai Kirihimete " (Christ-

TE TOA TAKITINITihema 12, 1921
mas flower). Ma tenei whakamarama e mohio ai tatou no te wa Kirihimete i waimarie ai o tatou tipuna te u mai ki Aotearoa nei, i kiia ai tatou te Maori hei tangata-whenua mo enei moutere.
A Kupe. Ka tae mai a Kupe, a ka hoki ano ki Hawaiki, ara ki Rangiatea, ka ui mai nga tangata kia Kupe " Kei whea te uru o te waka e Kupe ?" Ka whakahokia e Kupe waiho i te taha katau o te ra, o te marama, o Kopu rere ai. Engari hei te rongonui haere ai, ko te Kaupeka o te tau ko Tatau-uru-ora."
Ko tenei marama ko Tatau-uru-ora kei te wa ki a Oketopa ahu atu ki a Noema. Ko te tawhiti o Aotearoa nei i Tahiti, i te moutere i noho roa ai o tatou tipuna, e 2,500 nga maere. Ko Rarotonga I,86o maero te tawhiti i Aotearoa nei. Mehemea he rua marama e haere mai ana i tenei wahi tawhiti kua eke ano ki te wa o te Kirihimete te unga mai o nga waka.
Tahimana 1642. Ko te pakeha tuatahi nana i kite enei moutere ko Tahimana (Tasman) he " Dutch " tona iwi. No te 18 o nga ra o Tihema ka tae ana Kaipuke e rua, ki te takiwa ki Raukawa. Ka rere haere ma te Taihauauru ka tae ki te takiwa ki Ngapuhi i te wa o te Kirihimete. Ka tapaina e ia te ingoa mo nga moutere i waho atu o te Rerengawairua ko " Tiri Kingi " (Three Kings) hei whakamahara ki nga Maki i mau atu ra i a ratou taonga utu nui i te koura, i te parakihe, i te maira, i te wa i whanau ai te Tamaiti ki Peterehema. E ki ana nga whakamarama tawhito ko aua Maki he Kingi. Tokotoru ratou. No te wa o te Kirihimete i tae ai a Tahimana ki reira.
Kapene Kuki 1769.    No te 8 o nga ra o Oketopa
1769 ka kitea mai te Tai-rawhiti e Kapene Kuki. Ko Turanga te wahi tuatahi i u atu ai ia. I rere haere ia i nga taha katoa o Aotearoa me te Waipounamu, a i konei ano hoki e Kirihimete ana, no Maehe 1770 ka hoki
Te Matenga 1814. No te ra tonu o te Kirihimete 1814 ka u mai te Kai-kauhau tuatahi o te whakapono ki Whangaroa i Ngapuhi. Ko tana rarangi tenei ''Kaua e mataku, ta te mea he kai-kauwhau tenei ahau ki a koutou mo te hari nui meake puta ki te iwi katoa '' (Ruka 2:10.)
Kirihimete 1921. Tenei tatou te iwi Maori ka hui nei ki te whakamana i te powhiri a Ratana. Ko te kaupapa o tenei Hui ko te whakaohooho i te taha wairua o

Tihema 12,1921TE TOA TAKITINI
te iwi nui tonu. I runga i enei whakamarama ka kite marama ai tatou he mea tika kia whakanui tatou ki to tatou Matua i te wahi ngaro mo ana manaakitanga maha i a tatou i te wa o te Kirihimete. Otira ko te tino manaakitanga nui ko te tukunga mai i tana pononga i a Te Matenga i te 1814 hei whakarata i o tatou tipuna, i mutu ai nga pakanga ki a ratou ano, i wetiweti ai ki te kai-tangata, i mahue ai nga mahi o te po i a ratou.
Kua neke atu i te kotahi rau tau inaianei tatou te iwi Maori e painaina ana i roto i te mahanatanga o te whakapono. Engari e kore tatou e kaha ki te ki, kei te neke ake to tatou kaha ki te whakatipu i te rangatiratanga o to tatou Ariki, i te kaha o tatou matua, tupuna. Kaore i pera to tatou kaha me te kaha o tatou matua No reira ata tirotiro marika tatou kei riro tatou i nga tikanga hua-kore.
He wa whakaatu aroha te Kirihimete-—aroha o te Atua ki te tangata. Kei moumouria e tatou tenei aroha. Ka aroha nga Maki ka tuku i a ratou taonga utu nui. He aha nga tohu o to tatou aroha mo enei manaakitanga a te Atua i a tatou ?
Kia ngawari. Kia rongo. Whakatangata, kia kaha. E hoki o tatou mahara ki te ohaki a o tatou matua " Kia mau ki te whakapono."
Tukuna mai te Tamaiti i whanau nei i tenei wa ki roto ki o tatou ngakau noho tuturu ai. Ki te mau enei tohutohu i a tatou katahi tatou ka tino mohio ki te tikanga o te mihi nei na:—
" Mere Kirihimete, Hape Nu Ia."
He Pihopa Inia. Kua tonoa e te Hahi o Niu Tireni kia tae a-tinana mai te tangata tuatahi o te iwi Inia kua whakatungia hei Pihopa ara a Ataria (Azariah) Kei te 23 o nga ra o Mei ka tae mai ki Niu Tireni nei. Ko ia te Pihopa o te Hahi ki te takiwa ki te Tonga o Inia. Ko te tokomaha o nga tangata o te Hahi kei roto i tona Pihopatanga kua tae inaianei ki te 342,000. He mea tika kia ata whiriwhiri tatou te iwi Maori mo tenei tangata rongo nui kia tae mai ki tetahi marae Maori, ki reira tatou mihi ai ki a ia. Kei te ki nga tangata matau ki nga huarahi mai i Hawaiki, ko Inia te Hawaiki-pa-mamao. Noreira he mea tika kia manaakitia to tatou whanaunga, te tangata tuatahi kua eke ki tenei taumata ikeike, ki tenei taumata tapu. E kiia ana he tino tangata matau taua tangata, i kurangia ki nga kura nunui o Inia, tae atu hoki ki nga kura nunui o Ingarangi.

4TE TOA TAKITINI              Tihema 12, 1921
Kia Tupato Ki Nga Mate.
(Na Pohe Hemi)
E hoa tukua atu enei korero ki roto i tau Pepa hei mau atu ki nga marae maha o nga motu nei ara hei whakatupato i nga tangata kia noho mohio ki te ahuatanga o nga mate huhua kei te rere haere i runga i nga hau maha o te ao. He tumanako kia kitea he tikanga Kaupare. Kaati i runga i te mea kua whakaturia ahau e te Kaunihera o Tamatea hei Kai-tirotiro mo roto i ona rohe katoa a i runga hoki i tooku ake mahara kia horapa te mohio mai o nga tangata o nga motu nei ki aku i kite iho ai mo nga mate kei te marama i ahau, na reira ahau i tuhi atu ai i enei korero otira ehara rawa ahau i te takuta engari he mahi tenei i matenuitia e tooku ngakau na reira ahua marama tonu i au etahi wahi mo nga mea ra kei te kore e matau ki te ahuatanga o te mate e pa mai ana kia ratou. Otira he pai ke hoki te haere ki nga Takuta ki te iwi matau engari mo nga mea kei wahike rawa mai i nga takuta he mea pai tonu te matau ki etahi ahuatanga tirohanga ake kia mama ai te ngakau ponana. I pa ra ki te motu nei tetahi mate (Puru) " Influenza " i enei tau kua hori ake nei kaati na te kaha o nga whakahaere tanga i iti ai te parekura a taua mate. Ahakoa ra he maha o tatou i tango hia atu he nui nga matauranga i kitea i taua takiwa a i te mea kua tae mai nei ano nga rongo o taua mate na konei ahau i tono atu ai. He mea tika kia matau koutou ki te ahua o te paanga mai o taua mate i nga ra timatatanga mai a tera hoki ahau ka whakaatu atu i nga ahuatanga o nga mahi mo taua mate.
Te mate "Influenza."—Te ahua o te paanga mai i te tuatahi he kuruwhengu no te ihu Tua-rua he maremare. Muri mai kua tuna wiri, kua mamae te mahunga me nga kanohi kua mamae katoa, kua ngehe te tinana katoa, kua mamae nga hononga katoa o te tinana, ko te ahua tenei o te paanga mai o to tuatahi ara i era tau kua pahure ake nei. Ko te ahua o tenei paanga mai i tenei tau ko etahi ka mate te puku he " Hau Paitini " ka toko-paaha ka hiahia ki te ruaki; I konei kua piki te wera o te toto ki te 100 nuku-atu.
E tika ana kia mohio koutou ki te ahua-tanga e taea ai te peehi o te kaha o taua mate Tuatahi me kaua rawa e tukua Ha matao te turoro ; engari kia mahana tonu. Tuarua ko te puku te wahi nui hei tiakanga ara me kai i nga rongoa whaka-tikotiko, ara harakeke, pills, Katoroera, Epsom Salt, . in na Leaves me etahi atu mea e taea ana te whakatikotiko o te tangata i te mea tonu e tere ana te puta o nga mea paru kino o roto o te puku.

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI                                      5
He mea tino nui tena, I muri mai i enei mahinga katoa ko tetahi mea tino pai kia kainga-rongoatia ko te Parani " Brandy " hei unu ko te wehike ranei. Otira ana tonu ano nga rongoa mo taua mate kei nga wahi katoa, kaati mo te kore o aua rongoa i roto i nga rohe he pai tonu te tiki ake i era i korerotia ake nei e ahau. He pai tonu te whakamamaoa i te tuatahi ki te purukamu ara kia 15 meneti e taupoki ana. Otira kia tino tupato kei werohia e te matao. Kia maroke te taora ka takoto ai i roto i te moenga ka inu ai kia rua tepara puunu parani, wehike ranei. Otira me whakahaere i runga i nga tau mo nga tamariki i te tekau ma wha nga tau ka heke iho ki raro kotahi ti puunu tae noa ki te whitu maturu mo te kainga kotahi kia torn nga kainga i te ra.
Otira mehemea kua timata te mamae o te puku a kei te kaha haere tonu me whakapiri ki te paranene wera me tukuki roto i te wai korohu kia rima meneti e piri ana te mea wera i te puku ka tango ka whakapiri ki te mea matao kia rima meneti ano te mea matao ka whakapiri ano ki te mea wera kia rima meneti ano. Kia rima nga whakapiringa. a ko te mea wera hei whakamutunga penei—1, 2. 1, 2. 1, 2. 1, 2. 1, 2. hui katoa te taima e rua tekauma rima meneti e whakapiripiri ana. I muri i te whakapiripiritanga me pani taua wahi ki te " Olive Oil" hei pauni i nga puare o te kiri kei uru te matao ki roto Me takoto tonu te turoro i runga, moenga mo nga ra e rima hei tiakanga i enei ahuatanga katoa Ki te ua ua tonu me takoto tonu i nga ra e waru e iwa ranei. Kauaka hei kai i nga kai taumaha i roto i enei ra
Ka mama haere ake te mate ka ata tukutuku haere i te hiahia ki te kai otira i nga kai mania tonu. Heoi nei ra e te iwi nga kupu i mahara ai ahau ki te tuku atu kia marama mai koutou kioku whakaaro ki aku hoki i kite ai i roto i enei tau i runga i te tumanako kia puta tonu he oranga roa ki te iwi i runga i nga tohu tohu a, te Toa Takitini e tono mai nei kia hoatu he pikaunga ma ana. Tohaina atu ra enei mahara ki te iwi me kore e whaikoha ki nga whare tangata i raro i te maru o te Kai-hanga.
Na ta koutou mokai i roto i enei o a tatou mahi. Pohe Hemi Kia-tirotiro a te Turi Oru o te rohe o Tamatoa.
Whakapaua mai nga kaha ! Awhinatia mai te Hahi.
Ki nga tangata o Te Hahi o ia pariha o ia pariha o roto o Te Pihopatanga o Waiapu.
E hoa ma tena ra koutou i roto i nga manaakitanga a Te Kaihanga i tae ora mai ai tatou ki nga ra whakapaunga o te tau tawhito i taea ai te titiro whakamuri ano he taumata e pari karangarangatia ana nga pai nga kino

6TE TOA TAKITINI              Tihema 12, 1921
nga tika nga he nga  mamatanga nga taumahatanga o nga tikanga o nga ra kua hori ki muri me nga whakaaro me nga tumanako mo nga ra kei mua.    No tenei Ratapu ka hori ake nei  ka  panuitia kia matou te reta  a Te Pihopa o Waiapu e whakaatu ana i te mate o Te Hahi i te kore moni hei whangai i nga Minita Maori me nga Whare Mihana i Te Hauke i Manu-tuke i Tokomaru i Ruatoki i Whakarewarewa, i runga ra i te kore kaore e puta mama ana mai nga hua o nga Puna i hoatu ai nga Tahua Oranga hei whakatuputupu.   Tetahi o aua Puna ko Te Kopanga (St. Lawrence Estate) i waiho ake e Te Wiremu hei whakamaharatanga ki ona matua.    Ko nga hua o taua whenua me haere ki nga Mihana o Tiapani (Japanese) o Haina  (China)  o  Awherika  (Africa)    o Meranihia (Melanesea)  me Te Mihana Maori.     Ko te wahi e taka mai ana ki te taha Maori e £850 i te koata i roto ra i ngara o te mama.    Otira i roto i nga ra o te taumahatanga o nga tikanga ka heke te hua nei ki te £185 ano i te koata a me te ki ano tera e heke haere atu ki te iti rawa, i runga ano ra i te kino o te hekenga o te utu o nga wuuru o nga hipi me nga tikanga katoa e pa ana ki nga mahi paamu.    Kua whakaritea mai e Te Pihopa ko nga ohaoha katoa a te taha Maori me te taha Pakeha o roto o tenei Pihopatanga o te Ratapu te 27 o nga   ra   o   Noema    me    tuku    katoa   mo   te   Tahua Oranga mo nga Minita Maori, a i runga i te mea ka rua enei marama e kore ana he oranga mo nga Minita Maori e puta no reira te tono kia AROHATIA TE  TARI O TE HAHI.    Na runga i tenei Rongo  Mate o te Hahi te Oha a o tatou matua a o tatou tupuna koia ka tukua atu nei o matou whakaaro.
Kua kite iho matou i te tika o tenei panui me nga mate kua pa mai ki te Hahi no reira ka inoi atu nei o koutou whanaunga i roto i te Hahi kia whakapaua o tatou kaha ki te rongoa i tenei mate nui a me te whakakotahi hoki i te whakaaro i taua ra me nga wa i muri atu ki te Inoi ki Te Kaihanga kia whakapuaretia mai kia whakamamatia nga huarahi me nga tikanga katoa e taea atu ai nga Rongoa e tika ana mo tenei mate.
Heoi ano na o koutou hoa pono i roto i Te Ariki:—
Pukepuke TangioraPohe Hemi
Mohi Te AtahikoiaKatene Pukerua
Meihana TaorangiP.H.Tomoana
Hoani RatimaHori Tupaea

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI
Tuahine RenataTaranaki Te Ua
Te RawahoRev. Pene Hakiwai
W. H. NikeraRev. F. A. Peneti
I whakahaeretia tenei panui e te. Komiti mo nga pariha ano i roto i te rohe o Heretaunga nei.
Kua tae mai enei moni hei whakamana i te panui i runga ake nei.
Omahu £6, Pakipaki £2, Kairakau 10/-, Tangoio £1, Kohupatiki £3, Te Hauke £2/2/-, Waipawa £2, Moteo £2, Waimarama £5, Waipatu £2, Porangahau £2/9/-, Takapau 10/-. Hui katoa £28/11/-. Kia ora koutou.
Te Matenga o Hopere Uru, Mema Maori mo Te Waipounamu.
No te ahiahi o te Turei te 29 o nga ra o Noema 1921 ka mate a Hopere Uru, Mema Maori mo Te Waipounamu, i mate ki te Hohipera nui i Poneke. Ehara tenei i te mate ohorere. Kua whai whai noatu te mate i tenei tangata i tera tau, a i tenei tuunga o te Paremata e pangia tonutia ana ia e te mate. No tenei takotoranga ona ka riro nei i te kaha o te mate.
E 53 ona tau.    I whanau ki Tuahiwi. Kaiapoi, he uri na Tuahuriri,   no  Ngaitahu,   no era   hapu   maha   o   te Waipounamu.    Ko ia tetahi o  matou  i Te Aute i te tau 1889 tae mai ki te 1890: ko te   whakamaunga  mai hoki tera o nga uri rangatira o nga wahi katoa o Te Waipounamu i era   wa.    I  reira   nga   uri   a  Taiaroa,   a Tame Parata, a Keretai, a Topi, a Raniera Erihana,  a era atu rangatira o tera motu.    He tangata  a  Hopere  i  uru nui ki nga mahi takaro, a i aranga tona ingoa i kona i nga mahi hoia hoki.    Ko ia tetahi o te ope  a Tunuiarangi i haere ai ki te Taimana Tiupiri  o Kuini   Wikitoria ; Ko raua ko Taranaki Te Ua nga pakeke  o  te  ope   Maori i haere ki te karaunatanga o Kingi Eruera; ko ia te pakeke o te ope Maori i haere ki te whakanui i te whakatuhera-tanga o te Paremata Topu o Ahitereria.    I te timatanga o te pakanga nui ka taha nei i koiri ano ia  ki   te  haere, kaore i whakaaetia  e nga takuta.   Nona  ka  kaumatua nei ka uru ia   ki nga ropu whakatakoto tikanga mo te iwi Maori, a ka anga  mai   ona   whakaaro   ki   te tunga mema o Te Waipounamu.    E rua ona   tau   i tauwhainga ai ki a Tame Parata,  muri  mai   nei   kia  Taare  Parata, otira kaore i puta.    No te matenga o Taare Parata i te tau 1918 katahi ia ka uru mai.    He tangata tenei  i  paingia e nga mema o te Paremata, i whakarangona tona

TE TOA TAKITINITihema 12, 1921
reo e nga minita mo nga take e pa ana ki tona iwi.     Ko te  take  nui   hoki  a  Ngaitahu,   ko   tana  Kerseme   kia whakatutukitia nga tikanga i hokona  ai   nga  whenua o Te Waipounamu i mua. Na Taiaroa, i muri nei na Tame Parata i amo tena take i to raua  na  wa.    No te  wa i a Taare Parata ka whakahaeretia kia uiuia taua take, a no te turanga nei o Hopere Uru ka uru te  kereeme  a Ngaitahu ki te rarangi o nga take hei  uiuinga ma  te Komihana i te tau 1919 me to  1920.    Ko te Komihana tenei nana i uiui a A orangi a  Patutahi  me era atu take.    He parekura tenei e koro ma.    Ko te Heuheu tera  i haere i te makariri nei, ko Uru tenei: ko etahi enei o nga taura hono i te ao tawhito i whakataukitia ra e Tamahau ki te ao hou e haere  nei tona wa.    Kua whai  atu raua i a Hone Heke raua  ko  Taare  Parata,  i  era  o  a  koutou tamariki i whitia   ai   e  koutou  hei  tu i  o aroaro ki te marae nei ki Poneke.    He nui nga  mihi  i  puta mona i roto i te Paremata i tenei ra, i nga  mema pakeha o te taha Kawanatanga o te Apitihana hoki.   I uhi mai etahi o nga kupu mihi ki runga ki a matou ki nga-morehu, ki te iwi Maori katoa hoki.—A. T. NGATA.
Poneke. Tihema, I, 1921.
Matenga Pihopa. No te 29 o nga ra o Oketopa ka mate te Pihopa Tumuaki o Niu Tireni, ara a Pihopa Neville o Otakou, ko ona tau e 84. Ko ia te Pihopa i roa rawa e tu ana ki tona turanga tapu, ara e 50 ona tau e noho mai ana i runga i te torona Pihopa. He tangata aroha, he tangata kaha, he tangata matau hoki tenei Pihopa. Na te kore Maori tonu o tona Pihopatanga i kore ai tatou te taha Maori e mohio ki a ia. Haere ra e koro ma !
He Hirawerawe.
Ki te Etita o Te Toa Takitini-
Kanui te whakamihi o te ngakau mo nga korero a (W. P. Hawaikirangi) mo tetahi o tatau rangatira mo Te Heuheu Tukino kua wehe atu nei ia i tenei ao ki tera ao.
He wahi paku nei te wahi i hirawerawe ai i oku whakaaro ko te whakahuahuatanga i nga iwi. Ka ngaro nga "pikaunga roimata" ka whakahuatia ko ta Te Arawa pikaunga roimata e £200 kaati kaore hoki i hangai ki tona tikanga ka pewheatia te £55 pauna hui katoa to moni roimata o te Arawa e £255.
No reira ko nga kahu Maori e 300 me nga pauna e 400 i tukua nei e Tuwharetoa koia enei nga roimate tinana, o Tuwharetoa me era atu iwi i whakaeke ki te tangi mo te Heuheu Tukino. Kia Ora, M. M. TUMATAHI.
Taupo, 24/11/21. .

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI                                    9
NGA KORERO PAREMATA.
I tomuri ai te tuunga o te Paremata i tenei tau, na te haerenga o te Pirimia ki Ingarangi, ki te runanga o nga Pirimia i tu mai ra ki Ranana.
No te 22 o nga ra o Hepetema ka whakatuwheratia te Paremata e te Kawana, ua, kua ono nga wiki e tu ana i naianei. Tera e taimaha nga mahi o tenei tau, he taua mate hoki, kua heke te oranga moni o Nui Tireni i te hekenga ai o te utu o te wuuru, o te hipi, o te kau, o te pata, o te tiihi. Ko ena nga matapuna o te oranga tinana o nga iwi o nga motu e rua nei. Na reira ka hua te korero i te iwi pakeha mo nga huarahi whakapau mom a te Kawanatanga, mo te nui rawa o nga moni e pau ana i nga tari) i nga apiha ranei. Kei te piko iho nga kanohi o nga Minita i naianei ki roto ki o ratau tari, kei te kimi, kei te uiui i nga mahi e tika ana kia whakamutua, i nga tikanga e pai ana kia whakatarewatia, i nga kai-mahi ranei o nga tari e tika ana kia whakakorea. Na, kei te ngarungaru te moana ki nga Tari Kawanatanga. Kaati tena.
I te hekenga ai o te utu o te wuuru, o te kararehe, ka mate nga tangata mahi paamu, puta noa nga motu e rua. Ka ahu atu te Kawanatanga ki a ratau tono ai kia utua nga takoha, kaore e taea e ratau. Na, kua rongo ake tatau kei te mate nga rerewe, kaore i te mahi moni I te putanga o nga kaute a te Kawanatanga o nga marama e one o mua atu i te 30 e nga ra o Hepetema ka taha nei, ka kitea ko nga moni i whakapaua hei whakahaere i nga rerewe, ara ko nga utu o nga kai-mahi, a nga waro, o era atu ma e, i iti iho i nga moni i ha u mai o nga tikiti, o nga taonga ranei e tukutukua ana ma runga i nga rerewe. Kaore he toenga hei utu i te itarete o nga moni maha i namaia e te Kawanatanga i tawahi hei hanga mo nga rerewe. Waihoki ko nga poutapeta, ko nga whare waea, kotahi mano ano pauna te hipanga ake o nga moni ha u i nga moni i whakapaua i roto i te ono marama. Ka kore ano he toenga moni a tena tari nui a te Kawanatanga hei whaka.ea i nga itarete O nga miriona pauna maha I namaia hei hanga i nga poutapeta i nga waea, i era atu taonga a te Tari Poutapeta.
Kei ha e he whakamahurutanga mo te Kawanatanga i roto i enei hemanawatanga ? Na, no tenei wiki ka kokiritia mai te Pire whakariterite i nga takoha o nga taonga tuku mai o tawahi, e kia nei ko te Customs Tariff. Kei reira e noho ana te takoha hei utunga ma te huka, ma te ti, ma te waipiro, ma te tupeka ma te hu, ma era atu taonga, kai ranei e matenuitia, ana e te

IOTE TOA TAKITINI              Tihema 12,1921
tangata. Ka hoki ake nga mahara, ki te haka a Tuta Nihoniho ratau ko ona hapu i te kawanga o Porourangi whare i te tau 1888, ara:—
"E tohe nei ki te reeti, ki te hoko, ki te kukuru-pakara ! Whakataua i nga ture, hei! Whakataua i te whenua, hei! I nga mema te kohuru, i te Kuini te koheriheri: ka raruraru nga ture, ka raparapa ki te pua torori, i aue!"
Ina ra ka hahau    ki te pua torori te  Kawanatanga,  te pakeha, te Maori, i te kawenga a te he.
NGA TAKE MAORI.
Tenei te rere mai nei nga patai o ia takiwa, o ia takiwa, e ui ana mai, a hea ano whakahaerea ai nga take Maori. Mehemea mo nga pitihana te patai nei, kei te whakahaerea ena i naianei, engari kei nga toenga o era tau e mahi ana. Ko o te Tai-hauauru kei mua. Ko o te Tai-rawniti ka timata i tenei wiki engari ko te nuinga kua nukuhia mo te 22 o nga ra o te marama nei a ahu atu. Ko o te Wairoa e whakahaerea i tena wiki, kei muri atu ko o etahi takiwa. Otira, no -Ngati-Kahungunu ki te Wairoa te nuinga o nga pitihana e takoto nei.
Mo PUKETITIRI (kei Heretaunga)—I uiuia tenei take e te Komihana i tera tau, a i puta te ripoata a te Komihana, he whenua tera i rahuitia mo nga Maori i roto i te hoko nui o Ahuriri, a e tika ana kia hangaia he rarangi ture hei whakawhiwhi i te Kooti Whenua Maori ki te mana, kia taea ai te uiui, te whakatau hoki ko wai nga tangata e tika ana ki taua whenua. Kua te a mai te reta a te Miniha mo nga Whenua ki au, e mea ana mai, ae, ka hangaia e ia he rarangi ture pera i tenei Paremata. Heoi ka mutu tonu he ahua mo tena take i tenei tuunga o te Paremata. Kia oti he rarangi ture, ko whaimana ai te Kooti Whenua Maori, ka tu ai koutou ki te aroaro o te Kooti whakaatu ai i o koutou tika.
Mo AORANGI (kei Heretaunga ano)—He whenua tenei i riro pohehe i te Karauna i nga hoko o mua. Na te pitihana i whakaara ka te a ki te aroaro o te Komihana i tera tau. Kitea ana e te Komihana kaore i pa te hoko a te Kawanatanga ki taua whenua, engari i araua noa tia atu ki roto ki nga hoko o nga whenua e piri ana mai ki te taha. Ko te nui kei runga atu i te 7,000 eka. Kitea rawatia ake te tika o te taha Maori kua papanga-ruatia te noho a te pakeha ki runga ki tana whenua a kaore he whenua totika i te toitu mai i te ringa o te Karauna hei whakaea. Kaore he kupu tohutohu a te Komihana,

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI                                    11
me penei na. me pera ranei he rangoa mo te mate o nga tangata nona a Aorangi. I whiua atu tera ki runga ki te Kawanatanga. Ka "mahara etahi o te hunga nana te take kau u tonu te ika kei uta, heoi te mahi he haehae. Ko ia ia ko te ripoata a te Komihana i tuhia hei titiro ma te Kawana ratau ko ana Minita, ma ratau e manaaki e pehea ranei. Kaati tenei kua uia te mahara o te Miniha Maori mo tenei take, mo era atu take hoki i ripoatatia e te Komihana. Kua meatia atu kia haere he patai mana ki te Tari o nga Whenua Karauna, kia tipu ai i roto i te mahara o te Kawanatanga te whakaaro, me whenua ranei he whakaea, me moni ranei; a mehemea he moni kia hia. Na, waiho ma te Kawanatanga tana e whakahua, ma tatau e titiro atu ' ka pai, ka pai: ka he ano hoki, ka whai atu ai kia rahi ake. Kia oti rawa tena, katahi ka haehae ai koutou ia koutou, ka totohe ai mo te tika o te tipuna o tenei, mo te kore paanga o tera.
Mo tetahi atu wiki ka whakaatuatu ai i te ahua o etahi o nga take nunui e pa ana ki te taha Maori, mo Patutahi, mo te take mo nga Moana, mo te Ture Taake Whenua Maori, a mo etahi atu take o te Paremata.
He matua tenei e ta Peneti, ka ea to tono kia tuku korero atu au mo ta tatau nupepa.
A. T. NGATA,
Poneke 9 o Noema 1921 
TE ROHE POTAE O TUHOE.
No te tau 1896 ko tukua nga whenua o Tuhoe ki raro ki te Ture kia kimihia nga take paanga o ia hapu, o ia napu, a kia whakataua nga rohe a iwi. Ko te nui o nga whenua i roto i te Rohe Potae o Tuhoe e 656,000 nga eka. Na taua Ture i here kia kaua e hokona, e riihitia ranei aua whenua, me te Karauna anake e hoko e riihi ranei ina whakaaetia e te Komiti Nui o Tuhoe. No te tau 1907 ka tutuki nga uiuinga o nga take whenua o Tuhoe, ka hainatia e te Minita Maori nga Ota. I tena wa ka tohe tetahi wahanga o Tuhoe kia hoko te Kawanatanga i etahi o nga whenua, a i runga i taua tohe ka uia nui i tu ki Kuatoki. Na, whakaaetia ana e te Komiti Nui te whakaaro o te Komiti Nui i te tau 1910, i tetahi hui kia whakahaerea te hoko o nga whenua e takoto ana i waenganui o te Waimana, o Maungapohatu. Timata i te Hurae o te tau 1910 tae mai ki te Maehe o te tau 1912, ko nga wahi o enei whenua i hokona e te Kawanatanga e 40,795 nga eka. No taua tau ka taka a Timi Kara i te tuunga Minita mo te taha Maori. I whaiti tonu nga hoko o tona wa ki nga whenua i whakatuheratia e te Komiti

12TE TOA TAKITINI              Tiheme 12, 1921
Nui i runga i te tohe a etahi o Tuhoe. Ka eke mai ko Te Herihi ki te tuunga Minita E rua ona tau i tirotiro ai, i awangawanga ai ki te ahua o nga taitara, katahi ka whakahaua e ia kia haere whanui te hoko ia nga wahi katoa o te Rohe Potae, ka. parea ake te komiti Nui ki tahaki. Ina te whakarapopototanga o nga hoko o tona wa i Minita ai:—
Nga eka
Mo te tau mutu ki te 31 o Maehe    191684,770.
"              191756,741
191864,303.
191942,673.
192029,996.
19219,404.
Aperira  1921  ki te 31  Hurae             192116,394.
i te 31 o nga ra o Hurae 1921, hui katoa nga eka kua hokona ki te Kawanatanga e 345,0/6.    Ko nga moni a te Kawanatanga i pau i ena hoko £193,076.    E 44 nga poraka i pa ai nga hoko a  te  Kawanatanga.    O enei peraka ko nga marama i mau ki te hunga kaore i eketia o  te hoko,  ara,  nga      Ruatoki 1, 2 me te 3, Tapatahi, Whaitiripapa, Manuoha, Paharakeke, me Waikaremoana.
Ko te raruraru o nga whenua nei ko te tawhiwhi o nga paanga i hokona e te Kawanatanga, o nga paanga e puritia ana e te hunga kaore i hoko: kaore he painga ki te Kawanatanga o ana hoko, kaore hoki he painga ki nga kai-pupuri. Katahi ka whakaarohia he pai me whakatopu haere, me whakatopu a te Kawanatanga hoko, me whakatopu hoki nga paanga o te hunga e toe ana. Na, i te tahi o nga ra o Akuhata ka tu te hui ki Ruatoki ki te whiriwhiri tikanga e taea ai te whakatopu paanga, te whakaropu hoki ia Tuhoe kaore i hoko. Kotahi te marama i tu ai tenei hui, ka hikitia mai ki te Wairoa kia uiuia nga whakaaro o nga tangata o tera takiwa e whai paanga ana ki nga whenua o te Rohe Potae. No te 13 o nga ra o Hepetema ka mutu nga uiuinga katoa, a ka hikitia mai ki Poneke nei hanga ai i te ripoata. No te 31 o nga ra o Oketopa ka oti te ripoata, a ka hoatu ki
nga Minita. No te 7 o nga ra o Noema ka whakamanaia kia haere ana Apiha ki te whakatau i nga wawahanga o nga poraka, i waenganui i te Karauna i nga Maori, a i waenganui i tena ropu, i tena ropu o te hunga e pupuri ana i o ratau paanga.
Hei tetahi tuhinga ka whakamarama atu ai i te kau-
papa kua oti mo nga whenua o te Rohe Potae, tae noa  Waikaremoana poraka.
A. T. NGATA,
Poneke, Noema 9, 1921.

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI                                        13
TA TATOU NUPEPA.
(P H T)
He kaha ke te pene   tuhituhi i te hoari).
Tena Koutou ^ nga an Vv ii<u.KancKe u ugci waka uei iciLuu nei i pu>-iu ilia.! u laiuu. iupu.ua i  lawiiiu-iiui i i awm'a-rua i i av\\ .uti-painainau  i   te   Hono  i   Wairua,   i Lci-moea mai ai Le Jviuaua-uui-ci-ixiwa i rulo i uga Lu-alca inaiia i whaia mai ra e te kupu   a ic uuuga i mahue atu KI uia:—"L Ia ma!  waiho ra kia uuri uga   laiuatea ka haere ai!     ''iici wiicus.aci.cu tenei Kia tatou auakoa ratou kei uta kei ie mohio iho kei runga i te tua-whenua e tu aua nga. waewae,  a lie ora kei ta ratou,  otira na nga kupu, na nga rongo    i  whakahokia  ki  muri  e   tera  he whenua pai, ae laoiiga aui, kei. te aronga ki te taha tonga o Ha.waiKi-mai-iu.vvmu, a i ruaga i Le arona i te tumanako kia lae rawa iaua riunga e haere nei ki iaua whenua Roia i pu La mai eti enei kupu tangi Kia ratou "E Ia ma \\vaihu ra kia hori i.ya   I aiuatea ki muri ka haere ai."     JŁ tika -una   kia  paia i  te   ngakau,   i   whakataka   kuare   ranei  o koutou tupuna i o ratou ope iiei kau in ai i le moana nui nei ?    1 j.'oho ranei ratou i runga i te inoi kore ki o ratou 'atua maori' kia nomai ne maramatanga?     Kaore ranei i whakamauaa ~ .'cuou inoi?    Otira kua kitea e tatou kua whakamiharo ki le lei i.ei   ki io hohonu ki le ki whanui e ii"'a   maramaia..;Ła   ;   iiumai  k-a  ratou  e  o  ratou   'atua
0 maori' ino runga : nga iiiea Ka uma mai ki mua i o ratou
aroy.ru timata mai i le takiwa i mahara ai ratou ki te whakawhiti mai tae noak^ Le whcikauunga ki taua whenua hou- I pau nga tuai i: kai oa; te whakangau i i:ga momo rangatira, te- \\\\iuika\\vahi • i;ga !i:Oino tohunga, i whaka-Lauj);;. iigii rn.yM nya m;.ia Loki- i horahia nga rakau uu:iui me ona iir.l ariki, r::e Jig'2 i'.>butohu ino nga kupu 'ke; i; I );![•>:•,'' nya f.iigx» nga /auawa uya \\vhitik: nga haupa'. 11 ii.u'a paiii i'^':-i 1.113. iigci. n'-e, le kohinlang.! i te ropu maui i te tinana ora i le nyŁik;-:.ii pakari mo ng.a. kino kei (.e kohitita.nga <.•• ,c ii'aranu. T^T; U;x- atu ai ki te akau o te kainga lu.m ke- LC \\vhak.inio'^a nga tai awatea ete :ii?..rarn nei e ! iy..k:;;.•?;. i ioio i '^ga ra no Tanga, oa-te-mtia te niai'ia. Xa kona te kupu a Jiotu-niu i kara.i^a atu r?i ki te :;oho kainga:- -"Waiho ake ri:aua ko Tar-atea ki Le muHna riri ;u." I tino matau loi'iu ratou e \\\\ ha nga ra. !<.-.• ui.u ratou ki roto i nga Tamatea riri ai ku: whiti atu ki tua a kia mau atu te ihu ki te tonga i te nwatea a kia tu kia Maahu-tonga te waetn o le tonga i te po. Ko nga lai pai enei e korerotia nei e te tangata. I kakaritia e rui ou te moana, te hau, te ua, mau tonu te ihu waka vvhaka-le-tonga; ka pakrngatia i konei ko te tai whaka-

14TE TOA TAKITINI              Tihema 12, 1921
hoki o te Rakau-nui; ka kitea i konei te whetu ko Rehua, ka whaia i waenganui po e nga waka kia huri ki te tai Whakaki. Hee ake na nga korekore-a-rawea- Na nga Patunga tapu me nga Whakahere ora ka tae mai ki nga po o Tangaroa na ratou i kahaki mai ki te tuawhenua marake ana te titiro mai ki tekainga hou wania rawatia ki te pohutukawa mumura tonu nga paparinga. Ko Tuhaepo tenei ka pohehe he kura era e ura atu ra, ka pangaia nei tona kura, koia "Te-Kura-pae-a-Tuhaepo'' Ka kite iho ra tatou i konei ahakoa te kaha o nga mea katoa, i uru ano te pohehe tanga ki etahi o ratou. Otira kotahi te whakaaro-Kia u. Kotahi te mahi-Ko te Whakatere ko te hoe. Ko te mea nua rawa ia o enei ko te Aroha ki te tinana-ka inoitia nga kaha katoa a ka homai tera, me te kupu tapu "E kai" ko nga tikanga enei i taea mai ai tenei whenua tawhiti e o koutou waka maha.
TOA TAKITINI.
Kaati hei tapiri noa ake ki tenei korero i runga ake
nei ko te ingoa e karangarangatia nei ki ta koutou pepa:—"Toa Takitini" He korero whakapapa no te riu o Heretaunga:—Ka haere a Tuhotoariki ki te whawhai kia Te Whare-Upoko i te pa ko Pari-Waiehu te ingoa kei te awa o Tukituki e tata ana ki Kahuranaki kaore i horo te pa nei. Ka hoki te taua nei. Ka kitea mai ka hoki katahi ka patai iho a Koromahue he tama na Te Whare-Upoko:—"Ko Tuhoto-Ariki iana koe? Kamea ake tera:— "Ae ko ahau ra tenei!" Katahi ka karanga atu a Koromahue:—"Tahuri mai kia tukutuku-ma-takitahi taua-" Ara kia kakari rakau- Katahi ka karanga ake a Tuhoto-Ariki:-—"E ta! ehara taku toa i te toa takitahi erangi he toa takitini taku toa "Ko te huringa ake o Tuhoto-Ariki ki tona taua ko te karangatanga ake "E, kowai tera ra! E hoki, kokiritia te pa "Ko te hokinga tenei o te taua nei ka kakaritia te tangata kotahi ka mau ka hinga hoki te pa nei. Ko Te Whare-Upoko i rere noho rawa mai i te-nei ona pa ko Makamaka-a-Kura te ingoa. Ka mohio mai koutou ki te take i hoatu ai koianei hei ingoa mo ta tatou pepa. Heoi hei tautoko i tenei ingoa hei whakamarama hoki i roto i nga tumanako kia awhinatia mai e koutou katoa tenei taonga ina etahi-kupu marama hei manaaki mai ma koutou. E ki ana a Te Pakaru-a te-rangi. Huia mai tatou kia kotahi. "Nau ko te rourou naku ko te rourou ka ora te manuhiri. Nau ko te rakau naku ko te rakau ka whati te hoariri" No Tama-te-rangi e tonoa ana kia. tu ki te whakatu rakau, kaore e tu. Tono noa tono noa kaore e tu te kaumatua nei. Katahi ka karangatia ake e tetahi ona

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI                                      15
kaumatua "E ta kaore koe e tu mai? "E ta kaore koe e tu mai?" Katahi ka huri ake te kaumatua ra ka titiro iho kia ia ano katahi ka whaiki ake: — "E, he ao te rangi ka uhia he huru huru te manu ka rere." (He whakama te mate o te tangata nei i te kore kahu e tika ana mo tera mahi mo te whakatu rakau). Heoi ko te rerenga mai o te tangata ka uhia te kaumatua nei. Ka whaiki ake te kaumatua nei. "Ana ka tika." Ko te pekenga tena o taua kaumatua ka aranga te ingoa o tena mahinga. Na tenei o koutou Kaumatua Na Te Hapuku "Era o koutou i ko — tikina atu whakawhaitia mai-Kaati rawa te Kopua nei-"
He aroha na ana i paihere enei whakaaro.    Na, na enei kaumatua na No a na Huke na Tareha na Paora Kaiwhata na Renata Kawepo ko tenei ohaki: — I muri nei kia mau ki te whakapono.     Kua tu nga whare karakia.       I manakitia nga kupu.    No roto i enei ra ko te reo i ra-rototia mai i to koutou whanaunga i a Wiremu Ratana e nga Anahera Tapu kia whaka-tinanatia te whakapono ki Te Atua Matua ki Te Atua Tama ki Te Atua Wairua Tapu.    Ko nga mahi tohunga maori katoa kia tahutahua rawatia atu ki te ahi, kia noho watea ai te tinana tangata ara Te Temepara mo Te Atua anake. Enei taanga katoa na te Aroha i paihere i runga i te tumanako i te koingo me te whakaae ara me te whakapono ki te pai ki te ora o nga hua e puta mai kia tatou ki nga waka e tau nei i roto i nga whakaaro o ia morehu o ia morehu a te hunga i whiti mai nei he kiore he kumara te o,  me te kupu. Ehara taku Toa i te Toa takitahi, erangi he toa takitini taku toa.     Otira ko te tumanako kia kaua hei toa piki rakau hei toa taua ranei.    Erangi hei toa mahi kai ma te iwi ka piangotia nei nga takapu, na reita awhina tia mai te pepa hei panui hei hora hei whaihanga i nga tikanga katoa e whai-kororia ai to tatou Kai-hanga i nga tikanga nga kingi, ki Te Ariki o nga ariki.
Kia Hari Kia Koa i te Ra Kirihimete me te Hape Nui Ia.
(Na Mohi Te Atahikoia).
I ahau e noho anai te whaitoka o taku whare ka puta mai tetahi whakaaro mo te ahuatanga o te ao me te ahua mo nga ra. kei te heke iho. I taua wa pu ano ka huri atu

16TE TOA TAKITINI              Tihema 12, 1921
aku kanohi whaka-te-rangi ra ko nga kapua o te rangi e kokirikiri ake ana i te wa o te ra ka whakato.     Te kapua tua lain ne pango.    1 muri tata mai ko te kapua whero ka kokiri ake.     1 muri i enei ko te kapua ma ka puta ake, a i te kaha o te kokiri ake o te kapua ma nei ka ngaro haere te kapua pango me te kapua whero, Nawai a kua ma katoa te rangi i te kaha o te marama o te kapua ma nei,  katahi  ano  aku mahara ka hoki mai ki au,  a ka whakawana i roto i oku whakaaro ki te ahuatanga o nga ra me nga wa kei te heke mai.    Whaiti rawa mai oku mahara ki au ano, kua kite ake ahau kua pouri ke te mata o te whenua, ka hoki a hinengaro oku mahara ki nga ra o te tai-tamarikitanga, ki aku i rongo ai ki nga kaumatua, ki aku i kite a kanohi i roto i oku ra; ka tau mai enei mea i kii e tata ake nei ahau mehemea nei he reo nui e karanga ana mai ki ahau "Ko te ahua tenei mo nga ra kei te heke mo, Ara ko tona tikanga tenei-He pouri te mea nui e pa mai ki te ao.    He toto Ka heke i nga iwi o te ao.    Otira ma te Kaua anake o te tiaho o te maramatanga e ta ai te manawa o te tangata i nga pouritanga i nga whakahekenga  toto na  te  mana  tangata anake    nei    taana whaka-whai-hanganga."       I konei ra ka puta    mai    te konohinohi aroha i ahau ki o tatou tupuna ara i runga i te kaha o to ratou aroha kia tatou me to ratou mohio kei te heke iho te wa e pa ai tatou ki nga taumahatanga nunui me   te   mate.     E  rua  nga mea i  tino  maharatia nuitia e ratou hei koha ma ratou kia tatou me o ratou uri i muri i a ratou-tuatahi ko  te   lure Atua,-tuarua ko te lure tangata.     I hoki atu oku whakaaro ki nga ra i a ratou e tirotiro haere ai ki nga tikanga me nga whakahaere i mahia e ratou i aua ra.    I kite ahau i tenei:—Ko nga rangatira tonu o ia. hapu o ia hapu hei hapai haere i te whakapono.     Kaore ratou e hiahia ana kia utua nga kupu o te whakapono.     Ko te mea i homai kia ratou ko te mohio anake ki te korero pukapuka ki te ako hoki i nga Karaipiture.       Takoto noa iho nga karaipiture i a ratou I te kaha o te aroha ki nga Ture Atua.    I mohio ratou ma te Whakapono ka tika ai nga  mahi, a ma nga mahi ka tika ai te Whakapono-    Na e nga morehu o te iwi kei te mohio  rawa  atu   tatou  nga   kaumatua  ki  te kaha o te whakahaere a o tatou kaumatua i te whakapono me te nui o to ratou karakia ki te Atua a tae noa ki te takiwa e whakahemohemo ana ratou ka puta a ratou kupu "Kia mau kia u ki te whakapono" Ko tetahi mea e korerotia una e ratou ko te kainga hei okiokitanga ko te "Rangi." Kaati ra e nga Morehu kua tata tenei te ra Kirihimete

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI                                      17
Ko taua ra he ra putanga mai no Te Atua ki te Ao nei na runga i tona aroha ki te ao.       Kua whakaatutia e Te Atua ki nga    Poropiti tenei ake nga ra ka puta mai te Mihaia ki te ao.    Otira i taua ra kaore rawa nga tanga ta i whakapono kia  Te karaiti.     Otira ko  nga kiingi i whai kia mate a Te Karaiti, no reira ka whakahautia kia patupatua  nga tamariki me kore e uru a   Te Karaiti ki roto i taua kahui tamariki e patupatua nei.    Kaore he hakari, kaore he whakapai, kaore hoki he mea i whakapono erangi no wahike rawa te hunga i haere mai ara ko nga Maaki o te Rawhiti i hoatu    koura,    parakiha, maira hoki.     Otira o ratou hoa na ratou i whakanui ko nga mano mano tini o te rangi    i    waiata    ratou:—He kororia he honore he maungarongo ki te    whariua    he whakaaro pai ki nga tangata Ko nga Kai whakaatu i nga kupu i taua wa ko nga poropiti kaati kaore i whaka-ponotia.     No roto i enei ra kua tu mai ko nga kura hei ako i a tatou tamariki ki nga karaipiture.      Ko nga mea kua  akona ki  a  ratou  ko  etahi wahi  e penei  ana:—E hoatu ana e te Atua ki etahi ko te matauranga, ki etahi ko te mahi poropiti, ki etahi ko nga moemoea, ki etahi ko te whakamaoritanga o nga reo.     Kei etahi ko te mana whakaora.     Na  taua  wairua  ra  ano    i    whakaatu    he maramatanga ki te hunga kauhou enei kupu:—Kaua hei purangatia he taonga mo koutou ki te whenua ki te wahi e ngaua ai e te huhu e te waikura e kore ai e taea e te tahae.     Erangi purangatia he taonga ki te rangi te wahi kaore he huhu he waikura he tahae.     He nui nga tangata i matau ki enei kupu kaati kaore i te whakatutuki tia e ratou, erangi kua mahuetia te puranga taonga ki te rangi kua haere ke ki te puranga taonga o tenei ao ara ki mahi-paamu,   he kore   moni   no   te  whakapono  ki   Te  Atua. Kaati he ra nui kei. Ratana a tenei Kirihimete e heke iho nei a e tika ana kia. whakapau tatou i te kaha kia whaiti mai tatou ki reira a tana ra a ko te mahi nui mo taua wa ko te whaka Kororia nui i te honore ki te Atua Matua mo te tukunga mai i Tana Tama Kotahi ki te Ao i runga i te Aroha kia ora  ai tatou a i te mea kua tukua mai e Ta   tetahi   mana  whakaora   ki  to   tatou  whanaunga   kia Ratana na reira ka tika kia haere kia hui tatou a taua ra me nga mauiuitanga katoa kia hapai tahi i runga i te reo kotahi i nga. himene i nga karakia me nga hakari nunui mo to tatou Kai-whakaora mo Ihu Karaiti, ara "Kia Mere Kirihimete,  Kia Hape Nu  Ia."    Kana  tatou hei whakawawa pera me te panui kua puta nei mo tana kirimete.

18TE TOA TAKITINI              Tihema 12,1921
TE INGOA O TE PEPA.
Mohaka, Noema 11, 1921. Ki te Etita o te Toa Takitini,
Ehoa tenakoe E nui ana te mihi mo te ingoa hou o ta tatou Pepa, me te awangawanga, mo ona ingoa tuatahi, otira e pai ana, kai te haere tonu te ao, me nga matauranga e piki haere ana ano. Waihoki me ta tatou pepa kai te hiahiatia kia piki haere ano
Ko te Pipi te ingoa tuatahi o ta tatou pepa. He manu Maori, ki te tangi taua manu, kua mohio te Maori kua timata te raumati.
Muri iho i tena ka huaina tona ingoa ko  te  Kopara. Engari i waiho ia hai whakatauki ma nga tipuna.
(a) He iti te Kopara kai-ta-rerere ana i runga i te puhi o te kahika.
(b)    He iti te  matakahi,  pakaru  rikiriki te Totara.
Otira inaianei kua huaina ko te Toatakitini. Ko tenei kupu ko te Toatakitini kia Ngati Kahungunu nei na Pater-angi i heke iho tenei tangata a Paterangi ia Kahungunu.
Kahukuranui Hinemanuhiri Hingaanga Pakora Paterangi
Ka ara te pakanga a Ngati Kahungunu i Tukuauparu, ka puta ko Paterangi te toa ratou ko taana ope. Noreira i puta ai te pepeha a Paterangi.
(a)    Ehara taku toa i te toa Takitahi engari he Toatakitini.
(b)    He tokomaha ki te mahi kai, ka hinga te hoariri.
(c)    Ko te rourou ma tena, ma tena ka ora te manuhiri.
Ka pai te ingoa o ta tatou Pepa. Waiho ma tona ingoa tonu e whakamarama ki te katoa, ekore te mahi e taea e te tangata kotahi, engari ma te tokomaha e hapai katahi ka taea.
Ete iwi hapainga ta tatou toanga, kia rahi, kia nui ai hoki nga hua witi hai ruinga haeretanga maana ki o tatou marae huhua.
He pai tenei pepa hai hoa korero mo nga mema o te ao tawhito, haunga te ao hou, kua rua ke o ratau na kanohi, e kite ana hoki i era atu huhua pepa.

Tiheme 12, 1921TE TOA TAKITINI                                       19
E ki ana to pakeha te tangata kaore e korero nupepa hoi ano tana e mohio ana ko mua tonu o tana aroaro, tena ko te tangata e tango nupepa, ana, e mohio ana ia ki eratu wahi o te ao.
Emihi ana ano au ki te Toatakitini inahoki katahi ano ka timata taana hikoi kua waru rawa ona parirau, kua rahi rawa nga pata witi e makere iho ana kio tatou marae.
Kia piki te ora ki te etita.
H. P. Huata.
R. T. K. ME RATANA.
Ki te Etita Te Toa Takitini—
Ehoa, I tuhituhi atu ai ahau he kitenga noku i nga reta a R.T.K, mo Ratana i roto i te Kopara me Te Toa Takitini i era marama, i roto hoki i te N.Z. Churchman i tenei marama (Noema.)
Etika ana ana korero mo te kore inoi, kore ahua hopohopo ranei o Ratana, tae atu ki te Whakaminenga katoa i a ia e uiui ana i nga turoro. Otira me whai whakaaro tatou, me mahara :—
1.    Kua puta nga inoi i te tuatahi kua mutu te
karakia ki te Atua, i mua o te timatanga o te uiui i nga tangata.
2.    He reimana a Ratana, a kahore pea ia i te mohio ki nga tikanga o te Hahi (eki ana ia kahore ia i tae ki nga kareti nunui). Na reira kaore ia i te haere i runga i o te Hahi tikanga mo te whakaora turoro. Keihea hoki te minita e haere ana i runga i ana tikanga nui. Kei te noho kuware te nuinga, kaore i te mahi.
3.     He Maori a Ratana, ehara i te pakeha, a e mohio ana ia ki o te Maori ona tikanga, ona whakaaro ona tapu.
E haere ana ia i runga i tana i mohio ai, a ma nga hua ka mohiotia ai te rakau." E ki ana e te Manaro e tata ana ki te 25,000 te hunga kua tuhituhi Ki te pukapuka, kua oati ki te atua ekore ratou e hoki whakamuri ano ki nga atua Maori me nga tohunga Maori. He hua nui tera, he hua pai hoki. " He rangai maomao kua taka ki tua o Nukutaurua ekore a muri e hokia'" Ma wai ranei e whakahe ? Ko

20TE TOA TAKITINI             Tihema 12, 1921
etahi o nga kupu a R. T. K. kali ore ite tika ki toku nei whakaro. Eld ana ia "he tohunga MHO ri " a Ratana, e rite ana ki a Te Ua, Na teaha ranei i mohio ai ia. Ka tona whakaaro noa tera, itemea ki Ano ki;i tae a Ratana ki Waiapu kua tuturu te whakaaro o H. T. K. ma he pera a Hatana kihai ratou i uiui ki a in, ki hu i i wluvkHinatau ia ia, kia kitea a,i he tika ranei, lie he run"i. tana whakaaro. Erua anake po e matakitaki ana. P whakarongo mia. ratou ki ;'gu mahi ki nga korero. Otira ku» mohio n<'u rntou -'he tohunga." No reira lie pe-'H. K kiia ami i Hoani 7.51 "Ka Whakahengia ranei te tangata e to t;i('au run-, it,eine;i kaore ano i i whakarongo noa ki a ia, i matau ki ranu mahi. Ara me ata uiui ki a. ia, ure whakamatau ra VM i t;m;i inn'ln. Kei te mohio ranei a R. T. K. ki nga iikaji^a. <• kitea maramatia ai te tangata he tohunga maori i;i.
He roa te wa e kakata ami maua ko W. T. Prentice o Nepia ki ng;i tohunga .Maori i uu- uiui ki Heretaunga nei-maminga ai i nga tangata, ko rt,;!>i i mau ki te whare here here. Kua korerorero maua ki >:. Katau a, kua uiuia ia, kua kitea ia e mahi una i tona. ;ik;- krr.iinga, i Waikato, i Hero, taunga hoki, a kihai mana i kite, i rongo ranei, i tetahi mahi maori ana.
E rua tonu nga wiki e noho tahi e haere tahi aua, a Rev. H. Huat-i. mi' Ratana i ko!:ei i te Wairoa, a, e rite ana ona whakaaro ki o maua. E turu peu niaraiii;. ^baereana a Rev. H. P. Mansiro i roto i t«; rou:', o Kaiana, hei tohutohu hei whakaako i t.e hung;: o !• r;t k;:.inga o ieni Kainga : u ki tana ki ehara a Ratana i te tohiing-,! Maori. k;u>r<- ana mahi Maori.
Ka tokowha enei e tino rite ana nya ^'iiakaaro mo Ratana : a ko matou nga me-,- i ii--,o kirc1 i ana, ivuihi, i uiui hoki ki a ia. E kiia MIKI i Tnit-j;-onomi 19.10 '-Ma. te kupu a nga kai whakaatu tokini;., tokotoru, e whakatikaia ai te korero." Ehara t;.v RHI.HI.--; i'..;ihi nui i IH mahi whakaora turoro : engari he i>;ik;<nga ki i.^a tohunga Maori me nga atua Maori o nga tuprnn, Kpi-lia H.!2
K ki aiia ia kahoiv aisa. ak<- mana whakaora engari kia tahuri ke atu te tanga: a i oi ia ai ua 'Maori ki u- Atua Pono i runga i te ngakau rii>-u:-ia me •;« inoi ki ;•• atua kia whtika-orangia ia i ona mate, u-ru ia :• oru ;MH ;oii:i whakapono pu ki te atua e ora ai ia. i'i ki MUH •-, u. T. Lv. kore ra wa ue tan-giata o tona takiwa i oi-a. Mana e rapu, no wai ranei te he :
Kore ca\\v;i. ;;•• Kui^.it-a •: ".s iU:ir.-ta i ova, ahakoa i tae ko te Karaiti tonu ki reira. Tera p«'u a R. T. K. e ki 'pera me etahi o ona hoa) kaho, e lit- '."hii'iga Maori, kahore

Tihema 12,1921TE TOA TAKITINI                                  21
he atua Maori, o tona iwi.    No reira kahore he tikanga o  te haere a Ratana ki reira. Heaha ranei i mohiotia ai he tohunga
Maori a Ratana, te kitea ai hoki ko nga tohunga o Ngatiporou
>
Kei te mohio ahau ki tetahi tohunga kei Waiapu e waiwhaia ana i a Ngatiporou kia riro i a ia te moni, kia riro i a ia nga kotiro hei raweke mana e ai ki ta ratou. Ehara i ahau tenei whakapa be, engari kei te mohio au ki tetahi o ona " atua kikokiko." He aha ranei ia te whakahengia ai.
Kua kite ranei a R. T. K. i nga atua kikokiko o te iwi Maori, kahore ranei. Me he kahore, me tae a tinana ia ki Ratana ate kirhimete kia kite ai ia i te te tini o aua mea kei a Ratana, kia mohio ai hoki ia ki nga tohunga o tona ake takiwa.
He nui toku aroha ki a R. T. K : notemea ehara i a ia te he : no matou ke te he, no te pakeha.
I haere mai ia ki Te Aute Kareti he Maori. laputa ia i Te Aute, me te kareti nui i Christchurch, he pakeha.
He nui hoki te whakamihi o te ngahau ki a ia mo tona kaha, me tona maia, ki te tuhituhi i tana i whakaaro ai mo Ratana. Tatamea hoki, me ka whakaaro tetahi he tohunga Maori a Ratana e tika ana kia whakapaua tona kaha me tona mohio ki te turaki i a ia.
Kia ora koe e re, ehara koe i te tangata kanohi e rua Otira, me ata uini, ata whiriwhiri, me ata whakamatau hoki i te tuatahi kia kitea maramatia ai ''ae. he tohunga ia " kahore ranei.
Arthur F. Williams.
TANGI TUPAPAKU.
Ki te Etita o Te Toa Takitini—
E hoa tena koe e whakahaere mai na, i ta tatou pepa. Tenei kei te tumanako atu te ngakau kia awhinatia, kia ata opeopengia ta tatou Toa, kia rite ai nga wawata a te ngakau, e, katahi ano pea ka mau te tino hohonutanga onga whakaaro e piki ai, e matomato ai tona tupu. He morehu a ia na te Pipiwharauroa na te Kopara na era hoki nga mea kua Ngaro ki te po, otira kei te pai e ki ana o tatou tupuna, "Ngaro atu he tete, puta mai he tete," no reira e te iwi kia manawanui Kaua e hoha ki te awhina i ta tatou pepa, ma te u tonu anei ake te wa ka kite tatou i nga painga—Koianei to te pakeha tona tika ko ana nupepa—ka hia te maha onga pepa maori, inaianei kua ngaro katoa.

22TE TOA TAKITINA           Tihema 12,1921
Tenei kua kite iho inga korero a taku hoa a Hori Tupaea, ara e mea ana a ia kia whakangawaritia haeretia nga mahi tangi tupapaku ara, kia ahua rite ki ta te pakeha whakahaere ki ana tupapaku, kia kotahi noa ra te hemonga, e tanu ana i tetahi rangi—E hoa ko au e tautoko ana i to take, mai ite timatanga tae noa ki tona mutunga—E hara enei ra i nga wa e ora ana o taua tupuna, a e mana ana nga tikanga maori, e kore e taea te pupuri a ratou tikanga o nehera, ei, kia pewhea rawa te kaha o te pupuri a enei reanga tamariki ite mea kua hanumitia nei ki roto ki te matotorutanga o te pakehatanga—Kati pea ko nga haka, ko nga poi me nga mahi pokirua me era atu hoki ki te reo tuturu o tatou tupuna ko enei kia mau. Engari ko te ahua mo tatou tupapaku ko tenei te mea tika kia ata tirotiro tatou, no te mea, kua more-hurehutia te ahua o te tangata, tae atu ki te oneone, no reira ko te ora o te maori, he oranga pahekeheke, ma te kaha ki te mahi, ki te whakatupu taewa, kanga, me era ma ka whiwhi, a he oranga iti noaiho, no reira, me titiro whakamua nga whaka-aro, ko te mea nui ke ko te oranga mo korua ko tou hoa me a korua tamariki—Noreira au ka tautoko i nga take a Hori Tupaea e mew nei, patua haeretia te whakapau nui o te whakaaro ki te tangi tupapaku. Engari te mea tika, hei whakaputa i to aroha, me kite i mua atu o te moenga ona kanohi, me kore he kupu tohutohu hei whakarerenga iho ki nga mea ora.
Heoi,
Tame Arapata, Makaraka, Gisborne.
HE MIHI KIRIHIMETE
Ki te Etita o " Te Toa Takitini "
E hoa tena koe—Kanui te koa noa o te ngakou ki to tatou taonga, he hanga ngahau noa hai hekenga mo te wai o nga kanohi o nga Koroheke me nga Kuia, hai putanga mamaoa hoki mo nga tino Pu-wananga o nga morehu no reira e te Toa nei ka unga atu hoki koe e ahau hai torotoro maku ki nga marae maha.
He Mihi i te wa o te tau
Ina hoki, kotahi noa whakatanga o te manawa ka eke ai ki te taumata:—
E whanui ai te poroporoaki ake whakamuri mo era tohihitanga noatanga o te ihu, ka oti nei te taupae ake ki muri i te tuara me te titiro korehurehu atu whakamua kite pamamao rawa o te wahi hai toro-manawatanga e tutuki ai ano ki tera pito o te tau. No reira he mea nui he mea tika kia whiua noatia atu he mihi Kotahi ki nga

Tihema 12, 1921TE TOA TAKITINI                                     23
morehu o te  Kiri  Maori  e   a-tiutiu   noa  mai ra e o koutou tupuna i Aotearoa, Te Waipounamu me Wharekauri.
"Tena ra koutou i waenganui i era atawhaitanga Kaha a te ' Wahi Ngaro' i eketia ai te wa o te tau ; Kia maturuturu iho ano hoki i nga Kupu i runga te Aroha Noa o te ' Kai Hanga ' e aro-tika ai te epa noake o te Kupu Mihi."
Kia ora tatau katoa ahakoa i roto, i waho ranei i Te Kotahitanga i Raro i te Maru o ' Te Ariki' tae atu hoki ki te 'Atua Ora' i waenganui pu o nga manaakitanga a Te Matua a Te Tama a Te Wa; ^1 Tapu me nga Anahera Pono ; Kia Makohakoha i r: ~t ra o Te KIRIHIMETE, Ki a Wana-ngatahi ; te wa o Te TE TAU HOU.—Amine
Na to Koutou hoa iti rawa
HEMANA POKIHA.
Hurahanga Kohatu     Mahitaone.
No te 4 o nga ra o Tihema 1921 ka hurahia te kohatu whakamahara ki te maunga-rongo, me te Atuatanga, ki te Paaka i Mahitaone. Ko nga whakamarama kei nga kupu mihi mo A. T. Ngata e mau ake nei.
Haere Mai e Te Honore A. T. Ngata e te Whatukura e te Puhi o nga Rangi" e te Iho Ariki i whakatutia ai hei mangai mo te iwi ki te Whare Wananga.
Kua taemai nei koe hei reo purotu ki ou iwi erua i Wairarapa nei hei whakatatu i te mana i te ihi ite tapu
hei Takiri i te heuenga o te pare kawakawa.
Kia kitea ai nga mahara a o matau whatu manawa e mea nei te kupu. He Kawenata whakamaharatanga ki nga kupu a te Tokotoru Tapu me nga Anahera Tapu me Kiingi Hori te tuarima e arahi nei i nga manaakitanga a to raua whaea tipuna i tatua ai ki runga ki o matau tipuna me o matau matua : ko matau o ratau uri tuturu i herea nei ki te rangi marie ki te ngakau mahaki i roto i nga ngakau o matau rangatira kaumatua me o matau hapu i roto i te rohe o Pooti riri - kore no reira i whakatutia ai tenei tohu hei whakamaharatanga ki o matau whakatipuranga hei toi tipu hei toi ora hei toi i ahua mai Hawaiki Kurawaka.
1839 ko te whakapono : 1866 ko te rangi marie : 1881 ka whakatutia te tohu a o matau matua hei tauira ma nga uri i muri ia ratau ki Ngatauewaru. Wairarapa: no reira e wha tekau nga tau tae mai nei ki tenei ra ka whakaarahia tenei tohu e matau hei tirohanga ma nga uri Maori Pakeha e tu nei tenei tohu i te marae o te katoa hei tauira ma te whakapono ki te rohe potae o Pooti-riri-kore.
E nui ana te hari te koa mou kua tae mai nei ki te whakatutuki i tenei mahi.
E TE ATUA TOHUNGIA TE KIINGI ME ONA IWI KATOA.
Na o Hoa ite Rohe o Pooti ririkore.
Na T. T. Te Tau—Aperahama Anaru4/12/21 Masterton

TE TOA TAKITINI
Tihema 12, 192
Thank You.'
Te IngoaTe Kainga           Teatu  Te Wa E Mutu
Haki RoihanaTe Kaha                           5/6                  8/22  ,
Rev. F. SpencerRemuera                           6/6                  8/22
Te Teira MaihiTongoio                            IO/-                   8/22
Paora PeneMokai                                  9-                    8/22
Hoani HuriwaiKahukura                         14/6                  8/23
Wi TakokoKahukura                         2O/-                   8/22
Peta NepiaNuhaka                              6/6                 11/22
Herewini Te MaaroPort Awanui                    6/6                  8/21
Daniel CampbellHokia    a                         6/6                  8/22
Bishop of WaiapuNapier                              IO/-                   8/22
W. PrenticeNapier                             6/6                  8/22
Te WahapangoClive                            11/6                  8/21
Rakete TipeneChatam Island                15/-                  8/22
Peia Koria   •••Tokomaru Bay               16/6                  8/22
T. Halbert    Makaraka                        18/2                  8/22
Wharepapa PerepeTologa Bay                      7/9                  8/22
Hakopa RatimaHastings                             6/6                   8/22
Mohi Te AtahikoiaPakipaki                             6/6                   8/22
Hori NianiaPukehou                              6/6                   8/22
Toe AranuiPakipaki                            6/6                  8/22
Miss BulstrodeHukarere                           20/-                   8/22
Waikura TautuhiTe Kaha                             6/6                   6/22
Whaaka ParakauLottin  Point                    IO/-                    8/21
Tai MitchellRotorua                           6/6                   8/22
Matekino HaurakiTowai                                6/6                   11/22
Wi PewharangiTokomaru Bay               20/-                  8/22
H. TuterangiCoromandel                      13/-                 11/22
RawahoWaimarama                       6/6                  8/22
Turu RylandTokomaru Bay                14-                   8/22
Hariata ArihanaRaukokore                        IO/6                   8/22
Ngahuia TihemaPort Awanui                     10/6                   8/22
Rev. Hemi HuataMohaka                              6/6                  8/22
Wepiha Te   WainohuMohaka                               6/6                   7/20
Pitiera Te WainohuMohaka12/22
Ropitini TioMohaka12/22
Himi PetiWaipiro Bay10/22
Hatara MateheWaipiro Bay
Wi PeperePort Awanui
Hone Pohe          Waiomatatini
Turei  MakiWaiomatitini
Marara KauaKahukura
Riwai Te WhaiWaiomatatini
Renata TamepoOpiki Tokomaru Bay
Hiria Te KauruRuatorea
Karaitiana PoiTaupo
Mohi   TapimaungaPort Awanui
Maraea Te IritawaKahukura
Paratene  NgataWaiomatatini
Paratene TuhakaWaiomatatini
Heni PekaKahukura
* Na Paratene ngata enei i tuku mai.
Awhina mote te pepa 13/6
Mohi Te Atahikoia, Hoe Aranui, Tai Mitchell,Rev Hemi Huata,
HART & CO. Printers, Hastings