Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
NAMA 55. HASTINGS. Maehe 1. 1926.
          PITOPITO KORERO.
AHAKOA        te nui o nga korero mo te hui a Ngati Porou kei
      tenei putanga o te pepa, kaore i pau katoa mai nga take
      nunui. Ka mutu te hui i tino hohonu ona kaupapa, a
e kore hoki e taea te whakarapopoto ona hua mo tetahi wa roa
noatu.
  I pa nga whakahaere  o tenei hui, ki te Kawanatanga ki te
Hahi, ki nga kauti-kaunihera. ki nga kura ki nga whenua o te
Maori, ki nga  Maori kore whenua  hoki ki nga hoia ki nga
huarahi  whakahaere o  nga tari tuku moni. Ko  enei korero
mo  tenei putanga o te pepa mo tetahi wa ko etahi o a tatou
take. Noreira kaua hei pouri te hunga kua tuku korero mai. a
kaore i taea te perehi i tenei wa. Ko nga Tako o te hui e pa
ana ki a tatou katoa.
  Kanui  te whakamihi ki te pai o nga whakahaere o te Hui ki
te kaha hoki o to tatou hoa o A. T. Ngata me ona komiti katoa
i raro i a ia. Kia ora koutou katoa.


    TE PIHOPATANGA O AOTEAROA.
KUA      tae mai te reta a Hare Reupena o Porangahau whaka-
       atu i tona whakaaro pai tonu me pakeha hei pihopa
       tuatahi mo tatou, me te whakahua mai ano i tana tangata
 i hiahia ai.
   It te hui i Tikitiki i korerotia i tetahiahiahi te take mo te
 Pihopa. Engari  kaore i mohiotia tera taua take e korerotia.
 Noreira he tokomaha  nga  tangata whakahaere mo  taua take
 kaore i rokohanga ki taua hui. i kore ai. whakahaeretia tenei
 take he whakaaio  no te Pihopa o Waiapu, kaore e tika kia
 waiho tenei mea nui hei orerotanga ma nga tangata i waho o
 te Hahi o  Ingarangi i te mea kaore tenei take e pa ana ki a
 ratou. Kaati he tokomaha tonu nga tangata o waho o te Hahi
 i taua hui. Kia pai ra kia hohonu te tirotiro haere i tenei take.
 Kia ngawari hoki te whakaputa i o tatou whakaaro kei waiho
 hei mea  mamae  ki roto i te hinengaro o tatou Pihopa  me o
 tatou hoa pakeha.

           Registered at the G. P. O. as a Newspaper.
              Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
   Me  penei nga reta " Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.

TE TOA TAKITINI
358               TE  TOA  TAKITINI. Maehe 1, 1926.
        TE HUI A NGATI POROU.

NO     te Mane te 15 o Pepuere ka kitea te nui o te tangata i
       te marae  i Tikitiki. No tenei ra ka tae atu ki te marae
       nga ope  rangatira o Mataatua. o Te  Arawa o Waikato.
 o Taranaki o Ngati Kahungunu. No  te ata o te Turei ki eke
 mai ki te marae te Kawana-tianara. me tona hoa wahine. me a
 raua tamariki, me tona hekeretari. I roto i tana ope te Pirimia
 me tona hoa  wahine, me tona hekeretari. I reira ano hoki a
 Ta Maui Pomare  me Reiri Pomare a Ta Timi  Kara me Reiri
 Kara. Te Pihopa o Waiapu a Takuta Te  Rangihiroa a K. S.
 Wiremu. M. P.. me etahi atu pakeha rangatira.

   E eke mai ana ki te marae ka timata te powhiri a ngu iwi i
 tenei ope tuarangi. Te poi. te haka te pae, te waiata i whaka-
 paua katoatia ki te aroaro o te Kawana-tianara mo te Pirimia.
 Ko  Mataatua. ko Te Arawa ko Ngati Kahungunu   o nga  iwi
 whakaeke  ki te marae  i uru atu ki roto i a Ngati Porou ki te
 manaaki  i nga manuhiri. N?Sg; i; i»%tie ana te whenua i te mahi a
 Ngati Porou. Nui  atu te inihi o te Kawana tianara mo tona
 ropu katoa. E  tika ana ano te inihi ki te pai o nga mahi u
 tenei ra. Ine noa ki nga kupu o nga haka he hangai tonu ki nga
 mahi  i taea mai  ai tenei marae. Tetahi mea  e  tika una kia
 mihia ko te kore kupu paruparu. Kei te mohio tatou he nui
 tonu a tatou haka a tatou waiata e uru ana etahi kupu rereke
 ki roto. I tenei ra kaore i uaua te whakapakeha haere i nga
 kupu o nga haka o nga waiata.

    Kua mutu nga manaaki ka  tu atu a Hon. A. T. Ngata ki te
 whai  kupu ki te Kawana-tianara. me te Pirimia me nga manu-
 hiri tuarangi. I tae rawa ana mihi mo nga tamariki pakeha.
 Maori i mate tahi nei i te wa o te pakanga. He  aroha ki a
 ratou  i hanga ai tenei whare-karakia. me te kohatu whaka-
 mahara   ki a T; KC:. Kei roto i te whare-karakia nga  mahi-a-
  ringa a te iwi u. '. te whakairo te tuhituhi, te taniko. te tuku-
 tuku kei reira kat.. Ko iana pouri ko te korenga o enei mahi
 whakamiha: -'  a 1 • Maori e whakauria ki te whare-paremata i te
 wa  i hanga;: i taua whare.

Maehe 1. 1926. TE TOA  TAKITINI. 359
               TE  KAWANA-TIANARA.

  I te tunga mai o te Kawana-tianara ko tana kupu tuatahi he
mihi ki te iwi Maori mo to ratou piri pono me te urunga o nga
tamariki Maori ki te pakanga nui o te ao. Ka 50 nga tau inai-
anei o te taenga mai o tana papa ki roto i te iwi Maori i a ia
e tu Kawana ana. E 20 tau i muri iho ka tae mai hoki te papa
o tona hoa wahine  hei Kawana  mo  Nui Tireni. No reira mai
ra no nga  whakaatu a te iwi Maori i to ratou piri pono ki a
Kuini  Wikitoria. A  i tenei wa ko enei whakaatu i te piri pono
ki to tatou Kingi ki a Hori.

  I puta ana kupu  inihi mo te iwi Maori. *" Kua ekengia e o
koutou uri nga nohanga nunui o te pakeha, kua whakataetae
o koutou uri ki nga uri o te pakeha i roto i nga huarahi o te
matauranga. "

  Otira puritia ano nga tohu e tika ana a o koutou matua. Nga
korero  whakatepe  nga hakirara, nga korero whaka-te-atua nga
moteatea enei ahuatanga taonga a o koutou  tipuna puritia e
koutou  Ko  taku wehi kei waiho ma te whai nui i nga matau-
ranga  o tenei ra. e tino warewaretia ai nga mahi nunui me nga
matauranga  i rangona nuitia ui o koutou matua.

   Te ratou maia ki te hoe haere i o ratou waka i te Moana-
nui-a-Kiwa. to ratou toa i nga wa o te pakanga to ratou mohio.
he taonga enei hei ako. hei pupuri ma o koutou uri. Nga mahi
mohio  a te Maori, nga whakairo nga tukutuku me era atu mahi
whakamiharo   a o koutou matua puritia kei ngaro akona hoki
ki a koutou tamariki. Kia kaha  ano hoki ki te whai i nga ma-
tauranga o te ao hou i roto i nga kura nunui o te motu. Tukuna
 atu a koutou tamariki ki te rapu i nga huarahi e tu ai etahi o
 ratou hei takuta hei roia mo nga mahi Kawanatanga me era
 atu turanga nunui e rite ana mo ratou.
                    TE  PIRIMIA.

   I mihi ite Pirimia mo nga  manaaki  i a ia me tona hoa
 nga mema  o te Kawanatanga. Ko  nga take katoa e pa ana ki
 te iwi Maori kua whakatakotoria mai nei ki tona aroaro, mana
 e ata whiriwhiri. Ki te pai  te tipu haere o  te iwi Maori. hei
 paingia ano hoki tera mo te Tominiona katoa. Ko tona haina
 kia rile tahi te tipu o te Maori o te pakeha. Titiro whakamua
 tatou a ka tope haere  i te huarahi kia  marama; ai te hikoi
 haere o nga uri i muri i a tatou. Ko tatou hei hanga i nga kau-
 papa  turanga waewae mo te iwi kei te haere mui. Kia kaha.
 tohea te tohe ma te pukumahi anake  e puta ai te iwi Maori.
 Kaore  te pai me te ora e haere noa mai ki te iwi mangere aha-
 koa  Maori, ahakoa pakeha. Ko nga  inihi mo taku rangatira
 kua  mate ake nei. ara mo Te Maahi, maku e tuku atu ki tana
 pouaru. Kia ora katoa koutou.

360                TE TOA  TAKITINI. Maehe 1, 1926.
        TIKITIKI WAHI O WAIAPU.

             " TE HUI ME TE PIRIMIA. "
KATAHI      ano te hui i penei te nui me te kaha me te marama
      o te whaka takototanga atu i nga tikanga e pa ana ki te
      Iwi Maori ki te aroaro o te tumuaki o Te Kawanatanga
ara o Te  Pirimia. " The Hon. J. G. Coates. "" i te Hui i mutu
tata ake nei i Tikitiki wahi o Waiapu  i a Pepuere  17-18. I
te whakatakotoranga atu i nga whakaaro o Te Iwi kaore rawa
tetahi ahuatanga i mahue o nga putake e ai ki ta te Maori titiro
iho ki nga huarahi i pa mai ai te mate ki te iwi. i uaua ai te
whakatuputupu  i te kaha ki to ahu whenua. I whakaaturia
hoki te he o nga mahara o te iwi pakeha e mea nei he iwi ora
 tonu te Maori. I whakamaramatia   i taua hui te nui o nga
whenua  i riro he i te rereke o te mahinga a te pakeha mo aua
 tu whenua riro atu ana i te utu iti rawa etahi ko etahi i murua
 hetia i raro i nga take raupatu. Ko nga whenua i mahue iho
 i takoto tonu i raro i te taitara kore a kore tonu iho hoki e
 taea te tono moni i runga i aua taitara pera a ka takoto hua-
 kore noa te whenua. Kaati he nui te pai me te ngawari o nga
 whakautu a Te  Pirimia i aua putake nunui i whakatakotoria
 ki mua i tona aroaro me te titiro atu. ngakaunui ana mai ia ki
 aua putake me tona ki mai hoki tera ia e whakapau i tona
 kaha ki te tuku mai i nga awhina kei tona ringa pera ano te
 makoha  mai ki te Maori i tona ahua ki te pakeha.
   E tika ana kia puta ake he whakamihi  kia Pititi Huata, Mo-
 haka mo te marama o tona whakatakotoranga atu i nga whaka-
 aro Maori  i roto ano i ta te Maori titiro atu ki nga tikanga e
 hipoki nei i runga i te iwi nui tonu. I whakaatu ia ki Te Piri-
 mia  kia ata titiro iho ki te ahua o nga whenua  kei roto i te
 rohe o Ngati Porou ara te painga ake i runga i te kaha o tenei
 iwi ki te ahuwhenua, na  reira i tika ai kia tahuri nui ia ki te
 awhina i nga tikanga e ahu ana ki te whakanohonoho ki te
 mahi hoki i nga whenua me nga tikanga e pa ana ki te iwi. I
 runga hoki i tana titiro he pai a kei te awhina te Kawanatanga
 i nga mahi  maori na reira ia ka mea kia kaua hei hoatu te tu-
 ranga minita Maori  ki tetahi atu pakeha: otira ki te mahara ia
 ki te hoatu  ki tetahi atu tangata me hoatu e ia ki ona hoa
 Maori e noho mai ra i te Paremata. Kia kaha te awhina i tona
 iwi Maori. Kei te kaha te whakanohonoho a te Kawanatanga
 i te pakeha ki runga i nga whenua, kaati kia pera ano hoki
 tona kaha me tona kakama ki te whaka nohonoho  i te iwi
  Maori, notemea kaore ano te iwi Maori i whakamatauria te wha-
 kanoho ki runga i te whenua. He pai te whakanoho atu i nga
 Maori  ki runga i nga whenua i te tuku atu i nga whenua ki te
 hunga  "haramai"   ("immigrants") notemea ko tenei iwi he
  tauhou ki te noho i runga whenua. Ko te Maori kei te mohio
  tonu ki nga whawha mo te whenua e tere ai te puta mai o nga
  hua o te whenua. Ka huri ke nga tikanga inaianei ara ko te iwi

Maehe 1. 1926. TE TOA  TAKITINI. 361


Maori kua kore he whenua. Kua pau nga whenua kei te ringa
o Te Kawanatanga, na reira me homai aua whenua kia whaka-
nohonoho  tiaki Te Maori, pera hoki te pakeha e whakanoho-
nohotia nei ki runga i nga whenua kawanatanga.

  I tu hoki a A. T. Ngata ki te whakamahara atu ki Te Pirimia
i oati ia kia whakaturia he Komihana hei tirotiro i nga ahua-
tanga o nga whenua Maori. Kei te nui nga iwi e whanga mai
ana kia whakamaramatia kia ratou te take whakatopu paanga
whenua. Kei te whanga mai a Te Arawa. Tenei ahuatanga
mahi  kei te titiro mai te iwi. Ma te tere hoki o te marama o
nga taitara ki nga paanga whenua e tere ai te ngawari o te rapu
i nga tikanga e taea ai te whakamahi o aua tu whenua. Kua tata
te oti o enei tu mahi i roto i nga rohe o Waiapu. Kaore e taea
te kohi nga  reiti i roto i te takoto penei o nga taitara a kaore
hoki e taea te tono he moni i te mea e takoto penei tonu ana
 nga taiitara. Ko nga wariu mo te tau 1919, a i runga i enei ti-
kanga whakatopu  e tika ana kia whaka haeretia he wariu hou.
 Mo nga rori e tika na kia whakahohorotia notemea ma te rori
 ka taea atu ai nga tikanga e mahia ana i nga whenua o muri.
 Ara Te Kaha, kei te whanga ki tetahi rori mo ratou kia mama
 ai nga " Teeri. " E tika ana kia tino titiro atu te Kawanatanga
 ki te  kaha  o  te  tipu  o  Te  Iwi  Maori, a  he  mea
 hoki tenei kia kaua rawa hei warewaretia. Te iwi e tupu ake
 nei he iwi maia he tinana ora, kaore nei i te whakaaro ake ki
 muri me ona he, engari maumahara tonu atu whakamua. Kaore
 tenei i te mea hei whakamiharo ma te tangata notemea koianei
 te hua o te whakahanumitanga o enei iwi e rua. Kei te kite
 iho ratou ite watea me te mama o nga ahuatanga mo te haere
 whakamua  ki te taha pakeha, ko te taha kia ratou ake kei te
 uaua. Tenei tu ahua kei te taha whaka-te-tonga o Turanga
 heke atu. Ko nga pakeha kei te whakawhiwhi ko nga Maori
 kaore i te whakawhiwhia. Mo runga i nga iwi mahi (labour).
 Kei te whakahokia  ano te Maori ki muri. Ko  tenei ropu i
 tupu ake i roto, a kei te kitea atu te ahua tuahae o etahi o taua
 hunga  mahi ki te Maori, engari ko nga iwi o wahike atu nei
 kei te maharatia atu e ratou. Kei Heretaunga e tino kitea ana
 tenei ahuatanga. Kei te uru mai nga  tangata katikati o Ahi-
 tereira ki reira wawae ake ai i nga Maori kia tu ki wahike.
 Kei te mama   tenei tikanga ki roto o Waiapu, engari te taha
 whaka-u-tona o  Turanga. Kei te tupu haere. Kei te kotahi
 tonu te whakaaro o nga hapu nei kia mau tonu i a koe te tu-
 ranga  Minita Maori. Kei  te ngawari koe e ai ki te titiro atu.
 Kei  te pai ranei tena tu kei te he ranei, kaore e mohiotia atu.
 He  ao awangawanga tenei kia matou, notemea kei tou taha te
 iwi nui te pakeha. Ko te Iwi Maori he iti rawa, ko te pakeha
 he nui rawa, a ko nga mema pakeha kei te paremata tino nui
  rawa. Te pakeha kaore i te pai ki te iwi Maori, ehara i te mea
  he mahara no roto ake, kaore hoki i te ata whakaarotia kia pera
  te ahua.

362\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE      TOA  TAKITINI. Maehe 1, 1926.


  Otira kotahi te mea kua marama  kia matou ko te ahua o tau
titiro atu ki te hunga i whanau ake i tenei motu.
  Mo runga i nga whenua. Kua pau nga whenua o te nuinga o
te iwi Maori. E tika ana kia kiia nga tangata o Nuhaka kaore
tahi he whenua, notemea ko nga whenua i hokona kia Te Maka-
rini. Me  hoatu he paraire kaha mo te iwi Maori hei pupuri i
nga whakaaro  taikaha. Kei te kitea iho i roto i enei rohe te
hua  pai o tenei mea o te kura me te matauranga. Otira kaore i
te kaha te whangai a Te Kawanatanga  i te mahi matauranga.
Ma  te nui rawa o te moni ka tae ai nga tamariki ki nga kura. Ko
Te  Aute te kura, he nui te oranga e puta mai ana. otira e tapara
tia ana te nui o nga turanga e te hunga e hiahi ana kia tae ki
 reira. Ko nga kura Maori kei raro katoa i nga mana o Te Hahi,
a he nui nga oranga i mahue iho hei whakatupu i aua kura
 mo ake tonu atu. Ko te whakaaro o te iwi kia kaha Te Pirimia
 i runga i tona turanga Minita Maori, ki te ako i te hunga e
 tupu ake ana. notemea ko te ora e tupu kaha ai tetahi Iwi ma
 runga i te pai o te akoranga i ona kai whakahaere. E kore e
 tupu ake he Ratana i Te Hauauru mehemea i kaha te akoranga
 i ireira penei me Te Tairawhiti. He mea  nui rawa  te matau-
 ranga. Ko te uaua hoki kei runga i te hoki atu ki nga tikanga
 kua waikuratia ra hei arahi haere i Te Kawanatanga. Kaore i
 te hiahiatia nga korero mo nga momo  mahi  kua hori ki muri,
 ko nga ra kei te heke iho te taonga.
   Mehemea  tenei tetahi iwi pakeha i mauria mai a ko o ratou
 taitara ki nga whenua kei te penei me o te Maori nei. kua tupu
 noatu te pakanga. He nama  ra ta te pakeha ki te Maori kaore
 hoki te pakeha e rere ki wahike. E kiia ana rite tonu te mana
 o te pakeha o  te Maori i roto i enei tau ka whitu tekau-ma-
 rima: tetahi korero parau atu tenei!  Ko  nga taitara ki nga
 whenua kei te noho topu tonu ki te whanau, ko nga whenua
 e penei ana te ahua o nga taitara kaore i te pai te takoto ki nga
 tangata no ratou taua whenua. Kei te ki Te Kawanatanga kei
 te whakatopu ratou i nga take paanga. Kua whakararuraru  te
 iwi pakeha  i tenei ra. Ko te  whakaaro puhaehae   tenei o
 tetahi iiwi ki tetahi. E tika ana ka rte tonu te whakaaro o te
 Kaunihera, takiwa nei ki te iwi Maori pera ano ki te iwi pake-
 ha. Titiro ki tenei, kotahi tetahi Maori tekau-ma-rua nga tau e
 mahi ana ia i tona paamu a ko nga moni i whakapauria mo
 tona rori e toru rau pauna ano. No te taenga mai o etahi pa-
 keha ki roto i taua rehe ka whakapautia e toru mano pauna.
   He mea  whakamiharo  te whakahaeretanga i te poraka o Tiki-
 tiki kore rawa he taitara ki tenei poraka na kua oti inaia tata
 nei ano.
    Otira kei te nui rawa nga tangata no ratou. Kaore e taea te
 tono  he kapa kotahi i tenei tu taitara. He rereke ra te mahi
 u Te  Kooti. Otira ahakoa tenei tu ahua, kei te haere whaka-
  mua  nga mahi  o Tikitiki. Me  taikiu atu ki Te Kooti Piira mo
 te taenga mai  ki tenei ahuatanga.

Maehe 1. 1926. TE  TOA TAKITINI. 363
  Ko  nga kupu whakamutunga  ake a Ngata he tono atu ki Te
Pirimia kia tahuri Te Kawanatanga  ki te whakakaha  i nga
tangata e mau ana te mohio ki nga mahi whakairo a Te Maori
me era atu taonga e kore haere nei.
  Kei era atu moutere nunui o te ao ko nga Miriona nga tangata
e whakatupu ana i enei tu mahi, otira i te kore o era tu momo
tangata i konei na reira ia ka tono atu ki Te Kawanatanga kia
riro mana e whakakaha e tautoko enei mahi.
     NGA WHAKAUTU  A TE PIRIMIA

                (HON. J. G. COATES).
 KO     nga  kupu  a Ngata e pa nei ki nga  mahi whakairo
      Maori  ara kia awhina  Te  Kawanatanga, taku kupu
       kei te pai ra te mahi a te ropu " The Maori  Ethnolo-
 gical Board. " a kaore hoki e hopohopo  taku kupu ae ka
 awhina Te Kawanatanga i tena putake. Ka ata haere te mahi i
 tena take otira i te mea e tika ana kia manaakitia nga tikanga
 o nehera. Kaore  i mua  iho. a no tenei ra rawa katahi ano
 ka ata marama  te whakatakoto mai i nga tikanga e pa ana ki
 te Iwi Maori. Kaore i roa rawa te putanga i roto i nga nupepa
 kei te heke haere te iwi Maori. He maha o nga tangata matau
 i tuku korero ki nga nupepa i ki kaore e roa kua ngaro te iwi
 Maori. Kei te tumanako  ahau kia kite taua hunga na ratou nei
 aua korero i te he o a ratou korero, a kia haere mai ki te whaka-
 takoto i tetahi tikanga e taea ai te hanga tetahi ahuatanga mo
 te hunga e piki haere nei te nui o te iwi Maori. Kei te whakaae
 ake toku ngakau tera e oti etahi tikanga hei tautoko i te iwi
 kia piki haere tonu te kaha me te ora. Mo  nga korero a Pititi
 Huata e tahu rua ana nga  mata o taua hoari. Mehemea   pea
 i kore te pakeha e tae mai penei kua ngaro noatu koutou i a
 koutou ano  te patupatu otira kanui nga take e tika ana kia
 tirotirohia. Te putake whakanohonoho i nga hoia Maori tetahi
 o aua putake. E  tika ana hoki kia penei te korero he wai-
 marie rawa te korenga e riro mai he whenua i etahi o aua hoia
 i te wa e tino nui nei te utu o te whenua. Na reira hoki i pa ai
 te aitua ki etahi o  ratou. Kaore  i tika kia whakaititia iho
 te ahua o Te Hoia Maori  i te pakeha notemea i tu tahi atu ia
 me te pakeha ki te arai i te hoa riri i te wa o te pakanga. E
 tika ana kia rite te whakanui  i a raua  tahi. Ka  ata tirohia
 marika tia tetahi ahua e tae ai te whakanoho, i te hoia Maori ki
 runga i nga whenua. He  putake nui tenei e pa ana kaore ki
 katoa o  te iwi anake engari ki te tamaiti takitahi o taua ropu
 katoa.
   Otira kaore  i tika kia tonoa tetahi mea mo te kore noaiho.
 Kaore hoki i tika kia hoatu he miriona ma koutou hei moumou
 noa  iho ka he ki te motu a kia koutou ano hoki. Kia mohio
 mai  koutou kaore he honore o  te whiwhi  taonga mehemea

364               TE TOA  TAKITINI. Maehe 1, 1926.


kaore i riro mai i te mahi. Kua  puta mai i nga kai-korero te
he o nga  taitara i kore ai e mama te tono moni  hei mahi, i
aua whenua. Ko te tikanga o te mahi tuku moni e mohiotia
ana tuku iho tuku iho ma  te marama  o nga taitara, notemea
ma  te marama  ra ano  hoki ka taea ai te tuku aua taitara ki
tetahi atu. Otira mehemea  ki te ata waihotia kia watea rawa.
tera tatou e whanga mo nga tau 15, a i roto i taua taima kua
piki te nui o te iwi ki tetahi (50, 000) rima tekau mano   atu
ano. Kaati i runga i tenei ahuatanga ka whakamatau matou
ki te whakahaere i to matou kaha. Ahakoa pehea  a koutou
korero mo  te 75 paiheneti mema pakeha kei te paremata, kia
mohio  mai ano koutou, he tangata whai whakaaro tonu ratou.
a  ina tae ki te takiwa e rite ai nga tikanga hei awhina i a
koutou, ka whakapau matou i to matou kaha ki te pera. Tera
pea i runga i te ngakau mahara ki te awhina i a koutou ka
whakahaeretia tetahi tikanga e taea ai te tuku moni hei awhina
i nga mea e rika ana ki te ahuwhenua ahakoa ra kaore ano i
marama   te whakatutukitanga  o  nga  taitara ki nga whenua.
Kei  te kitea atu ra te nui o nga taumahatanga kei mua i a tatou
 e kuru-pae mai ana. Otira mehemea   he tikanga enei e tika
 ana kia whawhaitia, tena kia kaha tatou, rapungia nga huarahi
 e taea ai te whakamarama enei tikanga. Ehara i te mea i
 whakaritea rawatia ko te tari o Te Kaitiaki rawa anake te wahi
 hei tikinga moni atu ma te iwi kaore. Kei te mohiotia tuturu-
 tia mehemea he marama  te taitara o te tangata ki runga i te
 whenua, ka taea noatia atu te tono moni i roto i te tari o " Ad-
 vances to Settlers Department. " Rite tonu o koutou mana ki
 taua tari ki to te pakeha. Na etahi tangata i mahi nga ture
 a ma etahi tangata e whakahaere.

   E tino ki ana hoki ahau ko te whakahaere a taua tari me
 puta he painga ki te motu. Kaati i runga i te mea he putake
 nui tenei e pa ana hoki ki te Kawana tanga na reira ahau ka
 ki, maku tenei putake e ata whakatakoto ki mua i nga Minita
 o Te Karauna me  kore e taea te awhina nga Maori Whamaa.
 Ko nga mahi whakatopu paanga ki nga whenua ka whakaho-
 horotia haeretia mo nga wariuaihana  ka ata tirohia era ahua-
 tanga e te tari Maori. He nui ra toku mahara mo te taha ma-
 tauranga (Education) mo  te iwi Maori. I tonoa mai e Ngata
 ma  tetahi moni e (£30, 000) toru tekau mano pauna. I ki ake
 ra ahau ma te mahia ka kitea ai te honore o te hua, na reira i
 te tononga mai i taua moni hoatu ana  he hawhe  (£15, 000).
 Engari kei te mohio tonu ahau  tera ano ratou e tono mai i
 tetahi hawhe o taua moni. Kei te kite iho ra ahau i te tika o
 tenei tono, otira ko te nuinga o te tangata o Nui Tireni kaore
 i te kite iho, na reira kei te pai noaiho. Kei te tika tenei
 korero ko  te mahara   o etahi  tangata kei te nui  noatu te
 te whenua  i te iwi Maori, e tika ana te he o taua korero. E
 tika ana hoki kei te puare tonu nga huarahi katoa e eke ai
 koutou ki nga  turanga nunui o te motu, kei te aroaro o Te

Maehe 1, 1926. TE TOA  TAKITINI. 365


Kawanatanga  tetahi whakaarotanga mo te Take  e pa ana ki
te matauranga (Secondary Education). Kia mohio  mai koutou
i te rironga i au o te turanga Minita mo nga Mahi Nunui " Pub-
lic Works " ka kite iho ahau i te tikanga e takoto ana i reira
e penei ana—kaua  rawa te Kawanatanga e whakatakoto rori i
roto i nga whenua Maori. Ko  te take o tenei ahua na te mea
kaore  nga Maori  i te whakaae ki  te utu reiti, na reira kaua
rawa  ratou e awhinatia. Ki taku titiro iho ehara i te mea ko
nga reiti nei hei awhinatanga engari ko te iwi e noho ana i
runga. Kotahi tikanga inaianei ko nga rori me mahi, na reira
€ tika ana kia ata mohio mai ano  koutou ina oti aua rori me
utu ano koutou  i nga taake (tax) pera tahi atu me o koutou
hoa tata i tera taha o a koutou taiapa. Kei te whakakaha ngia te
mahi  i nga rori. Ko nga moni kua whakapautia  mo nga  rori
timata mai  i Wharerata  tae mai Hicks Bay  e (£80. 000) waru
tekau mano pauna.
  Ka  whakaotia  rawatia tenei rori mai i tona timatanga  tae
noa ki tona mutunga, me nga rori pekanga.
  E  Ngata kia ora ra koe mo  au  kupu inihi mai ki au ake.
Tenei kei te mihi iho ki tooku tuponotanga mai ki roto i tenei
huihuinga  nui, o te Iwi Maori i uru mai ai etahi o au whaka-
haere  ki roto i tooku ngakau. Ko  te tino mea kei mua  tata
tonu i oku mahara ko te Turanga Minita Maori.
  E  tumanako ana toku ngakau, i runga ano ra i te awhina
 tahi mai, o aku hoa. tera e taea te whakahaere tetahi tikanga
hei whakapiki i te Iwi Maori. Tena koutou katoa.


         TE WHARE-KARAKIA.
KA      mutu tetahi o nga whare-karakia whakamiharo  o  te
       motu ko te whare o Ngati Porou. Ko te tauira mo tenei
      whare  he mea tango mai i to Te Arawa  i Ohinemutu,
engari 10 putu te roanga atu o tenei; he mea hanga Maori hoki
 te tahu me nga  heke o tenei. Kei roto o te whare  nei nga
 mahi ataahua a te Maori, te whakairo, te tukutuku, te taniko.
 te tuhituhi me te whariki Maori. Ko nga whakairo he mea
 pani ki te peita horu te kakano.

                  TE  IPU IRIIRI.
   Ko te ipu iriiri he mea whakairo. He tangata tonu e hapai
 ana i runga i tona mahunga i te ipu iriiri. Ko te ingoa kei
 runga i taua tangata e  mau  ana ko  Piripi Taumata-a-Kura.
 Ko te tangata tenei nana i kauwhau tuatahi te Rongopai ki a
 Ngati Porou i te tau 1834. I riro tenei tangata i a Ngapuhi i
 tetahi o nga pakanga a Ngapuhi ki a Ngati Porou. I a ia e
 noho mai ra i Ngapuhi ka tutaki ia ki nga Mihinare, ka rongo
 i nga kauwhau mo te Rongopai o to tatou Ariki o Ihu Karaiti.
 Ka u mai tetahi kaipuke pakeha ki Waiapu, ka hoe atu etahi
 o nga rangatira o Ngati Porou. I a ratou i runga i te kaipuke.
 ka pa mai te marangai. I te kaha o te hau. kore ana e taea te

366              TE TOA  TAKITINI. Maehe 1, 1926.
whakau  mai ki uta. Rere ana te kaipuke nei me nga rangatira
o Ngati Porou a u rawa atu ki Pewhairangi. I reira ka tutaki
atu ratou ki a Taumata-a-Kura. Ka  whakahokia  mai  ratou i
runga ano  i tetahi kaipuke me Taumata-a-Kura  hei hoa mo
ratou. Te unga mai  ki uta ka timata te kauwhau o Taumata-a-
Kura  te Rongopai. Ka manaakitia e Ngati Porou  to ratou kai-
kauwhau. Tae  rawa mai nga minita tuturu ara a Te Wiremu
ma: kua huri ke a Ngati Porou ki te hapai i te whakapono.
  Hei tohu whakamahara   ki a Taumata-aKura. ka hanga  nei
tenei ipu  iriiri.
             TE POROPITI (PULPIT).
  Ko  te taonga tino whakamiharo o te whare-karakia nei ko te
tungia o te Kai-kauwhau. Ko te taonga nei he mea hanga mai
e Te Arawa  i Rotorua a tukuna mai ana hei aroha ma ratou
ki a Ngati Porou. Kei taua torona e mau ana nga taniko ata-
ahua, me  nga  tino whakairo. Kei  te pikitanga  atu tokorua
nga tangata e hongi ana ki a raua ko te Arowa e tangi mai ana
ki a Ngati Porou.
              TE PAPA  INGOA  HOIA.
  Tetahi taonga whakaaroha ko te rarangi ingoa (kei runga i
te papa kauri), o nga hoia katoa o Ngati Porou i mate atu ki
nga marae  o te pakanga me  nga mea  i pangia mai e te mate
ki reira a no te taenga mai  ki te kainga ka mate. E  87 nga
 ingoa kei taua rarangi e mau ana. Ko nga korero enei kei taua
 papa e mau ana: —

       He tohu aroha ki nga hoia Maori
            o Horouta  o Takitimu.
           Te  Paritu ki Tarakeha
           i uru ki te pakanga nui.
               1914-1918.

   Tera ano tena wa ka perehitia ai e ta tatou pepa taua rarangi
 ingoa.
                      NGA  WINI.
 TETAHI       mea  whakamiharo    o te whare-karakia  o Ngati
       Porou ko nga wini. Ko  te wini o te wahi tapu i runga
       tonu ake i te Aata, he whakaahua no te Karaiti e tare
 ana i runga i te ripeka. I raro iho tokorua nga hoia Maori
 e, titiro atu ana ki te ripeka i roto i nga rakau Maori. Ko  te
 utu o tenei wini anake £150. Ko etahi o nga wini he mea tuhi
 kinga tukutuku Maori, ko nga tapa he tuhituhi heke. Ko te
 moni i whakapaua mo nga  wini anake e £700. He mahi  to-
 hunga rawa  te mahi wini penei te ahua. Peitangia ai te wini
 i te tuatahi e te tohunga ki te mahi whakaahua a ka mutu
 ka tahu ki te ahi. kia rewa tahi ai te peita me te karaihe o te
 wini. Kei  te rewanga kua kore i taea te ukui a kua mau mu
 ake tonu  atu.

Maehe 1. 1926. TE  TOA  TAKITINI. 367
 WHAKATAPUNGA  I TE WHARE-KARAKIA.

No    te 11 o nga haora o te Turei te 16 o nga ra o Pepuere.
      ka whakatapua  e te Pihopa te whare-karakia. Ko  nga
      minita i roto i te ropu u te Pihopa, ko Atirikona Himi-
kini me Hapata Wiremu, ko Revds. Poihipi me Reweti Kohere,
Pine Tamahori. Hemi  Huata, Peni Hakiwai. Mohi  Eruini me
Peneti me nga minita pakeha  tokotoru. I reira hoki te Ka-
wana-tianara me tona ropu katoa te Pirimia me tona hoa. a Ta
Maui  me Reiri Pomare. Ta Timi  me Reiri Kara a Te Wiremu,
M. P.. me nga rangatira o nga  ope Maori  i tae mai nei ki te
marae. Kaore  te tangata whenua i uru ki roto i te whare i to
ratou whakaaro  nui ki a ratou manuhiri. Kiki ana te whare i
 te tangata i te pakeha i te Maori.

   Ko te petihana inoi ki te Pihopa kia whakatapua te Whare-
 karakia na Hatara Te Awarau i panui i waho o te whare. Ka
 hoatu nga ki o te whare ki te Pihopa katahi ratou ko ana mini-
 ta me nga Mangai-reimana ka tomo ki roto, me te himene haere.
 Ka mutu ka whakahua  i te 24 o nga waiata a Rawiri me nga
 inoi e rite ana.

   I muri iho ka haere te Pihopa me nga Minita o te Pariha ki
 te whakatapu i te Ipu Iriiri i te tomokanga ki te wahi tapu.
 i te torona kauwhautanga. i te Aata me te whakahua i nga inoi
 e hangai ana mo tena wahi mo tena wahi.

   1 roto i te kauwhau a te Pihopa ka puta ana mihi ki a Ngati
 Porou mo tenei taonga whakamiharo ka tu nei i a ratou. Kua
 whiwhi a Te Arawa ki tona whare-karakia nui mo nga hui nui
 a te iwi. inaianei ko Ngati Porou, ko tenei iwi nui, kua whak -
 whiwhia ki tetahi wahi tapu he huihuinga mo te iwi nui tonu
 ki te karakia ki te Atua.

   I puta atu ana mihi ki te Kawana-tianara mo  tona tupono-
 tanga mai  i tenei wa ki roto i te iwi Maori. Tika tonu ki a
 tae mai ia tetahi o nga Tianara i te wa o te whawhai, notemea
 ko te whare nei hei tohu whakamahara ki nga hoia Maori i uru
 ki te pakanga  nui. I puta ano he inihi ma  te Pihopa  kia
 Lieut. Henare  Kohere  raua ko  Major  Chaplain Henare  Wai-
 nohu. me nga mihi e tika ana mo nga tamariki katoa i hinga atu
 i te wa o te pakanga. He nui nga mihi a te Pihopa ki a Ngati
 Porou  mo  tenei taonga ataahua kua   tu nei a ratou. "Tia-
 kina  paitia to koutou whare-karakia. Whakatapua   i roto i o
 koutou  whakaaro kia waiho  ai to koutou whare-karakia  hei
  taonga tapu i roto i nga mahara o te iwi. hei arahi i o koutou
  hinengaro ki te torona o te Atua. "
    Ko te ohaoha o roto o te whare-karakia e £27.

368               TE TOA  TAKITINI. Maehe 1, 1926.


 HURA I TE KOHATU WHAKAMAHARA  KI
               NGA  HOIA.
NO     te 4 o nga haora ka hui katoa atu te iwi ki te kohatu
      whakamahara  ki nga hoia. Na  Peneti i whakahaere te
      karakia, na te Pihopa nga inoi, na Tame...... o Te
Mahia  nga whakatangi  i te piukara, na te Kawana-tianara te
whai-korero me  te hura i te kohatu. Nui  atu te mihi o nga
iwi ki te pai ki te marama   o te whai-korero  a te Kawana-
tianara.
  I whakaatu ia i tona koa mo tona urunga mai ki roto i nga
mahi  whakanui mo  nga hoia o te iwi Maori: " Ko etahi o kou-
tou i mohio ki aua tangata i a ratou e kohungahunga ana. Ko
etahi i tupu taki ake me ratou. Ko matou i mohio ki a ratou i
runga  i nga marae o te pakanga, i a matou e tirira tahi ana. e
mahi  tahi ana, e whawhai tahi ana. Noreira ka honoa atu to
matou  aroha ki to koutou aroha i tenei ra whakamahara ki a
koutou  tamariki. Ko ratou te waara  kohatu nana  i arai atu
te hoa riri. Na to ratou toa, na to ratou manawanui, i penei
 ai to tatou ora me to tatou pai i tenei ra.
  Hui katoa nga tamariki o te iwi Maori i uru ki te pakanga e
2, 600. O tena kaute kotahi i roto i te tokowaru i mate. No
 Ngati Porou e 350 nga tamariki i uru ki te pakanga. O tena
 kaute, kotahi i roto i te tokorima i mate.
   E kore rawa e warewaretia te maia te toa o a koutou tama-
 riki. Kua tuhia kei roto i nga pukapuka honore o tenei To-
 miniona. He iwi toa tonu te Maori o mua iho. Ko te toa o a
koutou tamariki i heke iho i o ratou tipuna. Akona ki a kou-
 tou tamariki e tipu ake nei, te toa, te manawanui, te piri pono
 o ratou ma kua moe  nei i te moenga roa. Tukuna kia heke
 haere ki roto i nga toto o a koutou  tamariki te wairua o te
 toa o te maia o te piri pono o ratou ma e tangihia nei e tatou
 i tenei ra.
   Ahakoa kei runga i nga whenua o nga iwi ke o ratou tinana e
 takoto mai ana. kaua hei wareware ki tetahi kupu tawhito e
 penei ana: "Ko te urupa o te tangata toa ko te ao katoa. "

     TE KOHATU WHAKAMAHARA    KI NGA HOIA.
   Kei runga tonu ake i te whare-karakia e tu iho ana te kohatu
 whakamahara  ki nga hoia. He hoia tonu taua tohu he mea
 whakairo ki te mapere  i Itari. Ko nga kupu  o taua kohatu
 e penei ana: —

           HE WHAKAMAHARATANGA
        KI A NGATI POROU  I HAERE NEI
          KI   TE   PAKANGA    NUI   1914-1918
 KI NGA MEA I MATE KI NGA MEA I
                            ORA  MAI.

Maehe 1. 1926. TE TOA  TAKITINI. 369


  Te mutunga  o tenei o nga whakahaere ka hui katoa atu ki te
Whare-karakia. I reira te papa rarangi ingoa o nga tamariki
o Ngati Porou i mate i te pakanga. Na te Pihopa o Waiapu te
karakia na te Pirimia i hura te rarangi ingoa.
  I whakaatu te Pirimia e 87 nga ingoa kei taua papa e mau
ana. Ko  enei tamariki no Opotiki ki Turanga. He tino mea
pai tenei te whakakotahitanga i nga tamariki Maori katoa, aha-
koa he aha te Hahi a ka waiho nei o ratou ingoa kia mau tahi
mai  i roto i tenei Whare-karakia ataahua o Ngati Porou.


   TE HUI KI TIKITIKI O MERI WHARE-
              KARAKIA.
                   TE MONI  KOHI.

KO     e kaupapa o te hui na nga Iwi o te Tai-rawhiti e noho
      ana  i waenganui o Te Paritu o Tarakeha. Ka  kiia ta
       ratau moni kohi ko  te Papa o te Pereti. Koia tenei: —
                                                                    £      s. d. £ s. d.
Pariha o Waiapu.......... 1600 O  O
Pariha o  Te Kawakawa...... 301  O  O
Whangaparaoa   ki Torere..... 560  O  O
Pariha o  Hikurangi........ 703  O  O
Pariha o Tokomaru........ 220  O  O
Pariha  o Whangara........ 7OO O   O
Pariha o Turanga......... 500  O  O
 Apiti na Meri Johnson  me nga tama-
     riki............ 20  O  O
 Khan  Pakatai me ona ropu.... 227  6  9
                                   ——. \_\_  \_\_. 4831 6  9
 Te Paritu ki Tiwhanui...... 11100
 Kiwi Ormond.......... 10  O  (>'
 Heretaunga........... 103  O  O
Na  nga Momona.......... 40  O  O
 Matatua............ 95  O  O
 Whakatane  Maori  Mission.... 12  6  O
 Arawa.............. 180 O  O
                                        \_\_\_\_\_ \_\_\_\_\_\_      554  6   O
                                                £5385 12  9

 TE PIHOPA TUATAHI I WHAKATURIA  MO
      NGA IWI MAORI O AWHERIKA.
                        Na E. M. Eruini.
 ITE    TAU   1821, ka ara he pakanga  nui. i waenganui i nga
    iwi Maori, o te taha hauauru o Awherika. No  te hapu o
    ngu  Whura  (Fulah) tetahi wahanga: no te hapu o nga
 Orupa ( Yoruba ) tetahi whananga. Na hinga ko te hapu o nga

370                TE TOA  TAKITINI. Maehe 1. 1926.


Orupa. Henui  te parekura i mate; henui i riro herehere. Ko
nga herehere katoa  imauria ki te whenua o nga Whura. Ki
reira whakamokaitia ai. ki reira hoki hokohoko ai. penei me
te kararehe. 1 roto i taua kahui herehere ko tetahi wahine
raua  ko tana tamaiti, he tamaiti tane. ko te ingoa o te tamaiti
ko Atiai. I te maketetanga o nga herehere: ka wehe te wahine
nei raua ko tana tamaiti. Ka  riro te whaea he tangata ke: ka
riro te tamaiti. he tangata ano. Ka  mutu  i konei te kite o te
whaea  i tana tamaiti: me te tamaiti i tana whaea. Ka  mauria
te tamaiti a Atiai. e tona ariki hou. Kaore i roa te rironga mai
o Atiai. i taua tangata ka hokona atu ki tetahi tangata ke mo
nga  whakautu e rite ana. Kotahi te ra i muri mai, kahokona
atu a Atiai. he tangata ke ano. ko te utu kotahi te hoiho. Ka
mauria  te tamaiti e tona ariki hou. ki tetahi whenua pamamao.
 E toru nga  marama   ki reira, ka hokona  te tamaiti ki tetahi
wahine  no te iwi o Mahomete. Ka  whakatika  te wahine nei
ka  mauria utu a Atiai. he whenua ke ano. Hei wha  marama
 tenei, mo te tamaiti nei. mo era atu herehere e mauria haeretia
 ana. e whakamokaitiia ana. e whaka tau rekareka ana. Ka tae
ratou ki te whenua o nga Mahomete. Kaore i po rua. ka hokona
 a Atiai ka riro ia. i tetahi tangata kiri-ma. ko tona tuatahi tenei
 ki te kite i te pakeha. Ka mauria atu ia. i reira ki te whenua
 o nga Paniera. I u atu ratou ki te taone nui o taua whenua.
 riro tonu atu ia, i te ropu hokohoko herehere o taua whenua.
 Ko te tino mahi o taua taone, he hokohoko herehere hei mau-
 mau  ma ratou ki era atu whenua tae atu ki Merika. hokohoko
 ai i nga herehere hei mahi moni ma ratou. Kei te wahapu <>
 taua taone ko te Kaipuke e noho tauwhanga ana. ki te maumau
 i nga herehere ki nga whenua. I taua po tonu ka mauria u
 Atiai. me era atu o nga herehere ki runga  ki taua kaipuke.
 Tona ekenga atu ki te kaipuke ka kite ia. he iwi nui tonu ratou
 e mauria  nei hei hokohoko. Hui  katoa to ratou tokomaha.
 kotahi rau e rima tekau ma whitu. Ka  taka te wehe-rua o te
 po. ka whakaputa  te kaipuke i te wahapu. Kaore i tahi-maro
 te kaipuke e rere ana. ka puta ohorere mai. e rua nga manuao.
 He  mea  whakahau mai na  te Kingi o Ingarangi. Kingi Hori
 IV.. hei hopu i ana kaipuke maumau   herehere. Ko  H. M. S.
 " Myrmidon. " me H. M. S. " Iphigenia. " na rana i hopu tana
 kaipuke. Ka  rukea mai  nga herehere katoa ki runga i aua
 manuao ka  atawhaitia. ! hoatu ano  nga whin  e rite ana mo
 taua kaipuke. Ka mauria nga herehere katoa, ka whakaungia
 ki Hiera Riona. he whenua   tenei kei runga whaka-te-raki. o te
 taha  hauauru  o  Awherika, kua  rahuitia i raro i te mana o
 Ingarangi hei  nohoanga  mo nga iwi whakarau   me nga iwi
 pakeha. Te unga  atu o nga herehere ki taua whenua, ka pa-
 huhu  atu te ingoa herehere i runga  i a ratou, ka noho pai.
 ka  taha hoki ratou ki raro i nga atawhainga katoa a te Kingi o
 Ingarangi. Ko  te tamaiti, ko Atiai. i noho hei tamaiti whangai
  ma  te Kuramahita o  taua whenua. Ka  timata  te whiti  o te
  maramatanga   ki runga  ki taua tamaiti. Ka  piki haere  tona

Maehe 1. 1926. TE TOA  TAKITINI. 371


ahua, tona pai. tona kaha, te ahuwhenua te ngakau papaku
me  te mohio. Ka  tae te rongonui o Atiai, ki te Pihopa o taua
whenua. Ka tae te Pihopa ki te mataki ki te tohutohu i tena
wa. i tena wa. Haere  ana nga tohutohu a te Kura-mahita ki a
Atiai mo te taha ki te matauranga: haere ana nga tohutohu a te
Pihopa  mo nga mahi whaka-te-Atua. Tera atu te nuinga o nga
korero o  tenei tamaiti. No  te 11 o nga ra o Tihema. 1825. ka
iriiritia, ka huaina tona ingoa  ko  Hamuera   Atiai Kaurauta
 (Samuel Adjai Crowther). 1 te tau 1826 ka whakawhiti ia ki
tetahi o nga kura nui a te Hahi i Ranana. Ingarangi. Ku pahi
ia i taua kura ka hoki mai ki Hiera Riona hei kura mahita mo
tetahi o nga Kura  i reira. He roa te wa  i tu mahita ai ia. ka
karangatia ia  hei  mahita  ruarua   mo te Kareti nui o taua
whenua.
  1 a ia i taua kareti ka marena ia kia Huhana Tamihana. Ka
timata hoki  tona whai i nga mahi whaka-te-Atua. me te huri
haere ona  mahara ki tona iwi e noho kuare mai ra. kaore e
whiwhi  i te maramatanga. Ka tangi tona ngakau me ona ma-
hara  katoa ki tona iwi. Me  pehea e whiwhi  ai ratou i te ma-
ramatanga. He  roa te wa  i whiriwhiri ai ona  mahara  ki te
huarahi e tae ai te maramatanga ki tona iwi.
  Oti iho tona whakaaro  me mau  ko te Karaiti kia noho tata
ki tona iwi i te ao. i te po. ma te Karaiti anake e whakawhiti
 te maramatanga  ki a ratou.
   Kowai hei hoa haere mo te  Karaiti ki tenei iwi mohoao?
 Kaua i te tangata iwi ke! Kaua i te tangata reo ke! Engari
 hei te taketake ake o te iwi. o te whenua mana hei UKUI a te
 Karaiti. "Na   ku rongo ahau  i te reo o te Ariki e mea ana:
 ko wai atku e unga ai. ko wai ta tatou hei haere? Ano ra ko
 ahau tenei ahau ngarea ahau. "  I te marama  o   Hune tau
 1843. ka motuhia a Atiai hei Rikona.
   Ka rua tekau ma rua tau o tona wehenga mai i tona iwi. Ka
 hoki atu nei ia, ki te kawe atu i te whakamarama o te Ao. i a te
 Karaiti, i te Kingi o nga  Kingi. i te Ariki o nga Ariki. E  waru
 nga marama   i whakaaturia  ai e ia. te mana me te Kaha o te
 Karaiti, i te ao. i te po. I te huringa o te waru marama, ka mo-
 tuhia ia hei Piriti. E rua tekau nga tau i hautu ai in i roto i
 tona iwi e whakau ana i te whakapono i nga wahi katoa huri
 noa ona rohe. Ka tu nga whare-karakia nunui i ia wahi i ia
                                                        
 wahi. No  te tau 1864. i te marama o Hune, ka motuhia ia hei
 Pihopa  (the Right Revd. Samuel  Adjai Crowther D. D) Kaore
 he korero mo tetahi tangata no era iwi Maori. I riro herehere
 i te mea ka iwa ano ona  tau. I whakamokaitia tae rawa ki te
 taurekarekatanga. No  te tau 1891 i mate ai a Pihopa Karauta.
 Ko tona whakakapi he  Maori ano. E rua tekau matahi nga tau
 o te tiringa i te purapura o te whakapono  ki Awherika  ka
 whakaturia te Pihopa  maori mo Awherika. Ka  huri tenei te
 rau tau o te tiringa ite whakapono ki Aotearoa me te Waipou-
 namu kaore ano  he Pihopa  mo te iwi Maori. Tenei te whaka-

372                TE TOA  TAKITINI. Maehe 1. 1926.
rongo ake nei ki nga wawata mo te Pihopa Maori. Kua kotahi
te whakaaro  o Ngati Porou me  te Tai-rawhiti katoa, me Maori
he Pihopa mo  Aotearoa. He  ngakau totoka te Maori, e kore te
ngakau Maori  e rewa i te pakeha: ma te Maori ano e miri te
ngakau Maori ka rewa ai.
    TE WHARE-KARAKIA I TE ARIURU
                (TOKOMARU   BAY).

KIA     ora rawatu  nga morehu  o Te" Ariuru. otira nga kau-
      matua  na ratou i whakato tenei purapura pai. te kaha i
       taea ai te moni hei mahi nga ringa na ratou i whawha,
te ngakau i mahara ki te ope o te Rau Tau Hou. ka ki ne iou
raorao i te tangata i whakataukitia ai e tetahi o koutou " Ke-
reni. " "Mehemea   nei ko nga  pohatu o Marotiri i angia iho e
nga wai whakaheke o te awa nei o Waitakeo, te nui o te moko-
puna. "  Kia ora e nga tumuaki o tena o nga peka o te ropu e
tautoko ana i Te Tokotoru Tapu i kiia ai tatou he Karaitiana
i te whakahau   a Te  Karaiti: —'"Haere  koutou  kauhautia te
rongopai  ki te ao. u  meinga  nga tangata  katoa kia  iriiria i
runga i te Ingoa o Te Matua o Te Tuma o Te Wairua Tapu. He
waimarie  etnei te kitenga atu i Te Pihopa o Waiapu e whaka-
tapu ana i tena o tatou whare. Kia ora a Rev. Pine Tamahori
me  Rev. Peni Hakiwai me  te Minita pakeha mo tena awhina i
Te  Pihopa. Kia ora ano hoki a Peti Fairlie mo te okena me te
koea kia ora a Horomona  Te  Hui me to koutou rarangi kau-
matua kia ora a Hori me te wiwi mo te paerauta me nga ma-
taitai. Ka pai nga taonga. Nga  kupu  o te kauhau kei u tatou
katoa, kua uru  kei te hinengaro e tupu ana. Heoi te mea e
kore e ngaro wawe ko a tatou taonga e tu mai: —Tuatahi ko Te
 Whare  Karakia. Tuarua  ko Te Piriti Kohatu.
   Enei mea  e rua he piriti tahi. Kua mutu pea  te raruraru mo
 Waitakeo. te awa Maana i tukino a roto o Te Ariuru. whiti atu
 whiti mai kaore he awangawanga. He pera ano hoki pea  te
 ahuatanga o  to tatou Whare-karakia ara hei whitinga atu hei
 whitinga  mui  mo  te tangata-whaka-te  wairua. Na  a  koutou
 manaaki i rokohanga atu ai matou ki roto i ena taonga nunui.
 Kia ora ra e kore to tatou huihuitanga e tere te warewaretia.
                                 —Hakiwai  me  Tomoana.

Maehe 1. 1926. TE TOA  TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_373


          NGA RA O RENETI.
HE     ra nohopuku enei ra e 40 o Reneti. Kei te Inoi me te
      Rongopai mo  te Ratapu tuatahi o Reneti te whakaatu
      mo te kaupapa i waiho ai enei ra hei ra nohopuku mo
nga tangata o te Hahi. Ko nga kupu o te inoi e penei ana: —

      "E  te Ariki, i nohopuku koe mo matou inga ra e
    wha  tekau, i nga po e wha tekau; Whakakahangia
     matou ki te pehi i o matou hiahia, kia mate ai o matou
    kikokiko  i te Wairua: a, ka toko ake koe i roto i o
    matou  ngakau, meinga matou kia anga atu i runga i te
    tika, i te tapu; kia whakakororiatia ai koe. Tena koe
     te ora na, te kingi tahi na, i te Matua, i te Wairua
    Tapu, kotahi ano Atua, a ake ake ake. —Amine.

  Notemea  kua uru to tatou Ariki ki nga whakamatautau katoa
e pa nei ki te tangata, noreira ka mohio mai ia ki o tatou ngoi-
koretanga me nga tikanga hei whakakaha i a tatou, ina inoi atu
tatou ki a ia. Ara he whakaaro ki a tatou, i whakamatautauria
 ai ia.
  E  toru enei huarahi whakamatautau, i whakapangia ki a te
Karaiti, a ko aua huarahi ano hoki enei e whakapangia  mai
nei ki a tatou. Tuatahi: " Kiia iho kia meinga enei kohatu hei
 taro. " He whakamatautau  tenei i te taha ki te kikokiko. Tua-
 rua: I a ia i te keokeonga o te tempara. ka mea atu te rewera:
 " Rere atu ki raro. " kaore koe e mate. Na te ao tenei whaka-
 matautau. Tuatoru: Na te rewera te kupu: "Ko enei mea ka-
 toa e hoatu e ahau ki a  koe, ki te koropiko mai ki ahau. "
 Kaati kaore a te Karaiti i hinga i enei whakamatautau katoa—
 te taha ki te kikokiko, te taha ki te ao, te taha ki te rewera.
 Ko te kaha o te Karaiti ka riro mai hei kaha mo tatou, mehemea
 ka ripeneta tatou, ka tangi atu, ka inoi pono atu ki a ia.
   I te kauwhau a te Karaiti i te Rongopai a Matiu ka whakaatu
 ia i nga  kaupapa  e  noho  tika ai te tangata. Me   inoi.
 me  nohopuku, me   tuku  aroha, ara  ohaoha. Kaore  te
 kupu  " ohaoha " i hangai. Kaore  he  kupu  Maori  hei
 ata whakamarama    i tenei  kupu  a  te  pakeha  " alms-
 giving. " He hoatu mea ma  etahi i runga i te whakaaro aroha.
 aroha karaitiana. Kei konei te huarahi e manaaki nei te Ka-
 raitiana i nga pani, i nga rawakore, i nga tikanga hora i te
 rongopai ki nga iwi kei roto i te pouritanga e noho ana. Ma
 te inoi e patu nga whakamatautau a te rewera, ma te nohopu
 e peehi te taha ki te kikokiko, ma te ohaoha, ma te aroha ki
 etahi, e mate ai te whakawai a te ao. me te whakaaro apo i nga
 taonga o te ao.
   Kia kaha ki te inoi, ki te nohopuku, ki te manaaki i nga
 mahi  a te Atua i roto i enei ra o Reneti, kia maia ai tatou ki
 te hapai tika i to tatou whakapono.

374                TE TOA  TAKITINI. Maehe 1, 1926.


 HURA I TE KOHATU O PARATENE NGATA.
NO     te Taite ka whakawhiti nga morehu o te Hui i te awa o
       Waipu    ka tae ki Waiomatatini. Kei te taumata i runga
      tonu ake o Porourangi te urupa o nga rangatira o Ngati
Porou. Kei reira e takoto ana a Paratene Ngata. I tapaea mai
e A. T. Ngata ma Te Arawa ma Matatua e hura te kohatu o to
ratou matua. Ko  nga Minita i taua karakia ko  Te  Poihipi
Kohere, ko Pine Tamahori, ko Reweti Kohere, ko Mohi Eruini,
ko W, A. Te Waaka, ko Rangi Wharetini me Peneti. "I whai
waahi  katoa nga  Minita i roto i taua karakia. Na Rangite-
aorere o Te Arawa  i whakahua  te waiata tangi mo Paratene
na  Raureti Mokonuiarangi  i hura te kohatu, na Mataatua  te
waiata i muri iho. Na Ngati Kahungunu ki Moteo i hapai nga
himene.
  I whakaatu  a Peneti i te whakaaro nui o Paratene ki nga
huarahi o te matauranga, a ahako kua mate ia, tenei tona uri te
 tu nei i runga i nga iwi o te motu me te arahi haere i te iwi
nui tonu ki nga huarahi o te ora i tenei ra. Ahakoa no Ngati
 Porou ake a Paratene, he matua  ia no nga tamariki katoa o
 te iwi Maori e rapu nui ana i te whakapono i te matauranga.
 Ahakoa te taumaha o tona mate i whai-whakaaro tonu ia ki nga
 uri e tipu ake ana, a takoto rawa i a ia he kaupapa mo nga
 karahipi mo  nga tamariki o  Ngati Porou me  nga  manaaki-
 tanga mo nga tahua oranga Minita.
   I mihi a Peneti mo te ngakau papaku o nga uri o Paratene
 i waiho ai ma te huihuinga Maori anake e hura tona kohatu.
 I konei tonu te Kawana-tianara. te Pirimia te Pihopa, nga
 tangata e tika ana hei whakanui i tenei tangata rongo nui o te
 iwi Maori. Otira na te ngakau whakaiti ka kore e tonoa aua
 tangata nunui ka tukuna mai ma te ropu Maori e hura tona
 kohatu i tenei ra.
   Ko nga kupu kei te kohatu e penei ana: —
         HE TOHU  WHAKAMAHARA   KI A
          PARATENE NGATA.
       1 MATE 1 TE 15 O NGA RA  O TIHEMA, 1924.
          " He poutokomanawa no Porourangi
             He  kai-whakahaere no te iwi Maori. "

              HE PANUI.
                TE AUTE KARETI.
 HE      whakaatu  tenei ki nga  tamariki  tawhito o Te  Aute
        Kareti, ka tae mai  te  Kawana-tianara  a General  Sir
       Charles Fergusson. Baronet, G. C. M. G., K. C. B.. LL. D., ki
 te whakatakoto  i te kohatu o  te kokonga  o te  Whare-hui
  (Assembly  Hall) o  Te Aute  a te Hatarei, te 27 o nga  ra o
  Maehe, 1926. i te 2 o nga haora i te ahiahi.
   Haere mai  koutou me o koutou hoa ki te manaaki i te taonga
  a te iwi Maori. Mauria mai to koutou aroha ki to koutou kura.