Registered at the. G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
NAMA  50. HASTINGS. Hepetema  1, 1925.



    TE TOKOMAHA  O TE IWI MAORI.
KUA      tirohia e Atirikona Hapata Wiremu  te tokomaha o  te
      iwi Maori, a kua wehewehea e ia ki nga rohe Pihopa-
      tanga. Pera ano hoki tana whakariterite i te noho a nga
pakeha.
   Pihopatanga. Maori. Pakeha. Hahi Ingarangi
                                                     (Pakeha).
Akarana.............. 24, 476     370. 200     171. 363
Waiapu............... 19. 296     108. 233      50. 666
Wellington  (Poneke).... 6. 891     258, 385     117. 641
Nelson  ( Whakatu)...... 607      72. 258      33. 545
Christchurch.......... 1. 007     208. 240      92, 395
Dunedin............... 474     198. 524     45, 984
   Kia ora te Kai-whakaatu i enei kaute, hei maramatanga mo
nga morehu tupuna me  nga mokopuna  e tipu ake nei. —Etita. )


   KI NGA TAMARIKI WAWAHI  TAHAA.
HE     panui tenei ki a koutou. I noho te Advisory Board ki
       Poneke  ki te whiriwhiri mo  te whakawhiti  ki France
       ( Wiwi) o to koutou ropu whutu-pooro. Kotahi tonu te
wahi  taumaha: —"Ma   te huruhuru te manu ka rere! " Kei te
 takatu ra o koutou kaumatua.


      HUI NUI KI A NGATI POROU.
 KO     te hui nui o te Motu o te tau e takoto mai nei ka tu ki
       Tikitiki. Waiapu. Ko  te lake tuatahi he whakapuare i te
       whare-karakia whakamahara  ki nga hoia o Ngati Porou
 i hinga atu ki nga marae o te pakanga.
   Ko te lake tuarua he hui no nga tamariki o te Kotahitanga
 o Te Aute tae atu ki o ratou hoa e hautu mai nei  i nga mahi
 nunui i roto i tena iwi i tena iwi.
   Tera e tuturu te Hui nei mo waenganui o nga ra o Pepuere.
 Taria mai nga whakaatu  me nga powhiri.

          Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
               Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
   Me penei nga reta " Te Toa Takitini" Box 300, Hastings.

TE TOA TAKITINI
286                TE TOA  TAKITINI. Hepetema 1, 1925.
      TE OPE MANUAO O AMERIKA.

                  A. T. Ngata. M. A. M. P.
NO      te ata i maanu atu ai nga manuao  o  Amerika, i peka
      mai  nei ki Poneke, ka poroporoaki iho te rangatira o
      taua ope. a Atamira Kunehe:
  " E pouri ana o matau ngakau i a matau ka haere nei. Aha-
koa te poto o te wa nei. e rua ano nga wiki, kua hohonu rawa
ki roto ki a matau te aroha ki a koutou, ki to koutou whenua
 hoki.... Ko te wahi nui rawa ki a matau ko to matau tutataki
 tanga ki tenei iwi. ka korerorero tahi, ka piri he ngakau ki
 te ngakau, ka whiuwhiu kupu mo nga take o konei, o tua atu
 hoki, na ka eketia nga taumata e taea ai te titiro whanui....
 E rua-tekau-ma-rua mano  nga maua i peka mai  nei. i manaa-
 kitia nuitia nei e koutou. Ka hoki nga mano  nei. ka korero
 i a te kite-a-kanohi i ana korero. Ko matau hei kai-kauwhau
 mo koutou, mo  Nui Tireni hoki ki era wahi o te ao. "
   He maha  nga whai-korero. nga mihi hoki a nga apiha o ngu
 manuao  nei i nga marae o nga motu e rua i tae ai ratau: otira
 ko nga kupu nunui enei i runga ake nei.
   Kei te mohio te iwi i nga kura nei ki nga heke o Ingarangi
 nana i whakanoho  te taha rawhiti o Amerika i mua atu i te
 taenga mai o Kapene Kuki  ki enei motu. Ka tipu mai i kona
 te momo  Ingarihi ki Amerika. No taua wa i a Kapene Kuki ka
 tipu he pakanga, ko te take he kuare no te Kawanatanga o
 Ingarangi ki nga whakaaro o ona uri e noho ra i Amerika, ka
 tonoa kia utu takoha, kaore ra hoki he mangai  o Amerika  i
 roto i te Paremata  o Ingarangi. I hinga  a Ingarangi i tena
 pakanga, ka wehea a Amerika hei whenua motuhake, ka wha-
 katuria tona Kawanatanga, ka hangaia ona  ture, ka whaka
 haerea ana tikanga hei painga mona. Na ka takoto mai i reira
 he tauira mo nga koroni a Ingarangi i whakanoho ai i muri mai
 nei. ara. kia tae ki te wa e pakari ai ka tuku mai ai ki tena.
 koroni ki tena koroni i te mana ki te whakatu Kawanatanga,
 ki te hanga ture, ki te whakahaere tikanga mo nga take i pa
 motuhake  ki  a ratau, kia taake rawa ake ai ratau i o ratau
 rawa, na  ratau ano, ara na o ratau mangai i roto i to ratau na
 Paremata. Tae rawa mai ki te wa i noho nui ai te Ingarihi ki

Hepetema 1, 1925. TE TOA  TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_287


Ahitereria. ki Nui Tireni hoki kua marama  te kaupapa, na e
tu nei to tatau nei Paremata, e hanga nei i nga ture mo nga
iwi o enei moutere.
  Na. ka  tipu i konei te Marikena hei iwi nui. hei iwi whai
rawa, hei iwi kaha i te ao. Ko te kaupapa mai ia o te iwi he
Ingarihi, ko te reo he pera, ko nga tikanga, ko te kaupapa o
nga ture, o nga whakaaro, o te noho a te iwi. o nga mahi, o
nga whakahaere, i tipu mai ano i nga heke o Ingarangi. Engari
ko nga  mea o tawahi mai i hemanawa  ai ratau i whakarerea
atu.

  Na. he  whenua  nui a Amerika, he whenua  hou  i te wa i
whakanohia  iho ai e te ingarihi. Ka puhake mai  ki reira era
atu iwi o Oropi, te Tiamana, te Itari, te Ruhia, nga iwi kiri-ma
katoa o te ao. e kimi ana i te wahi mahorahora: he paheke mai
i nga ture taikaha, i nga whakamamaetanga  a nga kingi. Ko
etahi he potiki 110 nga kawai rangatira, ka tau nga rawa ki nga
 matamua, ka whiua ki te ao kimi ai i te ora. Ko etahi i takina
 e nga rongo o te whenua hou. o te whenua kei te papatipu tonu
 ona ngahere ona rawa kei te kopu o te whenua. Ka ngahau
 nga tai-tamariki o ia iwi, o ia iwi. te hunga hihiko nga nga-
kau  ki te whakatipu hou i nga mahi  a o ratau tipuna ki te
 papatua nei. Ko te hunga i pakanga ki nga ture taimaha o o
 ratau na whenua  tipu, ko te hunga i hoha  ki nga tikanga
 whakarihariha  a nga kingi, a nga ariki, ko ratau enei nana i
 whakanoho  a Amerika. Na. ka pokepokea nga toto o nga iwi
 maha, ka whakaranua tetahi ki tetahi, otira ko te ia o aua toto
 ko tera ano i maringi mai ra i Ingarangi. Haunga hoki te iwi
 kiri mangu o Awherika  mai. i haere pononga mai era ki Ameri-
 ka, hei taurekareka mahi i nga mahi o nga repo, o nga whenua
 wera, e kore nei e taea e te iwi kiri-ma. Kei wahi ke i a ratau
 tenei korero, i te tau i wehe atu ai Amerika i Ingarangi e toru
 ano miriona te tokomaha o nga Marikena: na. kua tipu i naia-
 nei ki te kotahi-rau-tekau-ma-rima  miriona!

   I ahu mai  ra te ope manuao nei i nga miriona kotahi rau
 nei. a ka hoki atu te rua tekau ma  rua mano  ra ki a ratau
 korero atu ai i te ahua o Ahitereria. o Nui Tireni, o nga uri hoki
 a enei o nga heke mai o Ingarangi.
   Kaore ano i mahea te pawa o nga pu repo i te pakanga nui
 ka taha ake nei. kaore ano i ata tau te rangi marie ki nga iwi,
 ka  tautapatia e nga matakite tera e whitia mai ki tenei moana.
 ki te Moana-nui-a-Kiwa nga pakanga nunui o tenei whakatipu-
 ranga e heke  iho nei. Ka riro ra hoki nga ope manuao a te
 Tiamana, ka memeha  a te Ruhia, ka waiho ake i te mata o nga
  wai ko a te Ingarihi, ko a te Marikena, ko a te Tiapani. Na,
  kei te taha o te Moana-nui-a-Kiwa e pae haere ana enei iwi e
  toru, te Tiapani ratau ko nga iwi i piri ki a ia. te Marikena, nga
  moutere i raro i te mana o Ingarangi. E kore ranei e tautohe-
  tohe a ona ra? E rere ana nga wai e whai ana ki nga whawha-

288\_\_\_\_\_\_\_        TE TOA  TAKITINI. Hepetema 1, 1925.

rua, ki nga koawaawa  hei rerenga: ka titorehia te rakau ka
whai ano i te ahua o tona kakano. A. e kore ia nei nga iwi
noho apiapi o te ao e konohi ki nga wahi ahua watea o te ao.
ki reira whakakainga  ai?  Ko   Ahitereria ra. ko Nui Tireni.
ko era atu o nga moutere o  te moana, ko etahi wahi whanui
tonu o  Amerika kei te tirohia mai e aua iwi noho  apiapi ra
kei te watea tonu. Na. ko te moana ano he huanui whakawhiti-
whiti mo nga iwi nui ki a ratau tumanako maha.
  Tera ra nga tohunga  o tetahi iwi. o tetahi iwi kei te arohi
haere i enei take. Tera pea ona nohanga korero i ona whenua
e ki atu ai tetahi ki tetahi: "Kei te maharahara matau ki nga
ahua  o te ao. kei te awangawanga ki nga ra e heke iho nei.
Ara  o koutou taina, he kohungahunga, he potiki rawa nei, e
whakaririka  mai  ra i te tai tonga. Haere, whakatakina  atu,
me  kore e kite mai i o ratau tuakana, ka mohio mai he whanau
kotahi. "
  Ehara, he kimihanga  tenei na te whakaaro i te tino take i
peka  mai ai tenei ope manuao  nui whakaharahara  ki tenei
wahi  o te ao rere haere ai. He tika ko tetahi wahi nui o te
haere, he whakaako  i nga heramana, he mea kia matatau nga
apiha  ki te whekatere-a ropu i o ratau waka i te moana, he
whakatangatanga i nga rakau o te whawhai moana.
  Ko  tetahi mea nui rawa ia ki te whakapiri haere o nga uri
i tipu mai ra i te kawai kotahi i Ingarangi, kia tuhonohono nga
whakaaro  ahakoa wehewehe  nga Kawanatanga. E  kiia ana
hoki, mehemea  e whakakotahi ana nga  iwi e korero ana i te
reo Ingarihi ka takoto noa te ao i te aio.
  Ko  nga korero ia o te ahua o nga manuao nei. o nga mana-
 aki ki a ratau, o a ratau mihi, kei nga nupepa pakeha ena, e
kore e taea te tuhituhi ki konei.


           TIRITI O WAITANGI.
                 (WAHI  TUARUA. )
               HE TITIRO  WHAKAMUA.
                       Na R. T. K.

     Ko te wahi matahi  o enei korero kei te Nama  49. )
        " Tenei  tetahi ui. No  te tau  1840  ka hainatia te Tiriti
      o Waitangi, a ka  taka tatou te Maori  ki nga whakahaere   a
     te pakeha. 1 enei tau e 84 e pehea ana ta taua tu Maori
     i roto i te iwi pakeha?
       "Tuarua: I tenei tau 1924 ahu ake nei mo te 84 tau ka
     pehea ano  ta taua tu ta te Maori i roto i te pakeha? "

                                           —Herepete  Rapihana.
                                                   Mei, 1924.

Hepetema 1, 1925. TE TOA   TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_289

E KORO, e Herepete, kua whakautua e au te wahi tuatahi
       o to ui. Kahore i pakeke rawa te whakautu i te mea e
       marama   ana  to taua tu  to te Maori  mai  o  te Tiriti, o
Waitangi ki tenei ra engari i aku korero ko nga mate anake i
pa ki te Maori i whakatakina e au kahore nga painga o to taua
urunga ki roto o te pakehatanga no te mea he nui nga painga.
E kore e nui aku kupu mo te taha ki te whakapono ehara hoki
tena i te hua 110 te Tiriti o Waitangi engari ko te painga nui
whakaharahara  tenei i whakawhiwhia ai te Iwi Maori. Na  te
Rongo  Pai i mutu ai nga pakanga totonui i waenganui i nga
iwi i nga hapu  Maori; i mutu  ai te kai-tangata: i noho ai i
runga  i te humarie: i au ai te moe. I kiia ra e Te Whaka-
tihi. " E whakapono e au e Ihu Karaiti, na konei hoki e au e
moe  noa e te paenga  o taku maara e Te Pirahirahi. " Na  te
whakapono   i uru ai te Maori he ao hou: i whiti mai ai i te
pouritanga ki te maramatanga.
  Ko  tetahi painga nui i whakawhiwhia   e te pakeha ki te
Maori  ko te kura—he  taonga tino nui tenei. Na  te kura, na
te mohio ki te reo Ingarihi, ki te korero i nga pukapuka, i nga
nupepa, a te pakeha, i tiaho ai he maramatanga nui ki te tangata
Maori: i whanui ai ona  whakaaro, i whakawhaiti  mai te ao
ki roto o ena kanohi. Ko  te tangata kuware, kaore nei i te
kura, kahore ano nga kanohi kia titiro noa. Kei te kapo tonu
ia. Ko  te tino taonga o te matauranga ehara i te mea ko te
whiwhi  ki nga mahi  moni no te mea ko nga tangata tino kaka-
ma   ki te whakapuranga i tenei mea i te moni ehara i nga
tangata matau  rawa—ko   te taonga nui o te matauranga ko te
pikinga o te tangata i te pouri ki te marama. Ko te tohu ranga-
tira o U" pakeha ko tona matau, ehara  i nga moni. Ahakoa
pehea  te nui o te moni i te tangata me he mea ia he tutua e
kore  rawa ia e uru  ki te ranga i o nga rangatira. Na te Tiriti
o Waitangi  ka whakaakona   a tatau tamariki i runga i te kore
utu. Anei  rawa te he he  porori no te piki o  te Iwi Maori
ki te matauranga ki nga turanga teitei o te pakeha. He tino
 torutoru rawa o taua tamariki e tae ana ki nga kareti kaore i
 rite ki te pakeha. Ma nga kareti hoki e tupu ai he tangata nu-
 nui mo taua mo  te Maori—he  pihopa, he atirikona, he mahita
 tumuaki mo Te Aute. mo  Hukarere, mo  Tipene, mo Turakina.
 mo Wikitoria me Waerenga-a-hika: he  tiati he roia, he
 takuta. he apiha Kawanatanga, he aha he aha Ko te ahua
 o te Maori i enei ra pera me nga tangata e Kipeono i meingatia
 nei e Iharaira hei, tapatapahi rakau hei utuutu wai. " ara hei
 pononga. Ko  te whakaaro tena o te nuinga o te pakeha, ko nga
 Maori   hei kai-mahi ma  •:. >u i te mea he ma o ratou kiri, he
 parauri to  lul:. -. o; e tikanga ia ko te Maori ko te tangata
 whenua hei ]-: u"j;; •= «?••; ko te pakeha ano ko te manene  hei  po-
 nanga. Ko te mate nui o te Maori i noho ai ia  hei pononga
 na te ngaron o -»: -. ti v, whenua. He iwi whakahi te Maori otira
 ki te ngaro tona whakahi ko tona tutuatanga. Kaore oku

   NGA  PAIPERA    HOU. --Kua tae mai nga Paipera  hou kei  a
 Mihi   Wiremu. Hukarere Nepia. Ko  te utu e nga Kiripai e
 8  Kiri noa e 5/-.

290                TE TOA  TAKITINI. Hepetema 1, 1925.
minamina  rawa ki nga tikanga katoa a te pakeha, e kore hoki
au e ki he mea pai kia rite tonu te ahua o te Maori ki te pakeha.
He  orangataikaha te oranga o te pakeha; e whakaritea ana e te
pakeha  te ahua o te tangata ki te mihini e huri tonu nei i te
ao i te po, kaore he okiokitanga. He nui nga tikanga papai
a te Maori e kore rawa e tika kia ngaro; he nui ano hoki nga
tikanga he. he mea pai kia whakarerea. He  nui nga tikanga
papai a te pakeha he nui ano hoki ana tikanga kikino. He iwi
aroha taua te Maori, he iwi atawhai tangata, tena ko te pakeha
he iwi  whakatangata ke. Ko  to te pakeha tino whakaaro ko te
moni: e wharikitia ana nga mea  katoa ki raro o te kaupapa
moni. Ko  te tino Maori, ko te tino tangata, ko te tangata e
hohou  ana i nga tikanga pai ana ake a te Maori me nga tikanga
 pa; a te pakeha.
   Ko tetahi pai ano i whakawhiwhia   ki te Maori i raro i te
 Tiriti o Waitangi ko te mana pooti, ko te uru hoki o te Maori
 ki ngu whare e rua o te Paremete. Tokowha  nga Maori o  te
 whare o raro tokorua o te whare o runga. I tenei ra ko tetahi
 o nga minita o te Karauna ara ko Maui  Pomare, he  Maori, a
 kua whakawhiwhia  hofli ia ki te tohu honore. I tenei ra ano
 he mana nui to nga mema  Maori i te taurite tonu o nga taha
 e rua e kore rawa te Kawanatanga e whakahawea ki nga mema
 Maori. Na  te mana o nga mema  Maori ka pupuri tonu a Te
 Kooti i te turanga minita mo te taha Maori. He nui  nga iwi
 Maori i te ao kahore i te whakawhiwhia ki te mana pooti.
   Na te mana o Ingarangi i hipoki nei i a taua i kore ai taua e
 raupatutia, e whakataurekarekatia, e era atu iwi kaha; i noho
 ai taua i runga i te rangimarie. He painga nui whakaharahara
 tenei. Ko  tenei te hua tino nui o te Tiriti o Waitangi ki te Iwi
 Maori.
              HE  TITIRO WHAKAMUA.
   E ui ana a Herepete, e pehea to taua ahua to te Maori a enei
 tau e 84 e tu mai nei. He uaua te whakahoki i tenei patai no te
 mea  e titiro whakamua ana ki te takiwa roa. ki nga ra kei te
 aroaro tonu, kahore ano kia mohiotia he pehea ra ara he titiro
 poropiti. Heoi ano ta tatou e mohio ai ko nga mea kua paenga.
 ko nga mea  ranei e kitea ana inaianei.
   E pehea to taua ahua a nga tau e 84 e heke iho nei? Ko te
 mea  e marama  ana au, e kore e hapa te ngaro, te reo Maori.
 Kua  poriro noa  iho te korero a te tamariki i te reo o ratou
 tipuna; kua whai haere te ahua i te tikanga o te reo Ingarihi.
 Kahore  te reo Maori i te whakaakona ki nga kura, kahore hoki
 i te whakaakona  e nga matua. Ko  etahi matua kahore  i te
 pai kia ako  a ratou tamariki i te reo Maori. I whakataetae  te
 tamaiti a  tetahi Maori matau  mo te moni  a Te  Makarini, he
 tamaiti matau  a e riro i a ia taua moni me i mohio  ia ki te reo
 Maori. I te mea kahore ia i mohio ki te reo o ona matua tango-
 hia ana e 200 nga maaka. Hei tapiri atu ki te kore e whaka-

Hepetema 1, 1925. TE  TOA  TAKITINI. 291
akona ki te reo Maori ko te haere ke ki nga kura pakeha, ko
te kore e haere ki Te Aute. Ko Te Aute tetahi o nga tino kura
o Nui  Tireni inaianei. Tirohia a Apirana  Ngata, kei te tuku
tonu i ana tamariki ki Te Aute, ki te kura i whakaakona ai ia.
E whai ana ranei etahi tangata kia nui ake a ratou tamariki i a
Apirana?
  Ko  tetahi mea e kore e taea te kaupare ko te ngaro o te
Maori ki roto o te pakeha. Ko te hunga hei whakahohoro  i
tenei ahuatanga ko te hunga e kore nei e whakaako i a ratou
tamariki ki te reo Maori, e tuku ke nei i a ratou tamariki ki nga
kareti pakeha. Ko enei tamariki hoki tera e whakahawea ki te
Maori. Me  ki ake e au i konei ka nui te whai o nga kotiro
matau o toku takiwa he Maori ano he tane ma ratou, ruarua nei
e whai ana i te pakeha.

     Otira ko te hiahia o Herepete  ko  te tu o te Maori: e  tu
rangatira ranei, e tu pononga ranei; e whai-rawa ranei, e noho
porohe ranei i te ao. Ki toku whakaaro e kore te Maori e tu
rangatira; ko to ratou nuinga hei kai-mahi. hei pononga ma
te pakeha. A te wa e tino nui ai te pakeha, e pipiri ai. e tau-
tutetute ai. ka romia te Maori e te pakeha. Ko te nuinga o te
Maori  inaianei he kai-mahi na te pakeha a ko etahi kua pati-
pati ki te pakeha, kua rite ki te kuri e tata nei te waero ki tona
rangatira. E penei ai te tu o te Maori na te kore whenua. Ko
nga hapu anake e mau ana ki o ratou whenua e kore e noho
pononga  ma te pakeha. Ka mutu  tonu te oranga tika mo te
Maori ko te whenua  anake. Ki te kore tena, hei pononga ia.
Ko  nga roia, ko nga takuta, ko nga tangata hokohoko Maori
e kore e manaakitia e te pakeha a kaore tonu hoki i te manaa-
kitia e etahi Maori. He tika e  whiwhi  etahi Maori  ki etahi
Hiranga nunui o te pakeha engari takitahi nei, ko nga tangata
tino matau. Kaore te pakeha e pai kia whakawhiwhia te Maori
ki  nga turanga nunui. No te tau 1814 ka u mai te whakapono
 ki enei moutere otira kahore ano kia maha nga tau i tu ai te
kenana  tuatahi o te Maori ehara i te mea he kore tangata tika
i nga tau maha ka pahure nei engari he kore noa iho i mahara-
 tia. he kore no te Maori i hiahiatia kia tu i nga turanga teitei.
 He aha te pai o nga kura Maori me he mea he torutoru rawa
 nga Maori e tika ana hei kai-whakaako? Ahea  ano tu ai he
 Maori hoi tiati mo te Kooti Whenua   Maori?  Kei  runga noa
 atu etahi Maori i etahi pakeha e whakaturia ana hei tiati. ahea
ano whakawateatia ai nga tari Maori mo te Maori anake?
   E marama ana. e koro. Herepete. kahore taku titiro whaka-
 mua mo te ahua o te Maori a enei tau maha e heke iho nei. i te
 ahuareka engari kei te tumatatenga. No te mea ahakoa kua
 matorutia te Maori ki roto o te whakapono, o te maramatanga.
 kei te ao tawhito rawa atu etahi hapu, etahi iwi; kei te kahaki-
 hakina noatia e nga whakaakoranga maha, e nga hahi huhua,
 e nga tohunga tokomaha. Ko te tino hua o enei mea katoa
 ko te whakataumaha, ko te whakapouri, ko te whakapokaikaha.

292                TE TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1925.


i te tangata. E kore te taima raua ko te pakeha e tatari ki nga
tangata porori, ki nga tangata auto, ki nga tangata rorirori. No
te pakeha enei ra. na reira e mau ki te matauranga o te pakeha.
Kaati  te maumau  taima te maumau  moni, ki te inu waipiro, ki
te haurangi, ki te whai tohunga. Whaia te whakapono tika hei
tohutohu, hei whakangungu-rakau  ki nga matia muramura e
te rewera, kia tipu ai taua hei iwi kaha ki te ao. kia hapa ai
taku kupu ko te mutunga o te nuinga o te Iwi Maori hei pono-
nga ma  te pakeha. He pono te korero ma te tika ka kake ai te
iwi.
  Ka  hoki pea. e Koro, e Herepete, to ui. Ma  te Atua  te Iwi
Maori e okooko ki ona ringaringa e manaaki.
                      (Ko te mutunga. )


         TE TIRITI O WAITANGI.
                    Na T. Wi Repa.
KO      tetahi take hoha tenei a tatau a te iwi Maori. Kua
      waiho  tenei hei kaupapa mo tetahi " hahi " kei roto ia
       tatau. Ta au e tamariki  ana i Te Aute, e  rongorongo
ana au i tenei take, ko Heretaunga hoki te whenua o nga whaka-
haere  o taua take, ko Te Waipatu  te tuunga o te Paremata.
Na  Henare Tomoana  ratau ko ona hoa rangatira o Heretaunga
i tiki taua taonga i Ngapuhi, ko Mohi Te Atahikoia raua ko
Ihaia Hutana nga morehu  o taua ropu e ora mai nei. Kia ora
korua e koro ma, nga morehu  kaumatua, nga mangai  o te iwi
i era ra, nga waihotanga iho a o korua tuakana. Kia ora hoki
a korua tamariki, me a korua mokopuna  o te ao hou. e noho-
mai  na i roto o Heretaunga.
   Kia hoki ake  ki te take o te korero nei. ara ki te Tiriti o
Waitangi. He  maha  nga tangata, tane wahine o tenei takiwa
ingoa e mohiotia ana, engari ko te tikanga o aua kupu e toru
kaore  e mohio  he aha taua  mea  te Tiriti o Waitangi. Ko  te
kaore e mohio. Pai noa atu hoki au kia kauaka ratau e pore-
area ake he  aha rawa ra te tikanga o taua mea o  to Tiriti o
Waitangi.
  Ehara  taku i te whakamarama   mo  taua Tiriti kaore e ta -n
e  au tena. Kaore  hoki e  taea e tetahi tangata ehara nei i te
roia. Kaore ano hoki  e taea e nga roia katoa.
   Ko tenei kupu   ko te  "Tiriti, " he whakamaoritanga no te
kupu  pakeha, "Treaty. "  E  rongo ana tatau i te "Treaty of
Versailles, " te Kawenata o te whakamutunga o te Pakanga nui
a te ao ka hori ake. Tera ano etahi o mua  atu: "The Treaty
of Berlin. " the " Treaty of Utreeht. " o whea  ake. o whea ake.
Te  tikanga o taua kupu o te " Treaty. " he korero whakapai i
waenganui  i etahi iwi tangata-ke. Ka  mutu  ta raua pakanga,
ka  haere ki tetahi wahi i te whanga noa atu " Treat" ai. Ka

Hepetema 1, 1925. TE  TOA  TAKITINI. 293


mutu  ka tatu a raua korero, ka whaka kaupapatia ki runga
kiri-hipi (parchment), a. ka kiia  tena ko te Kawenata  o  te
Tiriti: ara tona ingoa poto ko te Tiriti.
  Ko  tenei pukapuka  ko  te Tiriti ( Treaty) e tiakina ana e
tetahi wahanga o nga ture o te ao: " International Law. " Ture
whakahaere  i nga tikanga mahi, aha ranei, i waenganui i nga
iwi he mana ko to tetahi me to tetahi he kingi ke to tetahi me
totetahi penei i te Ingarihi me Te Wiwi: i te Ingarihi, me te
Itariana; i te Ingarihi me te Marikena: i te Ingarihi me te Tia-
mana. Ko  tenei wahanga ture kaore e mohio  ana  nga roia
katoa. Tera ano te hunga whiriwhiri o nga roia e kia ana he
tohunga  mo  enei ture: ara ki te reo Ingarihi: "An authority
on International Law " Mehemea  ki te pa he raruraru ki wae-
nganui i nga iwi nunui e rua o te ao. ehara ma nga roia wha-
kawa   haurangi nei. nama  nei ranei, e tirotiro taua " kohi. "
engari ma nga tohunga ono o tera wahanga o  te Ture. Ki
te haere te Pirimia, '"te Minita ranei mo nga mea  o Waho"'
 (Secretary for Foreign Affairs) ki te whakairo korero Tiriti ki
tetahi iwi ke. ka mauria e ia nga tohunga o tenei wahanga
 ture hei tohutohu ia ia. Kaore he uaua o nga kupu o te Tiriti.
 Otira, ahakoa ngawari, marama ranei aua kupu ki te titiro atu
 a te kanohi kuare, kei nga tohunga o nga " International Law, "
 e marama  any mai ona ahua katoa: ona uaua-tanga, ona nga-
 waritanga ranei. E hara hoki i te mea kei te taha anake ki te
 Ingarihi aua tohunga. He tohunga ano o tera taha. No reira
 haere ana mai  ae matauranga, haere atu ana he matauranga.
 Kia marama   tatau, kore e hiko noa ake ana te Kingi, te Pirimia,
 te Perehitini ranei o nga iwi nunui ka tono inga tangata kaore
 i kurangia, i ata akona ranei ki aua momo Ture. hei tohutohu
 ia ratau.
   Me  hoki mai  ano tatau ki te Tiriti o Waitangi ko au nei. he
 tohunga no  nga mate o  te tinana o te tangata. Kaore tooku
 oranga, tooku hinengaro i hoatu hei ako i nga ture o to tatau
 whenua. Otira. he mohio au ki te reo Maori, ki te reo inga-
 rihi, ki te reo Wiwi ki te reo Ratina me  tetahi wahi  paku
 nei e te reo Kariki. Ahakoa  ru enei matauranga, e ki pono
 ana au. kaore au e kaha ki te whakamarama i nga tikanga o te
 Tiriti o Waitangi ki tetahi Maori kuare  nei. he mohio  nooku
 tera ke atu nga tino whakamarama  kei roto kei nga " Interna-
 tional Laws " kei roto kei nga "Law Library " o te Motu a ma
                                                                                                                      
 nga tohunga anake ka taea.
    '•"'•tu P s.; alii le maha o nga roia e to tatau whenua kaore e
 mohio ki enei wahanga ture. Ko te take ratau i kore ai e aro
 ake. kaore hoki to latau nei whenua e pa atu ana ki nga mahi
 " Tiriti"  i waenganui o nga iwi nunui o te ao. Ko  te whenua
 matua anake ara ko Ingarangi hei hanga, hei haina hoki i ana

    Mo te t: > r,:. ire k;.. on- >••. -; nv-a lu-i rite ki te WOODS GREAT.
 PEPPERMINT CURE.

294  \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE   TO A TAKITINI. Hepetema 1, 1925.


Tiriti. Kei te Tiriti rawa o Versailles, te Kawenata o te whaka-
mutunga  i te pakanga nui ka hori ake nei, ka tahi ano nga
Pirimia o te Emepaea  ka haina. 1 haina to tatau nei Pirimia,
a Te Maahi  i mate tata ake nei.
  I tupono hoki te Tiriti o Waitangi, he Kawenata i waenganui
i te Kuini o Ingarangi, me te iwi Maori. Kaore  nga roia o Nui
Tireni e mohio  ki nga ture International, kaore hoki e mohio
ki nga whakahaere  a te Maori.
  Otira ki tooku whakaaro, kotahi tonu te tohunga kei Niu
Tireni nei mana  e marama  ai kia tatau taua Tiriti o Waitangi.
He  roia ia i ata kurangia. He  marama  ia ki nga taha  e rua,
taha Ture International, taha Maori. Tetahi no tona pakunga
mai  ano ia i uru ai ki nga hui Maori mo  te Tiriti o Waitangi.
Kua  pataia e ia nga whakaaro o Taute ma. o Te Kupa ma, o era
atu roia rongonui mo  runga mo  tenei take. He mema   ia no
te Paremata  i naianei. Kei  roto i taua whare  e korerorerotia
ana  taua Tiriti ia tau ia tau. Taua tohunga ko Apirana Tu-
rupa Ngata. M. A.. LL. B.
  Nui  atu te marama kia au o ana whakamarama   e takoto nei
i roto i te " Toa "' mo taua Tiriti. Kaore e kitea e tooku hine-
ngaro nga wahi o te Tiriti nei i waho atu i ona whakamarama
hei Kapohanga  mai ma  tetahi atu "roia o ro ngahere" (bush
lawyer) hei kaupapa Hahi hou mana. Mehemea  he korero mo
tetahi ki nga mate o te tinana o te tangata, kei runga ake tooku
 tohungatanga i to Apirana. Tena mo  te Tiriti nei, e tama ma
ko  te waiu tonu tena nana tena tangata i whangai. Tupono
 hoki i onokia tena purapura ki roto ki te hinengaro wairakau.
   Te take o tenei tuhituhinga he whakaatu tonu ake i te kore
 mohio o oku nei. me tetahi ropu nei noa atu mo tenei kaupapa
 mo te Tiriti o Waitangi. Kaore  noa hoki matau  nei e porearea
 ake. Taku  whakatonga ake, ko te hunga e korero nei mo te
 Tiriti nei ko te hunga i eke ki ta te pakeha e mea nei: "I
 peeke ratau i te hoiho i mahue. No te mutunga o te reehi, ka
 haere ano  ratau ki te mataaho  kia utua mai  he  ' tiwi' ma
 ratau. "
 I
TE HUI TAKIWA O TE ATIRIKONATANGA O
               HAKI PEI.

  •TU te Hui Takiwa o nga  Pariha o Haki Pei Moteo  i te 30
    me te 31 o nga ra o Akuhata, 1925. Ko nga mema enei i
     tae mai: —
  Perehitini: Te Pihopa o Waiapu.
  Atirikona: W. J. Simkin.
  Nga  Minita: Waipatu. F. A. Bennett (Kai-tirotiro); Mohaka
me  te Wairoa. Hemi  Huata: Moteo, Peni Hakiwai.

  Ka  pa te mate mare  ki te tamariki whangaia ki te WOODS'
GREAT PEPPERMINT CURE.

Hepetema 1, 1925. TE TOA  TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_295


  Mangai-reimana. —Moteo: Porokoru  Mapu. Omahu: Bob
Tutaki. Waiohiki: Kurupo  Tareha. Westshore  me  Miani: J.
Karaitiana. Wharerangi: Nirai Aporo. Waipawa: Hemi  Ra-
paea. Porangahau: Hare R. Edwards. Waipatu: P. H. To-
moana. Kohupatiki: Te Hore  Chadwick. Te  Hauke: Hori
Tupaea. Waimarama: Kato Nepe. Taniwaka: Reihana Ka-
raha. Wairoa: Rewi   Tamihana. Rangiahua: Pene  Hema.
Mohaka: Awhi Te Kahu. Waihua: Neri Hokena.
  I tae mai te whakaatu a enei mo to ratou pouri mo te korenga
e watea ki te haere mai: —A. Maaka o Takapau, Takuta Tatere
o  Taniwaka. Ture  Kirihi o Waimarama, me  Hurikino o  Te
Pakipaki.
   I whakapuaretia to Hui  e te Pihopa ki te inoi. Ka  mutu
 ka whai-korero te Pihopa I mo tera putanga o te pepa ka perehi
 ai tana whai-korero).

     NGA  MOTINI I WHAKAHAERETIA   E TE HUI.
   1. Na Hori  Tupaea  i motini, na Hemi  Huata  i tautoko: —
 " Kua tae tenei ki te wa e tika ana hei whakahaerenga tikanga
 ma tatou ma Te Hahi  Maori i etahi huarahi e taea ai te whaka-
 rahi ake o te oranga-a-tau mo a tatou minita. "
   Otira i whakaatu Te Pihopa  kaore e taea te whakahaere i
 tenei motini i tenei wa engari me  ata waiho atu kia tae ki te
 wa e tu ai Te Pihopa mo te Hahi Maori, katahi ka whakahaere
 ai. Engari kei te tika tonu tenei motini.
   2. Na Awhi  Te Kahu  i motini na Neri Hokena i tautoko: —
 " Kia tu Te Hui Takiwa a tenei tau e heke iho nei ki Mohaka. "
   Te whakamarama   a Te Pihopa  me waiho ma  Te Pihopa
 Maori  hou tenei take e whakarite.
   3. Na Rev. Hakiwai i motini, na P. H. Tomoana i tautoko: —
 "Kia  puta he whakamihi  ma  tenei hui mo te pai o te whai-
 korero a Te Pihopa  a kia perehitia ki Te Toa Takitini me te
 tuku hoki i nga perehitanga ki Te Iwi Maori. "
   Paahitia ana.
   4. I patai a Repanga: "Mehemea ka taea te whakahaere o te
 mahi  i te Whare-karakia o Tongoio i tenei tau. "
    I whakamarama   a  Atirikona Simkin  i nga rarurarutanga.
 Mehemea   ka kitea he tikanga hei apiti ki te kaupapa o te moni
  e toe ana. tera e tere te whakaara i taua whare. Ko te utu mo
  taua whare £1. 200. Ko  te moni kua  takoto £750. I whaka-
 marama  Te Pihopa  kaore e oti taua whare i te moni kua takoto
  a me kaha a Repanga me  tona iwi ki te kohi kia nui ake te
  moni, engari ko te ahua mo te whare me pera i te ahua tuatahi.
  a me whaka  oti taua whare notemea  kua oti ke etahi o nga
  mea, ara nga wini, me nga toa. me nga rakau mo te tuanui. Ko
  te mauranga  atu i nga pereki me era atu taonga i Nepia ki
  Tangoio kei te waiho atu ma nga Maori ano e whakahaere.

296\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE   TOA TAKITINI. Hepetema 1, 1925.


  5. Nga patai me nga whakautu a Te Pihopa.
   (a) Ka taea ranei te whakangawari ake nga tohutohu I paa-
      hitia e te hui i noho nei ki Rotorua i te 23 me te 24 o
      Kune  ara kia waiho mo nga ra timatanga o Hanuere ka
      timata ai te mana o aua whakaritenga. —P. H. Tomoana.
   (b) Ka taea ranei te korerorero mo te uru noatu o nga tama-
       riki o Heretaunga ki roto i nga kura o Te Aute me Hu-
      karere?—P. H. Tomoana.
   (c) Ka taea ranei te whakauru atu i te ingoa o nga anahera
       ki roto i nga inoi taurangi?—Rev. Huata.
   (d) Ka whaimana  ranei nga tangata kaore nei i whakaungia
      kia tu hei reimana?—P. Mapu.
   (e) Mo te tanu tupapaku i nga mea kua uru atu ki te hahi
      Ratana: Ka  whaimana  ranei nga minita ki te tanu, ina
      tonoa mai i runga i te whakaaro o te tupapaku i a ia e
       ora ana kia riro ma tenei hahi ia e tanu. a. me tona
      ripeneta hoki?—P. H. Tomoana.
   if) Ka  whaimana  ranei te tanu i nga tamariki i iriiria e te
      hahi a uru atu ana ki te hahi Ratana?—J. K. Rapaea.
   ( g) Ka whaimana  ranei a Rev. Huata ki te haere i roto i nga
       rohe o te pariha  Te Wairoa i te mea kua  unu nei a
      Rev. Manaro i a ia?—Rewi Tamihana.
   (h) Ka taea ranei e te Pihopa te haere ake ki Rangiahua ina
       tae ake ia ki Te Wairoa?—Peene.
   (i) Ana ano ranei tetahi tahua moni a te Hahi e  ahei ai
       nga Pariha Maori  ki te nama  moni hei hanga  whare
       karakia, whare   minita, whare   mihana ranei. Te
       whakamarama   he hiahia no matou no nga  tangata o te
       hahi i Porangahau ki te hanga whare karakia pohatu mo
       matou i temea kua kaha rawa te pakaru o te whare ta-
       whito, a he uaua te kitea katoatia o  te moni  inaianei
      engari ki te taea te tuku mai he pauna mo te pauna e
       te hahi, katahi ka mania ka ngawari te taha kia matou.
       —H. R. Erueti.
   (k) Pehea ngu tupapaku o te hahi Ratana i te mea he urupa
       no  te whare karakia ka tana ranei te tanu ki roto i aua
; v  urupa?—Rev. Hakiwai.
   He nui te mihi o Te Pihopa ki nga patai me te whakaatu
 hoki  i tena aroha me tona tangi tahi  hoki i roto tena  ngakau
mo te putanga ake o enei raruraru i waenganui i te iwi  i paku-                                                                                                                                                                                                                                                                                              
 ru atu ai etahi ki waho o te haki i runga i nga tikanga o te
 hahi Ratana. I tohutohu ia kia kaha kia u ki te Whakapono
 Matua tima-'!r.: r. iinKi'r !-~ai i o Te  Karaiti tuku iho ki Ana  ai'.; '••••"-> te
 mai ki whakaupporial k^  -vhi-r^kurpi-pr'ar:, ':;; ' '. Te Whakapono Karaitir; i!?- '^\\-i
 iho ki tenei ra, tae mai nei ki te ra i  whakapororarutia ai ratou,
 ka  mahue iho te hahi ka peke atu ki wahike. K-iiar. ei te tangi
 me te pouri o te ngakau mo ratou me te aroha iho ki nga
 patai. Ko  nga tikanga o te hahi ho mea i whakaotia i runga i

Hepetema 1, 1925. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_297


te rapunga a nga ropu i huihui tae iho hoki ki tenei o nga
hui i tu nei ki Rotorua i whakaritea ai nga kupu tohutohu i
panuitia ra i roto i Te Toa Takitini, he mea era i whakaritea
e te Ropu  i kohiritia ki te tirotiro i nga tikanga e whakararu-
raru nei i nga kaupapa  Karaitiana. Ko  nga  whakamarama
katoa kei roto i te kauwhau.

          KO  NGA   WHAKAUTU      MO  NGA  PATAI.
   (a) Na Te Ropu  Huihui  tenei whakaritenga, ehara i te
       tangata takitahi. E kore e taea te ki. i panaia atu ratou.
      kaore, engari ko ratou i rere atu ki waho i te kaupapa o
       te hahi. Otira kei te mamae  kei te tangi atu te ngakau
       kia ratou, a. ina tao ki te wa e kite iho ai ratou 5 te he o
      te rerenga atu ki waho a ka mahara ki to hoki mai tukua
       mai e te ngakau karaitiana, ina ripeneta ratou. He maha
       o taua hunga kua rere atu nei ki waho kaore i te mara-
       ma ki te ahua o ta ratou hainatanga, na reira kia kaha
       ki te whakamarama na te maramatanga hoki o etahi.
       e noho tahi nei tatou. Kaore ratou i te panau i roto i
       nga karakiatanga. Pai tonu ratou kia haere mai. Engari
       kaua ratou hei tango karakia.
   (b) Ae. he putake hoki tena e Uka  ana kia kaha te titiro
       atu. me tuku  a-motini mai kia korero ai to hui mo tena
       putake.
   (c) Tera tetahi inoi kei a tatou Rawiri mo te ra o " Mikaera
       me nga  Anahera katoa. "  Pai tonu tera inoi hei whaka-
       hua ma tatou.
   (d) Ko te tikanga nui rawa ara ko te Whaka-u i roto i Te
       Hahi, na  reira ko te tangata e whai ana kia tu ia ki roto
       i te ropu whakahaere  i nga tikanga o Te  Hahi me
      whaka-u.
  (e) Ka whaimana  noatu nga minita ki te tanu tupapaku.
       engari kei te takoto ano nga karakia tanu e hangai ana
       mo  tena ahuatanga mo tena ahuatanga. Ko te ripeneta
       o te turoro i mua  i tona matenga, me maatua ripeneta
       rawa ia i mua o etahi pono kia rua. katahi ka marama.
       Kei a au ano hoki  etahi karakia e rite ana mo te hiahia
       o tetahi o etahi tangata, ropu ranei kia hoki mai ano ki
       roto i te huhi. Ko te hunga  kua mahue  te hahi, me
       maatua  tuku rawa  atu i a ratou ki roto i nga tikanga
       katoa o taua karakia whakauru mai ano i a ratou, katahi
       ano ka tika te uru mai ano.

   (f) Ae. kei te whaimana tonu. Kaore te hara o nga matua e
       utaina ki nga tamariki i runga i tenei whakahaere.
   (g) Ae  kei te whaimana  tonu. Me  haere kia tupu mato-
       mato  tonu ai nga mahi.
    (h) Waiho  kia lye mai taua wa. notemea kei te tu te hui ki
       Akarana  a tenei wiki ano. he whiriwhiri mo  te putake

298\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE   TOA TAKITINI. Hepetema 1. 1925.


      whakatu Pihopa mo  Te Iwi Maori, akuanei pea ka tu te
      Pihopa  hou. ka riro i a ia nga haere. Otira mehemea
      ki te mau tonu ko ahau hei haere ki era rohe ka whaka-
      pau ahau i taku kaha kia haere atu kia kitekite i nga iwi
      o Rangiahua.
   (k) He  urupa ona 110 te katoa: ae ka taea to tonu i runga
       ano i nga karakia e rite ana.
                               
  6. Na P. H. Tomoana  i motini: —Me  tuku noatu nga tamariki
o Heretaunga  nei ki te kura o Te Aute me Hukarere. Na Rev.
Hakiwai i tautoko.
  I whakamarama   a. Hori Tupaea, ahakoa kaore i te tino ma-
rama  nga tangata na ratou i tuku te whenua mo te kura o Te
Aute  engari e kiia ana na Te Hapuku, na reira ka whakaritea
 e ia te rohe, kei Patangata me Te Hauke, kia ata takoto ai ko
nga  uri o tenei tangata hei mananga mo tenei ahuatanga e
 korerotia ake nei e te motini.
   I whakamarama   Te Pihopa  kei te rite tetahi wahi o tenei
 motini, i nga Kai-tiaki o te kura, a me ata waiho  ma  ratou
 tenei take e ata tirotiro.
   7. Na P. H. Tomoana i motini: —Kia  puta he mihi ma  tenei
 hui ki Te Hinota Topu mo  to ratou whakaaro nui ki te Hahi
 Maori a e tino whakaae ana hoki tenei hui ki ta ratou putake
 e whakahaere nei kia whakaturia he Pihopa Maori motuhake
 hei upoko mo  taua Mihana Maori. Na  Rev. F. A. Bennett i
 tautoko a paahitia ana i te pooti-a-waha.
   8. Na Peneti raua ko Kare  R. Erueti: Ko  tenei Hui o nga
 tangata o te Hahi e noho nei i te takiwa o Haki Pei. e whakaatu
 ana ki o ratou hoa Karaitiana o te iwi pakeha kaore ano  te
 mana pooti waipiro kia tukuna mai ki a ratou. Re  inoi tenei
 ki o matou hoa a te wa e pooti ai ratou, kia mahara kei a ratou
 anake te whakataunga  o tenei take, mo te taha Maori, me te
 taha pakeha.
   9. Na Peneti raua ko Hemi Rapaea: Kia tukuna atu e tenei
 Hui te mihi ki a Te Katene Pukerua mo  ona e takoto mai nei
 i roto i tona mate me te whakaatu i te aroha ki a ia i tenei
 wa. me te inoi hoki kia tau te manaakitanga a te Atua ki a ia
 i roto i tona mauiuitanga.
   10. Na Peneti raua ko Hemi Huata: He tono ki te Pihopa kia
 whakaae mai ia ki tana kauwhau i te ata o te Ratapu mo te
 Hahi  a Ratana  kia tuhituhia mai ka perehi ai kia marama  ai
 te iwi Maori mo  tenei putake. Whakaaetia  ana.
   11. Na Hemi  Rapaea  raua ko Peneti: "He  mihi na tenei Hui
 ki te Tari o te Pihopatanga mo te whakahoutanga i te puka-
 puka  rehita i te tangata he mema no  te Hahi o Ingarani me
 te tono atu mehemea e taea te mahi: (1) Kia rua nga kape o ia
 rehitatanga, kotahi hei tuku atu ma te tangata i haina ko te-
  tahi ma  te Minita. (2) Ko  te kaititiro o te hainatanga, me
 minita, me kai-karakia. me tangata ranei kua oti te Whakau. "

Hepetema 1. 1925. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_299

  Ko  te utu a te Pihopa: Ko tenei tauira rehita na te Hahi o
mua  iho. Waiho  maku  e mau  atu tenei tono ki te hui a nga
Pihopa kei Akarana i tenei wiki.
  12. He patai: Me pewhea he tikanga mo nga whare-karakia e
tu nei i runga i nga whenua kaore ano kia tapaea ki te Hahi, a
kei te tohe te Hahi Ratana kia whai mana ratou ki aua whare-
karakia?
  I tono te Pihopa ma Peneti e whakahoki. Ko  tana whaka-
hoki tenei: Kei te marama tonu te ture pakeha me te ture Maori
mo  tenei ahuatanga. Me tango ake ko te Ture Whakatikatika i
nga Whenua  Maori o te tau 1921 te 5 o nga tekiona e whakaatu
ana e ahei ana te Kooti Whenua Maori ki te whakahaere i nga
take e pa ana ki nga whare-karakia, whare-a te Hahi, whare ru-
nanga, whare-kai me  era atu whare o te iwi. ka tuku ai i aua
whare ki te ropu e tika ana hei pupuri. E pa ana tenei rarangi
o te Ture ki te whare anake mehemea ka pera te whakaaro, ki
te whenua  hoki mehemea   ka hiahiatia. Kei te mohiotia  nga
whare-karakia i hanga mo  te Hahi o Ingarangi motuhake, no-
reira kaore he uauatanga o tenei tekiona o te Ture. Ko  nga
wahi kua pa he raruraru, ma koutou ma nga tangata o te Hahi
e tono ki te Kooti Whenua  Maori  kia tirotirohia ena raruraru-
tanga i waenganui i a koutou. I Tirohia Section 5. Native Land
Amendment   and Native Land Claims Adjustment  Act. 1921.
  13. Na Hemi Rapaea raua ko Peneti: Kia kaha tatou te Hahi
Maori  i te Atirikonatanga o Haki Pei ki te whakarite i te wahi
ma  tatou (£33/6/8) o te rau pauna i te tau. hei awhina ma
tatou i nga mahi Hora i te Rongopai o to tatou Ariki ki nga iwi
o Inia. —Paahitia  ana.
  14. Na Peneti raua ko Hemi  Huata: —Kia   tukuna atu e te
Perehitini to tatou aroha me a tatou mihi ki a Pihopa Ataria
me  tana whanau, me ona hoa mahi i tera wahanga o te maara a
te Ariki me te whakaatu kaore ia i te wareware i a tatou. —Pea
hitia ana.
  15. Na. Rev. Huata i motini, na H. K. Rapaea i tautoko: E
mihi  ana tenei hui ki nga morehu o Moteo  mo te nui me te
pai o ta ratou manaaki i te hui. —Paahitia ana.
  I puta nga mihi a te Pihopa mo  tenei hui. "Ka  tekau-ma-
tahi aku tou e tu ana hei Pihopa mo Waiapu, katahi ano ahau
ka kite i te Hui takiwa o te Hahi Maori, kia penei rawa te ko-
tahi o te whakaaro, te marama. te kaha ki te whawha  atu ki
nga lake nunui, te hihiko o te wairua o te tangata. Ma te Wairua
Tapu  koutou me to koutou iwi e manaaki, e arataki a nga ra e
heke iho nei. Kei te kaha taku aroha ki a koutou i te mea kua
tata mai nga ra o wehe ai koutou i raro i toku mana, a ka noho
mai  koutou i raro i te mana e te koutou Pihopa hou ko te
aroha ki a koutou ka mau  tonu.
   [Nga morehu  e  Moteo kia ora rawa koutou mo ta koutou
manaaki nui i ta tatou Hui. Kaore he kupu i ko atu 5 ta te
Pihopa  e mea ra. ko te tino Hui tenei a te Hahi Maori i roto i
enei tau tekau-ma-tahi. Titia to raukura hei whakapaipai mou
mo  nga tau e takoto mai ra. Kia ora koutou katoa  mo te pai
o ta koutou  manaaki  i te Hui. —Etita. ]

300                TE TOA  TAKITINI. Hepetema 1, 1925.


   NGA MANAAKI A TE ARAWA I NGA
         MANUHIRI TUARANGI.
                Na A. T. Ngata, M. A., M. P.
EHARA       inaianei i whakawahia ai nga marae o Te Arawa
      hei marae manaakitanga i nga ope tuarangi e haere ana
      mai ki enei motu. He ope Kingi te ope, he ope Piriniha
te ope. he tohunga ranei, he Kawanatanga ranei, he toa ranei
no nga pakanga, he apiha ranei no nga ope manuao o tawhiti,
ka turia e Te Arawa ona  marae, ka manaakitia te paerangi ki
nga manaaki  rangatira a te iwi Maori. He wa i awhinatia ratou
e era atu iwi o te motu, he wa  takitahi nei i ara; he wa ko
ia anake ano ki runga ki ona marae tu ai, takahi ai. korero ai,
pukana  ai. Ka huri nga ope ka waiho iho nga mihi ki a Te
Arawa, mo te iwi Maori katoa, ka whiwhi tahi era atu waka
i te ingoa pai.
  E rua nga ope nunui i whakamanuhiritia e Te Arawa ki te
Papaiouru. i Ohinemutu i tenei marama ka taha nei, ko te ope
o nga. Apiha o nga manuao  Marikena, ko  te ropu o nga kai-
whakahaere o nga nupepa nunui o te Emepaea. Na te rau o te
poi i nga ringa o nga wahine ataahua, na te taparahi, na te
peruperu, na te ro marae  o o tatau tipuna, na enei i whakaea
te taha ki te iwi Maori katoa. Na Te Arawa nga mahi, ka uru
noa atu tatau e pae atu nei. Mo Te Arawa nga mihi, tau rawa
iho hoki ki a tatau. Na  reira kia nui a tatau whakamihi ki o
tatau whanaunga.
  Kei te taha o Te Arawa ko ona moana whakapaipai, ko nga
 wai ariki. E whitu  ano nga  haora e rere  mai ai te tereina i
 Akarana ka tae mai ki Rotorua, e takoto ana nga moana nei, e
 hu ana nga wai ra, e tu atu ana a Te Arawa i ona marae. Otira,
 na te tangata tuhi korero ki nga nupepa o Amerika, i haere
 mai i te taha o te ope o nga manuao, nana i whakamahara ki
nga  pakeha o Akarana, kei o ratau taha tonu nga mea  tino
 whakamiharo  o enei moutere, nga mea tino rongonui ki te ao,
 nga waiariki, nga moana, te iwi Maori poka ke te ahua i era
 atu iwi Maori o te ao. Na, kei te titiro hou te iwi pakeha i
 tenei wa ki Rotorua, i te kupu a taua Marikena ra. na te noho
 tahi o Rotorua, o te iwi tawhito nona te papatipu, i tino pai
 rawa ai.
   E koro Taupopoki, kia ora tonu koe. koutou ko o tamariki,
 ko o mokopuna, na koutou na i whakanui tatau i te aroaro o nga
 iwi nunui o te ao. Tera ra e whaihua enei manaaki a koutou.
 He ahahoki a te pakeha manaaki, kei tona ahua ano. Ko au
 ia he mahana rawa, whaia ka haria atu ki runga tonu i ona
 waka tipua takatu ai. tera ra e ngoto ki te manawa, hei mana-
 kanaka i roto i nga tau. Kei te Marikena e whakahaere ana o
 tatau whanaunga i Hawaii, i Hamoa. Ma te ope nupepa ra e
 panui ki te ao te tu rangatira o teiwi Maori ahakoa nou anake
 taua taha ra; te whakamiharo o te rarapa o te poi ahakoa na
 au mokopuna  anake ia i whiu; te wana o te haka, ahakoa ka
 au tamariki anake  i takahi. Kapai kia mohio  ai o tatau hoa
 pakeha  i konei tata nei. kei te kitea mai ano te iwi Maori e
  tawhiti.