|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 46. 01 May 1925 |
|
|
1 221 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
TE TOA TAKITINI
NAMA 46. HASTINGS. Mei 1. 1925.
|
|
2 222 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini" Box 300, Hastings.
222 TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1925.
HE REO WHAKAARAARA NO NGA TUTEI.
E ARA E TENEI PA! E ARA E TERA PA!
Na Tahupotiki Haddon.
HE reo no nga tutei o nga tau-maihi whakaaraara o tenei
pa, o tera pa. e karanga ana: —
" He taua, he taua!
E ara e tenei pa, e ara e tera pa,
Kei whakapurua koe. ki te toto!
Whakapuru toto, whakapuru toto. "
E nga iwi o nga waka o nga tupuna, e tau nei i Aotearoa, me
Te Waipounamu, me Whare-kauri. Kua aua atu nga ra o
Nuku-te-Apiapi. ko nga ra tenei o Nuku-maraharaha, e rangona
ai te reo whakatopatopa o te ope ohu, o te toa whiu-ko nei o
Tama-te-uaua, e tioro ana.
" Tangi te wharauroa, waiho kia tangi ana
Tangi te kawekawea, waiho kia tangi ana.
E whakaaro ake ana ka aroaro mahana
Ka taka mai te ahuru, koo - - - ia. ko ia!
Ae e te iwi, ma te ope ohu nga mara me era atu mahi, i nga
ra o tatou tupuna ka eke ki te paenga. Whaihoki, he waka
tenei kua oti te aukaha, kua tu te tau-ihu, me te tau-rapa: kai-
wae rawa, e tau nei.
Hei utanga mo o tatou whakaaro kotahi, i runga i te whaka-
aro noa ki a tatau ki te iwi Maori, me a tatou uri whakatupu,
kia ohungia e tatou tenei wai whakamate te tipua e mohiotia
nei tona ingoa kino he waipiro. Kia ngaro rawa atu tona piro
me tona haunga i runga i enei motu. Inahoki na i nga ra i o
tatou tipuna, kaore ratou i mohio ki tenei kai ki te waipiro
whakamate tangata. He nunui he roroa te tangata i o ratou ra
hoka ana nga turi ki muri i o ratou taringa ka mate. I runga
i te korenga o te waipiro, hei whakaatarua i o ratou mahara, ka
oti pai a ratou mahi ahuwhenua, me a ratou waihanga—a-ringa.
me nga mahi huhua a o ratou tohunga mohio ki te rauhi i te
iwi, mo Tu-tenganahau, mo Rongo, ki te keri pa mai oro, ki
te whakatu whare whakairo, ki te tarai ki te rauawa waka.
ki te moko rape whakairo i a ratou me a ratou wahine, ki te
whatu kahu, ki te tito waiata, ki te whakatangi koauau, ki te tu
marae, me nga matauranga ki nga whakapapa tupuna, i roto
i o ratou whare-wananga me a ratou karakia tapu i roto i o
|
|
3 223 |
▲back to top |
Mei 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 223
ratou whare-maire, i mana ai i pono ai. a ratou kaupapa whaka-
haere tikanga i roto i a ratou tumanako.
E te iwi, na nga iwi o tua o nga ngaru, na te iwi pakeha
tenei kai whakarihariha te waipiro, i hari mai ki a taua ki te
iwi Maori. Noreira ata hurihuri marire tatou i te ahuatanga
o tenei kai, he ora ranei mo te iwi Maori kei tenei kai, he mate
ranei? Otira kei te mohiotia nuitia e katoa, ko nga hua o
tenei kai. he whaka taurekareka tangata, he whakarawakore.
he mea i te tangata kia mahi i nga tikanga whakarihariha
katoa. Nokonei kua huri tenei ki te rau tau e kainga ana tenei
kai. Kua kite nga uri matau whai-whakaaro, i nga hua o tenei
kai nana i whakawairangi nga whakaaro o tatou tupuna i nga
ra o muri, te wa i riro ai te momonatanga o ratou whenua, he
utu waipiro hei whakatahua ki o ratou marae maha.
Kua paku to taua rongo ki nga reo ki nga iwi, tawhio noa
nga topito e wha o te ao. he iwi rangatira, he iwi mohio, he
iwi toa. he iwi atamai, ahakoa he aha te tangata.
E whakaaro ana heoi ano te huarahi e mau ai tenei ranga-
tiratanga o taua, me whakakotahi nga whakaaro o te iwi Maori
ki te turaki atu i taua kai. Otira i tenei wa kaore ano he mana
pooti kia whakawhiwhia ki te iwi Maori. Noreira me pehea
he ritenga? Akuanei pea oho huihui ai te iwi Maori i runga
i te whakaaro kotahi ki te inoi ki te Kawanatanga kia whaka-
aetia mai te mana pooti ki te iwi Maori. He aha te he?
Inahoki i te ra pooti kua matakitaki taua te iwi Maori, i te
Hainamana, i te Inia, i te Mangumangu me era atu kiri pango o
te ao e haere ana ki te pooti, tena ko taua ko te toitu ake o te
whenua, ka parea ki tahaki, ano he pihoihoi mokemoke e noho
mai ana i runga i te tuanui o te whare, e waiata ana i tana
waiata: —
" Kiri taratara me tuku ki te Ariki
Kia taoroa nga pukepuke i nawa! '"
PITOPITO KORERO.
Kua tae mai te reta a te pouaru a Revd. Ahipene Rangi me
tana whanau, he mihi ki nga tangata i tuku reta, waea hoki
ki a ratou ko tana whanau i roto i to ratou aitua i te matenga
atu o to ratou matua.
Kei te mihi to tatou hoa a Johannes Andersen mo nga kape
tekau-ma-tahi o te pepa tawhito e mohiotia nei tona ingoa ko
" TE PAKI O MATARIKI. "
Kaore te ingoa o te tangata nana aua pepa, i tukuna atu ki
a Mr. Anderson. No reira e waiho ana e ia ma Te Toa Takitini
e kawe atu ana mihi ki te tangata nana aua kape i tuku mai.
(Ka pai ra e hoa e Mr. Andersen, ka mohio koe ki te kaha
o te tamaiti nei o Te Toa ki te mau haere i to reo inoi ki ia
wahi o te motu. Kaore he marae nui o Aotearoa o Te Waipou-
namu o Whare-kauri, i kore te taea atu e Te Toa Takitini
inaianei. Kia ora. —Te Etita. )
|
|
4 224 |
▲back to top |
224\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1925.
TE MANIHERA.
Na Revds. Tahupotiki raua ko Peneti.
(Wahi Tuarua. )
NO te 24 o Tihema. 1846. ka karangatia e Te Teira, Minita
o Whanganui he hui ma nga hapu kua uru ki te whaka-
pono ki Putiki. E 2, 000 nga tangata i tae ki taua hui.
Ka mutu nga karakia, ka whakahaeretia nga korero mo te kau-
whau i te Rongopai ki nga hapu o te iwi Maori kaore ano kia
huri, ki te whakapono. I reira ka tu a Te Manihera ka ki:
" Ko te kupu a te Karaiti e ki ana haere kauwhautia te Rongo-
pai ki nga wahi katoa o te ao! Na te manaakitanga a nga
Minita pakeha i tana kupu i tae mai ai te maramatanga o te
whakapono ki a tatou. Me pera hoki tatou me ratou, ara me
whakaae ki te whakarere i o tatou kainga me o tatou iwi. ka
haere ai ki nga iwi kei te pouritanga e noho ana. ka kauwhau
ai te maramatanga o te whakapono ki a ratou. Ko ahau, e
whakaae ana ahau ki te haere ki nga hoa-riri o oku hapu, ara ki
te takiwa ki Taupo ka kauwhau ai te Rongopai ki a ratou.
Ka tu hoki a Kereopa i waenganui i enei mano ka tono kia
whakaaetia ia hei hoa haere mo Te Manihera ki te kauwhau
haere.
Ka mea ano hoki etahi o nga taitamariki kia whakaaetia ratou
hei hoa haere mo Te Manihera. Ka mutu nga karakia ka
tapaetia atu etahi kakahu, ara he tarau me era atu kakahu
pakeha, mo Te Manihera ma.
Ka haere mai ratou a ka tae ki Poroutawhao, ki te wahi i
noho ai a Rangihaeata i tona hekenga atu i Porirua. I reira
ka kauwhau a Te Manihera kia piripono te iwi Maori ki te haki
o Ingarangi, me te whakamarama hoki i te kaupapa o te haere
ki Taupo. Ka mea atu a te Rangihaeata kaua hei tohe ki te
haere, ka mate koutou. Ka ki atu Te Manihera, kei te pai,
kei te Atua te tikanga. Ka haere mai ratou ma te Tai-rawhiti,
a ka tae ki Rotorua. Ka noho ratou i reira mo etahi ra, a ka
tutaki atu ki a Te Hapimana, Minita. Ka mahue a Rotorua, a
ka tae ki Wairewarewa. He tupapaku i reira, na Te Mani-
hera i nehu, me tana hamumu i reira, kaore e maha nga ra ka
nehua hoki a ia tonu. Ka tae ki Motutere, ka kiia atu e nga
tangata o reira me haere tonu ki Pukawa ki a Te Iwikau te
Heuheu, he rangatira manaaki. Mana raua e manaaki.
Ka utua atu e Te Manihera, kei te haere ke raua ki te kau-
whau i te Rongopai ki nga iwi tutu, ki nga iwi kei te pouri-
tanga o noho ana.
Ka haere, a ka tae ki Waimarino (ara ko Korohe) a ka tae ki
Waiariki, ka manaakitia. 1 konei ka kauwhau a Te Manihera,
ka tangi te iwi i te aroha ki ana kupu poroporoaki. I te ata ka
ki a Te Manihera, kua tata tona wa. to rawa ke te ra. kua
whakawhiti atu ia i tenei ao ki tera ao.
Tekau, tekau-ma-rua ranei nga taitamariki i haere hei kai-
|
|
5 225 |
▲back to top |
Mei 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 225 arahi mo Te Manihera raua ko Kereopa ki Tokaanu, ki te kainga o Te Herekiekie. Kua tae te rongo ki nga tangata o Tokaanu, tera a Te Mani- hera raua ko Kereopa te haere atu nei. Kua hoki te whakaaro o nga tangata o Tokaanu ki te matenga o ratou whanaunga i a Ngati Ruanui i Waitotara. Ka whakahaua a Huia-tahi e te pouaru a Tauteka, kia patua nga tangata nei hei utu mo te matenga o nga hapu o Taupo i Waitotara. Ka huna mai te ope nei i roto i te uru rakau. Kei te haere takitahi te ropu arahi atu i a Te Manihera. Ka puta to mua to muri iho. a. te whakaputanga atu o Kereopa, ka puhia, mate rawa, ka puhia mai hoki a Te Manihera, kaore i mate, engari i tu-a-kiko. Ko te rerenga atu o tetahi kaumatua ko Huiatahi te ingoa, ka 70 tau te kaumatua, me tana patiti, roa rawa e patu ana i a Te Mani- hera katahi ano ka hinga. No te atatu tonu te puhinga i nga tangata nei, a no te tautanga o te ra katahi ano ka hemo a Te Manihera. I a ia e whakahemohemo ana, ko tana mahi he inoi mo ona kai-kohuru. kia whakapuaretia nga kanohi o ratou wairua. Me tana whakaatu ki nga tangata e tangi iho nei ki a ia kaore ona pouri, kei te marama katoa a roto i a ia. Kua mohio ia kua tata tana mate ka tangohia ake e ia tana Paipera (Kawenata hou) me ana pukapuka tuhituhi ka hoatu ki tetahi o nga tangata i tana taha e tu ana, me tana tohutohu kia mauria ana taonga ki a Te Teira Minita i Whanganui. E whakaarotia ana no taua wa hoki i tukuna ai ki tana hoa wahine, me te iwi. tana waiata e mau ake nei. Nui atu te pouri o nga tangata o Waiariki mo tenei kohuru. Na ratou i amo nga tinana ki Waiariki a nehua ana e ratou ki te taha tonu o to ratou pa. Na ratou ano i hanga he taiapa mo te urupa, o enei pononga a te Atua. Ko te ra i mate ai raua ko te 12 o Maehe, 1847. Kaore a Te Herekiekie i rokohanga ki Tokaanu i te ra i patua ai nga tangata nei. Nui atu hoki tona pouri, me tona tangi mo tenei mahi a tona iwi. Ka tae te rongo ki Whanganui, ka haeretia mai e Te Teira. a no te 2] o nga ra o Aperira ka tae a Te Teira, a no te 22 ka huihui katoa te iwi ki te urupa o Te Manihera raua ko Kereopa. Ka mutu te himene ka kauwhau a Te Teira. Ko tana rarangi tenei " Ka hari te hunga mate, e mate ana i roto i te Ariki, ae ra e ai ta te Wairua, kua okioki hoki ratou i a ratou mahi. " He nui tonu nga iwi o Taupo o Rotorua i hiahia ki te whaka- tu pakanga mo tenei kohuru, engari na te kaha o nga Minita me nga kai-karakia, me nga hapu o roto o te whakapono ka araitia. No muri mai ka tukuna ake e nga iwi o Tokaanu nga tangata tokorua hei haere ki a Ngati Ruanui ki reira hohou ai i te rongo. I manaakitia enei tangata e Ngati Ruanui, a mutu ana tenei raruraru. Na te matenga o Te Manihera raua ko Kereopa ka houhia te rongo i waenganui i enei hapu. Ka mauria hoki e Te Teira tetahi tangata o Ngati Ruanui, ko Piripi te ingoa no Waokena. ki Taupo, a ka manaakitia hoki
|
|
6 226 |
▲back to top |
226\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1925.
e nga iwi o Taupo. To raua taenga atu ka hui katoa mai ano
te iwi ki te urupa, a ka karakia ratou i reira. No tenei wa ka
tonoa e Te Huiatahi he minita mo tona ake kainga i Rotoaira,
ara ki Poutu, a mana e tapae he whenua, mana ano hoki e
hanga he whare-karakia, me te whare-minita. He tokomaha
ano hoki nga tangata i tono kia iriiria ratou ki roto ki te
whakapono Karaitiana. Koinei ra etahi o nga hua i tupu ake i
runga i te matenga o enei pononga a te Atua, i tuku nei i a raua
ki te mate kia ora ai te iwi.
TE WAIATA A TE MANIHERA.
(Na Rev. Hoani Hakaraia te Uawiri. )
[Ko tenei waiata he mea tito e Te Manihera i mua tata atu
o tona matenga. Engari kua mohio ia ka kohurutia ia. No-
reira ka tangi ia ki tona hoa tuahine ki ai Harata., me te iwi me
te kainga. Ee whakaarotia ana he mea tuhituhi e ia, a ka
hoatu ki tetahi o ona hoa, i haere tahi nei ratou. ]
E muri ahiahi takoto ki te moenga
Whakarongo ki roto ra, he aha tenei hanga?
E te ao marangai, 1 e kauneke mai ra
I hara mai na koe i oku nei hoa.
Naku rawa i huri atu te ripa ki Makutunu. 2
Haramai nei au ka kite wa whenua.
Ma wai e kare atu he moana haunui
Topaki3 ai au nga puke iri mai
Ki Tau-ngatara4 ra kia marama hau
Me titiro ki te rehu o Piritoka5 ra ia.
Hora te marino, horahia i waho ra
O paaki6 omakanga rere ana i te ia
Te awa ki Pakihi7 kotahi o Marouri, 8
E kino koutou ki te noho tahi mai,
Ka toriki ki tawhiti, ka nui au te aroha.
Tera te kainga tautata rawa mai.
Pae ki Harata, 9 naku koe i huri atu
I te taraongaonga10 kia wehi nui au
Kei a koe ano te tinana i mau ai
Ka tae te wairua, ka hoki au ki te iwi.
NGA WHAKAMARAMA:
1He mihi ki ana hoa, ara ki a Tauhaereao ma i mahue atu ki Rotorua.
2Kaore i te mohiotia tenei. Ma koutou e whakaatu mei.
3Ki etahi reo he tapapa.
4Tau-ngatara, he kainga kei Taranaki.
5He pa kei taha-moana o Taranaki.
6Opaki, he tahora i haerea e ia.
7 and 8Kaore i te mohiotia enei.
9Ko Harata te ingoa o tona hoa wahine.
10Mo nga whakatupato enei i a ia.
Ka pa te mate mare ki te tamariki whangaia ki te WOODS'
GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
7 227 |
▲back to top |
Mei 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 227
TE MANU ME TANA TAKUTA I ROTO
O TUHOE.
W. W. Bird, M. A.
(Wahi tuarua. )
MATE TAIPO-PIWA. —I mahi tonu te Takuta, me Sister Ani,
me taku tamaiti i nga turoro i tena ra a po noa. a na to ratou
kaha ka waimarie ki te ora tetahi o nga tamariki wahine i tau-
maha rawa te mate. I te ata ka hui matou ki te whare-runanga,
a naku i whakamarama ki a ratou te ahua o tenei tu mate.
Ka tukuna atu e matou he karere ki a Rua i Matahi, kia haere
mai ki te awhina i a matou; a no te ahiahi ka tae mai. Ka
awhinatia matou e Rua, a ka whakaarahia nga teneti e wha,
ka mauria nga turoro ki reira. I tahuri mai hoki te iwi ki te
awhina i a matou. I tukuna he waea e te Takuta ki te Tari o
te Ora, he tono nana kia tukuna mai he tangata hei rangatira
whakahaere i te puni nei. E wha nga ra o te Takuta me ona
hoa e mahi ana i roto i nga turoro. Ko nga tangata e puta ana
ki waho o te puni me matua wero ki te rongoa kia kore ai te
taipo piwa e pa ki a ratou, ka tukuna ai. Tera atu hoki etahi
mate i rongoatia e te Takuta. Ko taku hoa ko Te Iwikino Hai-
ruha i pangia e tetahi mate taumaha. Kua tirohia ia e te Ta-
kuta, me tana whakaatu kaore e taea e te rongoa tera mate. E
hia nei nga ra i muri iho. ka mate a Te Iwikino.
I whakaturia e te Takuta he komiti whakahaere i te ora mo
Maungapohatu, a ma ratou e tuku he ripoata ki te Tari o te
Ora mehemea ka tupono mai he mate ki a ratou. Tenei ahau
te mihi nei ki taua komiti mo te pai o ta ratou mahi. Ki toku
whakaaro he mea pai te whakatu komiti ki tena wahi ki tena
wahi hei whakahaere i te mana o te Tari o te Ora ki ia kainga.
ki ia kainga.
No tenei wa ka tae mai te waea a te Kawanatanga whakaatu
mai kua tukuna mai he takuta me nga neehi hei tiaki i nga turo-
ro. Rite ana to matou ahua ki a Rawiri i a ia i ki ra: —"Me anga
atu oku kanohi ki nga maunga, kei reira nei he awhina moku. "
He kino te huarahi atu i Maungapohatu ki Tawhana, haere
ai i roto i te ngaherehere, piki ai i nga pari, heke ai i nga
awaawa. Ko Taare to matou hoa ngahau, ko Te Iriwhiro to
matou kai-arahi. He tangata mohio a Taare ki te whiowhio
i te tui i runga i te rata, a ko te Iriwhiro he mohio ki nga
wahi i pupu ake a inga puna wai hei mahi ti ma matou.
E to ana te ra ka tae atu matou ki Tawhana, a ka manaakitia
e Tatu e taku hoa o nga wa ka huri. I moe matou ki tona
whare i tena po, a no te aonga ake i te mutunga o te kai, ka
haere ki Matahi, a na neehi Doull matou i manaaki i te whare
mihana. Kei te mohiotia te pai o nga mahi a tenei wahine e
nga pakeha, e nga Maori.
I reira ka tirohia ano e te takuta nga turoro, ko etahi he
mate-kanohi, ko etahi he tenga. I te aonga ake ka haere matou
|
|
8 228 |
▲back to top |
228 TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1925.
ki Waimana. He tangihanga i reira. Ka tonoa mai ano te
takuta ki tetahi turoro, kitea ana he mate taipo-piwa.
Ka haere matou a ka tae ki Ruatoki. I te kino o te huarahi
i te whaiti hoki, kaore i puta tetahi o nga hoiho a " Rosie, " na
Taare i arahi ma roto i te ngaherehere i puta ai. I taka te Ta-
kuta i runga i tona hoiho, i mau ko te waewae i nga rakau.
No te 6 o nga haora ka puta atu matou ki te rori i Ruatoki.
I noho matou i te whare-kura, a na te Mahita matou i whangai
i manaaki. I tutaki atu matou ki aku hoa ki a Takurua Tama-
rau. ki a Wharetini Rangi, ki a Rotu Niania, ki a Te Whetu me
etahi atu. I konei ka mahi ano te Takuta me taku tamaiti i nga
turoro. Kapai nga mihi a te iwi ki a matou. Ko Takurua
te tiamana o te kaunihera o mataatua. I whai kupu te Takuta
ki a ratou kia whakatu komiti ratou i raro i nga ritenga o te
Tari o te Ora.
No te ata o te Paraire ka mihi matou ki o matou hoa, a haere
atu ana ki Rotorua, ki Poneke. I a au e tu ana hei kai-tiro-
tiro mo nga kura i nga tau tekau-ma-rima, ka kite au i te
manaaki nui a nga iwi Maori i ahau. Ka iwa nga tau e ngaro
atu ana ahau ki te taha pakeha. Otira i taku hokinga atu ki te
iwi Maori, kaore rawa ratou i wareware ki a au. Nui atu taku
koa mo taku tutatakitanga ki a ratou, ki aku hoa o nga ra ka
huri. He nui hoki te koa o te Takuta mo tona kitenga i nga iwi
Maori o era takiwa, me taku tamaiti hoki, pera noa atu te nui o
tona mihi mo nga manaakitanga.
Ko te tumanako kia haerea te takiwa i Opotiki ki te Tai-
rawhiti a tenei raumati e haere mai nei. Engari taku tamaiti
tera ano ia e hoki ki nga marae o Tuhoe. Tena koutou nga iwi
o Tuhoe. Kia ora.
WHARE-KARAKIA WHAKAMAHARA MO TE
RAU TAU TAWHITO.
NO te 17 o nga ra o Maehe ka whakatakotoria te kohatu o te
kokonga o te whare-karakia i Paihia. whakamahara ki
nga Wiremu tuatahi. Karuwha me Parata. He tokomaha
tonu nga uri o enei tangata i hui atu ki Paihia i taua ra.
Ko te kohatu na Hirini Wiremu o Tuparoa i whakatakoto.
I roto i tana whai-korero i mea ia: —"Kua puta te whakaaro
o nga uri o Atirikona Henare me Pihopa Wiremu Wiremu, kia
whakaturia he whare-karakia hei tohu whakamahara mo te
hurihanga o te rau-tau o to raua taenga mai ki te iwi Maori
kauwhau ai i te Rongopai. Tera hoki tetahi tahua moni kua
kohia e Ngati Wiremu hei awhina i taua whare-karakia. Ko
nga karakia tuatahi tonu i te whare raupo o Henare (Karuwha)
i Paihia. A no te tau 1855 ka whakaarahia he whare-karakia
rakau. No te 1871 ka tu te whare-karakia kua whakahoroa nei.
a inaianei kei te hanga tenei o nga whare ki te kohatu. Ko
te tahua, hei whangai i te Minita mo taua whare, a ki te kore
|
|
9 229 |
▲back to top |
Mei 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 229
he minita me whakapau nga hua o te tahua hei ako i nga tama-
riki Maori ki nga kura minita. "
Na te Pihopa o Akarana i whakahaere te karakia. I roto i
nga whai-korero a Kenana Keretene i ki ia: —"Na nga Wiremu
i mutu ai te kai-tangata a te iwi Maori. Na te matenga o Te
Wiremu Karuwha, ka houhia te rongo i waenganui i nga hapu
inaha o te iwi Maori. Na te kaha o nga Wiremu ka huri nga
hapu katoa o te Nui Tireni ki te hapai i te Whakapono. "
TE HUI A NGATI POROU.
NO te 24 o nga ra o Aperira ka tu te hui a Ngati Porou ki
Tikitiki. Ko te ingoa a Ngati Porou mo ta ratou hui, he
" hui parakuihi. " Na te morehu kaumatua nei na Te
Kairakau i whakamarama te tikanga o tenei ingoa, ara he hui
na ratou ake hei whakahaere, hei whakapiki, i nga tikanga i
waenganui i a ratou, ara he hui pakupaku nei.
No te 23 ka tae atu matou ki te marae. Kei roto i te kupu
nei " matou " a Reiri Kara, me ona hoa, tae atu ki nga mema
o te tiimi whutupaoro o Turanga e kiia nei ko te Y. M. P. Kei
roto ano i taua kupu " matou " a Rakaipaka o Nuhaka, ara nga
kaumatua nei a Tiemi Mete me Te Waaka Toroaiwhiti me a
raua tamariki i haere ki te mau atu i te tamaiti rongo nui o te
ao whutupaoro, i a Nepia. Kei roto ano i taua kupu " matou "
a Peneti, Minita o Heretaunga, i haere ki te whakawaha atu i a
Tahupotiki Haddon. Minita o Ngati Ruanui ki Taranaki, he
taenga tuatahi no tenei tangata ki roto i a Ngati Porou haere
ai.
Ki nga tauhou he ihiihi rawa te haere i runga inga rori o nga
iwi o Te Tairawhiti. Me ka ua iho ana, kua toru nga haere
a te motoka, ko te koihi noatu i runga i te takiwa, ko te huri
o nga wiira, ko te hou ranei i roto i te paru, mahue atu ai.
I pera tonu hoki etahi o matou ka i te hokinga mai. I te taha
whakamataku nei i Kai-inanga i rite o matou ka ki te koneke
e kupane ana i roto i te paru. No te taenga ki te awa rongo
nui nei ki Waiapu, ka rite o matou ka ki te ronihi, ki te hoiho
tonu ranei e kautahoe ana. He wa iti noa e ua iho ana, kua
huri waipuke katoa te whenua.
Otira e ki ana a Ngati Porou na te kino o ratou huarahi i tika
ai ratou, ara i kore ai o ratou whenua e hiakaitia e te kanohi
pakeha.
I te po o te Taite (23) ka uatu to matou tira ki te kainga o
te wahine rangatira nei o Materoa i Hiruharama. Hui katoa
matou i manaakitia e te wahine nei i tenei ra 100. No te no-
hanga i te kainga nei i kite ai matou i tetahi mea whakamiharo,
ara he hau hinuwhenua kei te kainga tonu nei e puta ake ana.
Na a ratou tamariki Maori tonu i mahi nga paipa hei mau
haere i te kaahi (gas) hei whakamarama i te whare katoa. Pai
atu te kaha o te marama, me te kore haunga o taua raiti, pena
tonu me te raiti hiko te kaha o te marama.
|
|
10 230 |
▲back to top |
230\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1925.
Whakawhiti atu i Waiapu, ka tae matou ki Tikitiki ki te
marae o te Hui. E hui ana mai a Ngati Porou. He mea whaka-
kakahu te marae ki nga haki katoa o te Emepaea. I raro i aua
kara ko te kapa haka a Ngata me tana iwi me Ngati Porou.
Ngarue ana te whenua. Ko nga, wahine i mua, i muri ko nga
tane, ko te kiri kau o te tangata. Hangai tonu nga kupu o nga
haka me nga powhiri mo nga manuhiri me te tamaiti toa nei
me Nepia, mo Tahupotiki hoki me ana ture poropeihana!
Ngahau ana te mahi a Ngti Porou. Ina etahi o a ratou pao: —
Kore au e pai ki te piki wakena
Engari motoka ka piki atu au e!
Ki mai Nepia kaore he aroha
Kei roto i ahau e takawiri ana e!
Tangi mai to reo i runga o Turanga
Kei reira koe e Hui e arohatia atu nei.
Ka mutu taku noho ki te Wairoa
Kei kite i o haerenga, ka hoki tangi au e!
Tangata kino koe ki te riri take kore
Na runga i o mahara i raruraru ai e!
Kotiro kino koe, korero rupahu,
Na kona e hine i raruraru ai e!
Hua ahau e te iwi he kai pai te aroha,
Kaore he kai mamae roa e au!
Ka mutu enei manaaki, ko te tangi, ka tu mai hoki nga
kaumatua ka whai-korero. Ka tu atu a Te Huinga, a Peneti me
Tahupotiki ki te whakahokia i nga manaaki, a no muri i a
ratou ka puta ake te ope mau mai i a Nepia. A ko nga mihi
hoki mo ratou.
Ka mutu tera ka huri ki te hohou i a Rongo. No muri i te
tina ka tu te purei whutupaoro a Waiapu ki a Turanga. Ka uru
a Nepia hei whurupeeke mo Waiapu. Tetahi tino purei pai mo
te matakitaki ko tenei. I hinga te ropu o Turanga i a Waiapu,
engari he hinga toa. Ko nga moni o te keeti £130.
I te ahiahi i te mutunga o te kai, ka hui katoa mai nga
iwi o te marae ki te wharau-kai, ki reira karakia ai. Ko nga
minita o Ngati Pirou ko Pine Tamahori raua Te Paihipi Ko-
here. Ko nga Minita o waho ko Tahupotiki raua ko Peneti.
Ka pai hoki te mahi a nga koaea (choir) o Ngati Porou—koaea
o te ao hou, me te koaea o te ao tawhito. Aroha ana te whaka-
rongo atu ki nga hunene rangi Maori. Ko te kauwhau i a Ta-
hupotiki. Ngahau ana te whakarongo a Ngati Porou ki nga
kauwhau me nga whai-korero a tenei minita waewae tapu ki nga
|
|
11 231 |
▲back to top |
Mei 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 231 marae o te Tai-rawhiti. Kaore e warewaretia nga kupu kau- whau a Tahupotiki me tana kaupapa mo te mana pooti turaki waipiro kia puta ki te iwi Maori. Ko te Hatarei (te 25 o nga ra) te ra e kiia nei ko " Anzac. " I whakatapua tenei ra e te hui katoa. I te 10 o nga haora ka whakatutu mai nga morehu hoia i waimarie mai i nga marae o te pakanga nui o te ao. Ko Kapene Tutepuaki Pitt to ratou apiha tumuaki. I te 11 a. m. ka timata te karakia. I whai wahi katoa nga minita tae atu hoki ki a Reweti Kohere. Ko te kauwhau i a Peneti. I a ia e kauwhau ana ka hikitia ake e ia nga hoari a nga apiha e rua o Ngati Porou i mate atu i te pae o te pakanga, me te tono ki te whakaminenga katoa kia tu ki runga kia rua meneti e tuohu puku ana, me tana whakakite atu i nga taonga a te hunga kua mate. Aroha ana te karakia nei. aroha ana hoki te maringi o te roimata i tena i tena. I te mutunga o te karakia ka whakaatu a Apirana Ngata hei muri i te kai me hui katoa mai te iwi ki te whakarongo i te kaupapa a Tahupotiki mo te pooti turaki waipiro. A, i runga i te pai, i te marama, me te ngawari o te whakahaere mai a Tahupotiki i tana kaupapa, tukuna ana e Ngata ki te pooti. Kotahi tonu te reo o tenei 2, 000 o Ngati Porou ki te awhina i te take a Tahu. No muri i tenei whakahaere ka whakaatu a A. T. Ngata ka whakatakotoria te pereti. Ka tu mai ano nga kapa haka a Ngati Porou. Ngahau ana ta ratou mahi. Te mutunga iho ka takoto te moni a Ngati Porou hei kaupapa mo te pereti, kotahi mano kotahi rau pauna (£1. 100). Ko te moni a nga iwi wha- kaeke tae atu ki nga moni o nga ngahau £1236. Ka hui katoa ai te moni o tenei hui " parakuihi " e £2, 336. I te kaha o te ua i te po ka wehi o matou rangatira kei kore e puta o matou motoka i Waiapu i Kai-inanga. Hokihoki mai ana matou i te 26 o nga ra i te wehi ki nga rori o Ngati Porou. No te hokinga mai ka kitea ko te ua nei i te marae anake o te hui. Ka whakatata ki Tokomaru ki Uawa he puehu te kai. Te taenga mai ki Turanga ka powhiritia a Tahupotiki raua ko Peneti e te wahine rangatira nei e Reira Kara raua ko te kau- matua morehu o te iwi Maori Ta Timi Kara. He nui te mihi ki a raua manaaki tinana, manaaki korero. E toru nga ra ki reira, ka haere ki Nuhaka i runga i te piwhiri a Tiemi Mete raua ko Te Waaka Toroaiwhiti. I hui atu nga morehu o tera kainga ki te Hooro hou o nga Momona. He nui te mihi ki te pai o te manaaki a Tiemi ma i a maua me te awhina ano i te kaupapa o te pooti turaki waipiro. No te 30 o nga ra ka tae mai ano maua ki roto o Heretaunga. Ka whakaatu ake te karaka o to maua motoka ko te roa o tewhenua i haeretia nei e maua ki roto i te rohe o Ngati Porou a hoki noa mai, e 620 maero. I te mea kua rupeke i a maua te haere o nga kainga o roto o Heretaunga, kua maro te kaki o te kawau ki te rere atu ki te pae ki Poneke.
|
|
12 232 |
▲back to top |
232\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1925,
Tenei etahi o nga kaupapa i nui ai te mihi ki a Ngati Porou.
Tuatahi: Ko te nui o te tangata, me te maia me te pakari o te
whakatupu o te " wiwi. "
Tuarua: Ko te kaha o te whakahaere a Ngati Porou i nga mahi
ahu-whenua.
Tuatoru: Ko te maia o Ngati Porou ki te whai i nga matau-
ranga nunui o te ao hou, me te pai ano o ta ratou pupuri
i nga tikanga rangatira a o ratou matua.
Tuawha: Ko to ratou piri pono ki to tatou Kingi ki a Hori V.
Tuarima: Ko to ratou kaha ki te hapai i nga tikanga o te
whakapono i raro i te mana o te Hahi o Ingarangi. Kei
nga karakia Ratapu kua kore i uru ki roto i o ratou whare-
karakia i te nui o te haere o te tangata ki te karakia.
Tuaono: He kite no ratou i nga painga e puta ana ki te iwi
Maori i runga i nga whakaatu o ta tatou pepa o Te Toa
Takitini, ka manaakitia e ratou. E rima tekau pauna
(£50) kua tapaea hei aroha ma ratou ki te pepa.
Tuawhitu: He mau no to ratou whakaaro ki o ratou rangatira
kaumatua, a he rite hoki no te hapai a Ngati Porou nui
tonu, i nga tohutohu a to ratou kai-arahi a Apirana Ngata,
te kaupapa o te matauranga Maori o te matauranga pakeha.
Tera ano ra nga wahi e ahua tapepa ana. Otira kua whaka-
atu noa mai nga Karaipiture: " Kaore he tangata tika, kaore kia
kotahi. " I ngaro noaiho nga he, i te nui rawa o te whakamihi
ki nga pai, ki nga ora, ki nga maramatanga o tenei iwi whaka-
miharo o Ngati Porou.
NGA MOANA A TE ARAWA.
KUA puta i Te Toa Takitini nga korero mo te moni e £2, 500
kua whakaaetia ma te Roia o te Arawa naana nei i wha-
kahaere te keehi o nga moana—kei reira ano ka whaka-
maharatia ake hoki enei tino tangata i whai waahi ki nga
mahi mo nga moana—a Te Honore A. T. Ngata. M. A.. M. P.. me
Mr. Levin. Katoa enei tangata he tangata tika katoa—kia puta
he mihi kia ratau mo to ratau kaha i taea ai tenei taonga e
korerotia nei i nga wa katoa te moni o nga moana £6. 000 i te
tau.
Ko taku he apiti atu ki era tangata i tetahi atu tangata, hei
hoa mo era ki nga mihi, mo te kaha ki enei moana. Ki a au ko
te tino tangata tenei o ratau ko te tangata naana te whakaaro
kia whawhaitia te Kawanatanga mo te take ki nga Moana o te
Arawa. Ahakoa te korero a nga Roia a nga matauranga kaore
e taea tenei keehi, he moumou noa iho te mahi me te moni.
kihai ia i ngoikore, whakatakoto tonu ia i te Kaupapa mo te
Keehi o nga moana—taua tangata ko Rev. F. A. Bennett (ko
Peneti).
Ko nga whakamarama mo tenei korero kei muri.
—Na Raimona Heretaunga.
Matata, April 20, 1925.
|
|
13 233 |
▲back to top |
Mei 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 233
ETAHI O NGA PAINGA O TENEI KAWANA-
TANGA KUA PUTA KI TE IWI MAORI.
HE mea tika ano kia mihi tatou i tena wa, i tena wa, ki nga
tangata e tu mai nei hei mangai mo tatou i roto i te Pare-
mata o Nui Tireni mo nga hua pai i puta i to ratou
na wa. Tenei ra Te Toa Takitini te mihi nei ki te Kawana-
tanga o Te Maahi, ki tana tamaiti Maori kua hikitia mai nei e
ia ki nga torona ikeike noho mai ai. ara ki a Ta Maui Pomare,
Maori tuatahi kua tu mai hei Minita mo te Tari o te Ora. Minita
hoki mo nga Moutere. Tenei hoki te mihi nei ki a Apirana
Ngata, ki a Hare Uru. me Tau Henare. Tena pea etahi e patai
he aha nga painga o tenei Kawanatanga kua puta ki te iwi
Maori? He wehi kei wareware tatou, noreira ka ata whakara-
popototia nga hua nunui hei whakamahara ki a tatou.
Te Ture. Tekiona. Whakamaramatanga.
1913/Nama 58. 92—Arai kei murua nga moni hoko me ona hua.
96—Whakahokinga Whenua i tukua ki te Poari
kia tau atu ano ki nga Maori no ratou.
119—Whakamana i nga Maori no ratou te whe-
nua ki te hoko mai i te riihi o taua whenua
i te Karauna.
1914/Nama 63. 12—Whakamana i nga tikanga whakahaere mo
nga whenua i wehea mo nga tangata whe-
nuakore.
1915/Nama 63. 13—Whakahokinga i te whenua nei i Kaka-
riki, i tangohia nei mo nga mahi reriwe o
Pokitana (Foxton) ki Niu Paremata (New
Plymouth) kia tau atu ano ki nga Maori
no ratou.
1916/Nama 12. 11—He whakamana kia wehea tetahi whenua
i tukua ki te Poari mo nga Hoia Maori kua
whakamutua.
15—Nga whakatikatika i te Ture Kaunihera
Maori.
21—Whakatakanga i a Te Puna Rota 16 ki raro
i te mana o te Poari Whenua Maori o te
Takiwa o Waiariki hei tiakanga mo nga
tangata o te Hapu o te Pirirakau e kitea e
te Kooti Whenua Maori e whai-take ana.
1917 Nama 25. 6—Whakamana i te Kooti Whenua Maori ki
te uiui a ki te whakatau i nga tangata e
whai-paanga ana ki Mangatu.
15—Wetekanga mai i Hihiaua Poraka i roto i
nga ringaringa o te Haapa Poari o Wha-
ngarei a whakataua ana ki nga Maori.
19—Whakamana i te Kai-Tiaki o te Katoa ki
te riihi i Papaetahi Poraka ki nga tangata
Maori no ratou taua whenua.
|
|
14 234 |
▲back to top |
234 TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_Mei 1, 1925.
1918/Nama 13. 7—Whakamana i te Kooti Whenua Maori ki
te uiui mehemea ko wai ma o nga tangata
o te Hapu o Tuhourangi e ahei ana kia
whakawhiwhia ki te whenua i te Takiwa
Ruuri o te Aroha.
1918/Nama 13. 9—Whakamana i te Kooti Whenua Maori ki
te uiui ki te whakatau mehemea ko wai ma
nga tangata Maori e whai paanga ana ki te
whenua e mohiotia nei ki Tawapata a ki te
kimi hoki i te paanga o ia tangata o ia
tangata.
1919/Nama 43. 10—He whakamana kia nui atu te paanga mo
te tangata ko ia tetahi o nga rangatira o
tetahi whenua hei utu mo nga moni reiti
rae nga moni muri i utua e ia i na wehe-
wewehea taua whenua.
21—Whakahoki i te taha whaka-te-raki o Mo-
titi B. Poraka ki nga tangata Maori e whai-
paanga ana ki tana wahi.
25—Whakamana i te Kooti Whenua Maori ki
te uiui ki te whakatau mehemea ko wai
ma nga Maori i uru ki tetahi kirimini i
taku ki waho o te taitara o Tatara-a-kina
me Tarawera Poraka.
27—Whakamana i te Kooti Whenua Maori ki
te uiui ki te whakatau mehemea ko wai
ma nga tangata whaipaanga ki Rangataua
Poraka.
28—Whakamana i te Kai-Tiaki o te Katoa kia
tuhaina nga moni kapene-hiehana i utua
mo Tekiona 237. 238. me 239 Pamutana
Nota, Rahui Maori ki nga tangata no ratou
taua Rahui.
1920/Nama 63. 13—Whakamana i te Tumuaki Kai-whakawa
kia whakaurua etahi ingoa ki roto i te tai-
tara o Tarawera mo Tatara-a-kina Poraka.
29—Whakamana i te Poari Whenua Maori o
Takiwa o Aotea kia utua ki te Kamupene
Mahi Pata a Ngati-Tuwharetoa te moni e
ahei ana kia utua ki nga tangata no ratou
a Puketapu, na ratou nei i haina te Tiiti
whakaaetanga.
1920. Nama 63. 30—Whakamana i te Kooti Whenua Maori ki
te uiui ki te whakatau mehemea ko wai
ma nga tangata Maori e whaitake ana ki
Tekiona 39 me 41. Poraka X. Takiwa Ruuri
o Kaitieke.
1921/Nama 62. 6—Whakamana i tetahi moni tahua o roto
o nga moni hua o nga moni i whakataka-
ria ki raro i nga Poari Whenua Maori hei
|
|
15 235 |
▲back to top |
Mei 1, 1925. TE TOA TAKITINI. 235
awhina i ngakura Maori (Secondary
Schools).
12—Whakamana i te Kooti ki te uiui a ki
te whakatau ano i te paanga o ia tangata
o ia tangata i roto i Poukani Poraka.
13—Whakamana i te Kooti ki te uiui a ki te
whakatau i nga Kai-riiwhi e tika ana mo
Tarahuia Ngahona (kua mate) i roto i
Kinohaku Rawhiti. Nama 2. Tekiona 9,
Poraka.
17—Whakamana i te Kooti ki te Kimikimi ano
i te paanga o ia tangata no ratou a Nga-
motu Poraka.
28—Ka ahei te Kawana Tianara ki te mahi
rekureihana whakamana i a Ngati-Tu-
wharetoa ki te hii taraute me era atu ahua
ika i roto i te moana o Roto-Aira.
1921/Nama 62. 31—He tuku i Wainui ara Tekiona 313. Pariha
o Waimana ki nga Kai-Tiaki o te Hahi
Ringatu.
1922/Nama 48. 6—Whakamana i te Tumuaki-Kai-whakawa
ki te tuku kia uiuia e te Kooti nga tono
tu ahua katoa e tae mai ana ki a ia.
7—Whakamana i te Tumuaki Kai-whakawa
ki te whakatikatika i nga ota i mahia e te
Aperata Kooti e te Kooti Whenua Maori
ranei.
8—He arai kia kaua e murua nga moni kei te
ringaringa o te Poari e takoto ana a te
tangata kua mate ara he whakawhanui atu
i te mana o Tekiona 92 o te Ture Whaka-
tikatika Whenua Maori, 1913.
(Taria te roanga. )
HEI PORA MO TE TAMAITI NEI.
KIA ORA NGA MANAAKI.
£ s. d. £ s. d.
W. Prentice.... 1 00 Hori Kaiwae... 100
Mere te Kanapu. - 10 O Moni Taumaunu.. 10 O
Erena te Wainohu 10 O Hakopa Haerewa.. 1 00
Peta Pakuku... 100 Raniera Haereroa. 100
Heuheu Poutawa. 100 Wiremu Ka... 100
Te Hata Waewae. 200 Take Kerekere.. 1 00
Miss K. Williams.. 100 Horomona te Hui.. 100
Heramia Puha.. 100 Pita Te Hau.. 00
T. Eramiha.... 100 Heni Peka.... 00
Hurikino Kerekere 10 O Mrs. Waiwera Kani O O
Miss Bulstrode.. 100 Kopua Purangi.. 00
Pare Takuira.. 100 W. Ngata.... 00
Wiremu Kingi.. 1 00 Tiemi Mete... 100
J. Ilott..... 1610 Tamepo.... 00
Rangi Kershaw.. 1 00 Pita Mohi.... 00
Te Waaka Toroai- Hohepa Kaire.. 130
whiti.... 150 I. Te Tai.... 100
(Taria te roanga. )
|
|
16 236 |
▲back to top |
236 TE TOA TAKITINI. Mei 1, 1925.
WHARE-KARAKIA MO HUKARERE.
Ki a Miss Bulstrode.
Tena koe. He whakaatu tenei ki a koutou kei te kaha te
manaaki a nga wahine tawhito o Hukarere i tetono kia awhi-
natia atu to koutou Whare-karakia. I tera putanga o Te Toa
Takitini i whakaaturia te moni kua takoto £152. Ko te £150
o tena moni na tenei rohe o te Tai-rawhiti tae atu ki Te Kaha.
Tenei ano etahi o nga awhina kei te haere atu: —
£ s. d.
(1) Pariha o Tuparoa (Rev. P. Tamahori).... 50 O O
(2) Pariha o Waipiro i kohia i te Hui tomo i te
Whare-karakia............. 130 10 O
(3) Na nga wahine o Hukarere kei te Pariha o
Waiapu................ 184 15 a
Ko ta matou whai kia eke ta matou moni ki te £500. Otira
tera e neke atu i te £500 i te kaha o te manaakitia o tenei take.
Heoi ano.
—Na A. T. Ngata.
E Ngati Porou kei te mihi atu nga ropu whakahaere o Huka-
rere ki a koutou mo to koutou aroha nui ki te tangi a nga tama-
riki nei ki tetahi Whare-karakia mo ratou. Kia ora koutou
katoa e awhina mai nei i tenei tohu whakawhetai mo te Tiupiri
o Hukarere Kura.
Tenei ano etahi kohi kua tae mai: —
£ s. d. £ s. d.
Mrs. McKay, Tu- Mrs. Roach, Po-
ranga.... 1 O O rangahau.. 1 O 0
Miss Millie Lamb.. 100 Mary King, Whaka-
tane.... 1 O O
Kua tae mai te whakaatu a nga whaine o Rotorua ko to
ratou hiahia ma ratou e mahi te aata, ar te Teepu-tpu mo te
Whare-karakia.
SUPPLEMENTARY LIST.
Mrs. Lucy Swinton
Mrs. J. Boyd.
Mrs. Paki Pouwhare
Mrs Queenie Waititi
Miss Alice Glass..
O O Miss Clayton.. 60
O O Mohaka Old Girls
O O (per Amy Findlay) 717 6
O O Wharerangi Ladies'
O O Guild...... 300
HE WHAKAATU.
ITE taenga atu o Tahupotiki Haddon ki te aroaro o te Pihopa
o Waiapu ka manaakitia e te Pihopa, ka tukuna atu e te
Pihopa he tiwhikete ki a ia whakamana i a ia ki te kauwhau
i roto i nga Whare-karakia o nga Maori o te Pihopatanga o
Waiapu mo te kaupapa e maua haeretia nei e ia. Nui atu te
mihi o Tahupotiki. ki tenei honore nui kua homai nei e te
Pihopa ki a ia.
Mo te mare kaore he rongoa hei rite ki te WOODS' GREAT"
PEPPERMINT CURE.