|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 39. 01 October 1924 |
|
|
1 115 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
NAMA 38. HASTINGS. Oketopa 1, 1924.
TE TOA TAKITINI
HINOTA O AKARANA.
HEI te ahiahi o te Wenerei te 15 o nga ra o Oketopa ka
puare te Hinota o te Pihopatanga o Akarana ara ka
kauwhau mai te Pihopa i tetahi wahi o tana whai-
korero ki te Hinota i roto i te Whare-karakia o Meri i Panera.
i te 7. 30 i te ahiahi.
MERANIHIA.
E RUA rerenga i te tau o te tima a te Hahi e ingoatia
nei ko te " Southern Cross, "' ki nga moutere o Meranihia
ki te mau i te Pihopa me nga minita ki tena moutere ki
tena moutere. Ko te utu mo te rerenga kotahi o te tima nei
e £2. 000. I te uaua o te kitea o te moni ka whakaarotia kia
kotahi tonu rerenga o te tima i tenei tau. Kaati kua whiriwhiri
te komiti mo te Mihana ki Meranihia tera e nui rawa te mate
o nga tangata e noho mai nei i nga moutere ki te kore te tima
nei e tae. Kaore hoki he tima ke e tae ana. kei te " Southern
Cross " katoa nga kai nga kakahu me era atu taonga hei oranga
mo nga tangata o aua moutere. Ko te moni e tukuna ana a
Nu Tireni katoa i te tau hei whangai i te Mihana o Meranihia
e eke ana ki te £6, 000 i ia tau. I tenei tau e tono ana te Komiti
kia eke te moni ki te £8, 000 kia rua ai rerenga o te tima a te
Hahi ki te mau i nga kai-wairua, i nga kai tinana. E tono
ana Te Toa Takitini kia uru tahi atu tatou te iwi Maori ki te
manaaki i tenei tono. I te 18 o nga ra o Mei tokowha nga Maori
o Meranihia i whakapangia e te Pihopa hei Rikona. Ko tenei
whakapa i tetahi moutere ko Ranga te ingoa. I te 29 o Hune
( Ra o Pita. Apotoro) tokowha ano nga Meranihia i whaka-
pangia hei Rikona. Ko tenei whakapa i tetahi moutere ko
Tiota te ingoa i nga moutere o Horomono (Solomons). Na
te tima nei i tae ai te Pihopa ki enei moutere.
|
|
2 116 |
▲back to top |
116 TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
Ruatoki........ 2 15 O
Whangara...... 200
Kawakawa...... 1 10 O
Taupo........ 100
Whakatane...... 100
Waipawa....... 15 O
Hukarere Kura.... 44 8 O
Te Aute........ 11 O O
Owhataitai Kura.... 200
(Tera ano etahi moni kua tae mai ki te tari engari no muri mai i
te 3 1 o Maehe i tae mai ai. Hei te ripoata o tenei tau whakaaturia ai
era. )
I whakahaeretia te take mo te awhina i a Pihopa Ataria i
Inia. Whakaaetia ana kia rite katoa te kohi ma ia Atirikona-
tanga ara kia £33 /6/8 ma ia Atirikonatanga kia eke ai te
£100 i ia tau.
I whakaatu a Kenana Pahewa i te mate o te Hahi Maori i te
kore Maramataka, me tana tono kia perehitia ano te marama-
taka. I whakahokia e Peneti kua maranga taua take i te
Hui o nga Kai-karakia i a Hune ka taha nei. kua whakaaetia.
Ko te utu £12 mo te 500. a kua whakaae nga Pihopatanga o
Akarana o Poneke ki te awhina mai i nga raruraru mo te
perehitanga. Hei te timatanga o Tihema tukuna atu ai nga
Maramataka ki tena pariha ki tena pariha.
HE KUPU TOHUNGA.
Na R. T. K.
I TUHITUHIA e au i te Nama 35 etahi korero mo nga tangata
rongo-nui o te iwi Ingarihi, i ki ai au ko nga tohunga
tuhituhi pukapuka nga tangata rongo-nui o te pakeha, na
konei ka totoko ake te hiahia kia taia ki te reo Maori etahi o a
ratou kupu—ko etahi noa, ko nga mea tonu i rewa ake i roto i
te ngakau. Na Edgar Allan Poe te kupu: —
" Fools rush in where angels fear to tread. "
" Ko te wahi e wehi ai nga anahera ki te tu. ka rere te
wairangi. "
Kaore te wairangi e ata tirotiro, he rite tonu nga wahi katoa
ki a ia: kaore he wahi tapu kaore he wahi noa: kaore he tu-
ranga nui kaore he turanga iti—he orite tonu ki te wairangi.
I te mea he wairangi kaore e mohio ki te whakaaro, kaore
e mohio ki ona he.
He mea pai te ata korero i nga kupu o te Karaipiture mo te
wairangi, kia rua noa aku rarangi e whakahua ake: " E whaka-
puakina mai ana e te wairangi tona ngakau katoa; ta te whaka-
aro nui ia he pehi mo a muri" (Whtauki 29. 11). E tika ana
enei kupu mo etahi tangata e hohoro nei ki te tu ki te whai-
korero i nga huihuinga nunui. " Rite tonu hoki ki te papa-
tanga o nga tataramoa i raro i te kohua te kata o te wairangi. "
(Kaikauwhau 7, 6. )
|
|
3 117 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_117
** A little learning is a dangerous thing,
Drink deep or taste not the Pierian spring. "
" Kia tupato ki te matauranga pakupaku,
Kia hohonu te inu ki te kore kaua e pa atu ki
te puna o te matauranga. "
Na Alexander Pope enei kupu, he tino pepeha na te pakeha
te raina tuatahi ara '" Kia tupato ki te matauranga pakupaku. "
E puta ana he mate, he aitua, i runga i te matauranga paku-
paku, pai ke atu me i kore rawa he matauranga. Me raihana
rawa te tangata ka ahei ai te whakananu rongoa; he arai i nga
tangata kuare, kei hoko rongoa ka paihanatia te tangata. Ko
te whakamatautauranga takuta he tino taikaha na konei i kore
ai e kohurutia te tangata e nga matauranga pakupaku. Kei
raro i tenei kupu i te matauranga pakupaku, nga tangata e
whakatu ana i a ratou hei takuta hei kai-whakaako ranei i nga
mea o te Atua, i te mea kahore ratou i ata whakaakona. "" Kia
tupato ki te matauranga pakupaku. "
"'Tis better to have loved and lost.
Than never to have loved at all. "
" Pai atu te aroha ahakoa kihai i tutuki,
I te kore rawa e aroha. "
Ko te take i puta ai i a Tenihana (Tennyson) enei kupu no
te matenga o tona hoa o Harama (Hallam)—he hoa tino aroha
nona. Na tona aroha ki a Harama i wareware ai ia kia ia ano,
i rapu ai i te pai mo tetahi atu. I piki tona pai i tona aroha
ahakoa i mate tona hoa. E tika ana ano enei kupu mo te
aroha o te tangata ki te wahine ahakoa kahore taua wahine i
pirangi ki a ia. Kaore te aroha e moumoutia.
E ahua rite ana ki nga kupu a Tenihana nga kupu a Hakipia
(Shakespeare), he kupu e whakahuatia ana e te ao, ara: —
" The course of true love never did run smooth. "
" He huarahi tapokopoko te huarahi o te aroha pono. "
E ki ana te Maori he hunaonga kai-ngakautia te hunaonga i
•kinongia. Me he mea he pono te aroha o te tangata ki te
wahine, o te wahine ranei ki te tane, e kore rawa e matoke
ahakoa whakararurarutia e nga whanaunga engari ka kaha ke
atu.
Tenei ano tetahi kupu matau a Hakipia, ko te tino tohunga
tenei o te Ingarihi.
" All that glisters is not gold. "
" Ehara i te koura anake te mea kanapa. "
Kei te marama noa te tikanga o enei kupu. He kanapa ano
to te tini to te paraharaha. He tokomaha nga tangata e kanapa
ana ano he koura engari ki te ata tirohia ehara kau he para-
haraha. Kia tupato ki te kanapa o te paraharaha.
Hei tapiri mo enei korero ko nga kupu a Purana (Burns).
ko te tino tohunga o te Kotimana. Ko te mahi a Purana. he
parau whenua, kaore ia i tae ki nga kareti, a. i mate tino rawa-
kore ia. Ko tana mehua mo te tangata ko te tangata ano,
ehara i nga moni, i nga ingoa, i nga tohu ranei.
|
|
4 118 |
▲back to top |
118\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
" The rank is but the guinea's stamp,
" The man's the gowd for a' that. "
" Ko te ingoa o te tangata e rite ana ki te tuhituhi o te moni,
Ko te tangata ano ia te koura ahakoa he aha te aha. "
Kaore a Purana i ngakau nui ki nga taitara rore, ta, aha
ranei, e whakapiria atu ana ki te tangata, ko te tangata tonu
ano te tino tohu honore. Ki te kino te tangata kaore e rere ke
ahakoa hoatu he taitara mona, ki te pai te tangata kahore e
rere ke ahakoa kore taitara. Ko te moni ko te koura ehara
i nga tuhituhi. " He tangata te tangata ahakoa he aha te aha, "
" A man's a man for a' that, and a' that, " e ki ana ko Purana.
E parau ana a Purana i tana maara katahi ka tapahia e taua
parau te kohanga a te kiore. Ka wehi te kiore, ka oma. Ka
tu a Purana ka whai-korero ki te kiore, ka puta i a ia tetahi o
ana korero tino tohunga. I ki atu ia ki te kiore kia kaua e
wehi no te mea he rite tonu raua mo te mate katoa engari kei
te pouri ia mo te aitua o te kiore i te pakarutanga o tana ko-
hanga. I hanga e te kiore tana kohanga kia ahuru ai ia i te
takurua, a. i mate kai a kiore i tona whakaaro nui kia oti tona
whare, kaore ia i watea ki te tahae kai mana. Inaianei, aue!
mongamonga noa taua kohanga. E taea hoki te aha. He aitua
tena e pa ana ki te kiore ki te tangata: —
" The best-laid schemes o' mice an' men
Gang aft agley. "
" Ahakoa nga mahi ata whakatakoto a kiore a tangata,
He maha nga wa takoto noa. "
Kua meingatia enei kupu hei whakatauki ma te pakeha.
Ka he nga mahi a te tangata ko tenei tana whakatauki.
He hemonga noku a Purana. he tangata tino tau ki te whaka-
takoto i te korero. Inakoa hoki tetahi o ana kupu tohunga: —
" O wad some Power the giftie gie us,
To see oorsels as ithers se eus! "
" Aue, me i whai Mana ki te homai kanohi ki a tatou,
Kia kite ai tatou i a tatou me te kite a era atu. "
I puta ai i a Purana enei kupu matau he kitenga nona i te
kutu i runga i te potae o tetahi wahine tino ataahua nga
kakahu. I mea pea taua wahine nui atu tona tau kaore ia i
mohio kua weriweri katoa ia i te kutu kotahi. Kaore ona
kanohi i kite i te kutu engari ko o etahi atu kanohi kei te ma-
takitaki. Waihoki he nui nga tangata kei te mahara kei te tau
ratou engari ki ta etahi titiro atu kei te weriweri. Me ki ake
e au pohehe ai te tangata haurangi kei te tau ia kaore ia i te
mohio nui atu tona anuanu. Ka haurangi te tangata, ka whero
nga kanohi, ka pahuka te waha, ka heke te ware, ka turituri, ka
korero kino, ka ngengere ka haunga, ka whakahi. Ka mutu
pea i a ia ki tana whakaaro iho. ki etahi atu ia nui atu te
anuanu.
Hei kupu whakamutunga ko nga kupu tohunga a Tamati
Kerei (Thomas Gray). Ko ana korero i tuhituhia e ia ki
|
|
5 119 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 119
tetahi urupa pae-ra-uta, he urupa no nga tangata rawa-kore.
he tangi nana, i puta ai i a ia etahi kupu tino matau i te reo
Ingarihi. I mea a Kerei me he mea taua hunga rawa-kore i
whiwhi ki te moni, i tae ki nga kareti, ko wai ka hua, ko wai
ka tohu, e tu etahi o ratou hei pirimia, hei tianara, hei kai
waiata, hei tangata rongo-nui. Me i whanau kingi mai etahi
o ratou e tu pea hei emepara. Otira i to ratou rawa-kore,
mate roto noa iho nga nunui, nga pai, nga wehi i roto i a
ratou, moumou noa iho, kahore i kitea, kahore i rangona, e te
ao, ara: —
" Full many a gem of purest ray serene
The dark, unfathom'd caves of ocean bear:
Full many a flower is born to blush unseen,
And waste its sweetness on the desert air, "
" Ano te nui o nga peara tino ataahua
Kei nga tauwhare pouri o te hohonu;
Ano te nui o nga puawai kei te kowhera noa,
Kei te moumou noa i te kakara ki te koraha. "
He kupu na te pakeha, " Haere ki Ranana kia kitea ai, kia
rangona ai, koe. " Ko Ranana te putahi o te ao na reira te
tangata matau ki te tae ki Ranana ka rangona. He tini nga
tangata nunui, tangata pai, tangata matau, i te mea kei nga
wahi ngaro ratou kei nga wahi pae-ra-uta. kei nga wahi ko-
raha, e noho ana, kahore i te kitea kahore i te rangona—kei
te moumou noa iho.
(Taria te roanga. )
NGA HINOTA TUATAHI O TE PIHOPATANGA
O WAIAPU.
TENEI etahi korero tawhito he mea hura mai e Atirikona
Himikini (Archdeacon Simkin) no nga ripoata tuatahi
tonu o tenei Pihopatanga.
Ko te Hinota tuatahi i tu ki Wearenga-a-hika i te 3 o nga
ra ki te 5 o nga ra o Tihema i te tau 1861.
Kaore a Haki Pei i roto i te Pihopatanga o Waiapu i tera
wa. No te tau 1869 ka nekehia mai te rohe o te Pihopatanga o
Waiapu kia uru atu ai te takiwa ki Haki Pei. Ko te reo o nga
Hinota tuatahi e wha, ko te reo Maori anake. Ko nga ripoata
o aua Hinota kei te reo Maori anake.
Ko te rarangi tenei o nga tangata i tae ki te Hinota tuatahi
tonu i te tau 1861.
Minita: —Revd. Wiremu Renata Wiremu o Turanga; Revd.
Eruera Blomfield Karaka o Tauranga: Revd. Rota Waitoa o Te
Kawakawa: Revd. Raniera Kawhia o Whareponga; Revd.
Tamihana Huata o Te Wairoa.
Mangai-reimana. —Hakaraia Mahika, Rewi Tereanuku, Eru-
era Te Ripi, Mihaera Taumanu. Hunia Hapai, Wiremu Kopa,
Maaka Te Ihutu, Mohi Turei. Hoani Ngatai. Rihara Paipa (Te
|
|
6 120 |
▲back to top |
120 TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
Horo), Kemara Te Hape, Rapata Wahawaha (Whareponga),
Hirini Te Kani (Turanga), Wiremu Pere (Waerenga-a-Hika).
Anaru Matete (Turanga). Pitihera Kopu (Te Wairoa). Henare
Potae.
Hei motini tenei na te Hinota tonu o tenei Pihopatanga i ata
whakatakoto i te tau 1861 a pahitia ana: —
" Ki te whakaaro o tenei Hinota ko te mea tika tenei ma
tatou; ka whiwhi nei tatou ki te Rongo-pai, kia puta hoki ta
tatou koha ki te kawe atu i taua Rongopai ki nga iwi e noho ana
i te pouri"
He hanga aroha te reo o enei kaumatua rongo nui, e tangi-
a-wairua mai nei, kia puta he koha ma te iwi Maori ki nga
iwi kei roto i te pouri e noho ana.
HINOTA TUARUA.
No te 5 ki te 9 o Hanuere te tau 1863 ka tu te Hinota tuarua
ki Waerenga-a-hika ano. Ko nga tangata enei i tae ki taua hui.
Minita. —Atirikona Alfred Nesbit Brown ( Paraone) o Tau-
ranga; Atirikona W. L. Wiremu o Turanga; Rev. Seymour
Mills Spencer (Te Peneha) o Rotorua: Rev. Rota Waitoa o
Te Kawakawa; Rev. Edward Blomfield Clarke o Tauranga:
Rev. Raniera Kawhia o Whareponga: Rev. Charles Baker o
Waiapu; Rev. Carl Sylvius Volkner o Opotiki: Rev. Tamihana
Huata o Te Wairoa: Rev. Ihaia Te Ahu, o Maketu.
Nga Mangai-reimana (Ko te ingoa mo ratou i tera wa he
Hinotamana). —Wiremu Patene Whitirangi o Tauranga; Ho-
hepa Paraone Pakuru o Tauranga: Wiremu Hoeta Paetorori o
Maketu; Wiremu Watene Tarapuhi o Te Rotoiti: Wiremu
Patene Wakamatai, Awa-o-te-Atua: Hira Taiki o Rotorua;
Wiremu Tamihana Te Ngarara o Tarawera! Pora Heretaunga
o Whakatane; Hamiora Te Hoata o Opotiki; Pora Taia o
Opotiki; Hoera Puha o Te Kawakawa; Epeniha Waikaaho o
Rangitukia; Rihara Paipa o Te Horo; Hotene Te Horo o
Tuparoa; Rapata Wahawaha o Wharepongo; Hori Mokoera.
Uawa, Tolaga Bay; Hirini Te Kani, Turanganui; Anaru Ma-
tete, Turanga: Wiremu Pere, Waerenga-a-hika; Hamiora
Maataora, Maraetaha; Hare Paihia, Nukutaurua (Nuhaka):
Karauria Te Iwirori, Te Wairoa; Kerehona Piwaka, Te Waiau;
Hone te Wainohu, Mohaka.
Kaore he Hinotamana o enei kainga i tae mai, ara o Te
Kaha, Te Kawakawa o Tokomaru.
HINOTA TUATORU.
No te tau 1864 ka tu te Hinota tuatoru ki Waerenga-a-hika
ano ko nga tangata enei i tae ki taua Hinota: —
Minita. —Ven. Archdeacon A. N. Brown, Tauranga: Ven.
Archdeacon W. L. Williams, Turanga; Rev. Seymour Mills
Spencer, Rotorua; Rev. Rota Waitoa. Kawakawa; Rev. Edward
Blomfield Clarke, Waerenga-a-hika: Rev. Raniera Kawhia.
|
|
7 121 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 121
Whareponga: Rev. Charles Baker. Waiapu; Rev. Carl Sylvius
Volkner. Opotiki; Rev. Tamihana Huata, Te Wairoa; Rev.
Ihaia Te Ahu, Maketu: Rev. Matiaha Pahewa. Tokomaru; Rev.
James Hamlin, Te Wairoa.
Hinotamana. —Hori Ngangaro. Te Kawakawa: Epiniha Wai-
kaaho. Rangitukia: Hone Pirihi Te Rangi, Te Hore: Hotene
Te Horo. Tuparoa: Rapata Wahawaha. Whareponga; Patara
Te Wahaaruhe, Tokomaru: HoriMokoera. Uawa: Apiata Pare-
huia. Turanganui: Wiremu Pere, Waerenga-a-hika; Renata
Atopaki. Turanga: Hamiora Mataora, Maraetaha: Pita Tauhou,
Nukutaurua; Pitiera Kopuparapara. Te Wairoa: Karauria Te
Iwirori. Te Waiau; lehu Kupa. Mohaka.
Kaore he Hinotamana o enei kainga: —Tauranga. Maketu.
Awa-a-te-atua, Rotoiti, Rotorua. Tarawera. Opotiki. Tunapa-
hore, Te Kaha.
HINOTA TUAWHA (1865).
Minita. —Ven. Archdeacon A. N. Brown, Tauranga: Ven.
Archdeacon W. L. Williams. Tauranga: Rev. Charles Baker,
Waiapu; Rev. Edward Blomfield Clarke. Waerenga-a-hika; Rev.
Tamihana Huata, Te Wairoa: Rev. Raniera Kawhia. Whare-
ponga: Rev. Watene Moeke, Nukutaurua: Rev. Matiaha Pa-
hewa, Tokomaru: Rev. Seymour Mills Spencer, Rotorua: Rev.
Hare Tawhaa. Turanga; Rev. Ihaia Te Ahu, Maketu: Rev.
Mohi Turei. Rangitukia; Rev. Carl Sylvius Volkner, Opotiki;
Rev. Rota Waitoa. Kawakawa.
Hinotamana. —R. Te Hoenoa, Te Kawakawa: Te Mokena
Kohere, Rangitukia: H. P. Te Rangi. Te Horo; H. Te Horo.
Tuparoa: P. Kaiwarua. Whareponga: Rev. Tamawhaikai. Toko-
maru: H. Keu. Uawa: N. Tamitami. Turanganui; P. Tamaturi.
Waerenga-a-hika; A. Matete. Turanga: H. Paihia. Maraetaha:
P. Tauhou, Nukutaurua: K. Piwaka, Te Waiau; H. Te Tau,
Mohaka.
Kaore he Hinotamana o enei kainga: —Tauranga, Maketu.
Awa-a-te-Atua, Rotoiti, Rotorua. Tarawera, Whakatane. Opo-
tiki. Tunapahore, Te Kaha. Te Wairoa.
TE MIHANA WHAKAORA.
NO te 1 o nga ra o Oketopa. 1923. i timata ai a Te Hikihana
ki Akarana i tana Mihana Whakaora. Kaore a te Hiki-
hana i whai ko te tinana anake kia whiwhi ki te ora.
engari ko te wairua kia tika i te aroaro o te Atua katahi ka
heke iho ai nga manaakitanga ki te tinana. Kua huri ra te
tau inaianei o te timatanga o tenei mahi whakamiharo.
E nga turoro i whiwhi nei ki nga manaakitanga a te Atua,
kia mau ra te mahara ki nga kupu i oatitia ai ki te aroaro o te
Atua i nga ra o te Mihana. Kaua hei wareware ki nga manaa-
kitanga a te Atua.
|
|
8 122 |
▲back to top |
122 TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
NO NGA RA KA HURI.
By R. T. K.
NGENGENGA O TE ATUA.
Ko wai oti kua rongo ruwha ai ano te Atua? Kua korerotia
e au i te Nama 34 te taenga tuatahi o te whakapono ki roto o
Waiapu i whakatahuritia ai a Ngatiporou. Ko Rangitukia te
kainga i noho ai nga Mihinare, i whakaakona ai te iwi nui me
nga kai-karakia. Ka mohio nga kai-karakia ki nga tikanga
o te Rongo Pai me nga Karaipiture ma ratou e whakaako te
iwi: ehara ano ia i te mohio rawa penei me nga mohiotanga
o enei ra. Ko te tikanga o te whakaako penei me te Kura
Ratapu ara karaihe ai. I patai te kai-whakaako ki tana karaihe
mo te hanganga a te Atua i te ao, " E hia nga ra i hanga ai e te
Atua te ao? "
I whakahokia e te karaihe, " E ono. "
" I aha te Atua i te tuawhitu o nga ra? " ka patai ano te
kai-whakaako.
" I okioki, " ka whakahoki ano te karaihe.
" He aha te take i okioki ai te Atua i te tuawhitu o nga ra? '*
Whakahoki tonu hoki te karaihe, " He otinga no ana mahi. "
Kaore te kai-whakaako i whakaae, na reira ia ka patai ano,
" He aha ano? " Hei konei nga tangata ka miharo, ka noho-
puku. " He aha i okioki te Atua i te tuawhitu o nga ra? " me
te tohe tonu te kai-whakaako me te tuhi ano tona ringa ki tena
ki tena. " He aha? He aha? He aha? " Otira kore rawa
he tangata i hamumu. Ka whakaaro te kai-whakaako he uaua
rawa tana patai, e kore e taea te whakautu, katahi ia ka ata
whaaki haere i te whakautu.
" He aha i okioki ai te Atua i te tuawhitu o nga ra? He
nge... He nge... He nge... me te tuhi haere ano tona
ringa. " He aha? " " He nge... " Hei konei ka karanga ake
tetahi kuia, " He ngenge. " Ka hari te kai-whakaako, ka mau
hoki tana patai, katahi ka ki. " Ina noa. "
TE MARENA TUATAHI KI NUI TIRENI.
KO te marena tuatahi ki Nui Tireni ko te marena o Piripi
Tapihana (Philip Tapsell) ki Paihia i a Hune i te tau
1823. I marena tenei pakeha ki tetahi wahine Maori
kua uru mai ki te whakapono a kua oti hoki te iriiri.
No muri mai ka heke mai a Te Tapihana ki Maketu, a kei
te ora tonu ana mokopuna tuarua, tuatoru e noho mai nei ano i
Maketu. Ko te marena tuatahi o te iwi pakeha no Oketopa, 1831,
Ko nga pakeha tuatahi i marenatia ko William Puckey me
Matilda Davis. I roa ai to raua marena, na te kore " mowhiti "
(ring) i Nui Tireni. I whanga kia hoki mai ra no te kaipuke a
te Hahi i Poihakena ki te mau mai i te ringi marena. Ko
Henare Wiremu te minita nana i whakahaere te karakia
marena. Ko te wahine marena he mea hiki haere i runga i te
tuuru. E 40 nga pakeha i taua marena.
|
|
9 123 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_123
EKIPIHANA MIHANA.
KEI te 13 o nga ra o Oketopa nei ka tu te Ekepihana ki
Pamutana. Ka kotahi ano te whakahaere penei te ahua
ka tu ki Nui Tireni nei, ara ko te mea i tu ki Poneke
i te tau ka huri nei.
Ko te kaupapa o tenei mahi he tikanga whakaoho na te
Hahi i ana tangata kia huri nui nga whakaaro ki te whakahau a
te Karaiti e ki ra: "Haere kauwhautia te Rongopai ki nga
wahi katoa o te ao. "
Ka tu tenei ekepihana ki te takiwa ki te Ho (Showgrounds)
i Pamutana. Kei roto i te ruma nui o te Ho nga toa a ia iwi
a ia iwi. Kei reira a Meranihia me nga taonga a era iwi, kei
reira a Haina me te minita Hainamana, pera ano a Inia, a
Tiapani, a Awherika, te Whenua Tapu, me era atu wahi o te
ao. Ka tu mai te kai-whakahaere o tena wahi o tena wahi ki te
whakamarama i nga taonga me nga mahi o ia iwi. Kei te haere
nga tamariki o Moteo me etahi o nga kaumatua, me Peneti, ki
te hapai i te taha ki te iwi Maori. Kei te ropu o Moteo nga
mahi ngahau, waiata, poi. me nga mahi Maori. Ko nga Maori
e tata atu ana ki Pamutana me tae koutou kia kite i tenei mahi
hou. mahi whakamiharo.
POOTI WAIPIRO.
I KARANGATIA a Peneti minita kia whai-korero ki tetahi
ropu i Nepia i te 29 o nga ra o Hepetema. Ko tana kaupapa
korero ko te kore mana pooti o te iwi Maori mo te waipiro.
Tenei te motini i paahitia e te hui, a kua tukuna ki te Pirimia,
ki te Minita mo nga Maori, me nga mema Maori o te Paremata.
" Ko te whakaaro o tenei hui he mea tika kia tukuna te mana
pooti waipiro ki te iwi Maori, kia pera ano me te ahua o te
pooti a te Maori mo o ratou mema (ara pooti marama tonu)
te pooti mo te waipiro. "
Ko te uaua o te tuku mai i te mana pooti waipiro ki te Maori
kei te kore rooru (roll) o te Maori. Ko tenei motini e mea
ana hei aha te rooru. Me waiho tonu i ta te Maori tikanga e
pooti nei mo o ratou mema.
Mehemea ki te whakaaetia tenei motini e te Pirimia, katahi
tatou te iwi Maori ka whai mana ki te pooti mo te waipiro i te
tau e takoto mai nei 1925.
NGA MIHANA.
KEI te whakariterite a Kenana Ata Wiremu i nga ra mo ana
Mihana ki te takiwa ki Taupo, ki Maketu me Te Puke,
ki Whakatane. Ko te marama i maharatia ai hei taenga
atu mona ko nga ra whakamutunga o Noema me Tihema. Kua
tae atu nga reta ki nga kai-whakahaere o era rohe, patai atu
mehemea he wa watea tenei mo nga tangata whenua o era
marae. Kei te whanga atu a Ata Wiremu ki te whakatuturu-
tanga a nga iwi-kainga i nga ra mo ana Mihana.
|
|
10 124 |
▲back to top |
124 TE TOA TAKITINI. Oketopa 1. 1924
I te hui a nga Minita Maori me nga Reimana i te wa o te
Hinota i tu nei ki Nepia, i whakaatu te Pihopa ki tona whaka-
mihi ki nga hua wairua o nga Mihana a Ata Wiremu i whaka-
haere ai. Kua whakaritea e te Pihopa a Ata hei Kai-whaka-
haere Mihana mo te Pihopatanga o Waiapu. Kaore ona pariha
hei here i a ia. Noreira mehemea tera tetahi pariha e hiahia
ana kia tu he Mihana ki ona rohe, me tuku mai he whakaatu
ki a Kenana Wiremu, Pukehou P. O., Hawke's Bay.
Kia mahara ano nga pariha ki te tuku inoi i tena wa i tena
wa, mo nga Mihana e whakahaeretia ana i roto i o tatou rohe
Maori.
OMAHU.
KO te whai-korero tenei a Ihaia Hutana i te ra i manaa-
kitia ai a Ta Timi Kara e Ngati-Kahungunu.
" E tika ana kia mihi ake tatau ki te ra nei, me ona
hua. E Timi kaore aku mihi mou, naku hoki koe i whangai
ki te kai maro. E ngari me mihi ake. ki te ra i mamae ai to
koka, i puta ake ai he hari nui kia ia. i roto i te mamae. Ina
ko koe te tangata o te motu.
" E tika ana te kawenga mai i to ra ki konei koinei a Taia-
mai. Kua ngaro nga kaumatua. Ko au ko Mohi tenei. Koi
nei te marae i whaka ngaua ai o niho ki te paepae o te
hamuti, i te wa e toitu ana te tangata. Te inoi tika a te tangata
hara, ki te Atua poto noa. te whakautu ko aianei koe noho
ai ki a au ki Pararaiha. Ko te inoi tika a te tangata ki te
tangata, kanui te taumaha, no tenei ra kua puta ake he tika i te
wai. Kia nui nga mihi kia koutou ko a taua tamariki, na ana
i mea kia tukua te kupenga ki te wahi hohonu. E pakanga
mai nei a te Arawa, i nga ika nunui o tana kupenga. Kia koe
hoki. Nau i turaki nga uru rua o te motu ka watea nga hua-
rahi. Ko Tautoro te mutunga. Ka ora te tangata. "
TEWHEA PANGO.
Na A Akapita Hamuera Pango.
KAORE aku korero tewhea Pango. Ko te Pango Ngawene
naana i whai-kupu ki a Te Wiremu i Tauranga i te tau
1828 kia haria mai te whakapono ki a Te Arawa. Mau
e whakaputa aku korero whakamarama mo tooku koroheke mo
Pango Ngawene te Kaingamata Mangahoutoa te Ore, te Ihi te
Tapu, te Tohunga. Kaore e noho noa tenei ingoa te Ihi ki te
tangata noa iho, engari ka noho ki te tohunga anake te Ihi te
Tapu, te Tohunga.
Ki nga marae maha o Aotearoa me to Waipounamu itemea
na te taha kia Ngahuruhuru i tuatahi, koia ka ata whakamara-
matia.
Ka kohurutia a te Paeoterangi o Ngapuhi e Tuhourangi ki
Motutawa i te tau 1822. ka haere mai a Ngapuhi. Ka horo
a Mokoia i a Ngapuhi i te tau 1823 mo te Paeoterangi. Ka
hinga a te Arawa i a Ngapuhi. Ka riro a te Arawa me Pare-
|
|
11 125 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 125
wahaika, wahine a Pango Ngawene i a Ngapuhi. E rua e
toru marama ka rangona atu e Ngati Whakaue kai Tauranga
a Hongi me Ngapuhi, ara kei Otumoetai Kai a Turuhia, kai
a Rangipokia kai a Tupaea e manaakitia na. Ka haere a
Ngati Whakaue ki Tauranga ki te hohou i te rongo kia Hongi
Hika me Ngapuhi. Te taenga atu ka houhia te rongo. Ko
te rangatira o Ngati Whakaue naana tena maungarongo ko te
Ruru. Ko te ingoa o tena maungarongo " Ko te rongo take-
take a te Ruru. " Ko etahi o nga hapu o Ngapuhi i haere tonu
me te Arawa me Parewahaika. Kaore i rokohanga e Ngati
Whakaue. I te hokinga o Hongi Hika me Ngapuhi ka haere
a Pango Ngawene ki te tiki i tona wahine i a Parewahaika. Me
whakapapa ahau: —
Ko Uenukukopako - Hinepito
Taharangi Rangipare
Pawhero - Hinetu
Matariki — Tutea
Tareretu - Parehanga
Te Ngarootu -- Hinewhaahuia
Te Uanui — Te Ririu
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_I———————,
Maanukura Tiaki Horahanga
Wairakei Te Ririu ii
\_\_\_\_\_\_\_\_'\_\_\_\_ \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_
Te Ruru Te Rakau Pango Ngawene Pareto Te Area
Poniwahio Hamuera Pango
————————————\_\_,, ——!\_————————.
Te Wheoro Te Kirikauri Akapita Weronika
Keepa Ehau Himipiri Manaro
He taina he tuakana a te Ruru, a te Rakau, a Pango. Ka u
a Pango Ngawene ki Kororareka. Ka rongo a Pango Ngawene
ko te hapu o Parewahaika ko te Uritaniwha. Ko te Ahuahu
te ingoa o te whenua me te pa. Ko etahi o te Arawa kei
Waihou, etahi kei a te Popoto kei a Patuone. kei te Kawakawa
etahi kei a Ngatihine, kai a Pomare kei Ohaeawai etahi, kei
Paihia etahi o te Arawa. Ka rangona e te Arawa kua tae atu
a Pango Ngawene ki Kororareka, ka hui a te Arawa ki Ahuahu
ki a te Uritaniwha notemea ko Parewahaika kai te Ahuahu kei
a Momai raua ko te Kopiri e manaakitia ana i to raua taha
Ngati Raukawa. Ko Rangingangana kei a Pomare e moe ana,
he Raukawa hoki ratau tokotoru. Ka haere a Pango ki te
Ahuahu ka tae ka tangihia e te Arawa me Pango ka tangi ki
a te Arawa. Ka mutu nga tangi ka tu mai a te Arawa ki
te mihi ki a Pango i haere atu i te kainga i te iwi. Ka mutu
|
|
12 126 |
▲back to top |
126 TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
nga mihi a te Arawa ki a Pango. Ko te wa tonu tenei i mohio
ai a Ngapuhi ki a Pango he tohunga. No tona tuunga atu
te kupu tuatahi a Pango Ngawene: " Tu te winiwini, tu te
wanawana, tu te whakaokorau: Pera hoki ra, tangaroa ihutu i
tawhakiia i tu, mautini. maurupe, mauwhano, mauwhakaturia
te whakaturia, te rangi e tu nei. "
Tera noa atu te roanga o te tau nei, engari ko te whakamu-
tunga: "Tuturu o whiti. Tu mai te toki, haumi e! ui e! taiki
e! E toru nga tau a Pango i tau ai i te marae o te Uritaniwha
i te Ahuahu. Ka korerorero a Ngapuhi he tohunga a Pango. Ae
ra hoki, he tohunga a Pango Ngawene. Ko tona atua ko
Rongotuao. Taihoa ahau e hoki atu ki te whakamarama i te
tohungatanga o toku koroheke o Pango Ngawene mo nga mea
katoa, mo te kawai o te tangata. Ka manaakitia a Pango e
Ngapuhi, ara e nga hapu kua korerotia i runga ake nei. E
toru tau a Pango ki Ngapuhi e manaakitia ana, a e haere ana
hoki i roto i nga ope a Ngapuhi ki Hauraki. Kaore hoki a
Pango e kaha ki te takahi i nga manaaki a Ngapuhi i a ia
me te Arawa. Ko te hiahia o Pango, ki te hoki mai ia, me hoki
katoa mai a te Arawa. I te roa o Pango e noho ana ki Ngapuhi,
ki Waihou, ki te Ahuahu, ki te Kawakawa, ki Ohaeawai, ki
Kororareka, me era atu hapu o te tua-whenua, me te mohio ano
ki nga rangatira, kia Patuone, kia Pomare, kia Te Kopiri, kia
Te Matenga, kia Te Haroa, kia Mangonui, me era atu rangatira
o Ngapuhi. Me tona mohio ki a Te Makawe, he atua no Nga-
puhi. Taihoa ahau e whakamarama mo Te Makawe he atua
no Ngapuhi, kia mohiotia ai, ko Pango Ngawene i tae ki Nga-
puhi. E mohio ana a Ngapuhi ki a Te Makawe.
1 te tau 1826-1827 ka whakatika a Hongi me tana ope ka
patua a Ngatipo i Whangaroa. Ko tenei hapu no Ngapuhi ano.
Ka oma nga morehu ki Hokianga. Ka nohoia te pa ko Hunu-
hunu te ingoa, ka whaia e Hongi nga morehu o Ngatipo. Ka
awhitia te pa. 1 tupono a Pango Ngawene me Te Arawa ki te
pa nei. Ka tu a Hongi i te mata, na Maratea i pupuhi.
Engari kaore i mate rawa. Ko te hokinga tenei o Ngapuhi,
ara o Hongi me taana ope, ka hoki atu ki Whangaroa. Muri
mai ki Kerikeri.
Ina te waiata oriori o te tunga o Hongi: —
" Kaore e hine, he whetu o runga,
Ko Maratea ano, naana a Hongi Hika
I turaki ki raro ra. Ka manawa reka ra
Te roa o te whenua, ka noho taua.
I runga i te raorao,
I te oneone i ariki ai te tangata
E hine e! ""
Tera noatu te roanga, me te timatanga. Engari kia mohio
ai na Maratea te pu i tu ai a Hongi. Kotahi tau e toru marama,
katahi ano ka mate a Hongi.
( Taria te roanga, )
|
|
13 127 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 127
HE WHAKAATU.
TENEI kua tae mai etahi panui hui, me nga panui matenga
tupapaku. Ma te moni rawa kia tuturu ki tona aroaro,
katahi te pakeha ka perehi i ta tatou pepa. Kaore te
pakeha e mahi noaiho. Noreira ka tuku mai koutou i a koutou
panui, tukuna mai ano hoki te pauna hei kaupapa mo te
panui, kia uru ai a koutou panui ki Te Toa Takitini.
MATAATUA.
Matata, Bay of Plenty,
Hepetema 22. 1924.
Ki te Etita.
E TAMA kia ora koe i roto i te ra o te Ariki.
Panui tia atu aku kupu hai whakamarama i te ngakau
pouri o Ngapuhi mo aku kupu i roto i Te Toa Takitini.
Ngapuhi kaua koutou e pouri kia au mo aku kupu mo to
ingoa katahi, mo taku hahu i nga pakanga ka rua. Ngapuhi
e hara i a au te tuatahi, nau ano na Ngapuhi, he whakautu kau
taku. Tirohia i te pepa o te 1 o Tihema. 1923, wharangi 15,
nama 28, kai kona nga korero a Turei Heke, e. whakahau ana
ki te Etita ki a panui tia ana waahi kupu hai whakarongo
ma te Tai-rawhiti. E te Etita kua tere taku waka mau e
rapu atu kai te Tai-rawhiti ranei kai te Tai-hauauru ranei.
Te ingoa o te waka nei ko Mataatua. Ngapuhi tenei whaka-
tangi reo kia au he whakatoi katahi, he tawai ka rua. he taunu
ka toru. Ngapuhi he kupu i tohitu mai kia au ki te Tai-
rawhiti, kia kaua ranei e whaka-uturia? Ehe, me whaka utu
ka tika. Tirohia i te pepa o te 1st of Hanuere, 1924, wharangi
8, nama 29, kai kona a matau whaka-utu ko Tiaki Rewiri. me
W. E. Gudgeon. Te utunga mai he tangata ke nana i utu mai
ko Erika Akuhata, me te kaha o tana whakamarama i ana take.
Kai te pepa o te 1st o Maehe. 1924, wharangi 4, nama 31.
Whaka-utua ana e au. Tirohia i te pepa o te 1st o Hune, 1924,
wharangi 55, nama 34. Te utunga mai nei he rarangi ingoa
hapu, nou no Ngapuhi i te pepa o te 1st of Hepetema, 1924,
wharangi 100. nama 37. Heoi tena mo ta koutou arai i aku
kupu whaka-utu mo nga korero a Erika. kaore rawa e marama
ki au. Irara! Nga kupu pepeha a oku Tupuna. " He tao rakau,
ma te rakau ano e karo, he tao kii ma te kupu ano e karo, ka
kiia ai kua ea. ''
No reira e Ngapuhi, kaore ahau e whakaae kia unuhia aku
kupu kua kitea iho na e koutou i roto i nga pepa. Kaati me
waiho e au mo te wa e puta mai ai ta koutou wananga mo
reira ahau mohio ai ki taku whakaae, ki taku kore ranei e
whakaae, engari kia tika ta koutou mahi, kai whai whakahe
hoki maku a muri atu. Heoi ano.
—Tutengaehe H. Te Paretiti.
|
|
14 128 |
▲back to top |
128\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
HE WHAKATIKATIKA.
I ROTO i nga korero mo te taenga o te Kawana ki te Hui
i Omahu, i mahue nga ingoa tuturu o nga hapu o tera
marae, ara a Ngati Upokoiri. a Ngati Hinemanu.
HE O MO TE TAMAITI NEI.
Ł s. d. Ł s. d.
Te Wheoro Poni, Rev. Kenana Pahe-
Ohinemutu.... 6 6 wa, Te Kaha.. 1 O 0-
Mrs. Fairlie, Toko- Hekera Ponga, Wai-
maru Bay.... 6 6 roa.......... 6 6
Ahipene Mika, Tu- Hori Tupaea.... 7 6
paroa........ 10 O Puti August...... 13 O
Raniera Haereroa, Pene Heihi (per P.
Waitakaro..... 13 O Ngata)........ 1 O O
Per A. T. Ngata.. 1 O O
MARAMATAKA.
OKETOPA.
5—Ratapu 16 i Muri i to Te Tokotoru.
2 Whp. 36. Epeha 2.
Neh. 1 ki 2, 9. Ruka 7, 24.
I 2—Ratapu 17 i Muri i to Te Tokotoru.
Herein. 5. Korohe 1. 2 1 ki 2, 8. G
Herem. 22. Ruka 10: 17.
18 (Hatarei)——Ra o Ruka R
19—Ratapu 18 o te Tokotoru G
Heremia 36. I Teha. 4.
Ehk. 2. Ruka 14. 1-25.
26—Ratapu 19 o te Tokotoru. G
Ehk. 14. 1 Tim. 3.
Ehk. 18. Ruka 18, 31 ki 19-11.
28 (Turei). —Ra o Haimona raua ko Hura.
NOEMA.
1 (Hatarei). ——Te Hunga Tapu Katoa. W
2. —Ratapu 20 o te Tokotoru. G
Ehk. 34. 2 Tim. 3.
„ 37. Ruka 22, 1-31.
9. —Ratapu 21 o te Tokotoru. G
Ran 3. Hip 2. and 3: 1-7.
Rau 4. Hoani I: 1-29.
16. —Ratapu 22 o te Tokotoru. G
Rau 6. Hip. 10: 1-19.
Ran 7. 9. Hoani5: 1-24.
23. —Ratapu i mua o te Haerengamai. G
Ko te Inoi, Tuhituhi, Rongopai mo
te 25 o nga Ratapu.
Kai-kauwhau 11 and 12. Hemi 2.
Hakai 2: 1 ki 10. Hoani 8: 1-31.
30. ——Ratapu 1 o te Haerengamai. V
Ra o Anaru Apotoro.
Me panui te Inoi o tenei Ratapu i
nga ra katoa o te Haerengamai.
Hoi tetahi ra, o tenei wiki te kara-
kia inoi mo te Hora i te Rongo-
• ai.
Ihaia 1. Hoani 1: 35-43.
ihaia 2. Hoani 12: 20-42.
|
|
15 s11 |
▲back to top |
HE TAPIRI
KI " TE TOA TAKITINI. "
4. —HE WAIATA WAWATA (Ngati-Porou).
Na Irahapeti te Rangiapakura.
Ko Irihapeti te Rangiapakura he wahine rangatira no Te
Itanga-a-mate, ko Whareponga te kainga. E kiia ana hoki he
wahine ataahua. Kei runga tona ingoa i tetahi waiata e haere
ana. He wahine rongonui ia, no mua tata atu i te whawhai
Hauhau nei. engari no muri iho i te wa o taua whawhai i mate
ai. He wahine titotito waiata, titotito haka.
E kiia ana i titoa atu e ia tenei waiata i Akuaku, mo nga
rongo mai o Te Keepa, tama a Toihau, he tangata ataahua
no Te Whanau-a-Apanui. no Ngatiawa. Ina te whakapapa hei
whakamarama: —
Apanui-Mutu
Tukaki Hikarukutai
I
Kahutia Puhirake
Te Whiwhinui-o-te-po - Hineora
Te Unuunu
I
Toihau
I
Te Keepa -- Haruruterangi
I
Mere Aira Rangihoea — Tautini
I \_\_\_
—————— I
Te Pirini Waikura Tautuhiorongo
Tera atu etahi o nga ara o Te Keepa Toihau kei nga puka-
puka whakapapa e mau ana
1.
Ra runga atu ana o te Whakaauranga. 1
To ara, e Paoa!2
Marama te titiro ki Whakaari3 ra ia,
He ahi na te tipua:
Kei roto te Ngarara, 4 he awhai na Hinehore, 5
Kei tu mai ki te hae.
Hei a koe tonu tau tahu whenua,
Hei awhai kau au, i e!
|
|
16 s12 |
▲back to top |
12 TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
Ko nga uri a Tomika, nana nei te waiata nei i tito, koia
enei: —
Tomika
I
Whangapoua
\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_I\_\_.
Tuihi Monika •= Pitara T. Mokonuiarangi
1
—Ani = Wm. Bennett Autini Kaipara
——Mariana =-• Wilson
I.
Takoto mai ra i te anuanu, i te mataotao!
'A tuhi to toto, ka rapa i te rangi,
He uira, he kanapu, te tohu o te ariki.
Ra pea koe kei mua te waitapu. 4
Kei te toka tu ki waho,
Te kawa i Aitu, te kawa i a Maru,
I to atua ra.
Na koutou ra kei whakahi ki te uru, ki
Nga iwi nunui, kia peratia Hauraki5
Me Ihumotomotokia, 6 me Maikukutea, 7
Na te ngaru i ta ki te one pae ai.
Na tona rite he hinganga ika kei te akau,
He paenga8 whakairo ki roto o Kaiweka; 9
I a te nui 'Ati-Ue, 10
I a Te Aramoana, 11 nana i ue mai,
I maunu atu ai Te Puhi-o-Te-Arawa12
I nga tapiri o Rehua, 13 na i.
Haere ra, e Pa ma, i runga i nga tohu14
Tupu tawa a o koutou koroua. 15
Au te poporo16 i runga i a Hongi, 17
E haere wairua ana mai. e.
I aua i a ra, kia eke i o kahu18 motea i.
HE WHAKAMARAMA:
i Tomika, 2Mokonuiarangi, 3 Te Kuru-o-te-marama. ——Kua whaka-
maramatia enei i runga nei.
Te Waitapu. —Ko te Waitapu a nga tohunga kimi, titiro i te mate,
mehemea i mate tarawhare. -
5Hauraki. —Ko Hauraki te hoa haere mai o Nga-Puhi. Ko Tauranga
tetahi: ko Ngati-Pukenga te hapu o reira, nana i tohutohu te
huarahi, i toia mai ai nga waka o Hongi.
6Ihumotomotokia. ——Ko te pakanga a Ngatoroirangi raua ko tona
taokete, ko Manaia i Hawaiki mo te kanga a Manaia ki a Nga-
toro, i mate ai te Tini-o-Manahua..::
|
|
17 s13 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 13
7Maikukutea. —Ko te matenga o te ope a Manaia me o ratau waka
ki Matarehua, i waho ake o Motiti. Na Ngatoroirangi i karakia,
ka puta te tupuhi, ka kino te moana, ka tahuri, a toremi atu
nga waka o te taua. I muri o te tupuhi, ka kitea i te one e
pae ana.
8He paenga -whakairo. ——Ko nga rangatira me nga toa he mea ta ki te
moko: na, ka whakarite to ratau matenga i Mokoia ki te
paenga ika. Ki etahi reo he paenga tohora.
9Kaiweka. ——Kei Mokoia, e tata ana ki te wahi e kiia nei ko te wai
kaukau o Hinemoa. Ko te wahi tera i patua ai a Te Kuru-o-te
marama e Nga-Puhi, he mea whakamamae. Kei reira ano te
kowhatu i haehaetia ai ia.
10Te Puhi-o-te-Arawa. ——Ko Te Kuru-o-te-marama.
11Te nui 'Ati-Ue. —Ko Ngati-Whakaue, no reira hoki a Te Aramoana,
nana nei i tono mai a Mokonuiarangi raua ko tana wahine
ko Tokipounamu ki Mokoia, kia ora ai.
12Te Aramoana. —He tungaane no Tokipounamu.
13Rehua. ——He whetu.
14Tohu tupu tawa. ——Mo te kupu a Ngahihi me era atu tohunga, e kore
a Nga-Puhi e tae mai, hei muri ra ano i te makerertanga o te
hua o te tawa.
15Koroua. —Ko Ngahihi ma.
16Poporo. ——He rakau. Ko te ahua i whakartea ki te rakau i tipu
ki Hawaiki, i kiia ra, " Ka kite i te poporo whakamarumaru o
Uenuku, ka kainga e raua. " Ko te take tena o te riri a
Uenuku.
17Hongi. ——Ko Hongi Hika o Nga-Puhi, te rangatira o te ope.
18Kahu motea. ——He kahu taratara, me te moteatea mo te matenga.
6. —HE TANGI NA RANGIWHAKAHAEREA, O TUHOU-
RANGI (Te Arawa).
Ko tenei waiata e waiatatia ana e nga iwi katoa, engari ko
te kaupapa mai na Te Arawa. Ko te hapu i takea ai tenei
waiata ko Ngati-Hinehua. e noho ana i taua wa i Te Koutu i te
takiwa o Okataina. Kua kore rawa he tangata i Okataina i
naianei, engari ko nga marae, ko nga pa o Ngati-Tarawhai kei
reira e whakahuahuatia ana, a tenei te haere nei i roto i nga
waiata.
He aha ra kei toku ihu, e waitohu2 noa nei,
Te mutu noa i te rangi tahi?
He wawara taua pea tenei ka tata mai.
Harahara aitu, harahara a tai.
He aroha tonu ake noku ki te mate,
E whakaingoingo mai ra i te tuaropari ki Arataha. 3
Pupuke mahara i roto i to hinengaro
Ki o kame ka4 waiho noa iho i te ao:
To whenua5 kura ka mahue,
Ka paea te koko ki Otangimoana: 6
To putea te ata taka i runga i to ringaringa,
Me he ua turuki nei te whekoi i we7 moana.
|
|
18 s14 |
▲back to top |
14\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
Ko koe anake i tipao haere i runga i nga maunga,
E to ana i tona waka i a te kumukumu: 8
Ka puta kei waho kei nga whakaihu ki Maungaroa. 9
He ripa kawau kei runga kei te taumata.
Titiro ki Ruawahia, 10 ki Tarawera: 11
Notemea i whakakopaia mai e Taraiti, 12
Ka mau te hu, ka hoki te waiora ki te ao.
Ko te heke ra o Maruiwi, 13, i toremi ai ki te reinga.
Nau ano i maka mai to kupu ki te muri, ki te tonga.
He ware koia tou i te paenga14 tohora
I te whakawhititanga i Tumutara. 15
He roa te tau i te tohenga, ka horo te pa,
Ka riro mai a Te Rama. 16
Ehara pea i te potiki17 tauroto waenga a Papa-
wharanui, 18
Nana i horo te whetu, te marama.
Horahia mai ano, e Te Niho. 10 kia takoto i te aio.
Moai rokiroki, e.
HE WHAKAMARAMA:
Rangiwhakahaerea. ——He wahine no Ngati-Uruhina.
2E waitohu noa nei. —Ko etahi rerenga o enei kupu e rangona ake
ana e penei ana: '
He aha ra kei toku ihu
E pa tamaki nei te ahiahi.
Engari ki te iwi nana te waiata ko tenei i runga nei.
3Arataha. —He ana tupapaku no Ngati-Tarawhai kei Okataina.
4O kame ka. ——Ko nga taonga ka mahue iho i te hekenga.
5Whenua kura. ——Ko te whenua tuturu i arohatia ai.
6Otangimoana. ——He kokonga kei te moana o Okataina.
"I we moana. ——Ara, i runga moana.
8Te kumukumu. ——He toutere, he wehi na reira i heke ai.
9Maungaroa. ——He puke kei te taha tuaraki o Tarawera.
10Ruawahia, 11Tarawera. ——Ko te maunga i hu nei i te tau 1886. He
ingoa ano hoki a Tarawera no te moana. I reira nga marae
o Ngati-Rangitihi, o Tuhourangi.
12Taraiti. ——He ingoa no Mokonuiarangi, e korerotia ra i nga whaka-
marama o te waiata nama 5.
13Maruiwi. ——Ko te heke o Maruiwi e korerotia nuitia ana i roto i nga
tatai korero a nga tipuna. He iwi no te papatipu, i patua
haeretia e nga iwi whakaeke mai.
14He paenga tohora. ——E rite ana ki te kupu i te waiata nama 5
He paenga whakairo. " Ko te tikanga mo te matenga o
Ngati-awa i a Tuhourangi me Ngati-Rangitihi ki te whakawhiti-
tanga i Tumutara, kei te awa o Tarawera. He nui nga rangatira
i mate ki reira, ka whakaritea ki te paenga tohora.
15Tumutara. ——Kei te awa o Tarawera.
16Te Rama. ——Ko Te Rama-apakura, he rangatira nui no Ngati-awa,
i mate i a Tionga, matua o Mokonuiarangi, ki Te Whakahoro,
he pa e tata ana ki te Umuhika, i uta mai o Matata.
17Potiki. —Ko Tuhourangi, he potiki hoki na Papawharanui.
|
|
19 s15 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_15
18Papawharanui. ——Ko te whaea o Tuhourangi. E ki ana nga kai-
whakamarama he tuahine no Tuwharekohuru, no Waitaha-a-
Hei no Te Arawa ano. Kei te taupatupatu tenei ki te korero a
nga iwi o Matatua, o Turanga, he tuahine a Papawharanui no
Ruapani o Turanga.
19Te Niho. ——He rangatira no Ngati-Hinehua, nana i tiki i muri rawa
mai ki a Moko i Tarawera, kia whakahokia mai nga tangata ki
Okataina.
(Ko nga kupu o te waiata nei, me nga whakamarama he mea tuhi
na Apirana Ngata, na Raureti Mokonui-a-rangi raua ko Kepa Ehau
i tohutohu mai. )
7. —HE WAIATA WHAKAUTU TAUNU
( Ngati-Kahungunu).
I tuhia tenei waiata ki konei, hei titiro ma te iwi. ma ratau
e whakaatu mai, ko wai nana i tito, i titoa mo wai. Ko te
korero a Kuku Karaitiana ki te tikanga o tenei waiata, tera he
tamaiti wahine i whakatangohia ki te tane. Katahi ka taunutia
mai e te tangata ki te kuare, ki te taurekareka. Na ka titoa nei
e te tipuna o te wahine ra te waiata nei. Ma koutou e whaka-
tikatika mai. Ko Ngati-Kahungunu. puta noa ona rohe, e
rangona ana, e tino waiata ana i tenei waiata, he waiata reka
hoki.
[Ko tenei waiata na tera Te Urihe i moea ra e Tiakitai kaumatua, no
nga ra e hikareia ana te hakui nei. ——P. H. Tomoana. ]
E to e te ra, to atu ki te rua:
Ka haramai roimata, ka maringi me he wai.
Tenei au te tatari, taua te haere:
Kia toremutu1 au te wa moana nei.
U noa Paikea2 te hiwi ki Mamairoa. 3
No Ngaoho au, no Nga-oho-matakamokamo: 4
He pahi rawa 'hau nou e Maniapoto. 5
Ehara koe i te tane, he mokopuna ra hoki:
He puhi koe naku i te wa i mua ra:
Ka iri kei runga te whata a Te Herunga, 6
E mataku ana ra, kei pau i te kuri.
Ko aku moke7 ra, e rangona ake nei,
Te rau-o-piopio. 8 ko te kowhakararo: 9
He mea i motu mai i te waha o te ika.
HE WHAKAMARAMA:
1Toremutu. ——He aha ra tenei kupu?
2paikea. —Ko te Paikea i morehu ra i te Huripureata, i te kohuru a
Ruatapu. Ka whakaritea te kotiro i whakatangohia nei ki te
morehu.
3Te hiwi ki Mamairoa. —Kaore tenei korero mo Paikea i te kitea i
roto i etahi atu kaupapa korero, kei te waiata nei anake.
Otira he waiata no nehera, tena ano tona tikanga.
4Ngaoho-matakamokamo. —He iwi tawhito no te papatipu, pera i a
Maruiwi, i patua haeretia e nga iwi whakaeke.
|
|
20 s16 |
▲back to top |
16. TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
5Maniapoto. ——Ko Ngati-Maniapoto. Ko nga kupu taunu enei mo te
kotiro ra.
6Te whata a Te Herunga. —Ki etahi e whakahua ana ko Terehunga.
Kei te ngaro tenei.
"Moke. ——E kiia ana he tatai no te rangatira.
8Te rau-o-piopio. —Ko te huruhuru o te moa.
9Te kowhakararo. —Ki etahi ko " te kowhakaroro. " He mea whaka-
paipai tenei.
8. —HE TANGI NA PAREWAHAIKA (Te Arawa).
Ko tenei waiata kua taia ki te pukapuka a Hore Kerei " Nga
Moteatea, " e kiia ana i reira he tangi na Parewahaika mo tana
matua tane. Na Raureti Mokonuiarangi i whakamarama te
ahua o tenei waiata, a ki tana ki, he tangi na Parewahaika mo
tona tane i makututia e Parerewha. Ko Parewahaika no Tuhou-
rangi.
E noho ana, ka kohuki e roto
Te whakarewanga ki Rotomahana; 1
Kia hoe waka mai te marea,
He kawekawenga na te mamae,
Ka tokoiti koe i te kino
Nga tuapapa2 i te Tarata; 3
Kia tararo e to wahine, i awhi ai korua.
To uru tapu i houa iho ki te atua.
I ahatia, i whati ai te marama?
Nau i hokai te tihi ki Tongariro, 4
I tukua mai ai nga naku5 o te tonga,
Hei whakaongaonga, ka tu i te hokeka. 6
Tenei te waiwhero te paheke i raro ra,
Hei whakamatara mo te hunga makutu,
Mo korua tahi ko Parerewha, 7
Wahine i hanga kino, i haramai nei
Me ana ripi, 8 hei totohi i nga toihau.
HE WHAKAMARAMA:
1Rotomahana. —Ko te roto i Tarawera, e rangona nuitia nei.
2Tuapapa. ——Ki etahi reo he huapapa.
3Te Tarata. ——Ko te ingoa pakeha o tenei ko " The Pink Terrace, " i
pakaru nei i te hu o Tarawera i te tau 1886. Ko te ingoa
Maori o " The White Terrace " ko Otukapuarangi.
4Tongariro. —Ko te maunga nui i te takiwa o Taupo, e rangona nuitia
nei.
5Naku. —Ki te Dictionary a Te Wiremu he matao kino rawa. Ki ta
Raureti ko tetahi tikanga he makutu.
6Ka tu i te hokeka. —Ko tona tikanga, ka rite ki te tangata e porangi
ana.
7Parerewha. ——Ko te wahine i whakapaea ai, nana te makutu.
8Ripi: He mea haehae. Totohi: Haehae. Toihau: Nga upoko.
|
|
21 s17 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. \_\_ TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_17
9. —HE TANGI WHAIAIPO (Nga-Puhi?).
Ko te waiata, e whai ake i raro nei, kua taia ki te pukapuka
a Hori Kerei " Nga Moteatea, " engari he mea whakatikatika i
konei etahi wahi. E rangona ana tenei waiata ki nga takiwa
o te tairawhiti, ki Heretaunga, ki Turanga, ki Waiapu: na
reira ka ui te whakaaro, no te rawhiti ranei tenei waiata, no
hea ranei? Engari tera etahi ingoa e whakahuatia ana i roto
i te waiata nei, a Awhia I he whakapopotonga mo Rangi-awhia,
he maunga kei te tai-tokerau) a Tauwhare (he maunga kei
Hokianga) a Ngati-Rangi (ko tetahi o nga hapu rangatira o
Nga-Puhi) i maharatia ai, i takea mai tenei waiata i a Nga-
Puhi. Otira ma koutou e titiro mai, e whakaatu mai, mehemea
e marama ana koutou ki te kaupapa.
Kaore ra he mihi ki te makau.
E, kei whea ia ra he toka whaiapu, 1
Te homai ai kia ripiripia
Ki te kirimoko, 2 e mau atu nei.
He hanga mania noa i te taringa.
He ika ano au ka haehae,
Ka te tauaki ki te rangai3 tapu.
A, e rua ia ra aku ringaringa
Ki te whakakopa mai taku manawa,
E kakapa ana me he rau kahakaha. 4
Kia mana ra ta taua awhiawhi,
Taku takiura5 i te weherua
I Awhia6 maunga, e tu mai ra,
O te tara kei runga o Tauwhare7 i raro;
Ko aku taumata e noho ai.
Kia takohutia taku rangi
Ki te kawakawa hauauru,
E pupuhi mai nei nga rorohu. 8
Nau mai ra, e Hoki, 9 hei kawe korero.
Ka rere au ki te hau o te reinga,
Kei maru a tata au te whakamau
Ki te pae tauarai ki te makau,
Ki te tau "Ati-Rangi, 10 ka te wero ia ra
Ki te reke taiaha: ko au i ware noa
He kai e hokia, e.
HE WHAKAMARAMA:
1Whaiapu. ——Ki etahi reo " waiapu, " he kohatu kara.
2Kirimoko. ——Ko te kiri tangata. Ina tetahi kupu, " Kei mea koe he
aroha kirimoko te aroha mou, kao, no te whatmanawa tonu. "
3Rangai tapu. ——Mo te kahui rangatira.
4Kahakaha. —-He tarutaru. Ko nga rau e mahia ana hei hu ki nga
•whenua hukapapa.
5Takiura. ——He karakia, he wawata ranei, hei taki mai i te wairua
o te tau, e ngaro ana.
|
|
22 s18 |
▲back to top |
18 \_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
6Awhia. ——Ki etahi ki te waiata e penei ana, " E whia maunga e tu
mai ra. " Ki te whakaaro ko tenei i runga nei te mea tika.
He whakapotonga no Rangi-awhia, he maunga kei raro atu
o Whangaroa.
7Tauwhare. ——He maunga kei te takiwa o Hokianga. I whakahuatia
ano i te waiata tangi a Papahia mo Te Huhu, kua taia i ft
Hepetema ra.
8Rorohu. —Ki etahi reo he purekereke hau.
9Hoki. —He ingoa tangata.
10Ati-rangi. —Ko Ngati-Rangi, he hapu rangatira no Nga-Puhi.
10. —HE WAIATA MO TE HUI-RORI (Turanga).
NA TETAHI WAHINE O NGAI-TAWHIRI.
Kaore i te tino marama rawa te kaupapa o tenei waiata.
Ko te korero a Hone Ngatoto, he kaumatua no Ngati-Porou, ki
tona rongo na tetahi wahine o Ngai-Tawhiri, o Turanga, i tito-
tenei waiata mo Petera Te Huirori, he rangatira no Turanga.
Ma nga iwi o tera takiwa e titiro iho, a e homai he korero.
Kaore hoki e te po nei
Tuarua rawa ko Te Hui-rori: 1
Ko taku hoa moenga ka riro ke,
Ka maunu ke atu he puta2 ke:
Ko te whakawerawera o taku poho,
Katahi tonu au ka matao, i.
2
E noho maroke ana taku kaki,
He kore wai tata iho no runga nei.
Panukunuku ai te korirangi3
Te taha koia o taina kore.
Ka whakatakoto au hei rango waka,
Matua ngau e to mai nei.
E tapa noa ra koe i tahau ngeri,
Pouri, potango i te tinana, i.
HE WHAKAMARAMA:
1Te Hui-rori. ——He rangatira no Turanga. Kei a wai ra e mau
tona whakapapa me ana uri?
2Puta. —Ki etahi ki te waiata e penei ana " pae. "
3Te korirangi. —He momo kakahu Maori.
II. —HE TANGI MO AMARU-KAITANGATA
(Te Aitanga-a-Hauiti).
He maramara waiata tenei i rangona e Apirana Ngata, e wai-
atatia ana e Te Aitanga-a-Hauiti i Uawa i te 15 o Mei, 1923.
Ko Karauria Puhi-Puhi nana i waiata. No muri ka korero a
Hone Ngatoto. ki tana rongo mo Te Amaru-kaitangata taua
waiata, mo reira te kupu o te whiti tuarua " E Whare. " E rua
|
|
23 s19 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_\_\_ 19
ano enei whiti; tera atu pea etahi kei etahi e mohio ana. Ko
Te Amaru-kaitangata he rangatira nui, he toa no Te Aitanga-a-
Hauiti i mua, i te wa i a Te Kani-a-takirau, ara no mua tata
atu. He taina a Te Amaru no Te Rongotumamao, nana nei
a Te Kani-a-takirau. Tokorua nga tamahine a Hinematioro, ko
Ngarangikahiwa te matamua, ka moe i a Te Rongotumamao,
ko Te Kani: ko Te Kakari to raro iho, ka moe i a Te Amaru,
ka puta ko Te Hemanawa. I mate a Hinematioro raua ko te
mokopuna ko Te Hemanawa ki te kopua i Te Pourewa, i waho
o Uawa. I tahuri te waka ki te moana i te hekenga mai i te
ope a Ngati-Porou, i mate ai a Te Pourewa.
1
Engari te kai1 atua e purea e ora:
Tena ko te aroha tu tonu i roto ra.
Homai ki hikaia, 2 koi whati mai nga tai
O Tupa-o-tane ripo rawa kei te awa, i.
2
Whai noa atu ana, e Whare, 4 kia moe
Ka riro ia koe, ka mania i te rango,
Te motu o Pahiko, 5 e kore nei e taea, i.
HE WHAKAMARAMA:
1Te kai atua. ——He makutu.
2Hikaia. ——Kia karakiatia.
5Tupa-o-tane. ——Kei te ngaro tenei.
4Whare. ——He ingoa karanga no Te Amaru-kaitangata.
5Pahiko. ——He tipuna no te Wahineiti, no Waiapu, i hoki ki Hawaiki. E
kiia ana i tae ki Rarotonga, a kei reira ana uri. Ko Reporua
te wahi i maanu atu ai ona waka. Ka whakaritea ki tona
ngaro te ngaro o Te Amaru, i haere oti atu.
12. —-HE WAIATA NA HERA HAWAI (Ngati-Porou).
Ko tenei waiata na Hera Hawai, no Te Ariuru, no Tokomaru.
I moe ia i a Aperahama Tawaha, nana a Raiha Kamau, ka
moe i a Hamiora Te Kanehe, nana a Ketekete. He tuahine a
Hera no Ihaka Huhu raua ko Heremia Tauirangi. Na Ihaka
a Pineamine Huhu, ka moe i a Heni Teopaipa, nana a Te
Urupa Huhu, ka moe i a Keita Harahara (tamahine a Tumau-
rirere raua ko Riria te Wera). Kei te ora nga uri.
1
Kai kinikini ai te mamae i ahau, e,
To tatatia ra. ki wawe au te mate;
Koi noho au i te ao taka maero1 ai, e,
Haere maiangi ai. anewa2 raumati ai e.
|
|
24 s20 |
▲back to top |
20 TE TOA TAKITINl. Oketopa 1, 1924.
2
Hirihiritia3 ra, e hika, to takiri, e,
No te mea i ahau kei rangi tawhiti rawa;
He tira koua tu, koua rohea i mua ra, e,
Te ika4 a te whiu, a te ta, a te hinga noa i ahau, e.
3
Ko aku haere hoki e aro nui atu ra, e,
He mea tenei au kia tiro noa atu,
Ko Kopuatai5 e kore nei e tahuri, e,
Ka piua e te tai ko au hai tokorua, e.
HE WHAKAMARAMA:
1Maero. ——He kongenge, he ngoikore, ka maanu noa.
2Anewa. ——He pera ano i te maero. Ina te korero: "Kahore he iwi
i te ngaunga a te ra; anewa noa ai. "
3Hirihiritia. ——Karakiatia ki nga karakia e rite ana.
4Te ika a te whiu. ——Kei te ngaro tenei.
5Kopuatai. ——He toka kei te one i Tokomaru e tu ana.
13. —HE TANGI MO TE RANGIHIROA1 (Te Arawa).
Ko te Rangihiroa he toa no Tuhourangi, i mate ki te wha-
whai i Okataina, i nga whawhai o mua.
Ko tenei waiata i taia ki " Nga Moteatea. " Ko nga whaka-
marama i raro nei na Raureti Mokonuiarangi i korero ki a
Apirana Ngata.
Kaore te mamae, ngau kino ki te hoa,
I tiaria2 mai to mata whakarewa,
Kia whakatauria te uhi a Wharawhara. 3
Tena ka riro kei te one i Matangi-te-uru, 4
Tau kawenga, e te toa;
Te ai he mahara ki te ao,
Whakarere rukaruka te moenga i te wahine,
Rere a manu tonu ki te hui mata-ngohi; 5
Kei hoki te ingoa, kei tarewa ki runga ra.
E waiho ana koe hei kohure i te iwi.
Ka ngaro noa koa-nge a Te Rangihiroa,
Na te po i here: kei to kahua he roi6
I whiua ai koe ki te aroaro no Irohanga, 7 e i.
HE WHAKAMARAMA:
1Te Rangihiroa. ——He toa no Tuhourangi. Ma etahi e tuku mai te
whakapapa ona me ana uri.
2Tiaria. ——Whakaatatia kia kitea ai.
3Wharawhara. ——He tohunga no nehera mo nga tatai o te tangata, mo
te ta moko, mo era atu mea. Kei tetahi waiata e whakahua
ana " nga taonga o Wharawhara, " a ka whakamaramatia
he pare toroa era.
4Matangi-te-uru. ——He wahi kei Okataina.
5Mata-ngohi. ——Ko te tangata tuatahi i hinga i te parekura. I whaka-
ritea tera ki te ika, ka rite ki te tataku ra na, " Tamarahi, naku
te ika i te ati I
6Roi. ——E ki ana a Raureti he roi kakahi.
7Irohanga. ——Kei te ngaro tenei.
|
|
25 s21 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. 21
14. —HE WAIATA MO NGA KUPU WHAKAPAE
(Te Arawa).
Ko tenei waiata kua taia ki " Nga Moteatea, " engari tera
nga wahi ririki i whakatikatikaina. Ko nga whakamarama na
Raureti Mokonuiarangi. E ki ana ia ko te waiata nei na
Tikawe, he wahine no Ngati-Pikiao.
Pikiao II.
I.
Te Rangiunuora
Korohuna
I
Te Arawa
Te Rangiunuora II.
I
Tokia
i——————————————I—————————————,
Tikawe / Manuariki
I !..
Te Urumahue / Rewiri
Matene — Haere Reweti Manuariki
, ——————i—————i
Wiremu Matene Te Aorere Raureti
He waiata whakautu mo te whakapae, he kuia mate tane a
Tikawe. I taia ano tenei ki te pukapuka a McGregor " Maori
Songs " engari he nui rawa nga wahi raruraru o tera.
Kaore te korero kino, te haohao1 nunui,
Ko wai nga tane i tata mai ki taku taha?
I hoki atu ano i te pou whakairo o te roro.
Na wai Mawera, 2 kia mate hara mai.
Aku rongo hanihani3 ka puta i nga whenua,
Ka haruru ki tawhiti, ki te huka o te tai.
Kei te Whanganui-o-Rotu4 ko Te Aitu11
Kia whakarikaia te mate e runa nei ki te whare.
Kia hei taku ate i te tau o tona tiki:
Kia tia whakaripa5 i te kotore huia:
Kia kahu purua i te neko6 pakipaki, 7
Ka pai au te hoki ki te koko i Whangaroa. 8
E kore te tane e tata mai ra i te whakawehi.
I patua taku kiri ki te tororire9 ra i te hangehange, 10
I tahekea iho he rau kawa kei taku tinana.
|
|
26 s22 |
▲back to top |
22 TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
HE WHAKAMARAMA:
1Haohao nunui. ——He korero whakakino.
2Mawera. ——He tangata no Ngati-Kahungunu.
3Hanihani. ——Ingoa kino.
4Te Whanganui-o-Rotu. —Ko te moana i roto o Ahuriri. He tipuna ta-
whito a Rotu.
5Tia whakaripa. —Kia tataitia te mahuna ki te kotore huia.
6Neko. —He kakahu Maori.
7Pakipaki. —Ko te tapa o te kakahu Maori, he mea ata whatu penei i te
taniko.
8Whangaroa. ——He koko iti kei Rotoehu.
9Tororire. ——He rakau, ko tona waitau he kawa, e mahia ana Kei wai
mo te ngarahu ta moko.
10Hangehange. —He rakau. Ki etahi reo he hengahenga, he papa. Ki
etahi he hinau.
Aitu. —Ko Wiremu " Paumana " Whaanga te uri e ora nei kei
Pakuratahi Petane.
15. —HE TANGI MO POUTUTERANGI (Ngati-Porou).
NA WHARERAKAU.
He rangatira a Poututerangi no Ngati-Porou, no Te Whanau-
a-Apanui. I mate ia ki Reporua, wahi o Waiapu, i patua mo
Tutohiarangi te take, ka tangihia nei e tona wahine e Whare-
rakau.
Mahutaiterangi m
Te Uhu m
1
Hineteronaki = Te Aotata m
1
Poututerangi = Wharerakau /
[——————————————'—————————————i
Maaka Te Ehutu m Pekama Ngatai m
Mihi Kotukutuku = Duncan Stirling m (h. c. )
Taikorekore m
me etahi atu.
E haere noa ana, e karanga noa ana,
Kia whakaoho koe i te ahiahi nei.
Ko te whanau koe a Matukutuku-tangotango: 1
Mate atu, ara mai, kai runga te marama.
|
|
27 s23 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1924. TE TOA TAKITINI. \_\_\_\_\_\_\_ 23
2
E hua i te tamaki, e whakatipua nei,
Ko te hoa kairiri kei te haohao mai.
Tenei tata tonu kei te huka2 o te kaka.
Kiia ai pakura, 3 e ora i te whakaware.
3
Kai kino hoki koe, 4 e papa noa ra e. u e
He matua rawa hoki e kai te ora mai:
Mau ra e tatari ki nga po whakamatenga e, u e
O te rima, o te ono. tenei te hokai nei.
4
E kore ra e houa i te po wananga e, u e
I te pitau tutu, i te kowhai-angaora:
Taria e ahu mai ki to wai-tohunga e, u e
Ki to whakapapanga, i waiho i muri nei, e.
HE WHAKAMARAMA:
1Matuku-tangotango. ——Ki nga korero Maori o nehera, ko te tangata
tenei nana i patu a Wahieroa. Na Rata i ngaki te mate o tona
papa o Wahieroa.
2Huka. ——He hukahuka no te kakahu, e whakairia nei hei whakaware i
te pakura.
3Pakura. ——He manu.
4Koe. -—Mo te potiki a Wharerakau, mo Pekama Ngatai.
(Ko nga kupu o tenei waiata na Hone Ngatoto i tohutohu ki a.
•Apirana Ngata. )
16. —HE WAIATA MO TE KANI-A-TAKIRAU
(Ngati-Porou).
Na Paratene Ngata i tohutohu nga kupu o tenei waiata.
Kaore i te marama, na wai i tito tenei waiata, engari no te
takiwa ano o Waiapu, kei reira hoki nga ingoa e whakahua-
huatia ana i roto i te waiata.
1
He aha kai te rangi, ka tihorea nei, e?
He rangi haerenga ra nohou nei e Te Kani; 1
Ka iri kei runga kei te Wharau-a-Parua, 2 e,
Ko to tinana ra e kore nei e taea.
2
Kai parahua ai te ika ki te mounu, e:
Whai rawa atu nei. kore rawa i anga mai.
E tuia ana koe e te pua i te kahika, e.
E te ora3 iti ra. nahau e Kahutoro.
|
|
28 s24 |
▲back to top |
24\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI. Oketopa 1, 1924.
3
Whakarongo ki te puku, e haruru noa ana, e:
He tuki waihoe ra nohou nei e Te Kani;
Ka hangai ki te rae, ki Whakori4 ra ia, e,
U whakarauiri ki te Awanui5 nei.
HE WHAKAMARAMA:
1Te Kani. —Ko Te Kani-a-Takirau, ko te rangatira nui o nga iwi o te
Tai-rawhiti i ona ra.
2Te Wharau-a-Parua. ——He puke kei runga o Tawhiti, i tapaia ki a
Parua.
3Te oraiti na Kahutoro. —He whakatauki mo te kai iti, he pau wawe
mo te manu mo te huahua.
4Whakori. ——Kei te Kautuku.
5Awanui. —Ko Port Awanui.