TE TOA TAKITINI
Registered at the G.P.O, as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini," Box 300. Hastings.
NAMA 22.HASTINGS.                          Mei 1, 1923.
TE KANOHI KOREKOREKO O TE MAORI.
HE kaumatua rongo nui a Te Peehi (Elsdon Best) i waenga-
nui i te iwi Maori me te pakeha.    Kei runga atu tona
mohio ki nga korero tawhito o te iwi Maori i te nuinga
o tatou koroua Maori.    Kua hoki mai ratou ko ona hoa i te
Tai-rawhiti.   I tae rawa ratou ki Waiomatatini ki te rapu haere i
nga korero tawhito o era hapu o tatou.   Kotahi marama o ratou
ki reira e tuhituhi ana i nga-korero mo te putake mai o Ngati
Porou tae noa ki a ratou karakia, a ratou waiata, me o ratou
whakapapa.    Tenei te whai-korero a Te Peehi ka perehitia hei
matakitaki ma tatou.    Kanui nga korero mo era atu hapu o
tatou  kaore   ano   kia  tuhituhia.     Mehemea   tera   ano   tetahi
kaumatua mohio kei te hiahia ki te tuku iho ki ona uri i nga
korero tawhito kei a ia e matau ana, tukuna atu he kupu ki
a Elsdon Best, Wellington, a mana e whiriwhiri tena take.   Ko
te tumanako o Te Toa Takitini kia tino manaakitia te kaupapa
korero a Te Peehi, a kia tahuri tatou nga morehu o tenei wa,
ki te hopu haere i nga pitopito korero mo o tatou tipuna.    Ka
tika te korero a Te Peehi e ki nei " I ahua korekoreko nga
kanohi o te Maori i te kitenga i nga taonga whakamiharo a te
pakeha, mahue ana nga taonga Maori, whiua ana ki tahaki."
E nga iwi o Aotearoa me Te Waipounamu tae atu ki Whare-
kauri, e hoki tatou ki te kohikohi mai i nga taonga o a tatou
matua    i    whakahaweatia     nei     e    tatou   i   te   korekoreko-
tanga  o   tatou  kanohi.    Mirimiria   o  tatou  kanohi   kia   kite
marama ai tatou he taonga tonu ia nga mea i whiua nei e tatou
ki tahaki.   Whaia ko te Matauranga.

Mei 1, 1923TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_3
TE WHAI KORERO A TE PEEHI KIA
NGATI POROU.
TENEI te rawaho ka tu ki te whakamarama i te tikanga o
o te whenua. Haere mai nei matau i te puna i Poneke,
ta matou mahi, e wairangi haere nei matau i te kahu
ka toia mai e te ahi tipua ki Nepia, katahi ka tahuri ki te waha
o Tangaroa, ka eke ki runga i te waka, ka rere mai i te poho
o Hine-moana e takoto nei Ka u mai te tira ki Turanganui
tangata rite ka hoki nga mahara ki te wa i u mai ai a Kapene
Kuki ki taua one. I tu tetahi pakanga i waenganui o te Maori
me te pakeha i taua wa. Na, he aha ra te take i pakanga ai?
Me ki atu ahau—na te ahua kuare o nga iwi e rua. Mehemea
be reo kotahi, he whakaaro kotahi, o aua iwi e rua kaore i tu
pakanga ma raua.
Ko te kotahi rau e rima tekau ma wha tau tenei mai i
te unga mai o Kapene Kuki, a he mea pai kia tirohia te ahua
o te noho o nga iwi e rua i roto i enei tau tata kua pahure ake
nei. Kei te pehea? Ki taku mohio kei te ahua pai. Kua kore
nga raruraru o era whakareanga, kua timata te noho tahi a nga
iwi. me te whakaaro tahi. I puta tenei ahua i roto i te piringa
o nga iwi e rua, a kua mohio te Pakeha ki tetahi ahua o te
ngakau o te Maori, ona whakaaro, ona mahara, ana hiahia hoki.
Tetahi mahi nui i oti i roto i nga tau kua taha ake nei. ko te
panui i etahi kauwhau o nehe a te iwi Maori. Na reira kua
mohio te Pakeha ki te tu o te Maori i roto i nga whakatupu-
ranga maha noatu a tae noa mai ki tenei ra. Kua mohiotia
hoki nga mahi nunui a nga tupuna o te iwi Maori, tae noa ki
nga mita reo a nga momo ariki onamata. E marama ana inaia
nei ko aua tupuna te iwi tino mohio ki te whakatere waka i te
Moana nui a Kiwa i nga wa o mua, i te wa e noho kuare
noa iho ana te Pakeha i ona motu. E mohiotia ana nga ripo-
nga, nga takanga waewae a nga koeke i Thora-mai-atea, ara i
te marae o Hine-moana, mai i te wa o Hui-te-rangiora, o Kupe
hoki. I kitea tenei mea te waka Maori i nga ara moana katoa o
te Tai o Marama, tae noa ki Ahu, ki Hawaiki, ki Hamoa, ki
Whiti, me era atu moutere maha noa atu. E marama ana inaia
nei te ahua o nga atua Maori o mua, a miharotia ana a Io-matua-
e-kore e nga Pakeha mohio o te ao. Ka mihi tonu aua tu
pakeha ki nga tuaiho mo to ratau kaha ki te kimi i nga matau-
ranga nunui o te ao. Tenei ano tetahi whakatauki a te pakeha
—" Ko te mana he mea puta i roto i te matauranga." He tika
tena ki. engari ia tenei ano etahi painga ka puta i roto i te
matauranga, ara ko te ata noho me te aroha.
Ko te mahi a te kuare he titiro kotaha ki nga tangata o tetahi
iwi ke; tena ko te mohio, ka ata tirohia e ia te ahua o nga
whakaaro, o te hinengaro o te tangata. Ki te kitea e ia he
tangata totika, kaore he tikanga mo te ahua o te kiri, te aha
ranei; kua mohiotia hoki he mata mahora. Kua timata i roto i

TE TOA TAKITINIMei 1. 3923
enei tau he whakahaere ke a te Pakeha. Ki te tukuna tetahi
tangata hei hapai i nga ture, hei whakahaere i nga mahi, hei
tohutohu, he pehi i nga kino, ki tetahi motu e nohoia ana e
tetahi iwi Maori, tangata whenua, me matua tahuri ia ki te ako,
ki te tirotiro i nga ritenga o taua iwi. o nga iwi ranei pena
te noho. Katahi ka ahua pai te whakahaere a tana tangata,
ka kore he tino raruraru, i te mea kua mohio ia ki nga
ritenga o taua iwi no mua iho. a kua taunga ia ki nga huarahi
e takahia an e ratau. Kore e roa kua iwi kotahi, te ahua ra.
I te tau 1921-22 ka tahuri ahau ki te tuhituhi i etahi korero
whakamarama i nga ritenga Maori o mua, a he tau kotahi e
mahi ana ka oati. Ona wharangi e tae ana ki te 1400. Anei
tetahi mihi i tuhia e au ki te wharangi tuatahi o taua puka-
puka, koia tenei e whai ake nei:—"Ki nga uri a Tane raua ko
Hine-ahu-one i noho nei ki Te Hono-i-wairua i te paparoa ki
Hawaiki.
"Ki nga kaumoana o nehe ra nana i toro nga ara moana o
Mahora nui atea; ki nga tupuna o te iwi Maori i whakapaua nei
to ratau kaha ki te kimi matauranga, ki te tito i nga korero paki
waitara e rawe ana ki te taringa; ki te rapu tikanga e marama
ai te tupuranga mai o te tangata, a ki te pupuri hoki i nga reo.
i nga karakia, e pa ana ki nga atua.
"Ki nga tangata Maori o Aotearoa i noho tahi nei matau i nga
wahi pouri o te motu, i waiho nei ratau hei hoa korero moku
i roto i nga tau maha noa atu. nga tau takaahuareka o te
oinga.
" Ki nga iwi reo ke o nga whakatupuranga e heke iho nei.
e ka hoki o ratau mahara ki nga mahi nunui a nga tuaiho i
nga ra o te mana Maori
" Tenei te maioha atu nei."
Na, e rua nga mea kia tirohia. Tuatahi ko te ahua ngoikore
o te Maori ki te ako. ki te pupuri i nga kauwhau a nga koeke,
e marama ai ratau ki nga mahi nunui a nga tupuna i a ratau
e ora ano i te aoturoa. Tuarua—Ahakoa penei te ahua o te
nuinga o te iwi Maori i roto i enei tau, ka tuturu taku ki tera
te wa e haramai nei e rereke ai te ahua o nga whakaaro a nga
iwi. Kaore e kore. I ahua korekoreko nga kanohi o te Maori
i te tikenga i nga taonga whakamiharo a te pakeha, mahue ana
nga taonga Maori, whiua ana ki tahaki.
Tera e hoki mai te Maori, a tona wa, ki te kimi i aua mea
i whiua atu e ia ki wiwi, ki wawa. Ko te pakeha anake i tahuri
ki te pupuri i nga kura huna, i nga reo a nga kaumatua, ara
ko te pupuri tenei he ta ki te perehi. Mehemea kaore e herea
te waka, tona mutunga he waka tere, he mate, ka paea ki te one,
ka pakaru. Ki te herea taua waka ka waiho hei taonga mo te                                                                                                                   
iwi.
Ko tetahi ahua o te mahi i oti i nga Maori he ahua timoka-
moka, a kaore i herea te waka, he mea tuhituhi ki te pukapuka,
a ka waiho te pukapuka hei kai ma Mahuika. Kotahi tonu te
huarahi e oti pai ai te mahi, e tino pumau ai nga reo o rau

Mei 1. 1923   \_\_  TE TOA TAKITINI
rangi. Ko taua huarahi he ta ki te perehi. Heoti ano te mate
ko te nui o nga moni e pau i te utunga i te kai ta, koinei te
taniwha e noho mai ra i tena huarahi. E mohiotia ana e tatau
tenei karanga na—" Ma te huruhuru te manu ka rere." Ko
nga korero o mua kua oti i a au te tuhituhi e tae ana ki te rima
mano wharangi ki taku mohio. Ko nga korero tino pai o roto
i te putea no te Tai rawhiti. No taua takiwa nga tino korero
marama o te motu nei, nga kauwhau i puritia, i tiakina e nga
koeke i roto i te whare wananga i Maungawharau, i Te Ra-
wheoro, me etahi atu. E mohiotia ana ki nga korero a Kapene
Kuki me ana hoa he iwi tino mohio tenei ki nga mahi a ringa,
a no muri mai ka kitea koinei hoki te iwi mohio ki te wananga
o te Whare Takiura.
Koinei te mahi e toe nei ma tatau, ko te whakapumau i aua
reo a Nehe ma. e mohiotia ai e nga uri te tu o te iwi rangatira
o nga moutere i te wa kaore ano te pakeha kia tae mai He
mahi totika tenei. Me whakaaro hoki ki o koutou tipuna ki a
Ira-tahu, ki a Hinaanga. tae noa mai ki a Mohi Ruatapu, ko
enei tangata he taura, he whatu, he ahorangi no roto i te whare
wananga, a he uri hoki na Tamatea-ariki-nui, na Ruawharo, na
Tupai-whakarongo-wananga. Na reira au ka ki—Kohikohia
nga maramara o Takitumu. aukahatia, whakamaua te tauihu,
te taurapa, pania ki te kokowai, toia ki te wai, whakainu rawa,
kia mohio ai a tama ma, a hine ma—a koinei a Takitumu e
rere nei; he tika te ki a nga kaumatua he tino waka a Takitumu,
koinei te heke i tino kaha ki te pupuri i nga kete e toru o te
wananga, ara i te kete aronui, te kete tuatea, me te kete tuauri.
I timata mai tenei mea te wananga i Rangiatea, i Wharekura.,
haria ana mai ki Hawaiki, ko te Kohurau tena; haria mai ki
Aotearoa nei, na ko Rangi-te-auria tena, ko Te Ra-wheoro, :ko
Te Poho o Hinepae, me etahi atu. Kaore e rangona ena ingoa
i tenei wa. te wa pakeha nei. Kua kore e rangona nga ingoa
o nga kete o te wananga i haria mai e Tane i te Toi o nga rangi.
Akuanei ka ngaro i te ngaro a te Moa. Ki te kore e whakapu-
mautia nga korero me nga mahinga a nga tupuna, me pehea e
mohio ai nga uri a nga iwi e rua he iwi totika aua tupuna,
he iwi kaha, mohio hoki i roto i nga whakatupuranga e kore e
taea te tatau. Ma tatau tahi tena mahi.
Koinei te take o ta matau haramai, ara he kohi i nga mara-
mara o Takitumu o Horouta. E inoi ana matau ki nga morehu
o tenei iwi kia tahuri ki te awhina i tenei mahi, kia whakama-
ramatia mai nga mahi a ringa a nga kauwheke, me etahi atu
mea e hiahiatia ana. Kaua e penei—A, he mahi pakeha tenei,
kaore ona huanga ki a matau. E whakahaerea ana tenei mahi
hei painga mo nga iwi e rua o te motu, mo nga tangata o nga
whakatupuranga e takoto ake nei. He mihi tonu taku ki te
Kawanatanga me etahi o nga mema, mo to ratou kaha ki te
awhina i tenei take.

6TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_Mei 1. 1923
Otira e to ana te ra ki tua o nga pae maunga, akuanei ka uhia
a Papa-tuanuku ki te kahu o Whiro. He mea pai kia mahara
tatau ki tetahi pepeha a nga koeke:—"Ka riro he au heke e
kore e hoki ki tona matapuna ano."
Ka huri i konei, e heke ana.
NA TE PEEHI (ELSDON BEST.).
TE WIREMU KARUWHA.
HE HURIHANGA RAU TAU, 1823 ki 1923.
(Wahi tuarua.)
KUA whakaaturia i Te Toa Takitini o Maehe te hokinga
o te Wiremu ki Ingarangi i muri iho i nga pakanga o
te moana.    Kua oho te taha wairua i roto i a ia i tenei
wa, a kua tuturu tona whakaaro ki te tapae i tona tinana mo
. nga mahi a te Ariki.
I te tau 1818 ka marenatia ia ki tona hoa wahine. E rima
tekau o raua tau e mahi tahi ana i roto i te iwi Maori, a katahi
ano raua ka wehea e te mate. Ko tona hoa tuturu i tenei
wa i roto i nga tikanga o te Whakapono, ko tona taokete.
ara ko Maihi (E. G. Marsh). He minita taua tangata, he mema
hoki no te komiti o te Hahi (C.M.S.).
Kei te akona a Te Wiremu i tenei wa ki nga hohonutanga o
nga mahi a te Hahi. Kia marama ai nga korero o muri nei
me hoki ta tatou korero ki te Timatanga mai o te whakapono ki
Nu Tireni.
Ko te tangata tuatahi nana i kauwhau te Rongo-pai ki o
tatou matua ko Te Matenga (Marsden). He minita taua
tangata no te Hahi o Ingarangi. I haere mai i Ingarangi ki
Poihakena (Sydney) hei minita mo nga herehere i noho ki
reira i tera wa. He maha nga Maori e tae ana ki reira i runga
i nga kaipuke patu weera. Ka kite ia i te Maori i reira ka
manaakitia e ia. I runga i tona whakamiharo ki te ahua o te
Maori, ka tupu te whakaaro i roto i a ia kia maungia mai e ia
te taonga nui o te ao, ara te whakapono, ki te iwi Maori.
No te ra o te Kirihimete i te tau 1814 ka kauwhau a te
Matenga i te kauwhau tuatahi o te Rongopai i rongo ai o
tatou tipuna i te ingoa o te Ariki o Ihu Karaiti. Kua tae noa
mai a te Matenga, engari na nga rongo kohuru, me nga rongo
kai-tangata o te iwi Maori, ka araitia ia e te Kawanatanga i
Poihakena.
Ko tona whakaaro tera e tere te huri o te iwi Maori ki te
maramatanga o te whakapono mehemea ka akona ratou i te
tuatahi ki nga mahi ahu-whenua, me nga mahi-a-ringa. I te
tau 1807 ka hoki a te Matenga ki Ingarangi, ka whakatakoto i
ona whakaaro mo tenei take ki te aroaro o te Komiti o te
Hahi (C.M.S.). Whakaaetia ana tana take, a whakaritea ana
kia tokorua nga tangata hei mau mana ki Nu Tireni, ko

Mei 1, 1923TE TOA TAKITINI
Wiremu Hooro tetahi, he kamura, ko Hoani Kingi (John King)
tetahi, he tangata mahi hu (shoemaker). I runga i te whakahau
a te komiti, ka akona ano raua ki etahi atu mahi. Ko Hooro
i akona ki te mahi poti (ship-building), ko Kingi ki te mahi
taura. No te marama o Akuhata 1809 ka paahi enei tangata i
nga mea i whakaritea ai hei ako ma raua. Ko te oranga i
whakaritea ai mo tetahi mo tetahi o raua, e rua tekau pauna
i te tau (£20) hei apiti ki te oranga e taea e raua i runga i a
raua mahi. No to ratou taenga mai ki Ahitereiria ka rangona
nga mahi kohuru a te Maori, ka araitia hoki ratou e te Kawana-
tanga kia kaua e haere ki Nu Tireni i taua wa. E whitu tau
ratou e noho ana i te aroaro o Te Matenga katahi ano ka
whakaaetia kia rere to ratou kaipuke ki Nu Tireni.
I a ratou e whanga ana ki te wa tika hei rerenga ki Nu
Tireni, ka tae mai hoki tetahi hei hoa mo ratou. Ko taua
tangata ko Thomas Kendall, he kura-mahita, na te Komiti •
te Hahi i Ingarangi i tuku mai.
Kaore he kapene kaipuke i whakaae ki te mau mai i te ope
nei, he mataku ki nga rongo kohuru o te Maori. He mea
mokete e Te Matenga ona paanga me ona rawa i Poihakena,
a hokona ana e ia he kaipuke pakupaku nei, a tapaina ana te
ingoa ke te " Active." Ko tona rahi 110 nga tana. Ko te
kaipuke tuatahi tenei o te ao i ata wehea mo nga mahi
kauwhau i te rongo-pai o to tatou Ariki. Te rerenga mai o
taua kaipuke ka maua mai he hoiho, he kau, he hipi, he poaka,
he nanenane, he pikaokao. Ko nga tangata i runga i taua kai-
puke, he Maori etahi (ko Ruatara tetahi), he herehere pakeha
no Poihakena, ko Hooro me Kingi me Kendall. a ratou wahine
me nga tamariki, me to ratou kaumatua me Hamuera Te Ma-
tenga. No te Kirihimete 1914 i u ai.
Ko te timatanga tenei o te Whakapono ki o tatou moutere.
Ka hoki a Te Matenga ka mahue iho ana tangata. Kaore i
roa kua tupu he raruraru i waenganui i nga Maori me te ope
nei. Kaore i hiahia nga Maori ki nga korero mo te Whakapono,
-engari ano nga mahi-a-ringa. He mahi tuturu na ratou te
whanako i nga toki me nga tuuru a te kamura. Mamau rawa
ai nga pakeha me nga Maori i etahi wa, a heke rawa he toto
i nga tane me nga wahine. Apiti ki enei raruraru ko te ngakau
puhaehae kua tupu i waenganui i nga pakeha tonu. He
tangata matau a Kendall, ko ona hoa kaore i tino kurangia. I
runga i a ratou whakahaere rite tonu te mana o tetahi o
tetahi. Ka mea a Kendall me nuku ake tona mana. Ka tupu te
raruraru nei, a ka mahue te mihana i a Kendall ka haere raua
ko Hongi ki Ingarangi.
Kaati i konei nga whakamarama mo nga raruraru o te ope
tuatahi i noho ai ki Nu Tireni ki te whakahaere i nga tikanga
o te Whakapono. Kua marama tatou ki te ahua o nga kai-
kauwhau. ehara i nga tino tangata matau, engari he tangata
mahi.

8TE TOA TAKITINI                 Mei 1, 1923
Kua tae katoa enei rongo ki Ingarangi, ara te whakamataku o
tenei iwi o te Maori i ana mahi kai-tangata, tae noa ki nga
raruraru o te mihana tuatahi me te kore manaaki o te iwi Maori
i nga kaupapa o te Whakapono. Ka rongo a Te Wiremu i enei
korero, ka tupu te whakaaro i roto i a ia kia haere mai ia ki
te iwi Maori kauwhau ai.
Te taenga atu o tana tono ki te Komiti kia whakaaetia ia hei
kai-kauwhau ki te iwi Maori, whakaaetia ana. Kua kitea e te
Komiti te mate o nga whakahaere a nga tangata mahi-a-ringa,
a kua whai inaianei ki nga tangata i tino kurangia. Ko Te
Wiremu, he apiha manuao, he tangata mohio, a kua ako hoki
ki nga mahi rongoa turoro, me te ahua mohio ano hoki ki te
mahi poti. Ko te mahi takuta me te mahi poti no te tuturu-
tanga o tona whakaaro ki te tapae i tona tinana mo nga mahi
a te Hahi. I te timatanga o tana mahi kaore ia i whakae kia
utua ia e te Hahi, no te mea kei te puta he penihana mona
i tana turanga apiha i runga i nga manuao. No te mutunga
o tona penihana katahi ano ka tango ia i te moni a te Komiti
i Ingarangi (C.M.S.). Kei te tipu nga raruraru i waenganui i te
opetautahi i Nu Tireni, kei te whakatipungia mai e te Atua
tana tangata i whiriwhiri ai hei arataki haere i te Hahi i
waenganui i te iwi Maori.
(Taria te roanga.)
KARIPORI.
INGA wahi katoa o te ao i noho ai etahi tangata o Nu Tireni
o Ahitereria kei te whakatapua e ratou te 25 of nga.
ra o Aperira. Kua paahitia e nga Kawanatanga o Nu
Tireni o Ahiteria kia tino whakatapua tenei ra. Koinei te ra
kua tapaina nei te ingoa ko ANZAC. Ko te A mo Ahiteria, ko
te N.Z. mo Nu Tireni, ko te A.C. mo te Ropu Hoia (Army
Corps), ara ko te Ropu Hoia o Ahitereria me Nu Tireni. Hei
whakamahara tera ingoa ki te ra i whakaeke tahi ai nga
hoia o enei whenua e rua i te Taake i Karipori. No te 25 o
nga ra o Aperira i te tau 1915 i pikingia ai nga maunga o
Karipori e nga hoia o enei whenua e rua. I roto i nga hoia o
Nu Tireni a tatou tamariki o te iwi Maori. Koinei te ra i paku:
ai te rongo toa o nga tamariki o Nu Tireni, pakeha, Maori..
Kei te mohio tatou ki nga korero mo te toa o nga tamariki
Maori, me te wehi o nga Taake ki te haka a Henare Wepiha
me ana tamariki, " Ka mate ka mate, ka ora. ka ora." Ka ngaro-
atu ra u tatou tamariki ki te whakamana i te karanga o to tatou
kingi kia awhinatia ia, ko te iwi kainga kei te mihi kei te
tangi ki nga tamariki e ngaro atu ra. Ina tetahi o nga tangi:—
Mo te Puru me kai i te WOODS GREAT PEPPERMINT
CURE—1/9, 2/9 patara.

Mei 1, 1923TE TOA TAKITINI
To ope tuatahi
No Aotearoa,
No Te Waipounamu,
No nga tai e wha.
Ko koutou ena
E nga rau e rima,
Ko te Hokowhitu toa
A Tu-matauenga:
I hinga ki Ihipa,
Ki Karipori ra ia;
E ngau nei te aroha,
Me te Mamae.
E te ope tuarua
No Mahaki rawa;
Na Hauiti koe.
Na Porourangi:
I haere ai Henare
Me to Wiwi,
I putu ki te pakanga
Ki Paranihi ra ia.
Ko wai he morehu
Hei kawe korero
Ki te iwi nui e,
E taukuri nei.
E te ope tuaiwa
No. Te Arawa,
No Te Tairawhiti,
No Kahungunu.
E haere ana hau
Ki runga o Wiwi (Fi
Ki reira hau nei,
E tangi ai.
Me mihi kau atu
I te nuku o te whenua
Hei konei ra e,
E te tau pumau.
Na te pakanga ki Karipori i rangona n
tamariki o Nu Tireni.   I te wiki tuatahi o
pori kaore he okioki i te ao i te po, kaore
mo te ata noho ki te kai.   Engari ahakoa 
e rangona te kupu amuamu a nga hoia.
roa o te pakanga ki Karipori.    Ahakoa ka
i te pakanga ki Karipori, na te whakararuraru
ki reira i tere ai te hinga o te Whenua
hoki a Tiamana i te kore Taake hei awhi
ana kia nui te mihi mo te toa o nga hoia
toa a Peretiamu (Belgium)  engari kei ru
nga tupapaku o Nu Tireni i hinga ki i

10\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINIMei 1, 1923
tokomaha o tera iwi e kiia nei he Peretiamu e whitu miriona.
Hui katoa ona tupapaku i mate i te pakanga 13,000. Hui katoa
nga tangata o Nu Tireni neke iti atu i te kotahi miriona. O
tatou hoia i hinga i te pakanga 16,613. Mehemea i rite te mate
o te Peretiamu ki to tatou me tae ke ona tupapaku ki te kotahi
rau mano.
Kaati ra waiho te toa o tenei whakatupuranga hei pepeha
ma nga uri i muri nei. Engari i tenei wa i a tatou nei, kei
wareware tatou ki te whakanui i te 25 o Aperira i ia tau i ia tau.
Ko te pakeha kaore i te wareware. Ko tatou ko te Maori
kaore rawa i te rangona a tatou whakanui mo tenei ra. Kua
wareware ranei tatou ki a tatou tamariki e takoto mai ra i tena
marae i tena marae? He karakia te mahi nui a te pakeha
i tenei ra, he whakamahara hoki i te aroaro o te Atua i a ratou
tamariki kua wehe atu nei i a ratou.
Kei te mihi atu Te Toa Takitini ki te kiri-mate i tena wahi,
i tena wahi. Kaore he mate rangatira i ko atu i te mate toa ki
te pakanga. Kua wehe atu ratou i a koutou. Engari kia mahara
ki te ra kua whakaaturia mai nei e to tatou Ariki, e ara mai ai
ratou e moe nei i roto i te Ariki, e rite ai nga kupu o ta tatou
himene:
" Nei te hari tino hari nui
A te wa e tutataki ai.
Hui atu tatou ropu katoa
Runga te rangi nei."
HURAHANGA KOHATU.
No te rua o nga ra o Mei hurahia ai te kohatu o Warana Reweti
i te Ruahapia, Heretaunga. Ko Rev. F. A. Bennett, te minita.
Na Peeti Rewiri i hura. He nui te hakari a Panapa Tuari me
ona tamariki. Kanui te whakamihi ki te pouaru ara kia Pane
mo te hohoro o tenei mahara mo te Kohatu mo tona hoa kua
tangohia atu nei. Ko Rangi Riri Potaka me Peneti, me Peeti,
nga whanaunga o te taha ki Te Arawa i tae mai. Ko nga
kupu mihi, tangi ki te tupapaku, na Hinekatorangi, na Panapa
me Paraire Tomoana a na Peneti i whakarite te taha kia Te
Arawa. He nui hoki te mihi ki te R.G.S. peene me te kai whaka-
tangi te " Last Post." Tamariki ma, kia ora mo to koutou
aroha ki to koutou hoa. matua hoki.
TA TATOU PEPA.
Ko nga korero e hiahiatia ana kia uru ki te pepa me tae
mai ki Te Etita, Box 300, Hastings, i mua atu i te 24 o nga ra o
ia marama.
Kia aroha. Mehemea kei te nama koe ki te pepa, tukuna
mai to awhina i to taonga.
Kei te 1 o ia marama ka perehitia te pepa.
Kaore e hapa te ora o te rewharewha me te maremare i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE—1/9, 2/9 patara.

Mei 1. 1923TE TOA TAKITINI                                    11
GENERAL DIOCESAN FUND.
PIHOPATANGA O WAIAPU.
EI te mihi te Tari o te Pihopatanga ki enei pariha e mau
ake nei o ratou ingoa me te rahi o ta ratou moni i tuku
mai ai hei manaaki i nga whakahaere o to tatou Piho-
patanga. Ko tenei punga moni e kiia nei ko te General Diocesan
Fund he whangai i nga tikanga nunui a te Hahi i roto i to
tatou Pihopatanga. Kei waho i tenei rarangi nga moni e kohia
ana hei oranga mo nga minita, me nga moni whangai i nga
Tahua. Ko te kai-whakahaere o tenei takotoranga moni ko
tetahi o nga tamariki a to tatou Pihopa i mate ake nei ara a
Pihopa Wiremu. Hei taina taua tangata kia Atirikona Hapata,
engari he mangai reimana. He tino tangata ngakau nui ki nga
whakahaere a te Hahi, he tangata marama hoki. Engari kaore
e mohio ana ki te reo Maori. Ko te tamaiti tenei a Pihopa
Wiremu i akona mai ki Ingarangi a noho tonu atu i reira. No
te mutunga o te pakanga katahi ano ka hoki mai ki Nu Tireni.
He waimarie to te Hahi i tenei tangata hei awhina i nga mahi
GENERAL DIOCESAN FUND.
Receipts from Maori Sources for year ending 31stMarch, 1923.
£    s.   d.
Hikurangi  Pastorate             . ...         ..10    O    O
Kawakawa Pastorate             ....         ..3 13 11
Moteo Pastorate         ..         ....         ..1 14    2
Ruatoki Mission District      ....         ..47
Rotorua Mission District      ....         ..15    6   9
Taupo Mission District .....         ..100
Te Puke Mission District     ....         ..4 16    1
Tokomaru  Pastorate            ....         ..253
Turanga  Pastorate                 ....         ..150
Waiapu Pastorate      ..         ....         ..18    6    4
Waipawa Pastorate   ..         ....         ..11 10 11
Whakatane Mission District..         ..680
Ruatoki Mission House       .         ..14 10    9
Whakarewarewa Mission House....26    7    O
£117    8    9
The above amount is made up as follows:—
£    s.   d.
General  Diocesan  and        ..         ..         ..      33    4    5
Waiapu Maori  Mission       ..         ..         ..      57 17    5
Ruatoki Mission House       ..         ..         ..      23 16 11
Whakarewarewa   Mission   House   ..         ..      2 10   O
£117    8    9
A. E. TURNER WILLIAMS,
   Organising Secretary.

12TE TOA TAKITINI                  Mei 1. 1923
HE WHAAKI KOHURU
te ata o te Taite te 19 o nga ra o Aperira ka taronatia
tetahi tamaiti Maori i te whare-herehere i Poneke. Ko
te ingoa o taua tangata ko Hoani Tuhi. Ko tana hara
he kohurutanga nana i tetahi pakeha ko Naiti (Knight) te
ingoa i Johnsonville. I te whakawakanga kaore rawa taua
Maori i whakaae nana taua pakeha i patu. I ki ia he tangata
ke nana i kohuru engari kaore ia e kaha ki te whakaatu i te
ingoa o taua tangata. No te ra tonu o tana taronatanga katahi
ano ia ka whakaatu nana tonu taua kohuru. Tenei tana reta
i tuhituhi ai i mua tata o tana taronatanga:—
" He tika tonu te whakapae naku i kohuru a Naiti. I te mea
kua tata te wa hei matenga moku kua mohio ahau ki te whaka-
mataku o tenei hara o te kohuru. Kaore ahau e mohio ana ki
te take i kohurutia ai taua tangata e ahau. Heoi ano na te
wairua poke i uru mai ki roto i ahau. Kaore he tangata ke
i uru ki tenei raruraru, ko ahau anake. He korero teka aku
whakapae mo tetahi tangata ke. Aku korero mo te kino o nga
pirihimana ki ahau, he korero teka naku. E tika ana kia
whiua ahau e te ture i te mea kua hara ahau ki te Atua. Ko
taku tumanako kia murua e te Atua taku hara i runga i te
matenga o to tatou Ariki o Ihu Karaiti.
" Mai ano o toku pakunga kaore ahau i mohio ki te tikanga
o tenei mea o te karakia. Mehemea i mohio ahau ki te karakia,
ara i wehi ki te Atua, kaore pea ahau e rokohanga e tenei
ahuatanga raruraru. Ma te mohio ki te Atua ma te u ki te
whakapono, ka whai kaha ai te tangata ki te whawhai ki te
hara. Ahakoa he ra whakamutunga enei noku ki te ao, e
whakaatu ana ahau i toku whakamihi ki te Atua mo tona aroha
nui i arahina mai ai ahau e ia roto i toku pouritanga ki tona
maramatanga nui. Kanui taku pouri mo toku hara taumaha.
Otira kaua hei nui rawa ta koutou tawai moku, i te mea he
Maori ahau, a kaore hoki ahau i akona tikatia.
" Heoi aku kupu. Ma te Atua ahau e tohu, mana hoki e muru
oku hara i roto i nga toto o to tatou Ariki o Ihu Karaiti. Mana
hoki e homai he ngakau manawanui ki ahau, a mana ano e tohu
toku wairua. Hei konei koutou.
" NA HOANI TUHI."
TE NAMA A INGARANGI MO TE WHAWHAI.
ITE wa o te pakanga nui ka mutu ake nei i tahuri a Ingarangi
ki te nama moni mana i a Amerika.   Ahakoa hei painga mo
te ao katoa i uru ai a Ingarangi ki taua pakanga, i whakaae
tonu ia ki te utu kareti mo taua moni me te whakahoki haerei
te kaupapa o te moni a nga tau e takoto mai nei.    Ko etahi
i whakaaro tera pea a Ingarangi e tono kia murua taua nama,
i te mea no muri rawa nei a Amerika, i uru ai ki te pakanga.
Kua puta, te kupu a Ingarangi ka utua katoatia e ia tawa moni.

Mei 1. 1923TE TOA TAKITINI                                    13
Kua whakaae hoki a Amerika kia utua tana nama. Kua tae te
wahi tuatahi ara te kotahi rau e rima tekau miriona pauna.
Ko te moni hei utu ma te Ingarihi a muri nei e toru tekau
miriona pauna i te tau. a kia ono tekau nga tau e utu ana
katahi ano ka ea tenei nama. Kua eke ki te Whakapaparanga i
muri i tenei, te whakaea haere i te nama o te wa i a tatou nei.
NGA MOANA O TE ARAWA.
I NGA ra whakamutunga o Maehe ka hui nga hapu o Te
Arawa ki Te Whakarewarewa ki te whakamana i te karanga
a te Kawanatanga kia whiriwhiria nga tangata hei mema
mo te Poari whakahaere i nga tikanga mo nga moni o nga
moana. He nui te tangata i tae ki taua hui. Ko Chief Judge
Jones te upoko whakahaere i taua hui. I reira ano hoki te
Honore A. T. Ngata. He nui nga korero tautohetohe, engari no
te mutunga ka takoto te motini ki te tiamana kia whakaritea
kia tekau-ma-rima nga mema mo te Poari whakahaere i nga
moni o nga moana. Whakaaetia ana. Whakaritea ana kia
tokorima nga mema mo Te Ure o Uenukukopako
tokorima mo Ngati Pikiao
tokorima mo Tuhourangi, Rangitihi me Tarawhai.
Ko nga tangata enei i whakaaetia hei mema mo taua Poari:
Mo Uenukukopako ko Taiporutu Mitere. Raniera Kingi.
Wiremu Ereatara. Taimona Matuha, Piri Munro
Mo Ngati Pikiao ko Te Wirihana Tamati. Peeti Hareti,
Morehu Kirikau, Hemi Te Uara, Hugh Macpherson.
Mo Tuhourangi, Rangitihi, Tarawhai ko Mika Aporo, Apera-
hama Wiari. Raureti Mokonuiarangi, Keepa Ehau, W. A. Te
Waaka.
Kei te mahi te Kaiwhakawa Tumuaki i nga rekureihana me
nga* kaupapa whakahaere ma te Poari. Kia oti era mahi ana,
katahi ka kahititia nga mema mo te Poari. Hei tera wa mohiotia
ai kua mana o ratou tuunga hei mema mo te Poaru
TE ETITA.
He nui te pouri o te Etita mo te roa o tana whakahoki atu
i nga reta tuku mai ki a ia. me nga tono mo te pepa, me nga
moni tuku mai ki a ia. I roa ai te whakahoki atu i nga reta
i te pangia te Etita e te mate, a i te hohipera e takoto ana mo
nga marama e rua. I te taumaha o te mate ka tapahia e te
takuta. He nui te mihi ki te Matua i te wahi ngaro mo tana
manaakitanga, i hoki mai ai ki te ora i tenei wa. Kia ora katoa
te hunga e manaaki mai nei i ta tatou pepa.
TE WHARE KARAKIA O TE PAKIPAKI.
Kua oti te Whare-karakia kohatu o Te Pakipaki. Koinei pea
te tino whare-karakia ataahua o nga takiwa Maori o Nu Tireni
katoa nei, haunga ano ia nga whare nunui penei me Rangiatea
i Otaki, me to Manutuke, me to Rotorua. Ko te whakamiharo o
tenei whare katahi ano ka hanga he whare Maori ki te kohatu.

14TE TOA TAKITINI                  Mei 1, 1923
a raro, nga tara, me te uhi o runga he kohatu ara he pereti.
Heoi ano te wahi rakau ko nga heke. Kaore he wahi hei kai
ma te huhu ma te pirau. Ka tu pai tonu tenei tu whare mo
etahi rau tau, tae atu pea ki te mano tau.
HE AATA WHAKAIRO.
Kua tae mai te aata whakairo a Te Arawa hei aroha ma ratou
ki te Whare-karakia o Te Pakipaki. Na Te Wheoro Poni taua
aata i whakairo, a he aroha hoki taua taonga na Peti. Kanui te
whakamiharotia o tenei taonga e nga tangata o te Pakipaki.   Kia
ora a Te Wheoro raua ko Peti mo tenei aroha nui kia Tangiora
raua ko Mohi me nga tangata katoa o te Pakipaki.
HE WAARA WHAKAMAHARA.
Kei te hanga i tenei wa te waara kohatu me nga keeti maitai
ki te taha ki te rori o te Whare-karakia i Te Pakipaki. Ko tenei
taiapa kohatu hei whakamahara ki nga tamariki i mate atu
ki te pakanga.
HE RA NUI KI TE PAKIPAKI.
Kua tuturu mai i te Pihopa te ra hei whakapuaretanga i te
whare-karakia i Te Pakipaki, ara kei te Hatarei te 16 o nga ra
o Hune. I hikitia ai mo tera wa kia rokohanga ai te Pihopa o
Inia ara a Pihopa Ataria (Azariah). Kua waiho ma te Pihopa
o Waiapu raua ko taua Pihopa Maori o Inia taua whare e whaka-
puare e whakatapu. Ko te karakia kei te 10.30 o nga haora i te
ata. Ko te wahi tuatahi ko te hura i nga pou o te keeti whaka-
mahara ki nga hoia i muri tata iho ko te whakatapu i te whare.
a i muri i te tina ko nga mihi ki te Pihopa o Inia me ana take ki
te iwi Maori. Tera e takoto te pereti i taua wa hei whakaaro ma
nga hapu ki nga taonga mo roto i te whare, ki te waara kohatu,
me nga raruraru o te hui.
TE KAWANA.
He whakaatu tenei kei te haere mai te Kawana ki te whaka-
takoto i te kohatu o te kokonga o Te Aute Kareti i nga ra o
Hurae. Kua whakaritea koinei he ra hei kitenga mona i a
Ngati Kahungunu. Kua tukuna atu ki a Hori Tupaea me ona
hapu nga whakahaere mo te taha ki nga Maori i taua ra. Kei te
karangatia e ia he hui ki Te Hauke hei whakariterite mo nga
whakahaere mo taua ra.
WHARE MIHANA KI PORANGAHAU.
I runga i te aroha o Heemi Rapaea ka tukuna e ia tona whare
i Porangahau hei Whare-mihana i runga i te kore utu. Kua
whakaaetia e te Pihopa te manaaki a Hemi, a kua tae ki reira
a Miss Bulstrode te tumuaki i mua ake nei o Hukarere. Hei
tino taonga tenei Whare-mihana mo nga tangata o Porangahau.
Kia ora koutou nga tangata o Porangahau, kia nui hoki ta
koutou manaaki i to koutou koka i a Miss Bulstrode.
KOHATU O TE HEUHEU.
Na te Kawana i hura te kohatu o Te Heuheu i Waihi, To-
kaanu, i te Mane te 30 o nga ra o Aperira. Na Hoani Te Heuheu
i whakaputa te mihi a Ngati Tuwharetoa ki te Kawana. I muri
iho ko te kapa haka, e rima tekau nga tangata. Katahi te

Mei 1.1923TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_15
Kawana ka tu atu ka mihi ki nga tipuna o Ngati Tuwharetoa tae
noa mai kia Te Heuheu Tukino. Kua mohiotia to ratou
whakaaro nui i to ratou piri pono ki te Kawanatanga, i te
urunga o nga tamariki ki te tautoko i te mana
o te Kingi i te wa o te pakanga, i te tapaetanga a Te Heuheu
i te 40.000 eka whenua hei oranga mo nga hoia, me te rahui-
tanga i te paaka o Tongariro hei painga mo nga iwi o Nu
Tireni mo ake tonu atu. Ko nga kupu whakamutunga a Te
Heuheu i penei: "Kia pai te manaaki i te Kawanatanga." Tera
atu te roanga o nga ruihi a te Kawana, katahi ka hurahia nga
tohu mo Te Heuheu me te ki ano a te Kawana: " Kia mau te
aroha, kia ora. Hei whakakororia i te ingoa o te Atua, hei
whakamahara hoki mo Te Heuheu ka hurahia e ahau tenei tohu
whakamahara." Ko nga kupu kei runga i taua kohatu e mau
ana e penei ana. " Ko Tongariro te maunga, ko Taupo te moana,
ko Tuwharetoa te iwi, ko Te Heuheu te tangata."
MARAMATAKA MO NGA RATAPU.
MEI   6.—RATAPU 5 I MURI I TE ARANGA (Te kakano W.).
Tiu 6.    Ruka 23-26 ki 50.
Tiu 9.  1 Teha 3.
MEI 10.—RA O TE KAKENGA.
MEI 13.—RATAPU I MURI I TE KAKENGA (W.).
Tiu  30.     Hoani  3-32.
Tiu 34.     1 Tim. 1-18 me 2.
(Panuitia  nga  karakia  mo  te  Ratapu  o   te  Petekoha
me te haora mo te Hapa a te Ariki.)
MEI 20.—RA PETEKOHA (Te kakano R.).
Waiata: Ata 48 me 68.    Ahiahi  104 me  145.
Tiu   16:  1  ki  18.     Roma 8:  1   ki   18.
Ihaia  1 1.    Kar. 5 : 1 ki 1 6.
MEI 27.—RA TOKOTORU (Te kakano W.).
Ihaia 6,  1  ki  1 1.    Whkt.   1 :  1  ki 9.
Ken  18.    Eph. 4  1  ki  17.
(Kia mahara ki te Matakupu i te Hapa, p. 202.)
HUNE    3.—RATAPU TUATAHI I MURI I TO TE TOKO-
TORU (Te kakano G.).
Hohua 3,  7 ki 4.15.     Hoani   14.
HUNE 10.—RATAPU 2 I MURI I TO TE TOKOTORU (G.).
Whrit. 4.     Hoani   19:  1   ki 25.
Whrit. 5.     Hemi 2.
HUNE 11.—TE RA O PANAPA . APOTORO.    (Te kakano R.)
TE AROHA O RANGINUI KIA PAPA-TUA-NUKU.
Mo te marama o Mei ara o Te Ngahuru-ma-rua-o-Te-Hakiharatua o
Te Tau 1923. Ko Matariki Te Whetu kei te arahi i enei po. Ka timata
te Makariri. Nga whakaaturanga a te marama mo nga pai me nga
kino enei ra e 31.
Turu, 1st, 9.0 a.m. He paki enei ra.—Tangaroa, 8th, 5.48 a.m. He
ua enei ra.—Whiro, 16th, 10.8 a.m. Ka titakatakta te pai.—Tamatea.
24th, 1.55 a.m. He paki kei te haere.—30th, 4.37 p.m. He paki enei
ra.

16\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI                  Mei 1. 1923
J.   TUREI.     Turu.——Pari tonu  nga  tai ata  me nga  tai ahiahi.  He ma-
taitai te kai.
2.   WENEREI.     Rakaunui.——Kei   te  pai  nga  tai  mo  te kai  moana  i  te
awatea.
3.  TAITE.     Rakau-matohi.——Kei  te pai tonu  nga tai i te taautanga  o
te ra.
4.   PARAIRE.     Takirau.——He  te  atatu  tonu  te  kai  moana.     He   nga-
wari  te  ata  kite. awatea.
5.  HATAREI.     Oike.——Ko  te painga kei  te taautanga  o  te  ra.
B.  RATAPU.——Tua  rima   i   muri   iho   o   Te   Aranga.
7.   MANE.   -Korekore-piri-ki-Tangaroa.——Ka kai te tuna i te whanake-
tanga  ki te ata.
8.   TUREI.     Tangaroa-a-mua.——Me  hi   me   rau   te  ika  i   te  awatea.     Me
hinaki  te tuna.
9.   WENEREI.      Tangaroa-a-roto.——He   aho   poupou   tenei.      Me   hi   te
ika.
10.   TAITE.     Tangaroa-kiokio.——Kua  pukohu  a  uta.     Ka  hinga  te ika.
He  ra   tino  pai  tenei.
I 1.   PARAIRE.     Otane.——He tuna to kai hei patunga i tenei po.
12.   HATAREI.      Orongonui.——He   ra   ngawari   tenei,   he  po   tuna   hoki.
13.  RATAPU.    I muri iho o te kakenga.    Mauri.
14.   MANE.     Omutu.——He  kino   tenei   ra  mo   nga   kai   o   uta.     Tikina  i
nga kai o te moana.
15.   TUREI.     Mutu-whenua.——He kino mo uta.     Ana  nga kai tikina kei
tatahi i te awatea.
16.   WENEREI.     Whiro.——He   kai   moana   anake  hei   tikinga  i   te  taau-
tanga o te ra.
I 7.  TAITE.     Tirea.—He ra kino tenei.
18.   PARAIRE.     Hoata.——He  ra  pai  tenei,  kua kitea  nuitia  te marama.
19.   HATAREI.     Oenuku.——Whakahau te mahi,  he poto noa te wa pai.
He po tuna tenei.
20. RATAPU o te Petekoha.    Okoro.
21.  MANE.     Tamatea-ngana.——Kei te kaha te au o te moana.
22.  TUREI.     Tamatea-kani.——Kei te au tonu te moana.
23.  WENEREI.     Huna.——He ra kino,  he huna kai.
24.  TAITE.    Ariroa.——He ra pai tenei mo te wero tuna.
25.  PARAIRE.     Maure.——I  te  ata  ki   te  ahiahi  he  pai.
26.   HATAREI.     Mawharu.——Ka pai tenei ra mo te pouraka koura.
27. RATAPU o Te Tokotoru.    Ohua.
28.   MANE.     Hotu.——Kei  te ngaru  te moana  mo  te mataitai,   engari  te
tuna me tuku.
29.  TUREI.    Atua.——He ra kino tenei he whakahaehae.
30.  WENEREI.     Turu.——Tikina   nga   mataitai   i   te  akau  i   mua   mai   o
te   ra   poupou.
31.  TAITE.     Rakaunui.——Hei te ra poupou ka pari mai te tai.     Tikina
nga   kai   moana.
ME TUKU NGA WHAKAWHETAI ME NGA WHAKAMOEMITI.
Ko te tikanga kua whaiti katoa mai nga kai me nga taonga i whaka-
totia e te tangata kia puta mai he hua. Kua tae tenei ki te wa e tika ana
kia kite iho tena i te hua o tana mahinga kai o tana mahinga kai a
kua whaiti hoki ki roto i nga pataka i tenei marama. He tikanga
marama rawa tenei ara te tuku whakawhetai ki te Atua mo nga
manaakitanga i homai ki te ao, me whakatuputupu hoki enei tu tikanga
i roto i te hunga e tupu ake nei hei taonga tuturu, kia kaua hei
warewaretia te mihi ki nga manaakitanga. Tirohia te ahua o Matariki i
tenei marama, ma kona hoki ka matauria ai te ahua mo nga ra o
te tau kei te heke iho, ara te tu tatahi, te tu putuputu ranei. Ka wehea
mai te Tau Tawhito i te wiki tuatahi o Hune, i roto i ta te Maori
whakatakinga i nga ra o te tau.