TE TOA TAKITINI
Registered at the G.P.O, as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta " Te Toa Takitini" Box 300, Hastings.
NAMA 20HASTINGS                    MAEHE 1, 1923
"TE  TOA TAKITINI."
KO  te rua tekau  tenei o nga marama o  ta tatou pepa  e
perehitia ana i te hikitanga mai nei ki Heretaunga whaka-
haere ai.   Ka matakitaki iho koutou ki tenei o nga kape
ka kite tonu iho koutou kua pakari rawa te Toa nei.
Kua roa atu kua whanui atu hoki ona wharangi.   Ko te whare-
perehi kua hikitia mai i te whare tuatahi ki tetahi whare pai
atu nga mihini me nga taipa.   Ko te utu mo te perehitanga kua
rahi ake, engari ko te utu ki a koutou ka mau tonu ki te utu
tuatahi ara ki te ono hereni me te hikipene i te tau.   I te tau ka
huri nei, he maha nga tangata i tuku hereni mai hei awhina i
ta  tatou pepa.    He  pauna ta etahi i tuku mai ai mo te tau
kotahi, tae atu ki te rima pauna ta etahi.   Na Niniwa te £10 hei
awhina.   Kei te mihi atu te Etita ki nga tangata katoa i awhina
mai nei i te pepa.    Kei te mihi ano hoki te Toa Takitini ki
nga tangata i   kaha ki te panui haere i te pepa ki etahi, me te
tuku mai hoki i nga ingoa o nga tangata hei tango i te pepa me
te tuku mai hoki i a ratou moni.   Na Paratene Ngata i tuku mai
nga ingoa e ono tekau, me nga moni katoa a taua hunga e ono
tekau.   Mehemea i toko wha noa nga tangata i penei te kaha me
to Paratene, kua ora pai  ta tatou taonga.    Ko nga korero e
mauria haeretia nei e te Toa Takitini kanui te whakamihia.
Nui atu nga korero nunui kei roto i nga kape 19 kua perehitia
nei.    He nui hoki te whakamihi ki nga tangata e tukutuku mai
nei i nga korero hei perehi.    He nui te pouri o te Etita mo te
nui o nga reta kaore i taea te perehi i te iti o te pepa.    Koinei
tonu tetahi o nga take i whakamomori ai te Etita ki te whaka-
rahi i te pepa, ara he nui 110 nga reta e mahue ana i ia marama
i  ia marama.    Kaua koutou hei mahara he whakahawea pea
i kore ai e panuitia a koutou reta.   Na te iti tonu o ta tatou pepa.
Kaati, i te mea kua rahi ake nei te pepa, kia kaha mai ra ta
koutou  awhina.    Awhinatia  mai ki  te korero,  awhinatia mai
ki te moni hei utu i nga kai-perehi.    Mehemea he pepa mahi
moni tenei hei painga mo te tangata, kaore ra koutou e whiwhi
ki te pepa penei te hohonu o ana kaupapa me te pai hoki o

Maehe 1, 1923TE TOA TAKITINI
ana korero mo tenei moni iti rawa hei utunga ma koutou i te
tau, ara te ono hereni me te hikipene. Kia mau mai i roto i o
koutou whakaaro te tikanga o te ingoa nei " Toa Takitini."
Na tatou katoa ta tatou taonga. Kaua hei waiho te manawapa
mo te pepa ko te Etita anake. Kia rite katoa to tatou mana-
wapa. " Nau te rourou, naku te rourou." Na te kaha ra o ta
koutou manaaki mai i te tau ka huri-nei i whakaae ai te hine-
ngaro kia whakarahia ake ta koutou taonga i tenei tau. kia nui
atu hoki nga kai hei mau haere mana i roto i tana kete ki tena
marae ki tena marae.
Ka ora pai noatu ta tatou pepa mehemea e rite ana te utu
mai a ia tangata a ia tangata i tana moni mo te pepa i te tima-
tanga o ia tau o ia tau. E mate ai te pepa ma te roa o te
nama, ma te wareware, ma te whakaaro kore ranei ki te utu
mai i te ono hereni me te hikipene. Ko nga pakeha perehi
me utu tonu i ia marama i ia marama, kaore ratou e pai kia
roa e whanga ana kia ratou moni. No reira awhinatia mai
matou.
He kupu whakamutunga ki nga mea e riri mai nei mo o
ratou ingoa kaore nei i uru ki nga rarangi awhina, kohi ranei
mo te pepa. Heoi ano nga ingoa e panuitia ko nga mea e tae
mai ana ki te Etita. Kaore rawa he raruraru mehemea ka penei
a waho o te reta "Te Etita, Te Toa Takitini. Box 300. Hastings."
Heoi ano. Kia ora katoa te Toa Takitini.
NA TE ETITA.
HE AROHA.
KA mutu te Karakia i Waimarama i te 11 o nga ra o
Pepuere nei ka hui te iwi o Waimarama ki to ratou
tipuna whare ki Taupunga. I reira hoki a Tiati Kiriwheta
(Judge Gilfedder).
Ka tu mai a Turanga Gillies ki te manaaki i nga manuhiri
pakeha  me  to   ratou  hoa   me   Henare  Parata,  tama   a   Tame
Parata i tu nei hei mema mo Te Waipounamu.    Ka mutu nga
mihi a Turanga ka tu atu ko Timoti Towhare te morehu o nga
kaumatua o Waimarama.    No muri i  a ia ka tu atu ko Miki
Tamati te hoa tane o Morehu Turoa.    Ka mutu ana mihi ki
nga manuhiri ka  huri  atu  ana  korero ki  a  Tiati  Kiriwheta.
" Haere mai te matua o nga iwi Maori o roto o enei rohe.   Kei
te koa matou mo to taenga mai kia kite i a matou i tenei ra.
Tenei tetahi whakaaro nui kua takoto i toku hoa wahine i a
Morehu.    Ko tenei wahi e tungia nei e  enei whare he  papa-
kainga, engari ko te taitara ki tenei wahi kei a Morehu Turoa
Ko te hiahia o Morehu he tuku i tenei wahi hei rahui mo te
iwi mo ake ake tonu atu.   Otira ko tona whakaaro he tuku katoa
i tona paanga i konei, te rahi e 9½ nga eka, kia rahuitia hei
paaka, hei whenua takaro mo nga iwi e rua, Maori, pakeha,

Maehe 1, 1923TE TOA TAKITINI
te matauranga i nga Kareti nunui. Kua tae mai te whakaatu
tokotoru hoki enei tamariki kua whiwhi ki nga karahipi
Kawanatanga (te wariu e £65 i te tau) . Kotahi kei te haere ki
Otakou, tokorua ki Christchurch.
Ko Hakirirangi Hei, he tamahine na Hamiora Hei LL.B. roia
o Turanga. Ko te matamua tenei o nga tamariki wahine o te
iwi Maori ki te whai i nga matauranga o nga Kura nunui (Uni-
versity) kei te haere tenei ki Otakou. Kei te whai ia i te LL.B.,
ara i nga matauranga mo te mahi roia. E hine tenei Te Toa
Takitini te mihi nei ki a koe. I te mea ko koe rawa te tamaiti
wahine tuatahi nana i takahi te huarahi ki nga turanga whai-
taitara o nga huarahi o te matauranga, kia kaha kia u, kia mana-
wanui. He honore nui mo to iwi Maori ina riro mai i a koe i te
wahine he taitara mo nga mahi nunui. Ma te Atua ano koe e
tiaki i roto i nga whakamatautauranga maha o ena huarahi,
mana hoki e homai he kaha ki to tinana, ki to wairua.
Ko tetahi o nga tamariki ko Te Otene Karauria. Ko tenei
tamaiti no Tokomaru Bay. I paahi mai i nga kura Maori a ka
tae ki Te Aute a ka paahi i tenei wa i te Matriculation. Kua
haere tenei o nga tamariki ki te Kura nui i Christchurch. Ko
tana e whai ana ko te turanga roia ara LL.B.
Ko tetahi ano o nga tamariki kua paahi ko Rangi Waikari.
He tamaiti tenei na Wi Waikari o Rangitukia i Waiapu. I
kurangia tenei tamaiti ki te Kura Maori i Rangitukia, i muri
iho ki Waerengahika Kareti, i muri i tena ki Te Aute, a hoki
ana ki te High School o Turanga a paahi nei. Kei te whai
hoki tenei ki nga mahi roia, ara LL.B.
Te Aute College Cricket XI.,   1922
E ta ma kia kaha hoki korua. Kia tupato ki nga whakama-
tautauranga o nga kura nunui. Whakapaua o koutou kaha ki a
koutou whakaakoranga. He pai tonu nga mahi takaro, te tenihi
i te raumati, te whutu-poro i te makariri, me era atu ngahau,
engari kaua rawa nga mahi ngahau e tukuna mai hei whaka-

TE TOA TAKITINIMaehe 1, 1923
raruraru i te mahi tuturu i tukuna atu ai koutou ki nga Kura
nunui. Kia tupato, kia manawanui, kia kaha. Ma te Atua
koutou e awhina e manaaki i roto i ena huarahi hou te tatoko
mai na i mua i a koutou.
TE HUI MO NGA MOANA.
TERA e puta te Kahiti whakaatu kua rite i te Kawanatanga
te ra hei huihuinga mo nga apiha Kawanatanga me nga
rangatira o Te Arawa ki Rotorua ki te whakariterite i nga
tangata  mo   te   Poari  whakahaere   i  nga  moni   o  nga
moana.   Ko te ra mo tenei Hui ko te 27 o nga ra o Maehe.   Ka
tae te Minita mo te taha Maori ara a Honore J. G. Coates ki
taua hui, engari ko te apiha Kawanatanga mana e whakahaere
nga tikanga i muri i  te  Honore Minita ko  te Kai-whakawa
Tumuaki ara ko Chief Judge Jones.   Kotahi tonu pea te mahi
nui ma tenei hui, ko te whaka tuturu i te tokomaha o nga
tangata mo te Poari, me te whakarite atu i nga tangata mo aua
turanga Ko etahi atu whakahaere a te Poari tera pea e hikitia
mo te marama o Mei whakaotioti ai.
Kua whakamarama, Te Toa Takitini i te pepa o Pepuere kaore
he whiriwhiri mo te nui mo te iti ranei o nga moni. Kua tuturu
ke tera ki te £6000 i te tau, me te £2000 hei whakaea i nga raru-
raru o Te Arawa i te hapaitanga i tana keehi. Engari ko tenei
moni ko te £2000 kia wha nga tau e utua ana, ka ea ai. Ka
utua mai he £500 i tena tau i tena tau.
Kei te paremata e haere mai nei, tena pea ka tu i a Hune,
ka paahitia ai nga rekureihana. Tena pea kei te timatanga o te
tau 1924 ka puta mai ai te moni tuatahi ara te £6500. He
whakaaro noake tenei na Te Toa Takitini. Waiho ano ma te
Hui o te 27 o Maehe tino mohiotia ai.
Kia ora a Te Arawa ka kai mai nei i tana ika kua u nei kei:
uta.
KARAHIPI MO NGA KURA NUNUI.
(UNIVERSITY SCHOLARSHIPS.)
KUA tae mai te rongo ki te Etita o Te Toa Takitini, kua
awangawanga te Kawanatanga ki te tokomaha rawa o
nga tamiriki Maori kua whai kia tae rawa ratou ki nga
Kura nunui.    Kua hanga he rekureihana kia kaua  e
rahi ake i te rua nga Karahipi e whakaputaina i te tau kotahi.
Ko aua Karahipi me riro i runga i te huarahi whakataetae, ara
ma te mea i rahi ake ana maaka e tango te Karahipi.   Kanui te
pouri o Te Toa Takitini ki tenei whakaaro o te Kawanatanga.
Kaore ratou i mahara kaore he tangata i runga atu i te matau-
ranga hei whakapiki i to ratou iwi Maori a nga wa e takoto mai
nei.   Kanui te whakamanamana o te iwi pakeha o Nu Tireni mo

Maehe 1, 1923TE TOA TAKITINI
nga kupu whakapai mo te iwi Maori, me to ratou mahara penei:
na te pai o ta ratou tiaki i te iwi Maori i piki ai ratou.
Kei te mohio tonu ratou te iwi pakeha ki te wariu o tenei
mea o te matauranga. Mehemea he haihia nui to ratou kia piki
te iwi Maori ki nga taumata marama o nga iwi o te ao, kaore
rawa he painga o to ratou wehi ki te nui o te moni e pau mo
nga. karahipi ma nga tamariki o te iwi Maori. Mehemea e tiro-
hia ana nga wariu o nga whenua a te iwi Maori i tuku ai ki nga
Kawanatanga i nga tau maha ka huri nei e whia ena rau mano
pauna mehemea e wariutia ana ki te moni. Pai ke te whakapau
i nga moni o te " Civil List" (ara te £7,000 a te Kawanatanga
i whakaritea nei mo nga take Maori) hei painga mo te hunga
ora, i te tuku i aua moni mo nga kohatu tupapaku, mo nga haki,
me era atu mea kaore nei he painga e puta atu ki te hunga ora.
Kaati kua kore pea i taea te whakarereke o te whakaaro o te
Kawanatanga i enei tau kore moni. Engari a te wa e mama
ai te Kawanatanga kia kaha tatou te iwi nui tonu ki te tono ki o
tatou mema Maori kia whakaputaina he kupu ki te Kawana-
tanga, ki te Minita ranei mo nga  Kura, kia kaua e whakango-
ikoretia te hiahia o nga tamariki Maori ki te rapu i nga hohonu-
tanga o te matauranga. No te katinga a te Kawanatanga kia rua
tonu nga Karahipi i te tau, tena e ngoikore nga tamariki Maori
ki te whai atu ki nga Kareti nunui o te motu.
He kupu ki o tatou rangatira o te iwi Maori. E hoa ma, mehe-
mea kei te rapu koutou i etahi huarahi hei manaakitanga ma
koutou i te iwi nui tonu, whakaarotia iho e tikanga e puta
ai o koutou uri ki nga Kareti nunui o te motu rapu haere ai
i nga Matauranga. Kei te whakaatu nga nupepa o Pepuere nei.,
tera tetahi tangata kei Ingarangi kua tuku i tana moni kotahi
rau mano pauna (£100,000) hei kaupapa karahipi mo nga
tamariki o Ingarangi, ara ko te itareti hei whangai i etahi kara-
hipi. Kua whakaatu ia kaore ia e whakaae kia whakapaua
tenei moni hei utu mo te hanga Kareti nui, engari mo nga Kara-
hipi. Ko enei karahipi mo nga tangata kua whai taitara engari
e whai ana ki nga matauranga hohonou atu i nga mea kua riro
mai nei i a ratou. Koinei nga huarahi i puta ai te pakeha. Kia
pera hoki te kaha o te iwi Maori ki te kawe haere i a ratou
tamariki ki nga matauranga hou o enei ra. I roto i a koutou
wira, kia mahara ano ki tenei take. Ahakoa whai tamariki
koutou, kore tamariki ranei, kia whanui te aroha ki te iwi nui
tonu.
HUI KI WAIMARAMA.
HE whakaatu tenei ki nga iwi o Tu Tamariki Tiakitai ara o
Tu Teira me tona koka me Ani Kanara kia tae mai ratou
ki te hui ka tu ki Waimarama a te Mane te 5 o nga ra o
Maehe tae noa ki te Taite te 8 o nga ra o Maehe 1923.
Ko te tikanga o taua hui he hurahanga i nga pohatu kua
whakaturia hei whakamaharatanga kia raua.
Ko te Karakia mo taua hurahanga ka timata a te Wenerei te
7 a te 2 o nga haora i te ahi ahi.

8TE TOA TAKITINI            Maehe 1, 1923
TE WIREMU KARUWHA.
HE HURIHANGA RAU TAU, 1823 ki 1923.
(Na F. A. Bennett.)
NO te tau 1823 ka u mai a Te Wiremu Kaniwha, Ki Nu
Tireni nei. Tona ingoa iriiri ko Henare Wiremu. He
kitenga tuatahi atu no te Maori i nga mowhiti, tapaina
tonutia atu tona ingoa ko Te Wiremu Kaniwha. He
tangata nui rawa tenei i roto i nga whakahaere o Nu Tireni
i roto i te rima tekau tau tuatahi o te nohonoho a te pakeha
ki enei moutere. Koinei te hoa tuturu o tatou matua. Nana
i takahi nga marae katoa o Aotearoa. Tona mana pena tonu
te nui me te mana o nga tino rangatira ki nga marae Maori
katoa. Kaore hoki he tangata i runga ake i a ia te mohio ki
te reo Maori. Notemea ko te rau tau tenei o te unga mai o
Te Wiremu Karuwha ki Nu Tireni, he wa tika tenei hei whaka-
maharatanga ma tatou ki nga mahi nui a tera kaumatua kua tae
noatu nei ki tona okiokitanga. Ahakoa kua mate ia, kanui ana
uri kei Nu Tireni nei e noho ana, me te mau tonu o te aroha
ki te iwi Maori.
TONA TAMARIKITANGA.
I whanau mai ia i te tau 1772. Ko tona papa ko Tamati
Wiremu he Weiri (Welsh). Ko Henare te tuatoru o ana tama.
Ko te mahi i hiahiatia ai e tenei o ana tamariki he mahi i runga
i nga manuao (Navy) koira hoki te mahi a tona tipuna me ana
papa tokotoru (uncles). Ko te tamaiti nei na tona whaea i ako

Maehe 1, 1923TE TOA TAKITINI
i whakatipu. He wahine matautona whaea, he tino karaitiana
hoki. E ki ana a Henare ahakoa i haeretia e ia nga huarahi
pahekeheke o tenei ao, kaore rawa ia i wareware ki nga ako-
ranga a tona whaea i a ia, i a ia e tamariki ana. mo nga
mea e pa ana ki te taha wairua.
I te ra i marenatia ai ia ka hoatu e tona taokete he pukapuka
ki a ia, te ingoa o taua pukapuka he "Missionary Register,"
ara he " Rehita no nga mahi a nga Mihinare." Ka kite iho
ia i nga whakaatu mo te tahuritanga o nga Maori o Tahiti ki
te whakapono me ta ratou tahunga i a ratou whakapakoko me
nga atua Maori ki te ahi. Ka tuturu te whakaaro i roto i a ia i
tenei wa kia haere ia hei kai kauwhau i te Rongo-pai o to tatou
Ariki ki nga iwi Maori.
NGA PAKANGA O TE MOANA.
I te tau 1806. ka 14 ana tau ka uru ia ki te Neiwi  (Navy).
I te tau 1807 i roto ia i te pakanga i Copenhagen.    I te 13 o
Pepuere, 1810, i whawhaitia e ratou nga Manuao e iwa a te
Wiwi,    I te 20 o Mei, 1811. i Tunga ia i te manuao ko " Te
Karatia " te ingoa, a i whawhai ratou ki etahi wahi ko Tama-
teve te ingoa.   E e toru o ratou Manuao pakupaku, e toru hoki o
te Wiwi.   I tu-a-kiko a Henare Wiremu i tenei pakanga.    I tu-
kuna mai ki Nu Tireni tana mera mo tenei pakanga, a kei ana
uri i Nu Tireni nei taua mera e pupuri ana tae noa mai ki tenei
wa.    I ura ano ia i muri mai ki nga pakanga i te Cape, te
Mauritius, me nga pakanga i Inia ara i Madras me Calcutta.
Ko   tana   pakanga  whakamutunga  ko   te  whawhaitanga   o   te
Manuao o te Ingarani ko te " Endymion" te ingoa, ki  a te
" President"  no  te  Marikena.     I  mate   nga   Marikena,   a  ko
Henare Wiremu tetahi o te ope i tukuna atu hei mau herehere
mai i te " President."    To ratou ekenga atu ki te " President "
kua ono putu te hohonu o te wai ki roto i taua manuao.    He
mea mahi nui e ratou ka mama taua kaipuke.   I te po ka pa he
marangai nui, tata rawa to ratou totohu, na te kaha tonu ki te
mapu i te wai i ora ai ratou.    A i wenganui i enei raruraru
ka maranga mai nga herehere Marikena ka tahuri ki te whawhai
i o ratou i rangatira o te Ingarihi.   Na to ratou kaha tonu i taea ai
te peehi o nga herehere ki raro, penei kua matemate ratou i te
kohurutanga a nga Marikena.   Koinei te wa i tino oho ai te taha
wairua o Henare Wiremu, no nga whakaoranga i a ia i roto i te
awaawa o te mate.   No tenei wa ka tirotiro ia ki tona ahua ka
tae mai ki roto ki a ia te awangawanga mo tona ahua katoa tae
noa ki tana mahi.   Ka tae ia ki te kainga ka timata i konei tona
whakaaroaro mo te kauwhu i te Rongo-pai o to tatou Ariki.
(Taria te roanga.)
KIA KAHA RA E tE AUTE KARETI.
IA ORA e te Tumuaki o te kura e Routana, korua ko tou
hoa mahita ara o Rev. Niira, mo to korua kaha ki te
ako i a korua tamariki. Tenei kua tae mai nga korero
o nga whakamatautauranga nunui o tenei tau kua

10TE TOA TAKITINI            Maehe 1, 1923
timata nei mo runga i nga mahi a nga tamariki o Te Aute
Kareti.
MO   TE   MATIRIKIUREIHANA   (Matriculation).
Ma te paahi atu i tenei ka uru atu ai ki nga Kareti nunui.
(Nga tamariki i uru: — Karaihe 6 e wha, Karaihe 5 e toru).
J. Karauria, paahi.J. Neild, kua rite
G. Leach, paahi.L. Rangi, ahua paahi.
F. Winter, paahi.
MO TE KARAHIPI HINIA NAHINARA (Senior National
Scholarship)   (Kotahi te tamaiti i uru).
F. Moore, paahi.
MO TE WHAKAURU KI NGA MAHI NUNUI (Public Service
Entrance Exam.).
(Tekau ma toru nga tamariki i uru.)
N. Turley, paahi.W. Anaru, paahi.
A. Wikiriwhi, paahi.                     I. Kereopa, paahi.
M. Pikione, paahi.                         C. Chesley, paahi.
A. Winter, paahi.                          W. Aranga, paahi.
J. Redmond, paahi.
MO TE MAKARINI HINIA KARAHIPI (Senior
Makarini Scholarships) .
He Karahipi tenei e whakahaeretia ana e te Tari o nga
Kura hei whakataetae ma nga kura Maori katoa. He whakama-
haratanga tenei Karahipi ki Te Makarini kaumatua, te Komi-
hana a te Karauna i noho ki Haku Pei nei i mua (Tekau
ma iwa nga tamariki i uru, iwa no Te Aute, e rima no Tipene,
e rima no etahi atu kura Maori) .
A. Wikiriwhi, no Te Aute i wini (76 %)  paiheneti.
Ko te tuaru me te tuatoru no Te Aute ano.
TE KARAHIPI A TE PURA (Buller Scholarship).
He  Karahipi  whakataetae   ano   tenei  ma  nga kura  Maori.
(Tekau ma rua nga tamariki i uru, e whitu no Te Aute, e rima
no Tipene) .
A. Wikiriwhi no Te Aute, i tuatahi 68 % paiheneti.
A. Rapana, no Te Aute ano i tuarua 62 % paiheneti.
Ko te tuatoru me te tuawha no Te Aute ano. Otira kotahi
tau te kaumatuatanga ake o nga tamariki o Te Aute i o Tipene
na reira kanui te kaha o nga tamiriki o Tipene.
Otira i te mea kua tangohia e A. Wikiriwhi ko te Makarini
Karahipi ma ana, na reira ka hoatu te Karahipi a Te Pura ma
T. Rapana.
KO TE KARAHIPI I ATA WHAKARITEA MO TE TURE
(Special Law Scholarship), e puta whakatekau ana ki te Canter-
bury College, kua hoatu e te Tari o nga Kura kia J. Karauria i
te Karaihe Matirikiureihana.
Kei te mihi Te Toa Takitini kia Mr. Loten, te tumuaki o Te
Aute Kareti, me Rev. Nield, mo te tokomaha o nga tamariki o Te

Maehe 1, 1923TE TOA TAKITINI                                  11
Aute i paahi i enei turanga honore. Ka maha nga tau e ngaro
ana nga tamariki o Te Aute i te rarangi o te Matriculation.
Katahi ano ka kitea. Haere ake e tama ma! 'Well done, Te
Aute! Congratulations! " Whakatangata! Kia kaha!
PANUITANGA.
HE panuitanga tenei kia mohio mai nga tangata katoa, taae
wahina e whai Raihana Kai-whakamaori nei  o ratou
ahakoa karaihe tuatahi tuarua renei, he tane wahine
he mahi nei a ratou, hoko whenua, aha atu ranei, kia
tukua mai o koutou ingoa me a koutou mahi kia panuitia ki
roto i Te Toa Takitini ahakoa hi te reo pakeha.    Maori.tonu
ranei, kia tino kitea ai koutou e te motu katoa ka mama te rere
atu ki te hoatu mahi ma koutou.   Kei te nui tonu o tau panui
te   ahuatanga   mo   te   utu   o   te  panuitanga.      E ki   ana   a
Amerikana ma te panui ka piki ai to mahi.    Kua kitea e nga
tangata matau o te ao ae he tika tenei korero a ahakoa pehea
te iti o te mahi na te kaha ki te panui ka kitea e te ao, ka kori
noa mai tera wahi tera wahi.    E nga Kai-whakamaori katoa,
tukua mai to Ingoa to Kainga to Poutapeta, me te pauna mo to
pepa.
KEI TE MATE TE PIHOPA O MERANIHIA.
KUA tae mai te waea ki te Kai-whakahaere o te Pihopa o
Meranihia   (Aatirikona   Hokena)   kanui  te  mate  o  te
Pihopa a he tono atu ki te Hahi i Niu Tireni nei kia
kaha te whakaaro me te Inoi mo te Pihopa o Meranihia.
Kaati i te mea kei te haere ke te Pihopa o tenei rohe, na reira
ka riro nei maku e tuku tenei tono kia koutou kia mahara kia
inoi.
TETAHI AHUA MO TE AWHINA I TE PEPA.
TERA pea koutou e ohorere ki te rongo mai kaore te pepa
i te ora i te kaha hoki te rere tonu atu mehemea kaore
e tino nui te tango a te tangata i te pepa. Kua nui ake
te pepa i tona ahua tawhito a e maharatia ana tera e
tino pai ake te ahuatanga o nga taipi i to mua ahua. Kei
te kaha te Etita ki te rapu korero me te whakahaere i nga
tikanga e pai ai nga korero hei tuku hei ako i te iwi, otira ma
te nui ano o te tangata ki te tango i te pepa e tino kaha ai. Ko
tetahi mea e tino kaha ai te puta mai o te oranga mo te pepa,
ko te kaha mai o nga komiti o nga kainga ki te whakatu
" Bazaar." ngahau noa ranei i nga kainga ahakoa kotahi te
wa i te tau i wehea mo tera putake ka puta tonu he painga
ki te pepa. Tera iana e nga komiti ngei whakaturia mai he
ngahau ma koutou me ki mo Te Toa Takitini. Ki te whiwhi
te komiti o te kainga ka tuku mai ki te Etita ma te Etita e tuku
atu nga pepa e rite ana mo taua moni i tukua mai ai ki te komiti

12TE TOA TAKITINI            Maehe 1, 1923
a ma te komiti e tuha haere ki nga tangata o te kainga, he
tikanga pai tenei hei awhina i tenei taonga nui. Whakawhaiti
mai i a koutou e nga tane e nga wahine o nga marae nei. He
taonga pai tenei e tika ana kia awhinatia e te iwi, a he tikanga
mana hoki tenei mo te rapu i te oranga mo ta koutou pepa.
KOHATU WHAKAMAHARA KI PAPAWAI.
HE whakaatu tenei ka tu te Hui ki Papawai takiwa o Wai-
rarapa i te 23 o nga ra o Maehe ki te hura i nga kohatu
whakamahara kia  Iraia  Te Whaiti raua ko  Te  Raro
Te Rangikatuakina, ara Rangi Kerehoma.   I te Paraire
me te Hatarei ko nga take e pa ana ki te tinana.   I te Ratapu
ko te taha Wairua.    Ko  nga tangi  mo  o tatou mate hei te
Wenerei me te Taite.
PAKIPAKI WHARE KARAKIA.
He whakamahara ano tenei kei te 4 o nga ra o Aperira
whakapuaretia ai te Whare-karakia kohatu o Te Pakipaki.
Taria mai nga panui taro ake nei ka tukutukua atu ai ki o koutou
marae.
TE KAUNIHERA O TAMATEA.
I NOHO te Kaunihera o Tamatea ki Hehitingi te 26 o nga
ra nei, te tiamana ko Katene Pukerua, nga mema i hui mai
ko Te Keepa Winiata, Pohe Hemi, Paraire Tomoana, me
Whenuakura Nikera. Ko nga mema i ngaro atu ko Te
Akonga Mohi me Tuahine Renata. I tae mai ano hoki nga
ripoata a etahi o nga marae mo te whakahou i o ratou komiti
marae kua mutu nei te mana o nga komiti i tenei marama kua
hori a me komiti hou katoa ka timata atu i a Maehe mo tenei
tau e heke iho nei. Kia kaha ki te whakahaere mai i nga marae
me nga tikanga e tupu pai ai nga kainga i te ma me te pai o
nga tikanga katoa. I korerotia te ripoata mai a te komiti o
Omahu mo runga i te piira a Rewi Keewhi v. Tame Pirika. Mei-
hana Taorangi, me Hemi Nuku. I korerotia ano hoki te piira
a Hariata Nuku v. Ngahina Kupa, e rua enei keehi he whaka-
pae anake. Ko te kupu i oti ka noho te Kaunihera i te
rima o nga ra ki te tirotiro i enei piira ki Hehitingi. Mane
5 onga ra o Maehe, 1923, i te Tekau o nga haora ki te Whare
Kooti Whakawa Hara. I taua ra ano ka uiuia e Te Kaunihera te
ahua tanga o te matenga o nga tupapaku ara Ti Ati Te Hau-
waho. o Pane Paku, ko te take o tenei uiui he mahara no Te
Kaunihera kei te nui nga korero ahua rereke mo te tiakanga i
aua turoro i te Hohipera nui i Nepia he whakaaro kia karangatia
te Poari o Te Hohipera kia uiuia aua ahuatanga, notemea kua
tupu te whakaaro rereke kei nga whanaunga mo o ratou turoro
kia kaua rawa hei whakaaetia kia tukua ki nga hohipera i
runga i nga tono me nga whakahau a nga apiha o Te Tari Ora.
E tika ana kia hui katoa mai nga mea e whai paanga ana
e mohio ana ranei ki etahi korero, tikanga ranei hei tautoko i
nga mahara whakatikatika tera e kitea i he i pehea ranei.

Maehe 1, 1923TE TOA TAKITINI                                  13
KUA MATE A TA WIREMU HERIHI.
KANUI te pouri mo tenei tangata nui o te Tominiana kua
hinga nei, kua tangohia atu i waenganui i te iwi. i roto i
nga ropu whakahaere i nga mahi nunui mo te katoa.
Mehemea pea kaore ia i whawha ki nga mahi mo te
katoa e kore tatou e matau ki tenei tangata, a tera e kore e
penei te nui o te tangihia.
I te wa no Te Hetana te Kawanatanga ko " Timi." te Minita
Maori, ko Ta Wiremu Herihi tetahi o nga mema o te apitihana
e tino whawhai ana ki nga tikanga me nga whakahaere me nga
whakaaro o Timi mo tona Iwi Maori,    i tino kohiritia ia me
tona hoa me Pereiha  (A. L. D. Fraser)   kua mate, hei arahi i
nga tikanga kumekume, wawahi i nga tikanga katoa e whakata-
kotoria ana e Timi me ona hoa e pa ana ki te Iwi Maori.   Koia
tetahi o nga tino tangata o roto i Te Komiti mo nga Mea Maori
mai i reira a tae noa mai ki te ra ka tangohia atu nei tona tinana
i waenganui i a tatou i te Iwi Maori me te Iwi pakeha.   I te wa
ka uru ko Te Kawanatanga o Maahi   (Massey)   ka tu ko Ta
Wiremu Herihi te Minita mo te taha Maori,   No tona haeretanga
ano   ki  Ingarangi    i  tera   tau  ka   whakaturia   atu   ko  Kuuti
(Coates)  hei Minita Maori, ko tenei whakaturanga atu he mea
kia kaha tonu ai te haere o nga mahi mo te taha Maori i a ia e
ngaro ana.   Kanui nga pai i kitea nuitia atu o tenei " Tangata a
te Katoa."   Ko te mea nui rawa hei mau mahara ma te iwi ko
tenei:—I  a  ia ka tu ki  te  turanga Minita  Maori,  tona  mahi
tuatahi, ko tona pohiritanga mai i a Ta Timi Kara me Te Hon.
A. T. Ngata me nga Mema Maori katoa me te Iwi Maori nui
tonu hoki kia hui mai ki te awhina i a ia ki te whakahaere i
nga tikanga katoa e pa ana ki Te Iwi Maori.    I tono  ia kia
whakaturia he Komiti Whiriwhiri hei noho tonu i Poneke, hei
tiaki   mo  nga   mea  Maori   kia  tere   ai  te   whakaarotia   me  te
whakaoti, no temea kei te tino hiahiatia kia kore e moumoutia
te wa hei whakatputupu i nga tikanga papai, tikanga mama mo
te Iwi. kia rokohanga ai ano te morehu tangata me te morehu
whenua  hei  whakatutukitanga   i   nga  wawata   ma   te   pera  ka
piki ai te iwi ki te rahi i runga i nga tikanga e pa ana ki te
whenua me te tangata.
Ko te mea nui i roto i ona whakaaro ko te whakakotahi i te
ture mo te pakeha me te Maori otira kore rawa ia i mau ake i
te mana kia whakatutukitia taua whakaaro, notemea kaore ona
hoa Maori a " Timi" me " Ngata," ahakoa i te taha apitihana
e noho mai ana, i whakaae kua tae ki te wa e tika ai kia peratia
te Iwi. Ka tika ra nga kupu tangi, nga kupu poroporoaki a
" Timi " i whakapuaki ai i Turanga. " Ahakoa he pa tuwata-
wata ke to ' Herihi" (he Kawanatanga ke) kore rawa i whiua
mai te moto i te kohamo! "' E ki ana ra a " Timi ";—" Ahakoa
i roto i te huinga tangata, e kopae ana ranei i te ahi. i te marae
ranei o te pakanga, e taea ana e Te Herihi te ' paranihi'
(balance) tona ahuatanga katoa; na te toto kua Rangatiratia!
Na reira, nga maioha a to tatou matua ki tenei o nga Tangata

14TE TOA TAKITINI            Maehe 1, 1923
a Te Katoa, ma tatou! Nga koha ki tena rohe ki tena rohe
kei a koe e mohio ana. E tangi ki to tangata! O nga tikanga
nunui i puta mai i te Paremata ki Te Tairawhiti i nga ra o tenei
Kawanatanga, i mama ai te rnaharatanga mai me te whawha mai
o te ringa pakeha na te whanaungatanga me te hangai o te
whakapapa me te noho tuturu, ahika rawa o nga whakaaro ki o
nga mmea Maori, na reira ka mama te homai kia tirotirohia
a Puketitiri, Aorangi, Patutahi me era putake nunui i noho
poururu nei i nga tau maha ka hori.
Na konei e tika ana kia tangi te Tai Rawhiti kia Ta Herihi
kua haere atu nei i mua i a tatou. He tangata i whai koha
ki te Iwi nui tonu na reira ahakoa he kawanatanga he Apitihana
ranei heoi ano te mea e kitea iho ana ko te Maania o te ngakau
tatu i runga i te aroha ki nga morehu ki nga pani, me te
raimata ki te hoa ka wehe koia ka tangi atu " Haerera e te hoa o
Nga Toa Takitini
TE RAU ORIWA.
NO  nga  ra  timatanga  o Pepuere nei ka  tae mai  a Hemi
Huata ki Heretaunga nei a tae rawa mai ki Omahu ki
te   tangi  kia   Pane   Paku   tetahi   tonu   o   nga   tamariki
wahine tipu  pakari o  Omahu nei.    He nui hoki  nga
kupu tangi i puta mona.   Ko etahi korero i puta i taua hui mo
runga i te mau haere tonu o nga mahara mo runga i te mahi
pooti mema kua hori ake nei kaati i mea ia kia whakamuturia
te mahara.   Kua whawhaitia te whawhai a kua uru te mea i uru
me mutu me mau hoki te rongo mo taua pakanga, i tino kaha
tona kaupare ake i nga ahuatanga katoa ki wahike me to tohu-
tohu ki te iwi kia noho i runga i te pai.
KOHATU O HENARE WEPIHA TE WAINOHO.
I TAE a Hon. A. T. Ngata raua ko Peneti ki Nepia kia kite i
nga   tangata   mahi   o   te   Kohatu   mo   Henare   i   te   Taite
Pepuere 22.    Ko nga whakapaparanga o raro kua tae mai,
engari ko te tangata mo runga kaore ano kia rangona atu
awhea tae mai ai.    Kei nga tangata o Itari te whakaroa.    He
marama tae katoa  mai enei.    Engari te  ahua kua kore i tere
te tu te kohatu o Henare.
(He kupu apiti. Me kohumuhumu e au tenei kupu ki aku
rangatira maha o Ngati Kahungungu ki Te Wairoa. I mea atu
au kia Apirana " E hoa kua rongo ahau kei te awangawanga a
Ngati Kahungungu mo te moni a te Kawanatanga i whakaari
ai hei awhina i te kohatu o Henare. Ina ra i raruraru ai na
nga puehu o te pooti." Ka whakahokia mai e Apirana: " Kaore
te puehu e rere tonu ana. He wa ano tona kua tau. Mo te
kohatu o Henare, koina te matua o a tatou tamariki katoa.
E tika ana kia whakaaro katoa tatou ki tona tohu whakamahara.
Mo te kupu awhina a te Kawanatanga, kaore tena kupu e taea
te takahi. Ka taea te whakaputa o taua moni i roto i nga ra
o Maehe nei o Aperira ranei. Kei te wa tonu e rite ai te kohatu.
Kia ora a Apirana mo enei korero tika, pai atu hoki. Kia ora
hoki koutou e Hika ma o Te Wairoa o Mohaka

Maehe 1, 1923TE TOA TAKITINI                                  15
MARAMATAKA MO NGA RATAPU.
MAEHE    4.—RATAPU 3 O RENETI.
Nga upoko.    Ata: Ken. 37, Mak 6.14 ki 30.
Ahiahi: Ken. 39, Rom.   13.
Korerotia te inoi mo te Ra tuatahi o Reneti i muru
iho i te inoi mo ia Ratapu mutu noa nga ra o Reneti.
He ra  nohopuku nga  ra  o Reneti.
Ko te kakano (kara) mo te he i o te Minita i nga ra
o Reneti mehemea e whakatakoto ana i te Hapa
Tapu he papura (violet), V. I nga karakia kaore
te Hapa Tapu i te whakahaeria, me mangu te hei
(scarf).
MAEHE 11.—RATAPU 4 O RENETI.
Ata: Ken.  42.  Mak.   10.1   ki 32.
Ahiahi: Ken. 43.     1  Koriniti 4.1  ki  18.
18.—RATAPU 5 O RENETI.
Ata: Eko.   3,  Mak.   14.1   ki  27.
Ahiahi: Ken   5.      1   Kor.   10 and  11.1.
25.—RATAPU I MUA O TE ARANGA.
Ata: Eko. 9; Matiu 26.
Ahiahi: Eko   10; Ruka   19,  28.
Panuitia   nga hui me nga karakia mo enei ra tapu.
Whakaritea nga karakia mo te Paraire Pai. Panui-
tia nga karakia. Hapa Tapu mo te R Aranga. Te
hunga kua oti te whakau, a. kaore i roto i te hara
e noho ana, me tae katoa mai i te Ra Aranga ki
te tango i te Hapa Tapu a te Ariki. Tirohia te
rupiriki, p. 209 o te Rawiri. Kia mahara ano hoki
nga Pariha, kua whakaritea e te Hahi puta noa te
ao, hei tenei Ratapu ka whakaputa ai te pariha
i to ratou aroha ki to ratou Minita. Ko nga ohaoha
katoa o tenei ra ka riro i te Minita. Kaore he mana
o nga Hahi-watene ki nga ohaoha o tenei ra, kaua
hoki e tatauria e ratou, engari me tuku tonu atu
ki te Minita i runga i te ngakau aroha.
30—PARAIRE PAI.   Ata.
Aata: Waiata, 22, 40, 54.    Ken. 22.   1  ki 20; Hoa   18.
Ahiahi: Waiata, 69, 88.     Ihaia 52:13 and 53; I Pita 2.
APERIRA 1.—TE RA ARANGA.
He ma (W.) te kakano o enei Ra tae noa ki te Pete-
koha (Mei 20).
I te karakia o te ata me whakarere te Waiata " Tena
kia waiata tatou " me korero ko te waiata i te Ra
Aranga, p. 101.
Ata: Nga Waiata 2, 57, 111. Eko. 12:1 ki 29; Whkt.
1:10 ki 19.
Ahiahi:   Nga Waiata. 113. 114, 118. Eko. 12:29.
Hoani, 20:11 ki 19.
Kia mahara ki te Matakupu mo te Hapa Tapu. p. 202.
APERIRA 8.—RATAPU 1 I MURI I TE ARANGA.
Ata: Tau.   16:1  ki 36.     1  Kori.   15.1  ki 29.
Ahiahi: Tau 16, 36.    Hoani 20.24 ki 30.
I te raruraru o nga Kai-karakia i te kore maramataka, kua
whakawateatia he wharangi o ta tatou pepa hei perehitanga i te
maramataka me ona whakamarama i tena marama i tena
marama.