TE TOA TAKITINI                      
Registered at the G.P.O as a Newspaper.

                           Te  Utu mo te Pepa  6 6  i te tau.
               Me  penei nga  reta "Te  Toa  Takitini " Box 300,  Hastings.
       NAMA  18         HASTINGSHAUNERE 1 1923
                HE     POROPOROAKI,
               TENEI te poroporoaki a tetahi kaumatua katahi
nei ano ka hemo atu. "Hei konei koutou e
aku tamariki. Kua to te ra, kua tutuki te wa i
whakaritea ai moku, kua whai tenei i te ara
whanui a Tane, kua haere ahau ki te ao wai-
rua ki reira matakitaki mai au i te ahua o ta
koutou manaaki i taku tanuiti kua whanau mai nei i
tenei wa.

TE TOA TAKITINI.Hanuere 1, 1923
koe " (Whakatauki 4.7) E ki ana hoki a Rawiri : " Te
timatanga o te whakaaro nui he wehi ki a Ihowa" (Wai
III.IO.) Ata kowhiritia etahi o nga tamariki mohio o te
iwi Maori i ia tau i ia tau ka tuku ai ki nga kura nunui.
Ma nga kapene ano ka tika ai nga hoia. Ki te kore etahi
o a koutou tamariki e tukuna atu ki te rapu i te hohonu-
tanga, o te matauranga ka noho tonu mai te iwi Maori
hei paraiwete.
E aku tamariki kia kaha te rapu i te huarahi hei putanga
mo a koutou uri. Keiwhea nga tamariki hei tango i te
turanga o Ta Timi Kara, o Ta Maui Pomare, o te Hon.
A. T. Ngata, o Takuta Te Rangihiroa me etahi atu?
Kaore he riiwhi mo enei tangata i kitea e ahau i roto i
oku ra. Waiho pea ma taku uri e whakaputa. Ko te
whakawhirinaki ki o koutou toto rangatira kaore he
painga inaianei mehemea he kuare he rorirori taua
rangatira. Kotahi tonu te taonga e tirohia ai koutou e
te ao, ara ko te matauranga i hanga ki runga i te kau-
papa o te Whakapono. Ko te matauranga i wehe ke i te
wehi ki te Atua kaore hoki he painga.
No reira manaakitia te Whakapono. I whaka-
rongo atu ahau ki nga kupu a te Pihopa o Waiapu e ki
ra, me tiki pea he Minita mo te iwi Maori i nga pakeha
o Ingarangi. He wero tenei i a koutou. Kei te whakaae
ranei koutou kia whakahokia koutou ki te rau tau ka
huri nei? No te timatanga mai o te whakapono tera
tikanga te tono pakeha hei ako i a koe ki te karakia.
Inaianei i te kore Minita o te iwi Maori, ka puta tera
kupu i te Pihopa. Kei whea a koutou tamariki e ngaro
nei i kore ai e kitea etahi e tapae ana i o ratou tinana
mo nga mahi a te Atua ?
No roto i oku ra i pootitia ai he mema Paremata
mo koutou. He nui taku pouri mo nga korero whaka-
kino i whakaputaina i roto i nga whakahaere pooti a
tetahi mo tetahi. E aku tamariki, kua mutu ra tera pa-
kanga a koutou. Houhia te rongo i waenganui i a kou-
tou katoa. Kia pai ki a koutou, kia aroha tetahi ki te-
tahi,he iwi pakupaku rawa hoki koutou. Kaua hei maua-
hara. Nga mea i hinga i te pooti, kia manaaki ki nga
mea i tu. Nga mea i tu, kia aroha ki nga mea i hinga.
Nga Mema e wha kua tu nei mo nga rohe Maori, kia
pono ta koutou rapu i te ora mo te iwi Maori. Haeretia
o ko "tou marae i tena wa i tena, wa, akona haeretia o

Hanuere 1, 1923TE TOA TAKITINI
koutou hapu ki nga tikanga nunui e mahia ana e kou-
tou. Kia pena tonu to koutou pukumahi i nga tau katoa
me to koutou pukumahi i te tau o te pooti.
Kaati kite rawa ake koutou i aku poroporoaki kua
hui atu matou ko aku matua ki te moenga, roa kaore nei
he hokinga mai a muri atu. Hei konei koutou. Kia u
kia kaha, a ma te Atua ano koutou e awhina e tiaki. Kia
pai ta koutou manaaki i taku tamaiti i whanau mai nei i
te tahi o Hanuere.
Heoi Na to koutou matua, na te tau 1922.
TAHUA   ORANGA   MINITA.—No  nga ra   o
Tihema nei ka tukuna mai e Mere Tupaea, hoa wahine
o Hori Tupaea te moni e £25 hei whakapiki i te Tahua
Oranga Minita o Te Hauke. Ko te Tahua o Te Hauke
he Tahua hou. Kua tae inaianei taua Tahua ki te
WHARE KARAKIA KOHATU O TE PAKI-
PAKI.—Kei te hanga tenei Whare-karakia inaianei, a
kua rite i te Pihopa te ra hei whakapuaretanga, ara kei
te Wenerei te 4 o nea ra o Aperira, te Wenerei o te wiki
o Te Aranga.
TE AUTE KARETI HOU.—E whakaarotia ana
mo roto i nga ra o te wiki o Te Aranga whakapuaretia
ai te whare tuturu mo Te Aute Kareti. Kua whakaae te
Kawana mana a Te Aute e whakapuare mehemea ka
taea te whakarite ki tetahi ra e watea ai ia. Ko te tino
ra tuturu kaore ano kia rite. Mo te Pepa o Pepuere
whakaatu ai. He wahanga kotahi tenei ka mahia nei.
E rua ano nga wahanga kei muri hei apiti mai. Ko te
utu mo te wahanga kotahi nei e £7,000. Kia ngawari te
haere mai a te moni ka hanga ai nga wahi kei te toe.

TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_Hanuere 1, 1923
Ripoata o te Wahanga o te
Tari o te Ora.
DR. TE RANGIHIROA, M.D.
NGA KAUNIHERA MAORI.
Ko nga Kaunihera Maori i raro i te Tari Maori, na
te tekiona 6l o te  Ture o  te   Ora,   1920,  ka  tukuna  te
whakahaere o nga Kaunihera ki raro i te Tari o te Ora.
I raro i tenei Ture kua kiia katoa nga takiwa Kaunihera
e rau-tekau, he takiwa i raro i te Ture o te Ora.    Ko nga
Kaunihera me nga Komiti Marae kua oti katoa te Kahiti
i raro i tenei rarangi o te Ture. Ko te mana whakahaere
i nga raruraru e pa ana ki nga Marae mo te  whakatika-
tika me te arai i nga mate uruta, e rite ana ki nga  mana
o nga ropu Pakeha.    Kua oti te Kahiti o nga paero  tau-
ira o ia Kaunihera.    Ko etahi o aua paero he  uaua  pea
ki te whakatutuki inaianei, engari ko nga  mea   kaore  e
oti i tenei ra, ka taea apopo.    Ko te mea  nui  kia  whai
tauira nga Komiti Marae hei whainga atu ma ratou. Kua
tukuna nga   paero  ki  nga  Kaunihera  me  nga  Komiti
Marae.    Kua tukuna ano hoki ki nga takuta o te Tari  6
te Ora o ia takiwa, tae atu  ki  a  ratou  Kai-tirotiro me
nga Neehi mo nga Maori.    Ko te  hiahia kia  kotahi te
whakahaere a te taha Pakeha me te taha Maori o te Tari
o te Ora, tae atu ki nga Kaunihera me te iwi kia oti ai a
tatou mahi.
He maha nga reta e tae mai ana ki tenei Tari ki
te uiui mai i nga mea o te Ture kaore e marama ana a
itemea kua wehea tenei wahanga o te Tari mo aua whaka
haere, kanui te pai. I ia toru marama e tae mai ana nga
kaute moni a nga Kaunihera katoa a kua marama inai-
anei te takoto o nga moni a nga Kaunihera, ara kua
mohiotia he aha nga moni i pau, i riro mai a he aha ano
hoki kei te toe. Kei te mohio mai nga Kaunihera me te
iwi ki tenei Tari, a ko tenei Tari kei te mohio ki te iwi.
Kotahi ano te reo ko te reo Maori noreira kaore
he taiepa hei wehe i te iwi me tenei wahanga o te Tari.
Ko te tumanako o te ngakau, ma tenei huarahi e mama
ai e oti ai nga tikanga a te Tari i nga Kaunihera tae atu
ki te iwi.
TE ORA O TE IWI MAORI.
He pai ke te ora o te iwi i tenei tau i to  ratou ora
i te tau kua pahemo ake nei    I pa te taipo piwa ki Hou-

Hanuera, 1. 1923\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_5
hora me Whangaro i te takiwa ki te Tai Tokerau, ki te
takiwa ki Opotiki me Te Kaha i te Tai Rawhiti me
Poroutawhao me Muhunoa i te Tai Hauauru. Ko etahi
o nga turoro i mate ki Muhunoa, na runga i te kore e
whakaae kia haere ki te hohipera i te wa kaore ano kia
taimaha te mate. Kua iti haere te mate o te tangata i te
Taipo piwa na te kaha tonu o nga Neehi Maori hui atu
ki te whakaae o te nuinga o nga Maori kia haria ratou
ki te Hohipera.
WERO MO TE TAIPO PIWA.
E kite tonu ana au i te pai o tenei mea o te wero-
wero mo te Taipo Piwa. Kei te taenga mai o nga ripo-
ata a nga Neehi mo nga Kai-tirotiro ka kite iho au e iti
haere ana te ka o taua mate ki nga takiwa e werowero-
hia ana nga tangata ki te rongoa patu i taua Taipo Piwa
I tenei wa ko nga wahi anake e pangia ana i pangia
ranei e taua mate e mahia ana ki te rongoa werawero
notemea kaore e taea te mahi o te iwi katoa I tenei tau
i mahia ki taua rongoa nga takiwa o Levin, mai o te
awa o Manawatu ki Porirua, te Bay of Plenty, nga taki-
wa o Ngapuhi me Taupo. I nga takiwa e kaha ana te
pa o te Taipo Piwa, he nui nga tangata hari haere i nga
ngarara o taua mate, a ahakoa e whakapaia ana wai me
nga paru o nga kainga, kia oti rano te werowero nga
tangata ki te rongoa, katahi ka kiia kua mutu pai a kua
kore he awangawanga. Ko nga wahi anake e whaka-
taria ana e etahi Pakeha kuare kia kaua e whakaae kia
werowerohia ki te rongoa, nga wahi e uaua ana nga
Maori; engari te nuinga e painoaiho ana ki taua rongoa.
NGA UHUNGA ME NGA HUI.
Kua tino pai rawa atu inaianei nga whakahaere o
nga hui Maori, I nga wa kua taha ake nei kaore noaiho
i whakaarohia kia whakaturia he whare-paku, he wahi
ranei hei whakaeminga i nga kino me nga paru o te hui
inaianei koinei te mea e tino tirohia ana, itemea kei roto
enei take i nga paero a nga Kaunihera. Tino hari taku
ngakau i te wa o te hui ki Waitangi a nuku atu i te rua
mano nga Maori i reira. Nga whare-paku i mahia kia
kore ai e uru he ngaro a i wehea ano mo nga tane, mo
nga wahine. He nui ano hoki nga whare-mimi i hangaia
(Taria te roanga.)

6TE  TOA TAKITINI                     Hanuere 1, 1923
He Ture Hou Na Te Wiwi.—Tera tetahi ture hou
hei matakitaki ma te ao, kei te whakahaeretia mai i
tenei marama. No te mea kei te mate haere te iwi o
Wiwi i te tokoiti o nga tamariki e whanau mai ana, ka
whiriwhiri nga tangata o te Paremata o Paranihi
(France) i tetahi tikanga e kore ai e ngaro te toto Wiwi.
No te 30 o Tihema nei ka whakatakotoria ki te aroaro o
te Paremata tetahi ture hou e penei ana .—Ko nga
tangata e mate atu ana, a kaore he uri i mahue ki te ao,
me riro i te kawanatanga te nuinga o nga paanga me
nga rawa o aua tangata, ko te wahi whakatekau (1/10)
anake e waiho ki nga uri o taua tangata. Ko nga hua o
aua paanga me wawahi ki nga whanau i neke atu i te
toru a ratou tamariki. Mehemea kotahi tonu te tamaiti
a tetahi tangata, ko te rua-toru (2/3) o ana taonga i wai-
ho ake me riro i te Kawanatanga ka waiho ai aua taonga
ma nga whanau tokomaha atu i te toru nga tamariki.
Mehemea takorua tonu nga tamariki a te tangata i ma-
hue ake, ko te wahi tahi-toru (1/3) ka tangohia e te Ka-
wanatanga ka tukuna atu hei apiti ki te oranga o nga
whanau tokomaha atu i te toru nga tamariki.
(Ka pai te ture nei. Kia kaha mai koutou nga
mema paremata o te iwi Maori ki te kukume mai i te
ture a te Wiwi hei ture mo te iwi Maori hoki! Katahi
ano matou nga tangata e hanga uri nei hei pupuri i te
toto Maori ka mama na nga ture penei me ta te Wiwi.
Aiaha ! Haere mai nga mana kitanga o te tau hou !
He Toa Takitini te toa !—Etita)
Te Pepa o Te Aute Kareti—No nga ra o Noema
nei ka perehitia te pepa o Te Aute He tikanga pai tera
na nga Kareti nunui te perehi i tena wa i tena wa i te
pepa o to ratou Kareti hei whakaatu i nga mahi e mahia
ana i te Kareti. Huihui katoa nga wharangi e 24. Ko-
tahi pea putanga i te tau (kaore hoki ra he whakaatu.)
Kaore hoki he whakaatu i te utu. Ko nga korero kei te
reo pakeha anake. Pai atu mehemea i waiho kia 18 nga
wharangi i te reo pakeha, a ko te ono wharangi hei te
reo Maori, kia mohio ai nga matua o nga tamariki ki nga
korero o Te Aute.

TE TOA TAKITINIHanuera 1, 1923
Nga Rongo Korero Mai o Nga
Marae Kirihimete
NO TE KIRIHIMETE O RATANA.
I nuku atu i te toru mano nga tangata i hui ki te
Kirihimete i Ratana. Ko nga putake i tino nui te korero-
tia ko te mahi paremata. Nui atu te pai o te mahinga i
te marae me te kaha hoki o te tangata whenua ki te
whakanaho ki taua kainga, i te mahara tera e tino nui
rawa te whakaeke a te tangata i tenei huinga. I tino iti
rawa te whakaeke a Te Tai Rawhiti i tenei tau i te kore
kaore i watea mai i nga mahi raumati. He nui nga man-
aaki a Te marae, he mangai hoki to tena wahi to tena
wahi i tae mai ki te marae.
NO TE KIRIHIMETE O PORIRUA.
Tenei Kirihimete ko te Hui Tau a Te Momona he
mea ata whakarite kia tu taua hui i tera wa he mama no
nga tikanga katoa ki te marae ki te te hunga whakaeke
hoki.    I waho ake o nga tikanga o te hui tau ko nga mea
e pa mai ana ki te hunga i waho koia enei : Ko te manu-
hiri o te hui ko Ta Maui me Reiri Pomare.     Ko ana ku-
pu he mihi ki te iwi mo te whakaaro nui a te iwi   kia  tu
ano koia hei mangai ki Te Paremata i enei tau a me  te
tono mai ano hoki kia mania ki te hoatu pikautanga  ma
ana ki te whare.    E mihi ana ia ki te hunga i piri pono.
E tono ana hoki ia ko te toki o te mahi pooti kia  tanu-
mia atu ki te kopu   o te whenua.     Ko te  aroha    ki   te
iwi te mea nui.    Kia kaha ki te pupuri i te whenua,  kia
kakama ki te mahi, kia manaaki i te hua pai o tau mahi
o tau mahi notemea kei te kaha rawa te piki o te pakeha
Kia kaha hoki tatou,    He kupu nui hoki ta te Kakakura
i whakatakoto ai ki taua  huiara : Kei te  whaka   haere
tona whanau i tetahi ohaki a tetahi ona koeke i mea ake
ai kei te haere mai tetahi tangata i roto i te tau   1920, I,
2, 3 ranei ma ana ratou e arahi.    Kaati  kei   te  awanga-
wanga ia ae ranei kua puta taua tangata kaore ano ranei
Ko tetahi putake nui i takato ki te hui tau ko te whakatu
i tetahi kura wahine ki Heretaunga.
NO TE  KIRIHIMETE O WAIKANAE (Gisborne)
Tenei te rongo o te tina a Reira Kara rana ko  Te
Matehaere me to raua tungaane me Tame Harapata  me

8TE  TOA TAKITINI.                   Hanuere 1, 1923
a ratou tamariki me a ratou mokopuna te hau nei i roto
o Heretaunga i horahia ki roto i te poho o Te Huinga-o-
Te-Aroha i Waikanae- Ko nga poutokomanawa i pania
ki te hooru, ko nga pakitara i whakarawea ki te hei piri-
piri, ki te hei mokimoki ki te hei tawhiri, ko nga hinu
whakamaharatanga i whakaranua ki te Katitaramea, ta-
koto tai tamahine ana, te oha a nga tupuna ano ko nga
wai o Punarau hiainutia ake e te pinawitanga o te
whakaaro i hauku-nui. Ano ra te rite kei nga tamahine
whakawaniwani i roto i nga parae o Manutuke. I hapai-
tia ake te karaihe a nga Tipi-whenua, tatangi ake ki ta
te Noho-kainga i runga i te honore o TE TAMAITI
WHANAU HOU, ngata ana te hiainu o te wairua o te
hinengaro o te tinana, na tenei kupu i whakaoti "Tatau!
Tatau! " i tika ai te ki TE WHAKAPONO, TE TUMAN-
AKO, TE AROHA, enei e toru, te mea nui rawa ia o enei
ko TE AROHA.
Whare-Karakia ki Ruatorea.—No te ra o te Kin-
mete ka tomokia te Whare-karakia hou o Ruatorea-
Kaore te Pihopa i watea ki te whakapuare i taua whare,
a waiho ana ma Pine Tamahori raua ko Poihipi Kohere
e whakapuare. I hui katoa a Ngati Porou ki reira me
etahi o nga rangatira o Turanga me Heretaunga. Ko te
utu mo to ratou whare e Ł850. Te tapaetanga atu a etahi
o nga rangatira i a ratou moni, whakahokia mai ana e
Ngati Porou i te mea kua rite katoa taua moni i a ratou
tonu i mua atu o te whakapuaretanga o te whare. Kia
ora a Ngati Poru e manaaki mai nei i te tahe wairua o
nga mahi. Tenei nga rangatira o Heretaunga kua hoki
mai nei, ki tonu i te mihi me te whakamiharo ki nga ta-
puae o Ngati Porou i runga i nga mahi whakamiharo o
te motu. Te Ahu-whenua te matauranga, me te whaka-
pono. He marae, he wuru-heti, he kura, he whare-
karakia, nga tapuae nunui o te rau tau hou
STICKLAND   &  BRYANT,   Printers

TAPIRI KI " TE TOA TAKITINI"
Te Aroha o  Ranginui kia.
Papa-tua-nuku.
Mo te marama o Hanuere ara o Kaitatea o Te Tau 1923
Ko Kaiwaka te whetu kei te arahi i enei po. Kakina-
kitia te hue me te roroa. Nga whakaaturanga a te
Marama mo nga pai me nga kino o enei ra e 31.
O3 2-3 p.m.    Kei te titakataka te pai.
<1022.25 p.m.    He ua nui kei enei ra.
O17.2.11 p.m.    Titakataka te pai.
(i25.3.29 p.m.    Titakataka te pai.
1. Mane.    Atua.    He ra kino rawa he whakahaehae.
2. Turei. Turu.   Pan tonu nga tai ata me nga tai ahiahi,
Mahia te mataitai.
3. Wenerei.   Rakaunui.   Kua raununui te marama.   Te
kai moana takoto noa.    Tikini atu.
4. Taite.    Rakau-matohi.    Ka  tohia   te   marama.    Pai
tonu te mahi kai i te akau.
5. Paraire.   Takirau.    Hei te atatu te kai moana.    He
ngawari te ata ki te awatea.
6. Hatarei.    Oike.   Ko nga painga kei te taautanga  o
te ra.
7. Ratapu.    Korekore-te-rawea.    He ra kino tenei he
taikaha.
8. Mane. Korekore piri-ki-Tangaroa.      Ka kai te tuna i
te whanaketanga ki te ata.
9. Turei.    Tangaroa-a-mua.    Me hi me rau te  ika i   te
awatea.    Hinakitia te tuna.
10. Wenerei.    Tangaroa-a-roto.    He ra pai mo te hi ika
he aho poupou i te awatea.
11. Taite. Tangaroa-kiokio. Kua  pukohu a uta !    Ka-
hinga te ika, ko te ra tino pai tenei.
12. Paraire. Otane. He tuna te kai hei   patunga  i   tenei
po.
13. Hatarei. Orongonui. He ra  ngawari  tenei,  he  po
tuna hoki.
14. Ratapu. Mauri. He hinapouri tenei. I te ata ki te ra
poukou he pai. Hiia te tuna.
15. Mane. Omutu. He ra kino tenei mo nga  kai  o uta,
mo te awatea nga kai moana tikina
16. Turei. Mutu-whenua. He ra kino mo uta.    Ana nga
kai moana kei tatahi!
17. Wenerei. Whiro. Ka kohiti te marama he tohu kino

18. Taite. Tirea.  He ra kino ano hoki tenei mo te mahi
kai.
19. Paraire. Hoata. He ra pai tenei, kua kitea nuitia te
marama.
20. Hatarei. Ouenuku.   He po tuna tenei. He poto te pai
whakahau te mahi !
21. Ratapu. Okoro. He po tuna ano tenei. I te ra pou-
pou ki te ra to he pai.
22. Mane. Tamatea Ngana. Kei te kaha rawa te au o te
moana.
23. Turei. Tamatea kani. He ra kino kei te au te mo ma
24. Wenerei.  Tamatea kai ariki.   He   ra   ahua   ngawari
tenei.
25. Taite. Tamatea whakapa. Me rapu me tawiri te patu
i te tuna i tenei po.
26. Paraire. Huna. He ra kino tenei he huna kai.
27. Hatarei.  Ariroa. Ka pai tenei ra mo te wero tuna.
28. Ratapu. Maure. I te ata ki te ahiahi he pai.
29. Mane. Mawharu. He ra ngawari tenei mo te pouraka
koura.
30. Turei. Hotu. Kei te ngaru te moana mo te kai matai-
tai, engari te tuna me tuku.
31. Wenerei. Atua. He ra kino tenei he whakahaehae.
KIA MAHARA ANO—He tohu kino te wha o nga Ta-
matea i roto i te marama kotahi mo te kai o te
moana. Otira kia tupato ano ki te titiro mo nga
wairere kia whai mahi nga Tawiri i roto i aua
Tamatea i ko 5ata mai ranei mo nga tuna u a kou-
tou roto kei puhake noa ki nga awa nunui nga-
weki noa ai! Kaua hei moumoutia ta te wa i ho-
mai ai Ki te whiwhi koe koutou ranei a ka kore
he kitenga ake ki hea tuku ai hiahiatia ai ranei
whakaaturia mai ki " Te Toa Takitini," Box 300,
Hastings.