Te Toa Takitini
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta "Te Toa Takitini " Box 300, Hastings.
NAMA 17HASTINGS            TIHEMA, 1922
HE INOI.
Te Atua kaha rawa, i whakaiti tau Tama a Ihu
Karaiti, i a ia, a tae rawa mai ki tenei ao ki te
tirotiro i a matou; homai he kaha ki a matou,
e noho nei i tenei ao matemate, kia whakarere
ai matou i nga mahi o te pouri, kia kakahu ai
i nga kakahu whawhai o te maramatanga; kia
ara ake ai matou a te ra whakamutunga ki te ora tonu,
ina hoki mai ia, kei kingi nui, ki te whakarite whakawa
mo te hunga ora mo te hunga mate; e ora ana hoki ia, e
kingi tahi ana me koe, me te Wairua Tapu, aianei, a ake
tonu atu. Amine.
NGA RATAPU O TIHEMA—E wha enei Ratapu
o Tihema e karangatia ana ko nga Ratapu o TE HAE-
RENGA MAI. Ko nga tangata e mohio ana ki te titiro
i a ratou Rawiri kei te mohio kua hoki tatou ki te tima-
tanga mai o a tatou Rawiri, ara kua huri te tau tawhito,
a kua timata te tau hou a te Hahi i te 3 o nga ra o Ti-
hema nei. I karangatia ai enei Ratapu ko nga Ratapu
o Te Haerenga mai, kei te titiro whakamua atu ki te ra i
tae mai ai to tatou Ariki ki te ao nei ki te tirotiro i a
tatou. A ko te Inoi i runga ake nei e whakahuatia ana
i nga ra katoa o tenei marama, tae noa ki te Ra o te
Kirihimete. Kaua tatou te iwi Maori hei wareware ki te
tikanga o te Kirihimete. Ehara i te ra kakai, imu anake
ranei. He tika ra kia ngahau tatou kia koa i tenei ru.
Engari kia mahara ano ki te kaupapa o tenei ra, ara
" i whakaiti tau Tama a Ihu Karaiti, i a ia, a, tae rawa
mai ki tenei ao ki te tirotiro i a matou." Ka marama ai
tatou ko te kaupapa o te Ra Whanautanga he kaupapa
wairua.

2TE TOA TAKITINI.                     Tihema 1, 1922
RATAPU TUATAHI.—Ko te akoranga o te Ra-
tapu tuatahi kei te kupu i te Tuhituhi : "Kuartaka noake
te wa e ara ai tatou i te moe." Te iwi kaati te moe, kei
te "haere mai to tatou Ariki."
RATAPU TUARUA—A Te akoranga o te Ratapu
tuarua kei nga Karaipiture. " E te Ariki e whakapaingia
atu nei, nau i tuhituhia nga Karaipiture tapu katoa hei
whakaako i a matou " etc. Ma nga Karaipiture tatou
ka mohio ai ki te huarahi mai o te Ariki. Ma nga Karaip
iture ano huki tatou ka whiwhi ai ki te whakamarie-
tanga.
TE RATAPU TUATORU—Te Ratapu tuatoru e
whakaatu ana mo nga karere ara mo nga Minita me nga
tuari o nga mea ngaro a te Atua. I tona haerenga -tua-
tahi mai i tukuna mai e ia tana Karere hei whakapai i
tona huarahi Inaianei kei te haere ano ana Minita ki te
whakapai i tona huarahi mo tona "haerenga tuarua mai
ki te whakarite whakawa mo te hunga ora mo te hunga
mate." No reira e nga Minita kiu kaha Ki te tahi haere
i nga para o te huarahi o to tatou Ariki. I te wa i motu-
hia ai o tatou Minita hei Piriti, ina te kupu a te Pihopa
ki a ratou (p. 456X ''Kia waiho koutou hei karere, hei
kai mataara, hei tuari ma te Ariki; hei whakaako, hei
whakatupato, hei whangai, hei rapu oranga mo nga ta-
mariki a i e Ariki." He kupu hohonu katoa enei kupu.
E nga whakaminenga, kia mahara ki te inoi mo nga
minita, i tono a Paora ki nga inoi a te whakaminenga
mona (Roma 15:30) I inoi hoki te Hahi i Anatioka mo
Paora raua ko Panapa. (Mahi 13:3)
RATAPU TUAWHA.—Ko te ako a te Ratapu
tuawha kei te kupu o te inoi : "E whakawarea ana ma-
tou e te hara." Ko etahi o nga whakaware kei waho i
te tangata, ko etahi kei roto. I te upoko tuatahi (Ihaia
30; mo.tenei ra, e whakaatu ana i te mate o Hiruharama
i nga ra o Hetekia ara ko nga Ahiriana kei waho kei te
karapoti i te pa; ko etahi o Iharaira i roto i te pa kaore
i mahara ki te Atua, engari e tono ana ki nga iwi
whakapono kore o Ihipa hei awhina i a tatou. Ara kei
te whakawarea i waho, i roto. Ko te rongoa nana i
whakaora tenei mare ko te inoi a Hetekia. Mate ana te
185,000 o nga Ahiriana i waho o nga waara o Hiruharama

Tihema 1,1922TE TOA TAKITINI
(Ihaia 31.14 ki 37.) Kaore tatou i te kuare ki nga
whakaware o roto o tatou ngakau. Ko te rongoa a
Hetekia te rongoa mo tatou. Kia mau ki te inoi.
Ko nga whakamarama i runga ake nei te ki, e
puare mai ai ki a tatou etahi o nga akoranga o ia Rata-
pu o ia Ratapu. Ki te mau i a tatou enei akoranga
katahi ka rite i a tatou te mihi o te tau e ki nei :•—
" MERE KIRIHIMETE HAPI NU IA."
TE WIREMU KARUWHA,—No te tau 1823 ka
u mai ki Nui Tireni tenei kaumatua mana nui i roto i te
Iwi Maori, ara a Henare Wiremu. He tuatahi note kite
o te Maori i tenei mea i te mo wai ti e mau mai ana i- a
Te Wiremu ka tapaina e ratou tona ingoa ko Te Wire
mu Karuwha ! Kei te tau e takoto mai nei 1923 ka eke
te rau tau o te taenga mai o te tupuna tuatahi o tenei
whanau rongo nui, o te hapu pakeha i piri pono ki te Iwi
Maori a tae noa mai ki tenei ra. Kaore he whanau pa-
keha i penei te kaha ki te awhina haere i te Iwi Maori
me te kaha o Ngati Wiremu. He mea nui tenei mea te
hurihanga o te rau-tau. He aha te whakamaharatanga
ma tatou ma te Iwi Maori mo tenei hurihanga o te rau-
tau ? He take pai tenei hei whiriwhiri ma tatou i a tatou
hui Kirihimete me te Nu Ia.
NGA PEPA KEI TE HOKI MAI.—He nui tonu
nga pepa e whakahokia mai ana ki te tari o Te Toa
Takitini, he kore kaore i tikina atu e te hunga ki a ratou
aua pepa i o ratou poutapeta. Ki te takoto noa te pepa
mo nga wiki e rua, kua whakahokia mai ke Heretaunga
nei. Ki te haere koutou ki tetahi wahi ki noho ai, me
whakaatu ki te poutapeta, kia puritia ranei to pepa, kia
tukuna atu ranei ki te wahi e noho ai koe.

TE TOA TAKITINI.Tihema 1, 1922
NGA MEMA PAREMATA.
Kaore he korero a Te Toa Takitini mo nga Mema
kua whakaingoatia nei mo te Paremata.    Ko te pepa na
te iwi katoa o Aotearoa o Te Waipounamu.    No reira
kaua koutou hei pouri mo a koutou reta mo o tatou mema
kaore nei i perehitia.   Kua hokimai a Taranaki Te Ua
i tana haere i roto i nga marae o te rohe pooti o Te Tai-
rawhiti.    Kanui tona mihi ki te pai o te manaaki a  nga
tangata i a ia.    Kua tae mai a Apirana Ngata ki te
whai-haere i muri i nga tapuwae o Taranaki.   Kanui
hoki tona mihi ki  te manaaki  a nga tangata  i  a ia.
Kaore ano he whakaatu mai mo nga mema e whakaara
ana i a ratou mo te Tai-Tokerau, ko Tau Henare anake.
Ko te pakanga nui o Te Tai-hauauru kei waenganui i a
Ta Maui Pomare me te Tamaiti a Ratana.   Ko Uru aho
te mema.mo te Waipounamu e rangona nuitia ana.     Ko
tetahi o nga uri o te Iwi Maori kei te rangona nuitia tona
ingoa i enei ra pakanga mo te pooti ko  Henare  Peneti.
Kei te pakanga ia ki a Wiri whata te upoko  o te  Apiti-
hana, te mema mo Hutt i Poneke.    Kei te tu  a  Henare
mo te taha Kawanatanga.    I kurangia a Henare "ki Te
Aute Kareti, a he taina hoki ia ki a Peneti, Minita.   No
runga.i a Te Arawa tenei tamaiti.
Whare Karakia o te Pakipaki.— He whakaatu
tenei kua timata tonu atu inaianei te hanga o te Whare
karakia kohatu o te Pakipaki. Ko te tumanako o nga
kai-whakahaere kia oti taua whare i roto i nga ra o
Maehe, a kia whakapuaretia e te Pihopa i roto i nga ra o
te Wiki o Te Aranga ara i te Wiki tuatahi o Aperira.
Ko te tinana o te Whare ma Tangiora e whakaara mo te
750. Ko te aroha a Te Pihopa ki a mo tana
whare e £50. Ko te utu mo te tawa e £200. Kua waiho
ma te iwi te tawa e whakaaro. Kia kaha nga morehu
ki te whakaara i ta koutou tawa kia wana ai te tu mai
b to koutou whare hei whakahonore i te Atua hei
whakamihi ma nga uri i roto i nga rau tau i muri i a
tatou. Kua rite te £200 i te Komiti wahine o te Hooro o
Te Pakipaki i te hui i te 26 o Noema.

Tihema 1, 1922TE TOA TAKITINI
TE PAREMATA
TE WAHI I PA MAI AI KI TE IWI MAORI.
Na Hon. A. T. Ngata, M.A., L.L.B., M.P.
NGA MEMA MAORI O TE WHARE O RARO.
No te tau 1867 ka hangaia te ture kia ahei te Iwi
Maori ki te pooti i etahi mema tokowha, hei mangai mo
ratau ki te Whare o Raro. No te 6 o nga ra o Mei, 1868,
ka uru te tokowha tuatahi o tena tatai, ara, ko :—
Frederick Nene Russellmo te Tai-tokerau.
Mete Kingi Paetahimo te Tai-hauauru
Tareha te Moananuimo te Tai-rawhiti
John Pattersonmo te Waipounamu
E toru ano nga tau i noho ai ratau i te Paremata
a no te pootitanga tuarua ka uru mai he mema hou katoa.
Ko te rarangi tenei o nga Mema Maori o te Whare o
Raro o ia rohe, o ia rohe, mai o mua a tae noa mai ki
tenei wa.
NGA MEMA O TE TAI-TOKERAU.
Frederick Nene Russell —6 Mei, 1868, ki ie 30 Ti-
hema, 1870; Wiremu Katene—7 Maehe, 1871, ki to
6 Tihema, l875; Hori Karaka Tawiti—2/ Hanuere. 1876,
ki te 15 Akuhata, 1879; Hone Mohi Tawhai—24 Hepe-
tema, 1879, ki te 27 Hune, 1884; Ihaka Hakuene—6 Aku-
hata, l884, ki te 6 Aperira, 1887; Hirini Taiwhanga —
21 Oketopa, 1887, ki te 6 Hanuere, 1891; Eparaima te
Mutu Kapa, 21 Pepuere, 1891, 8 Noema, 1893: Hone Heke
—II Hanuere 1894, ki te 9 Pepuere 1909; P. H. Te Rangi
hiroa—2O Maehe,  1909,   ki  Noema,   1914;  Tau   Henare
—II Tihema, 1914, ki tenei wa.
I mate a Hone Heke i muri tata iho i te pooti i te
tau 1908, kua tu ke ia i taua pootitanga. No tona ma-
tenga ka whakaingoatia ko Te Rangihiroa. O nga mema
o te Tai-tokerau ko nga mea i tutuki ki te Ropu [Kauni
hera a te Kawana ko Wiremu Katene, ko Hori Karaka
Tawiti, ko Te Rangihiroa.

TE TOA TAKITINI.Tihema 1, 1922
NGA MEMA O TE TAI-HAUAURU.
Mete Kingi Paetahi—6 Mei, 1868, ki te 30 Tihema
1870; Wiremu Parata te Kakakura—I Maehe, 1871, ki te
6 Tihema, 1875: Hoani Nahe—I Pepuere, 1876, ki te 15
Akuhata., 1879; Wiremu te Wheoro—24 Hepetema 1879,
ki te 27 Hune, 1884; Te Puke te Ao-6 Akuhata, 1884,
ki te Tihema, 1887; Hoani te Puna-i-Rangiriri Taipua—
26 Hanuere, 1887, ki te 8 Noema, 1893; Ropata te Ao—
2 Hanuere, 1894, ki te 14 Noema, 1896; Henare Kaihau—
19 Tihema, 1896, 20 Noema, 1911; Maui Pomare—10 Han-
uere, 1912, ki tenei wa.
O nga Mema o te Tai-Hauauru o te Whare o Raro
ko nga mea i tutuki ki te Ropu Kaunihera a te Kawana
(Executive Council) ko Wiremu Parata te Kakakura, ko
Haani Nahe, ko Maui Pomare. I tapiritia ki tena tuunga
etahi atu tuunga ki a Maui Pomare, ara ko ia te Minita
Whakahaere i nga Kaunihera Maori, a ko ia te Minita
mo tera wahanga o te Iwi Maori e noho mai ra i Raro-
tonga me nga moutere e pa tata ana.
NGA MEMA O TE TAI-RAWH1TI.
Tareha te Moananui—6 Mei 1868, ki te 30 Tihema
1870: Karaitiana Taku-moana- I Maehe; 1871, ki te
Hurae, 1879; Henare Tomoana—22 Hurae, 1879, ki te
27 Hune. 1884; Wi Pere—6 Akuhata, l884,ki te 15 Hurae,
1887; Wi Pere—11 Hanuere, 1894. ki te 15 Noema, 1905;
Timi Kara—21 Oketopa, 1887, ki te 8 Noema, 1893; Api-
rana Turupa Ngata—11 Hanuere 1906, ki tenei wa
Tuarua tuunga o Wi Pere. I te tuunga tuatahi na
Timi Kara i kokoti tona takiwa, ka riro i a Timi te tu-
unga mo nga tau e ono. Ka maunu a Timi ki te tuunga
mema pakeha ka hoki ano ki a Wi to raua tuunga. O
nga mema o te Tai-rawhiti o te Whare o Raro ko nga
mea i tutuki ki te Ropu Kaunihera a te Kawana (Execu-
tive Council) ko Henare Tomoana, ko Timi Kara, ko
Apirana Ngata.
He tika hoki kia whakahuatia i konei etahi kupu
mo to tatau morehu kaumatua mo Timi Kara. Ko tona
urunga tuatahi ki te Paremata i uru hei mema Maori mo
te Tai-Rawhiti, a e ono ona tau ki tena tuunga. No
muri ka huri ia ki te taha pakeha, ka tu hei mema mo te

Tihema 1, 1922TE TOA TAKITINI                              7
rohe o Turanga. I hinga ia i tena tuunga i te pooti o te
tau 1919. No te tau 1921 ka karangatia ki te Whare
Ariki. Kotahi ona tau me te hawhe i noho ai i waho o
te Paremata. Ki te huia ona tau i noho ai i te Paremata
tae mai ki tenei wa koia enei e ono tau i mema ai mo te
Tai-rawhiti, e 26 Tau i mema pakeha ai mo te rohe o
Turanga, kotahi tau ki te Whare Ariki, hui katoa e toru
tekau ma toru. Kua tata te eke ki nga tau o Taiaroa i
mema ai. Ko ia anake hoki te tangata toto Maori i tu
hei mema Maori, hei mema pakeha, i tae hoki ki te tu"
unga Minita mo te Taha Maori, a i noho hei tiriwa mo te
Pirimia o Nui Tireni.
NGA  MEMA O TE WAIPOUNAMU.
John Patterson, 6 Mei, 1868, ki te 30 Tihema,
I870; Hori Kerei Taiaroa—8 Maehe, 1871 ki te 17 Pe-
puere, 1879, II Mei, 1881, ki te II Mei, 1885; Ihaia Tainui
—22 Hurae, 1879, ki te II Mei l88l; Tame Parata --29
Hune, 1885, ki te 20 Noema, 1911; Taare Parata, IO Han-
uere, I9I2, ki te Hanuere, 1918; John Hopere W. Uru —
21 Pepuere, 1918, ki te Noema 1921; Hare W. Uru—
Pepuere, I922. ki tenei wa.
Kaore tetahi o enei mema i uru ki te Ropu Kauni-
hera a te Kawana (Executive Council). Ko Tame Parata
te mema Maori i roa tona nohoanga i te Whare o Raro,
kaore rawa i hinga i tetahi pooti a mutu noa ia. E 26
ona tau i tu ai hei mema. Nana ano ia i whakamutu, a
karangatia ana ki te Whare o Runga a mate atu ki reira
Kua korerotia i runga ake ra te ahua o Taiaroa. Na te
mate i kokoti nga tinana o Taare Parata raua ko Hopere
Uru.
TE ROPU KAUNIHERA A TE KAWANA.
(Members of Executive Council.)
Ko Timi Kara anake te tangata toto Maori i noho
ki te nohanga Minita i roto i nga Kawanatanga o Nui
Tireni. Otira kaore ia i tu ki tera tuunga i runga i tona
taha Maori, kua mema pakeha ke hoki ia i te wa i
whakaturia ai ia hei Minita mo te Taha Maori. Tera ia
tetahi tuunga e kiia net he Mema no te Kaunihera a te
Kawana, ahakoa ehara, i te tino Minita, a kaore e utua.

8TE TOA TAKITINI.                      Tihema, 1, 1922
ana tona tuunga ki te utu rite ki to te Minita. Ko nga
Minita katoa o te Kawanatanga he mema no taua Kauni-
hera, otira tera ano etahi Mema o taua Kaunihera, he
pakeha, a he Maori, ehara i te Minita. He maha nga
Maori i tae ki tenei tuunga, o ko to ratau rarangi tenei—
Wiremu Katene—4 Noema, 1872, ki te 15 Pepuere
1876; Wiremu Parata Kakakura—4 Noema, 1872, ki te
15 Pepuere, 1876; Hori Karaka Tawiti- 28 Noema, 1876,
ki te 13 Oketopa, 1877; Hoani Nahe—17 Noema, 1877,
1 i te 8 Oketopa, 1879; Henare Tomoana—8 Oketopa,
1879, ki te 25 Oketopa, 1879; Timi Kara—16 Maehe, 1892
ki te 21 Hune, 1906; Mahuta Tawhiao—22 Mei, 1903. ki
te 6 Akuhata, 1906; Apirana Turupa Ngata—7 Hanuere,
1909, ki te 28 Maehe, 1912; Te Rangihiroa—28 Maehe,
1912, ki te 10 Hurae, 1912; Maui Pomare—10 Hurae, 1912
ki tenei wa.
I tae nga tau o Timi Kara i tena tuunga ki te te-
kau ma wha. Ko Maui Pomare kua tae i naianei ki te
tekau tau, a e tu nei ano.
Hei whakatutuki i te tatai o nga korero o te wahi
o te Paremata i pa mai ki te Iwi Maori ka tuhia ki konei
te rarangi o nga Minita mo te Taha Maori mai o te tima-
tanga a tuku iho nei ki tenei wa, ara:—
NGA MINITA MO TE TAHA MAORI.
C.  W. Richmond—27 Akuhata,  1858,  ki te   IO
Noema, 1860; F.  A. Weld—10 Noema,  1860,  ki  te  12
Hurae, 1861; W. B. D.   Mantel 1—12  Hurae,   1861,  ki te
18 Tihema; 1861, 16 Tihema, 1864, ki te 27  Hurae,   1865;
F. D. Bell—6 Akuhata,   1862,  ki te  30  Oketopa,  1863;
J. E. Fitzgerald—12 Akuhata 1865 ki te 16 Oketopa 1865;
A. H. Russell—31 Oketopa, 1865, ki te 24 Akuhata, 1866:
Donald McLean—28 Hune, 1869, ki te 7 Tihema,   1876;
Daniel Pollen—18 Tihema, 1876, ki te 13 Oketopa, 1877;
John Sheehan—15 Oketopa, 1877, ki te 8 Oketopa,  1879:
John Bryce—8 Oketopa, 1879,  ki te 21  Hanuere,   1881,
21  Aperira,   1882,  ki te   16   Akuhata,   1884;   William
Rolleston—4 Pepuere, 1881, ki te 12 Aperira, 1882; John
Ballance—16 Akuhata, 1884, ki te 8  Oketopa,  1887,  24
Hanuere, 1891, ki te 4 Pepuere, 1891; Edwin Mitchelson—
8 Oketopa, 1887, ki te 24 Hanuere, 1891; A. J. Cadman—
4 Pepuere, 1891, ki te 20  Hune,   1893; R.  J.  Seddon—6
Hepetema, 1893, ki te  21  Tihema,   1899; J.  Carroll—21

\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI                    Tihema 1, 1922
Tihema, 1899. ki te 28 Maehe, 1912; W. D. S. MacDonald
—28 Maehe, 1912, ki te IO Hurae, 1912; W. H. Herries—
TO Hurae, 1912, ki te Pepuere, 1921; J. G. Coates —Maehe
1921, ki tenei wa.
Kei roto i tenei rarangi etahi o nga tangata nunui
o nga Kawanatanga. Tokorima o ratau he Pirimia ko
weld, ko Bell, ko Pollen, ko Ballance, ko Seddon,
Kaati i konei nga whakamarama mo te wahi
o te Paremata i pa mai kia tatau ki te Iwi Maori. Hei
kupu whakamutunga ko tenei : ko te Iwi Maori o Nui
Tireni te iwi Maori tuatahi o nga iwi i raro i te mana o
te Karauna o Ingarangi i whiwhi mema ki roto ki tetahi
Paremata i noho tahi ai ratau me nga mema o te iwi
pakeha. No nanahi tonu nei ka whiwhi Paremata a
Inia me Ihipa. Ko tatau ko te iwi Maori kua 54 nga tau
ki roto ki tenei tikanga. He honore nui tenei.
HE MIHI NO NGAPUHI—Ko ta te rangatira
kupu tona whakatauki ki ahau ki a Ngapuhi "he pou
whenua " He toa ano to tena hapu, to tena iwi. I tika
ai te ingoa nei Toa Takitini, he tinitini nga toa. He toa
ano ahau me tetahi atu. Na reira kei te pai te ingoa
nei mo ta tatou pepa ara Te Toa Takitini. Taku kupu
whakamutunga, maku ta koutou tamaiti e whakamoe ki
te wahine. Taku kotiro ko "Te Maramatanga" i hoatu
ra e te Atua ki a Noa i roto i te ahuatanga o te Kukupa,
i mohiotia ai e Noa kua kowhera te maramatanga ki te
ao. Na te Atua nga mea katoa., te pouritanga me te
maramatanga, nana katoa i whakato. Kei roto i enei te
matauranga me te ora. Heoi kia ora katoa tatou. Ko
Ihowa ano hei Hepara mo tatou, hei arawhata mo tatou.
Na Patu Hohaia Patuone, Okaihau.
TAHUA MO TE PEPA—Kei te mihi au ki nga
whakamarama a Te Toa Takitini mo te kaha o nga
tangata o Hawaiki ki te awhina i ta ratou pepa. Inahoki
he £2,000 ta ratou Tahua hei oranga mo te pepa. E
whakaae ana ahau ki tera tikanga ki a mahia e tatou. Me
whakarite kia £2 hei kohi ma te tangata mo te Tahua
hei whangai i te pepa.—Heoi ano, Na F. Smith, Pahu.

IOTE TOA TAKITINI                      Tihema 1, 1922
He Mihi Kia,
Kua tata tenei te Kirihimete e puta atu ai te mihi
a tena ki tona hoa ki tona hoa. Kei roto ra tatou i te
wa e puta atu ai nga mihi nunui o te tau a tetahi ki te-
tahi i runga i te ngakau koa mo nga manaakitanga i.
puta ki runga i te taha tinana me te tana wairua o te
tangata. Kaati i runga i nga mahara mihi ki nga iwi o
te motu ko Waikato tetahi iwi e nui ana te toko ake o te
ngakau mihi mo nga ahuatanga o nga tupuna me te iwi
kua wehe ki te po i runga ra i a. ratou nei wawatatanga
kia pera kia penei ranei te whakahaere I a ratou mo te
taha tangata me te mana ki te whenua me te taha wai-
rua Kua ngaro atu ra ratou nga kaumatua o Waikato, a
Potatau me te nuinga o ratou ma, penei ano hoki me o
Heretaunga nei ara a Karaitiana Takamoana, a. Henare
Tomoana a Te Uamairangi nga tangata i torotoro atu i
a koe e Waikato i nga ra o mua. Kua ngaro hoki a Te
Whiti me Tohu-kakahi e kiia ana i era nga ra no roto i
nga "Whare Whakakeke," Ko tona tikanga ra tenei ko
nga whakaaro i maharatia e te iwi kia hui atu ranei ki
te whakahaere a te iwi Pakeha kia noho tonu ranei i
runga i ta te Maori whakahaere me te mana Maori. I
roto i enei ra kua ngaro atu ratou no reira i puta ake ai
te whakaaro kia ratou ma i kaha nei ki te rapu i nga ti-
kanga e piki ai e mau ai ranei te mana o te Maori. Ko
koe ra tenei e Waikato i roto i nga ra o te maramatanga
tenei koe te kawe nei i tou kaha ko koe anake i runga
ano ra i tau me ou matauranga nunui i kite iho ai me
pena koe. Na konei ka nui atu te tangi atu kia koe i
roto i tenei hurihanga o te tau, i te mea ka paarea ake
te tau tawhito me ona ahuatanga katoa ki muri, koia te
mihi atu kia koe te tangi atu kia koe "Kia Ora i roto i
tenei Kirihimete, kia puta hoki he manaakitanga nui
kia koe i roto i te Tau Hou e heke iho nei." Ahakoa ra
enei mihi kia koe ko te patai, kei te ngakau e whai ake
ana. "Me pehea ra ahau e whai koha ai kia koe Wai-
kato?" Ko taku tumanako kia tu ahau hei Toa awhina
i ou Toa Takitini ki te toha haere i nga mahara maha
kei te ngakau e tuhi ana mo nga tikanga whaka-te
tangata me nga tikanga whaka-te wairua, ahakoa
tikanga Maori tikanga pakeha ranei e whariki atu ana
ahau ki ou marae katoa e Waikato hei reo mou ki nga

Tihema, 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_11

tikanga katoa e whakaarotia ana e koe. Kei te
mihi atu kia koe e paihere mai na koe i te mana tangata
i te mana o tupuna i waiho iho ai kia koe. Paiheretia i
runga i te whakapono, kia u. Ko te rua tenei o nga
Kirihimete e takahia aha e ahau to marae na reira i tika
ai te mihi kia koe "Meri Kirihimete, Hapi Nuia."
Na to pononga iti rawa "Te Toa Takitini,"
NGA KORERO MO TE PEPA—"Nga korero e
whaia atu ana e te whakaaro ko nga korero nunui o te
ao, kaore nei matou nga Maori tuturu e mohio kite titiro
Nupepa pakeha. Ko te pepa tenei e marama ana ki a
matou ki te ao-tawhito. Tukua mai nga korero o tawahi,
o Ingarangi, o Tiapani, o Wiwi, o Peretiana, o Tiamana,
me era iwi nunui o te ao. Tukuna mai hoki nga whaka-
atu mo nga mahi paamu, o nga momo kau, nga momo
whai-miraka." Na Tamihana Tikitere, Pukehina.
TUUNGA MEMA TAI-TOKERAU.— " I te Hui
ki Waitangi ka patai a Eru Ihaka o te Aupouri, kia kaua
ano tetahi atu mema e tu mai. Waiho a Tau Henare kia
tu. Ka tu a Re Tetai ka ki:—''Ko te Rarawa ki Ho-
kianga he uri no Piri Toka, ehara i nga uri o Piri Awa-
ngawanga," ara ko Hokianga ka piri tonu ki a Tau
Henare. Hoi e nga tangata e whakaara na i a ia hei
mema, haere mai ki Whakarapa, kia kite matou i o ka-
nohi, kia rongo hoki i au korero. Haere mai e nga uri
o Piri Awangawanga, kia kite maua ko Re Tetai i a koe
He aha koe te tu ai ki te Hui i Waitangi i mua o te toko-
maha? E kore te rangatira e wehi ki te tu. Hoi ra ko te
mema i Tamaki ki te Rerenga Wairua ko Tau Henare.
Kaua e pootitia, me haere noatu ki te Whare Paremata.
Nga mema hou nei tuhi mai ki a au, Hoi nei. Na Hau.
H, Te Wake, Omapere, Hokianga.

12TE TOA  TAKITINI.                    Tihema 1, 1922
WHAKAAHUA URUPA HOIA "Tenei tetahi
korero e pa ana ki nga matua ki nga whanaunga o nga
hoia i mate ki te pakanga ka hori ake nei. E ki ana te
Hekeretari (Mr. G. F. Stanley, Financial Secretary to the
War Office) kua whiriwhiri ratou ko tana ropu i tetahi
ope hei haere ki te whakaahua haere i nga urupa Hoia
i te marae o te pakanga, a ka tuku he whakaahua ki nga
matua, ki nga whanaunga ranei o ia hoia i mate atu ki
te pakanga. Ka tapiri mai ano nga whakamarama ki
te taha o ia whakaahua. Heoi Na H. Tiopira, Omahu.
HE MIHI NO TE WAIROA.—Kei te mihi atu
au ki nga kai-whakahaere o Te Toa Takitini, mo tona
kaha ki te mau mai i nga korero papai, i nga korero nu-
nui, i nga korero a ia rangatira o nga motu nei. Tenei
awa a Te Wairoa he whakatauki tona : " Te awa i tere
ai te taniwha, he piko he taniwha, he piko he taniwha."
Waihoki ko Ngata e korero nei i nga tikanga o te Tiriti
O Waitangi, me te awa wai te rere mai o te koiero i tona
mangai. Te tangata ra i whaka ngaua ki nga paepae
hamuti o te pakeha, ka kino tana haere! Heoi na to
koutou tuahine, whaea hoki, Na Kumeroa Kopu, Wairoa.
NGA PARIHA MAORI,—He whakamahara te-
nei ki nga Pariha o roto o te Pihopatanga o Waiapu kia
tukuna mai ki te Tari i Nepia nga oranga-a-tau mo nga
Minita. Ko te tau a Te Hahi Maori kei nga ra whaka-
mutunga o Tihema nei ka tutuki ai. Ki te kore e tae mai
a koutau moni i tenei marama (Tihema) kua mau te
ingoa " NAMA " ki to koutou pariha a te ra e tu ai te
Hinota.
TE TIRITI O WAITANGI—Kanui nga whaka-
mihi mo te pukapuka wehe o te Tiriti kua tukutukuna
atu nei ki o koutou marae. Tenei ano etahi kei te toe.
Ko nga mea e hiahia ana ki tetahi kape tukuna mai 2/-
mo te kape.

Tihema 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_13
Te Toa Takitini—He inoi atu tenei na te Etita
ki ona rangatira o ia wahi kia mahara mai ki ta koutou
taonga i enei ra tata e takoto mai nei. Kaore ano a
koutou pire i tukuna atu i te mohio kei te taumaha tatou
i te kore moni i enei ia. He whakaatu tenei kua timata
inaianei te nama o Te Toa Takitini ki ona kai-perehi,
ara kei te £30 te nama. Arohatia mai ta koutou pepa,
awhinatia mai hoki.
Whare-Karakia mo Tangoio.—I whakaaturia i
te Toa Takitini o Noema te aroha nui o Tangiora ki te
Hahi. No muri nei ka tae atu tetahi kaumatua ki te
Tari o te Hahi i Nepia ka patai atu : "He aha nga moni
kei te takoto mo te Whare-karakia o Tangoio?" Ka
whakahokia mai, "E toru rau e rua tekau pauna." Ka
haere te kaumatua nei ki tana roia ka mea atu " e hoa
homai he moni maku kia £330." Ka mea mai te roia
" hei aha te moni na ?'' Ka whakahokia atu " hei
hanga Whare-karakia ki taku kainga ki Tangoio kia
eke ai te £650." Ka mea atu tana roia " he take pai
tena engari he nui rawa tena moni hei aroha mau. Ki
te hoatu e koe tena moni kua iti rawa te toenga hei
oranga mou." Ka whakahokia atu e te Kaumatua nei.
" Hei aha ahau te mate noake ai, kua tata hoki oku ra,
engari ko nga mahi a te Atua kia manaakitia." Ko te
ingoa o te Kaumatua net ko Hami Tutu. Ka riro mai
tana moni ka mauria atu ki te Hekeretari o te Pihopa-
tanga. Kia nui nga ora ki a koe e koro mo tenei aroha
nui au ki nga mahi a te Ariki.
Te Toa Takitini Kawenata.—Tenei etahi kape o
Te Toa Takitini mai ano o te Nama tahi ki tenei nama o
Tihema nei (Nama 17) me te Tiriti o Waitangi kei te
whakatoputia hei Kawenata kotahi. Tekau tonu nga
kape nei, a kaore hoki he kape topu o Te Toa Takitini
i ko atu. Ko te tangata e hiahia ana ki tetahi o aua
pukapuka kia tere te tuku mai i to tono me nga moni
ano hoki. Ko te utu e £2 2s. od. Hei tino taonga tenei
pukapuka mo nga tau maha e takoto mai nei.

14TE TOA  TAKITINI.                    Tihema 1, 1922
Rapua Te Matauranga.
Ka puta te whakaaro o nga kaumatua o te iwi .
Tiapani (Japanese) kia whai ratou i nga turanga o nga
iwi nunui o te ao,  ka whiriwhiri nga kaumata i te hua-
rahi e mau ai nga iwi nunui o te ao i a ratou. Ka
whakaritea nga tamariki hei haere ki tena wahi ki tena
wahi o te ao rapu haere ai i nga mohiotanga o tena iwi
o tena iwi. Ka toru tekau tonu nga tau o te pakutanga
o te rongo-nui o te Tiapani. Ka tukutukuna a ratau
tamariki ki nga whenua katoa o te ao rapu haere ai i te
matauranga. Ka paahi tena tamiti i nga whakamatau-
tauranga ka hoki ki Tiapana (Japan). Pena tonu ta
ratou mahi i ia tau i ia tau. 1 tenei tau e kiia ana kua
eke ki te 2,000 nga tamariki Tiapani kei nga kura nunui
o Amerika, tera atu hoki etahi rau kei Ingarangi, kei
Paranihi (France) kei Tiamani me era atu whenua. Kua
timata hoki te Hainamana ki tera tikanga.
Me matakitaki tatou te iwi Maori ki tenei i miri.
E ki ana nga Whakatauki (22:6) " Whakatupuria ake te
tamaiti i te ara e haere ai ia, a ka kaumatua, e kore e
mahue i a ia." Tenei matauranga e haere rua ana, taha
tangata, taha Atua. He aha ra te taumata tuturu mo te
iwi Maori a te rau-tau e takoto mai nei. Ka noho ranei
o tatou uri i nga nohanga o nga tangata whai-whakaaro,
ka mau tonu ranei te ahuatanga o nga iwi tamariki ki a
tatou. Noreira puritia te akoranga a Horomona e ki ra
"Whakatupuria ake te" tamaiti i te ara e haere ai ia."
Kei a tatou kei tenei whakatipuranga e pupuri ana te
ahuatanga mo te iwi Maori u te rau tau e takoto mai
nei. Kia kaha ki te ako i a tatou tamariki. Kia mana-
wanui ki te tuku ki nga kura nunui i nga tamariki e tika
ana. Tukuna ki nga kura ako-a-ringa nga mea e tika
ana mo era huarahi. Nga tamariki e hoki ana ki runga
ki nga morehu oneone o ratou tipuna kimi oranga ai,
kia kaha ki nga matauranga hohonu o ena o nga mahi.
Nga tamariki i nga kura, whai atu koutou kia tutuki
rawa te huarahi e haeretia na e koutou.
E nga rangatira, arohatia nga tamariki a te iwi
katoa. Ko etahi o koutou kaore he uri. He aha koa,
rae ki he uri katoa no koutou nga tamariki Maori. Ara
te tauira pai kei Hawaiki i whakaatu ra Te Toa Takitini
(Nama 10) kua kohia e te iwi katoa he ahua moni hei
mau i nga tamariki matau o era moutere ahakoa no wai

15TE TOA TAKITINI                  Tihema 1, 1922
te tamaiti ki nga kura nunui o te ao.     Awhea  ano puta
ai he whakaaro penei te nui a o tatou rangatira o te iwi
Maori ? Ko nga Tahua oranga Minita kua oti tera i nga
 tangata o te Pihopatanga  o Waiapu.     Ko nga  Tahua
 hei oranga mo nga tamariki e hiahia ana ki te rapu i te
hohonutanga o nga mahi kura, kaore ano.    Ko te Tahua
hei oranga mo te pepa a te iwi Maori, penei me Te Toa
Takitini, kaore ano.    Ko te Tahua hei mau i etahi tama-
riki Maori ki nga kura nunui o te ao, kaore ano.    Engari
taihoa ano ka tutuki.    Tena kea kei a koe e  Te  Arawa
te tauira tuatahi.    E hau mai nei  nga  rongo ko tetahi
wahi o te moni mo nga moana kei te whakaarohia e kou
tou hei Karahipi e tae atu ai a koutou  tamariki  ki  nga
kura nunui (University.)   Kei te mihi atu te Toa Taki-
tini ki tena whakaaro nui kua rangona atu na kei  a  Te
Arawa e whakahaere ana.    He iwi paku rawa  tatou  te
Maori i roto i nga iwi o te ao.    Otira kia  mahara  ki  te
kupu a o tatou tipuna: "Iti te Kopara, kai-takirikiri ana
i runga i te Kahikatea."    Noreira e piki e te iwi  ki  nga
taumata ikeike o te ao kia kitea maramatia ai a tua.
Korero Whutupaora.—Tukuna atu enei korero.
Tenei kua kite iho a Ngapuhi i te whiriwhiri a W. T.
Parata ratou ko ona hoa Mo te mahi purei whutu-paoro,
kia haere mai ki te purei ki a Ngapuhi a te tau e heke
mai nei. Ae, kei te noho mataara nga tamariki o Nga-
puhi mo tera tu takaro, me te kupu i raro iho e mea ana
ki te takitaki hoki i nga mate o Hongi Hika ra ano. Hoi
ra haere mai taua kia takaro tahi a te wa tika. Haere
mai kia kite koe i te marae o Otutahi, i a Nuia, i a Arai-
teuru, I Panguru, i Papata, i te rakau tupatapata e tu ki
te Hauauru. Ehara te toka i a Kiha, he toka Whitia-
ngara. Ka pa taua ko te toka i Porihare, ko te ripo kau
tau e kite ai. Tukua, tukua, tukua mai, kia teatea ki te
moko. Tenei nga tamariki o Ngapuhi me he tatara ka
puta i te rua. Koia ano kei te kiripaka e ngau ana ki
te whara. Hoi, kia ora nga motu e rua. Na Hau H. Te
Wake, Omapere; Hakianga.

16TE TOA TAKITINI                      Tihema 1,  1922
KE! NGA KURA NUNUI.
Tokorua nga tamariki o Te Pihopatanga o Wai-
apu kei te Kura nui (University) i Christchurch. Ko te
tamaiti tane matamua a P. Peneti, Minita me te tamaiti
a H. M. Te Awarau o Waipiro Bay. Ko te tamaiti a
Peneti kei te whai i tetahi taitara mona mo nga mahi
hiko (Electric Engineering) ko ta Te Awarau kei te
whai i nga matauranga mo te taha roia. Tokorua enei
tamariki he toa anake mo te purei whutu-paoro. I te
pureitanga ki nga tamariki o Ahitereria na raua anake
nga paina mo Nu Tireni. Ka rua nga tau o ta Peneti ta-
maiti ki reira a e toru nga tau e tae ana katahi ano ka
paahi. Ko ta Te Awarau ka kotahi tau ki reira, a e toru
e wha ranei tau kei muri ka paahi ai. He mahi taumaha
te rapu i nga taitara mo nga turanga i roto i nga kura o
te matauranga. Kua maha enei tau e noho noaiho ana
nga tamariki Maori kaore i hiahia ki te haere ki nga
kura nunui. Katahi nei ano ka whia atu enei tamariki
i era huarahi. Ko te tumanako kia tokomaha o a tatou
tamariki e haere i era huarahi. Ko te whai uaua ki etahi
kei te nui o te utu. Neke atu i te £100 i te tau e pau ana
mo era kura, Enei tamariki e noho mai nei inainei i te
University ko tetahi wahi o nga raruraru kei te Kawana-
tanga, Nareira mehemea tera ano etahi tamariki kua
paahi i te Matriculation i tenei tau a e hiahia ana ki te
haere ki tetahi Kura nui, whakaaturia ki to Mema to hia-
hia, tukuna mai ranei he kupu ki te Etita o Te Toa Taki-
tini a mana e whakaatu nga tikanga.
Nga Rongo Pakanga — Kaore i te mohiotia te ra
e maranga ai ano he pakanga ki Karipori. Kua kaha
rawa te whakamanamana o te Taake. Kua tae huna atu
nga purepo a te Taake ki nga tahataha o te moana i
Karipori. E whakaarotia ana kei te hui te Taake,
te Tiamana, te Ruhia ki te whakahaere i tetahi
kotahitanga mo ratou hei pakanga ano ki te Kotahi-
tanga o Ingarangi, o Wiwi me era atu iwi. Kanui te
raruraru o nga whakahaere o te ao i enei ra.
HART & CO,   PRINT