Te Toa Takitini
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta "Te Toa Takitini " Box 300, Hastings.
KAMA 16HASTINGS                 NOEMA  1. 1922
TA TATAU PEPA.
NA PARATENE NGATA.
MEHEMEA e pai ana utaina atu enei kupu, he
wero naku ki era pu-mahara, e noho whaka-
mokeke mai ra i o ratou wahi. E hoa ma
tena ra koutou. E whakaoho ana ahau i a
koutou, kia huri mai, kia whawha tahi ki te
take nei, ara :
1. E pehea ana koutou ki nga take, i korerotia e
to. tatou whanaunga e Mr. Desha, i panuitia i te nama 10
o Te Toa Takitini ?
2. Me noho noa ranei tatou, kaua e ara ki runga, e
korikori ki te mahi, i te mea kua takoto mai te huarahi
hei haerenga ? Heoi ka marama koutou ki te take nei.
Tena homai nga whakaaro kaha e oho ai te katoa ki te
hapai i nga tikanga e tu ora ai te iwi Maori i roto i te
wa o te pakehatanga.
Kaore au i te wero atu ki nga tangata e tu motu-
hake ana mona ake, kaore mo te iwi. I oho oku whaka-
aro i taku kitenga i aua korero a Mr. Desha, a i whaka-
takotoria e ahau ki te aroaro o nga tangata whai-
whakaaro, a i manaakitia e ratou, a i tautokona. Engari
no te wa i Whakatinanatia ai, ka orua mai ki roto te
Wakataua e to nei he tau he tau, ara te Tahua Oranga Min-
ita Riro atu ana i taua Waka-taua 1348 eka whenua, te
wariu Kawanatanga o tenei wa mo taua whenua £6,333.
Papa noa maua ko taku take ki te marae. Ka rite au ki
te tangata i pupuhi i te manu, no te takanga, tau ke ki te
aroaro o tetahi tangata,. Ko te manu ka kohia ki te kete

2\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_\_Noema 1,     2
a te tangata ke,    Otira i mohio tonu nga kai-whakatau
he tuakana tera take no taku.     Noreira i tika ai ki tera.
E hoa ma kei te whakahaere tonu matou i taua
take. I penei te ahua kia tu he komiti nui i kowhiria o
te rohe ake o Waiapu. Ma ratou e whiriwhiri mo tenei
ahua: me taake ranei nga moni hua o te tau o nga
paamu hipi-a-iwi, me nga moni reti o nga whenua riihi,
nga moni utu kai-mahi o nga teihana, me hoko mai ranei
he poraka whenua, me ma roto i te mahi whakaropu,
whakawhitiwhiti paanga whenua o Waiapu. Kaore ano
i tuturu enei ahuatanga, tera ano e whakaaturia ina oti.
Ahakoa enei whakahaere a matou, otira kei te
whai atu au ki nga whakaaro a koutou, kia whiriwhiri
tahi mo tenei take, a kia rite te hapai a te katoa. Heoi
i te mea kei te mohio tatou ko te Kura anake te huarahi
e taea atu ai nga tikanga a te Pakeha, i ora ai ia; no
reira kia kaha te manaaki i nga Kura Maori, kia whanui
te titiro atu ki Te Aute Kareti, me Hukarere, me era atu
Kura e whangai nei i nga tinana me nga hinengaro o a
tatou tamariki, mo te taha tinana me te taha wairua.
Ka huri ake au ki aku hoa. E hoa ma, ngaro
whakarere koutou i popoke nei ki te tapa ingoa mo te
pepa. Kei whea koutou e ngaro ana ? Naku koutou i
whakamahi mo te Tiriti o Waitangi. Kaore au i mea
mo te pai o te ingoa, engari mo nga iwi nunui o te motu
e okioki ana ki te Tiriti, hei whakatata mai ki te mana-
aki i te pepa. Na nga tangata o te pepa i hiki ki te
tikanga pooti, koia tena. Kia ora katoa koutou. Ka
wehi au mo te roa o tenei reta, Kaua e riri. He korero
na tetahi o koutou morehu koroheke e noho atu nei i
Waiomatatini.
He Panui na Te Toa Takitini.
I roto i nga ra o te taumahatanga kaore ta koutou
pepa i te akiaki atu ki a koutou ki ana rangatira o tena
wahi o tena wahi. No te mea kua maunu haere te ka-
pua pouri i tau nei ki runga i te ao katoa, ara te uaua o
te kitea o te moni mo nga mahi katoa, na reira ka
whakaatu Te Toa Takitini i ona ahuatanga, ara i ona

Noema 1, 1922TE TOA TAKITINI
mate i ona ora, kia marama mai ai koutou ki nga take
i tika ai kia whakaaro nui koutou ki te take a Paratene
Ngata i runga ake nei.
Nga raruraru mote perehi.
Te utu mo te perehi i ia marama£1212oI te tau£1514o
Te utu pane-kingi i ia marama£ 3ooI te tau£36oo
Perehi i nga ingoa, takai, etc.£ 25o1 te tau£ 27oo
Hui katoa i te marama£17   17   o   I te tau   £214   4   o
Ma koutou e titiro iho i roto i enei whika kaore
ano he moni kia-whakapaua mo nga kai-whakahaere i
te pepa. Ko te £214 kua whakaaturia i runga ake ra mo
nga raruraru anake, ara mo nga " bare expenses." Kei
waenganui i te 700 me te 750 nga tangata e tango ana i
te pepa inaianei. Mehemea e rite ana te tukutuku mai
a nga tangata i a ratou moni hei oranga mo te pepa ka
ora noatu te pepa. Engari nui atu nga tangata kei te
nama tonu ki te pepa. No te wa ano i te Kopara etahi.
Na te kaha tonu o etahi ki te manaaki mai i waimarie
mai ai ta koutou taonga.
Kaore he taonga i ko atu mo tatou mo te iwi
Maori. Ma ta tatou pepa tatou e whakakotahi. Koinei
te marae hei putanga mo nga whakaaro nunui o ia hapu
o ia hapu e rongo ai te motu katoa i nga whakaaro hou
o roto o enei ra. Ahakoa te £214 i pau i tenei tau ka
huri nei, kaore he nama a te pepa. Kua ea katoa ona
raruraru. Engari kia mahara ano koutou mehemea e
utua ana te Etita mo tana mahi nui, kua kore i rite nga
raruraru o ta koutou pepa. Kaati i te mea kaore e mohio-
tia nga raruraru o tenei hanga o te tangata, he mea tika
kia whakaaronuitia e koutou e nga rangatira te kupu a
Paratene Ngata e whakaatu nei mo tetahi tahua hei
oranga tuturu mo te pepa. He mahi uaua tenei mea te
perehi pukapuka. Kaati pea te wahi taumaha ki runga
i te Etita ko te kimikimi i nga korero papai hei perehi i
ia marama i ia marama. Ko nga taumahatanga e pa
ana mo nga raruraru o te perehitanga, ara mo nga
expenses, kia kaha mai ra koutou nga rangatira, nga.
tangata mahi nui i nga tikanga ahu-whenua, paamu, me

4TE TOA TAKITINI                       Noema 1, 1922
era hurahi oranga tinana, ki te awhina mai i tenei o a
tatou mahi. E ki ana o tatou matua "He huruhuru te
manu ka rere " I tenei ra tonu tukuna mai a koutou
huruhuru mo ta koutou taonga. Kia ora katoa nga ta-
ngata i manaaki nui mai nei i ta tatou pepa i roto i te
tau ka huri nei. Kimihia mai he huarahi e tino pai ake
ai ta tatou pepa.
PUKETITIRI.
No 26 o Oketopa ka puta te whakatau a Te Kooti
mo te 500 eka o Puketitiri i runga i tenei wawahanga e
mau ake nei.
W. Takana mo Hami Tutu ma         ....2 Hea
Arana mo Koputauaki ma                 ...15 „
K. Te Roera mo Tangiora ma         ...25 „
H. Te Pokiha mo Te Paea Tiaho ma30 „
W. Bird mo Paora Rokino ma         ...50 „
Mr. Hallet mo Tareha ma                ...60 „
Mr. Hallet mo P. Tomoana ma me
Karaitiana ma...           ...        IO „
T. McDonald mo Paora Kurupo ma100 „
Mr. Upham mo Ngati Maahu            ...120 ,,
Mr. Upham mo Ngati Hinepare      ...80 ,,
Hui katoa         ...      500 „
TOA HOKOHOKO—I te 17 o Oketopa ka whaka-
turia he Toa hokohoko ki Heretaunga e te Pariha o Mo-
teo hei whakapiki i nga moni mo te Wharekarakia o Te
Waipatu. Ko nga kainga i uru ki tenei whakahaere ko
Omahu, ko Moteo, ko Te Waiohiki, ko Whare-rangi, ko
Tangoio. Ko nga hua i puta e Ł60. Nui atu te pai o nga
mahi o taua toa. Ko te tiamana o te Komiti whakahaere
i taua toa ko Te Awhi, hoa wahine o Taranaki Te Ua.
Kia ora e kui, koutou katoa ko to Komiti. Kei te tangi
atu te Pariha o Te Waipatu kia koutou katoa mo
aroha nui kua rite nei i a koutou.

Noema, 1, 1922TE TOA TAKITINI
Te Hiritanga o Te Wairua.
HE KAUWHAU,
NA REV. W. G. WIREMU, B.A.
(Continued.)
RANIERA 6, 17 — Ka kite tatou i tenei upoko i te ko
rero mo te makanga o Raniera ki roto i te ana raiona, mo
tana kore i whakaae kia inoi atu ia ki tetahi atua ke i
a Ihowa. Eki ana te korero, I maka a Raniera ki te ana
raiona. " Na, ka maua mai he kohatu, ka whakatako-
toria ki te kuwaha o te ana; hiritia iho e te kingi ki tana
ake hiri, kite hiri ano a ana Ariki; kei puta ke te kupu
mo Raniera." No reira, ko te tukunga iho o te wairua
Tapu ki te hunga Whakapono he tohu na te Atua, ekore
rawa e puta ke tana kupu mo ratou, i te mea kua whiwhi
ano ratou inaianei ki te wahi tuatahi o nga taonga mo ta
tou. Eki ana a te Karaiti (Hoa. 5, 24). "He pono, he
pono, taku e mea atu nei ki a koutou, te tangata e rongo
ana ki taku korero, a e whakapono ana ki toku kai tono
mai, he oranga tonutanga tona; e kore ano ia e riro ki
roto ki te whakamatenga, engari kua whiti atu i te mate
ki te ora." E ki ana ano Ia (Hoa." 10,26-29) . "E matau
ana ahau ki aku hipi a e matauria ana e aku; a e hoatu
ana e ahau ki a ratou he oranga tonutanga; e kore ano
ratou engaro ake ake, e kore ano tetahi e tango i a ratou
i roto i toku ringa. Nui atu i te katoa toku matua, nana
nei ratou i homai ki a au; ekore ano ratou e taea e tetahi
te tango i roto i te ringa o toku matua." No reira, e
whakahau ana a Paora i a tatou, (Epeha 4, 30), "Kaua
hoki e whakapouritia te Wairua Tapu o te Atua, nana
nei koutou i hiri mo te ra o te whakaoranga." Ki te
whakaae te ngakau o te tangata whakapono ki te mahi
tutu, e rite ana taua mahi ki te kapua e whakapouri ana
i te ra, Kei te whiti tonu te ra, heoi kahore e kitea ana
e te tangata i te mea e huna ana e te kapua; waihoki ki
te mahi te tangata whakapono i te mahi tutu, ahakoa e
noho ana te Wairua Tapu ki roto i a ia, ka pouri te nga-
kau o taua tangata.
2 TIMOTI 2, 19.— "E u ana ia te mau o ta te Atua
turanga, ko tona hiri hoki tenei, e matau ana te Ariki ki
ana ake" Ka kite tatou i tenei wahi, ko te hiri o te Ariki

TE TOA TAKITINI.Noema 1, 1922
he  tohu mo  ana  ake tangata.    Ki te mahia te tohu o
tetahi tangata ki runga i te hipi i te kau ranei ka mohio
tatou nona ake taua kararehe,  a  me  kaua  e riro  i  te
tangata ke.    Waihoki i te mea i hiritia tatou e te  Wai-
rua Tapu, he tohu tera kua riro tatou, me o tatou wahi
katoa, i te Atua, hei mahi atu ki a ia anake.    E  ki ana
a Paora (1 Kor. 6, 20.)    "Ehara i te mea no koutou ake
koutou.    Kua oti hoki koutou te hoko ki te utu;   na,
whakakororiatia te Atua ki o koutou tinana, ki o koutou
wairua; na te Atu hoki ena.    "Eki ana ano a Paora (Ro-
6, 13)    "Kaua e tukua o koutou wahi hei mahi he ma te
hara; engari tukua atu koutou ki te Atua he hunga  kua
ora i te hunga mate, me o koutou wahi hei mahi tika  ki
te Atua."    No reira whakaaroa nuitia tenei taonga nui e
tukuna mai ana e te Atua  ki nga tangata  katoa  e tino
whakapono ana ki a ia.  Kia whakapono a ngakau tatou
ki a Te Karaiti me tona matenga hei utu mo o tatou hara
ka whiwhi ai tatou ki te hiritanga o te Wairua Tapu hei
tohu kua oti katoa aua hara te  muru.     Kia whakaae  a
ngakau tatou kia mawehe tonu  atu ite he, i te mah tutu,
ka kite tonu ai tatou i te maramatanga ite Wairua Tapu
e whiti ana ki roto i o tatou ngakau.    Kia tuku  whaka-
rere atu ano tatou i a tatou, ara o tatou wahi  katoa,  a
tatou whakaaro, hiahia, kupu hei mahi atu  ki te Atua,
ka whakapaingia ai aua wahi e taua Wairua Tapu ano
nei mahi i nga mea i hanga ai tatou  e  te atua.   Katahi
tatou   ka  mohio ki  te  tino  ora  me  te koa me te hari
o te Ngakau i nga ra katoa.
Meranihia—I tenei makariri ka pa he marangai
ki te takiwa ki Meranihia. I pa kaha rawa ki nga mou-
tere o "New Hebrides," hingahinga atu hoki nga whare
kura, me nga whare o te Mihana. Kei te tono te Komiti
o te Mihana i Miranihia kia kohia te £l,000 hei whakaara
ano i nga whare i hinga. Kaore te mihana i te whakaaro
mai ma Nui Tireni anake tenei awhina. Kua tae ta ratou
whakaatu ki Ahitereria ki Nui Tireni hoki. I tera tau na
te Ropu Aroha o Omahu o Moteo o Te Kohupatiki, i tu-
ku te moni kotahi rau pauna hei aroha ki Meranihia Ma
wai ra a Meranihia e aroha i tenei tau ?

Noema 1, 1922TE TOA TAKITINI
Te Paremata.
TE WAHI I PA MAI AI KI TE IWI MAORI.
Na Hon. A. T. Ngata, M.A., L.L.B., M.P.
No te 6 o nga ra o Pepuere, 1840, ka hangaia te
Tiriti o Waitangi i waenganui i te Kuini o Ingarangi, ko
Kapene Wiremu Hopihona nei tona mangai, me te iwi
Maori, ko nga Rangatira e 512 na ratau nei i waitohu a
ratau tohu ki nga kape o taua Tiriti, nga mangai o te
Iwi Maori. Kua whakamaramatia i te tatai korero mo te
Tiriti, kua panuitia nei i era marama ki ta tatau pepa,
nga tikanga o ia rarangi, o ia rarangi o taua Tiriti. I
kiia i reira na te rarangi tuatahi i tapae ki te Kuini te
Kawanatanga, te mana rangatira te mana hanga ture :
a ko tona tinana e tu nei ko te Paremata. Na, ko tenei
tatai korero e whai ake nei mo te Paremata, mo tona ti-
matanga mai, mo te urunga o te Iwi Maori ki roto ki te
Paremata, mo nga Minita i whakaturia o ia Kawana-
tanga hei Minita mo te Taha Maori.
I muri tata iho o te whakaotinga o te Tiriti o Wai-
tangi, ara, i te 21 o nga ra o Mei, 1840, ka puta te panui
(Proclamation) a Kapene Hopihona i tuhia ki Pewhai-
rangi, e whakaatu ana " ki nga tangata katoa kua taka
te mana me te rangatiratanga o Aotearoa kia Kuini
Wikitoria me ana uri mo ake tonu atu " i raro i te
Tiriti o Waitangi. Kaore tenei i pa ki te Waipounamu,
ki nga motu ranei e piri ana ki tera motu. Ehara i te
Tiriti ena i whakataka ki raro ki te mana o Ingarangi,
engari i kiia he whenua kite hou era, a uhia ana taua
mana ki runga.
Na, ka tau nei te mana, ara, te Kawanatanga o te
Kuini ki runga ki enei motu, ka timata te pakeha ki te
hanga tinana, e kitea ai te kai-pupuri, te kai-whaka-
haere, te kai-whakau i taua mana. I te tuatahi i te
Kawana anake te mana, me tana Kaunihera hei tohutohu
i a ia. No te IO o nga ra o Maehe 1848 ka wahia kia rua
nga takiwa o Nui Tireni ko te Tai-whakararo (New
Ulster), ko te Tai-whakarunga tae atu ki te Waipounamu
(New Munster). Ko te rohe tapahi i te ngutuawa o
Patea ka rere tika ki te tai-rawhiti. He Kawana-raro to
ia takiwa me tana Kaunihera, ko te Kawana nui ia te
tino Kawana o ia takiwa, o ia takiwa. I tena wa kaore

8\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_\_Noema 1, 1922
ano te iwi nui i whai mangai ki roto ki te ropu hanga
ture, ara, kaore ano te iwi i whaimana ki te pooti mema.
Ko te Kawana anake ratau ko ana Kaunihera ki te hanga
i nga ture. No te 30 o nga ra o Hune 1852 ka hangaia e
te Paremata o Ingarangi te Ture Nui mo Nui Tireni
(Constitution Act), a no te 17 o nga ra o Hanuere 1853
ka kahititia tena ture, a ka whaimana ki Nui Tireni.
Na kona i homai te Whare Ariki, te Whare o Raro e tu
nei, a katahi ka oti te tinana o te Paremata ki Nui Tireni.
Otira he maha nga whakatikatikanga i te ture nei ko te
Paremata ano ki te whakatikatika ki te ki kia mea te to-
komaha o nga mema, ki te whakatau ko wai ma e whiwhi
pooti, ko wai ma kaore, ki te whakarite i te maha o nga
tau e tu ai nga mema ka pooti hou ai, ki te whakatika-
tika haere i nga rohe o nga takiwa pooti mema, me era
atu ahua o te tinana o te Paremata. Kaore e tau ana ki
raro. I ara i konei etahi pakanga maha a te iwi pakeha
i roto i te Paremata, a i te aroaro hoki o o ratau kai-
pooti. Inakoa he roa te wa i kakari ai ka whakawhi-
whia nga tangata kore taonga ki te pooti. Na Hori-
Kerei (Sir George Grey) tena take i whakau ki uta. He
roa atu ano te wa ka whakawhiwhia nga wahine ki te
pooti. Na te Hetana tena take i whakaoti. Ina tonu no
te tau 1919 nei ka oti te ture e ahei ai kia whakahuatia
nga wahine hei mema mo te Paremata.
I Kororareka te tuunga tuatahi o te Kawanatanga
o Nui Tireni. No te tau 1842 ka nukuhia mai ki Akar-
ana nei a ka noho i kona taea noatia mai te tau 1865.
No te tau 1863 ka whakaritea kia tirotirohia i te taha o
te whakawhititanga i Raukawa (Cook Strait) he wahi
pumau hei tuunga mo te Kawanatanga, mo te Paremata
me ana mahi katoa. A ka poroakitia i Ahitereria etahi
Komihana tokotoru hei tirotiro, a hei whakatau. Na ra-
tau i whakatau ki Poneke, a no Pepuere 1865 ka nukuhia
mai te Kawanatanga i Akarana ki Poneke, a e noho nei
TE URUNGA MAI O TE IWI MAORI KI
TE PAREMATA.
No te tau 1867 ka hangaia te ture kia uru he mema
motuhake mo te Iwi Maori ki roto ki te Paremata, kia
Tokowha, kia tokotoru mo Aotearoa, kia kotahi mo te
Waipounamu, ma nga Maori o ia takiwa, o ia takiwa e
pooti. I whakaritea ano hoki kia ahei te Kawana ki te

9\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_Noema, 1, 1922
karanga, a ki te whakatu i etahi Maori hei mema mo te
Whare Ariki. I whakaritea ano hoki kia ahei te Kawana
ki te karanga i etahi Maori, kaua e maha atu i te toko-
rua ki roto ki tana Kaunihera (Executive Council) hei
ahua mo te Iwi Maori, haunga ia te tuunga Minita mo te
Taha Maori.
TE WHARE ARIKI, ARA, TE WHARE
O RUNGA.
Me timata he whakataki korero i te rarangi o nga
Maori i tu hei mema mo te Whare o Runga, e kiia nei ko
te Whare Ariki. I mua, ki te karangatia te tangata hei
mema mo tera whare, ka tu tonu ia a mate noa, a hoha
noa ranei ia ka unu ki waho. No te tau 1891 ka whaka-
korea tena tikanga, ka kiia kia whitu ano tau e tu ana te
tangata hei mema mo te Whare Ariki, haunga ia nga
mema i whakaturia i mua atu i taua ture. Ko te morehu
o aua kaumatua i whakaturia i mua atu i taua tau no te
tau 1921 tonu nei ka mate, Ko enei e tu nei inaianei kei
runga anake i te kaupapa o te whitu tau. Otira e ahei
ana te Kawana ina pahure te whitu tau o tetahi mema
ki te karanga ano i a ia mo tetahi atu whitu tau.
Ko nga Maori tuatahi i karangatia ki te Whare
Ariki ko Wi Tako, ara, ko Wiremu Tako Ngatata raua
ko Te Mokena Kohere. No te Tai-hauauru tetahi, no te
Tai-rawhiti tetahi. Ko te rarangi tenei o nga Maori i
karangatia, a i noho hei mema mo te Whare Ariki tae
mai ki tenei wa :—
IngoaTe wa i tu aiTe Rohe
Wiremu Tako Ngatata11 Oketopa 1872 ki te 8 Noema 1887Hauauru
Te Mokena Kohere11 Oketopa 1872 ki 1886Rawhiti
Hori Kerei Taiaroa17 Pepuere 1879 ki 25 Akuhata 1880Waipounamu
15 Mei 1885 ki 4 Akuhata 1905
Ropata WahawahaIO Mei 1887 ki Hurae 1897Rawhiti
Henare Tomoana24 Hune 1898 ki 28 Hune 1904
Mahuta Tawhiao Potatau
te Wherowhero22 Mei 1903 ki 22 Mei 1910                            Hauauru
Wi Pere22 Hanuere 1907 ki 27 Hune 1912Rawhiti
Tame Parata13 Hune 1912 ki Maehe 1917Waipounamu
Wiremu Kerei Nikora26 Hune 1913 ki Maehe 1916Hauauru
Te Heuheu Tukino '7 Mei 1918, ki 1921Hauauru
Hone Topi Patuki7 Mei 1918 ki tenei waWaipounamu

IOTE TOA TAKITINI                       Noemaa 1, 1922
Tuarua karangatanga ia Taiaroa ki te Whare
Ariki. I te karangatanga tuatahi e tu ana ia hei mema
mo te Waipounamu i te Whare o Raro. Ka piki ia ki te
Whare o Runga. I a ia i reira ka tauwhainga ano ki te
tuunga mema o te Whare o Raro, a ka hoki iho ia ki tera
whare mo nga tau e rima. No te tau 1885 ka mutu ia i
te Whare o Raro, ka karangatia ano ki te Whare Ariki
a mate iho ki reira. E 31 katoa ona tau ki roto ki te
Paremata. Koia anake te Mema, ahakoa pakeha, ahakoa
Maori, i pena, i tuarua ki tetahi whare, i tuarua ki tetahi.
O nga mema Maori i noho ki te Whare Ariki to-
kotoru i uru ki te Kaunihera a te Kawana (Executive
Council) i piri atu ki te Ropu o nga Minita, ara, ko
Henare Tomoana, ko Mahuta, ko Timi Kara. Tekau-
matahi katoa nga Maori a ki te tauia a Timi Kara tekau-
ma-rua i uru ki te Whare Ariki no te Tai-Hauauru toko-
wha, no te Tai-Rawhiti takowha (tokorima ki te tauia a
Timi Kara), no te Waipounamu tokotoru. Kaore ano o
te Tai-Tokerau. He hapa nui tena e tika ana kia rongo-
atia, ara, kia whakaturia tetahi tangata o te Tai-Toke-
rau ki te Whare Ariki.
NGA MEMA MAORI O TE WHARE O RARO.
No te tau 1867 ka hangaia te ture kia ahei te Iwi
Maori ki te pooti i etahi mema tokowha, hei mangai mo
ratau ki te Whare o Raro. No te 6 o nga ra o Mei, 1868,
ka uru te tokowha tuatahi o tena tatai, ara, ko :—
Frederick Nene Russellmo te Tai-tokerau.
Mete Kingi Paetahimo te Tai-hauauru
Tareha te Moananuimo te Tai-rawhiti
John Pattersonmo te Waipounamu
E toru ano nga tau i noho ai ratau i te Paremata
a no te pootitanga tuarua ka uru mai he mema hou katoa
Ko te rarangi tenei o nga Mema Maori o te Whare o
Raro o ia rohe, o ia rohe, mai o mua a tae noa mai ki
tenei wa.
(Taria te roanga.)

Noema 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_11
Nga Korero o Nehe a Te Peehi.
Ki Te Honore A. T. Ngata,
Te Whare Paremata,
Poneke.
E hoa,—
Mo to reta o te IO o nga ra o Akuhata i tuhia
mai nei e koe, e Ta Maui Pomare, e Tau Henare, i mea
mai nei koutou, he tika kia whakaarohia e au tetahi
wahi o te Native Civil List, hei perehi i etahi o nga ko-
rero nehera a te iwi Maori kua whakawhaititia nei e Te
Peehi (Elsdon Best) he whakaatu tenei ki a koutou kua
tirotirohia e au taua take, a kua whakaaetia e au kia
whakapaua e £250 i tenei tau, a e £250 a te tau e heke
iho nei mo taua take.
Heoi,
Na J. G. COATES,
Minita mo te Taha Maori
29 Hepetema, 1922.
Te Hui o Waitangi.
Mau e panui atu enei torutoru korero hei mau-
ranga atu ma tatou Tamaiti ki roto i ona marae e haere
ai ia. No te 30 onga ra o Maehe tau 1922 ka tu te hui
ki te Tiriti o Waitangi. Ko te Putake o tenei hui he
whakapuare ite whare hui o te Tiriti o Waitangi. I tae
mai te Pirimia me tona huihui katoa a i roto i nga mema
i tae mai, Ko to tatou koroua ko Ta Timi Kara ko Dr.
Pomare, M.P. Ko Apirana Ngata, M.P., Takuta Rangi-
hiroa Apiha o te tari o te Ora me etahi atu. Ko te Pu-
take (1) he Hura ite kohatu whakamaharatanga o nga
Tamariki o Ngapuhi ihinga ki te Pakanga (2) He
whakaatu na Tau Henare me Dr. Pomare ite Reta

12TE TOA TAKITINI.                       Noema, 1, 1922
whakautu mai a te hekeretari  nui   o  nga  Koroni   ki  te
Tika me te mana tika o te Tiriti o Waitangi hoi   ra   kei
te mohio katoa nga tangata i eke kite hui o te Tiriti. No
reira e nga Rangatiratanga e nga mana kaua e pouri mo
o koutou ingoa kaore nei i Panuitia ki roto i tatatou Pepa
Kia ora mai ano koutou.    Me huri ake au ki te taha kohi
moni i kohia ai he moni hei awhina ite whakapuaretanga
o te Tiriti.    Ko nga hapu nana i kohi nga moni Ngati-
whatua Ngapuhi Te  Rarawa  Te  Aupouri   Ngatikahu
Hui katoa te moni a tenei iwi i kohi ai  £1005  Kei whea
tau awhina enga iwi o te taha whakarunga ite mea ko te
taonga nei nau e Waikato nau  e Maniapoto  nau  e  Tu-
wharetoa nau e te Arawa nau e Ngati Kahungunu nau e
Wanganui  nau  e  Taranaki  nau   hoki    e   Ngatiporou.
Enga iwi e nga hapu e nga rangatiratanga e koutou kua
whakahuatia i runga ake nei kei pouri mai koutou.    En-
gari kia tau ano te Rangimarie kia koutou.    Ko te take
i penei ai taku patai (1) Ko tetahi   tenei   onga  hui nui
kua tu ki runga i to tatou motu, ko te Tiriti o  Waitangi
he taonga whakahirahira na o tatou tupuna   matua Ra-
ngatira kua huri atu nei ratou kite wahi o  te  wareware
tanga.    Otira e mea ana te Apotoro (Ahakoa kua mate
e korero ana ano)   Kua mate atu ratou e korero tonu ana
aratou mahi.   I penei ai taku korero kinga iwi rangatira
i whakahua ngia e au i runga ake  nei kei  tenei ahua-
tanga.  Ngatiporou.    Kite tu he hui mana, e Panuitia  e
ia, nga mea katoa o te hui aha koa he  moni awhina  na
wai iwi hapu ranei, ka panuitia. Pera ano  a Ngatikahu-
ngunu Otira taka rawa ake ki tenei kore rawa ahau i kite
i te awhina anga tangata o te kopu o te pohe o te ika nei
tae atu kite upoko noreira makoutou tonu e panu a  kou-
tou nei awhina mene mea ra he awhina  a  koutou.   Kia
ora mai ano koutou.    Hoi ake tena me huri  ake  au ki
nga moni i pau mo taua hui.    Hui katoa nga moni i pau
£763.   Te moni toenga £242.    Nga mea i toe o nga  kai
26 nga okiha e 6 Poaka e 5 Tana Kumara heoi i  make-
teria te toenga onga mea katoa no reira   e Ngapuhi  kia
ora koutou mo tokoutou kaha ki to  tatou taonga.    Kia
kore rawa he awhina a te taha whakarunga ina kore  au
e kite i roto i tatatou pepa katahi ano ka whakatutukitia
e au nga mea i mahue mai ki muri nei.
Heoi ano na ta koutou mokai pononga nei i roto
inga mahi a to tatou ariki a Ihu Karaiti Na Tokoroa
Poihipi.

Noema 1, 1922TE TOA TAKITINI                               13
HINOTA O WAIAPU.
I te tuunga o te Hinota o Waiapu i te marama ka
taha nei, tera etahi take i whakahaeretia e pa ana ki te
taha Maori.
1. KORE MINITA. I whakaatu te Pihopa ki te nui
rawa o nga pariha Maori kua kore he Minita, i te kore o
nga tamariki Maori e hiahia ki te mahi Minita. Kotahi
tonu te tamaiti o tenei Pihopatanga katoa kei te Kura-
minita i Akarana i tenei wa. I puta te whakaatu a te Pi-
hopa tera ia e tono i etahi Minita pakeha o Ingarangi kia
haere mai hei minita mo nga takiwa Maori.
2. KURA MINITA KI TE AUTE. I whakaatu ano te
Pihopa tera e whakaritea he whare i Te Aute mo nga
tamariki kua mutu te kura engari e whakaaro ana ki nga
whakamatautauranga o te mahi Minita, kia noho tonu ai
i Te Aute ara kia rua ai nga wahanga o Te Aute, ko te
taha ki nga matauranga, ko te taha ki te mahi minita.
3. TAHUA MINITA. I puta te mihi a Te Pihopa mo
nga Tahua Oranga Minita me tana whakahau kia ata
tirotirohia ka whakaeke haere ano nga mea kei te mate.
4. WHAKARITEA. I whakaritea kia haere etahi
o nga kai-whakahaere ki roto ki nga pariha Maori
whakatikatika haere ai i nga ahuatanga katoa o te pari-
ha, me te whakamarama haere i nga Tahua o ia pariha
o ia pariha. Kua whakaritea ma Atirikona Himikini
raua ko Peneti taua mahi. Hei nga ra o Pepuere timata
ai.
5. UPOKO Mo TE TAHA MAORI. I whiriwhiria te
take a Hera Manaro i whakatakoto ai ki te Hui a nga
Minita Maori, ara kia whakaritea he tangata kotahi hei
upoko whakahaere mo te taha Maori o te Pihopatanga
katoa i raro i te Pihopa. Kua whakaae te Pihopa ki te
whiriwhiri i tana take.
6. POOTI WAIPIRO. I paahitia he motini mo te wai-
piro, ara he inoi ki nga tangata o te Hahi katoa kia ka-
ha ki te turaki i te waipiro i tenei pooti nui e takoto mai
nei i a Tihema,.

14TE TOA TAKITINI.                     Noema, 1, 1922
7. WAHINE TUATAHI MO TE HINOTA. No te Hinota
Topu i tu ki Akarana i te timatanga o te tau nei, ka paa-
hitia he tare hou mo nga wahine kia whakaaetia hei
mangai ki roto i nga mahi o te Hahi, ara turanga Komiti
Hahiwatene, mema mo te Hinota. Katahi ano nga wa-
hine ka whakaaetia mo enei turanga. Te wahine tuatahi
i pootitia mo te Hinota ko Hera Manaro o Rotorua. I
mihi te Pihopa mo te kakama o te Maori ki te whakatu i
te wahine teatahi rawa hei noho i roto i te Hinota.
8. TE TAU MO NGA PARIHA MAORI. Ko te tau a te
wahanga Maori o te Hahi kua whakahokia mai ki nga
ra o Tihema. I mua atu kei te 31 o Maehe ka huri te tau
a te Hahi. Inaianei kua waiho atu te tau a nga pariha
pakeha mo te 31 o Maehe ka huri ai, engari nga pariha
Maori hei te 31 o Tihema. Kua taunga nga. Maori ki te
mutu o te tau i te 31 o Tihema, i runga i nga mahi paa-
mu me era atu mahi i takoto ai nga kaute o nga mahi
tae noa ki te mutunga o te tau a te nuinga o te ao.
9. PIHOPA ATARIA. i takoto i nga mema
Maori he tono ki te Pihopa kia powhiritia te Pihopa Inia
a Ataria (Azariah) ki waenganui i te iwi Maori. Kei te
haere mai taua Pihopa ki te whai-korero ki tetahi Kui
nui a te Hahi ka tu ki te Waipounamu ara ki Christ-
church. Ko te hiahia o etahi o nga Minita kia toru nga
wahi hei kitenga mo nga Maori i taua Pihopa, ara ki
Heretaunga, ki Turanga, ki Rotorua.
Engari i te nui o nga raruraru o taua tangata tera
pea e kotahi tonu te wahi hei kitenga mona i te iwi
Maori. Kei te Toa Takitini (Nama 5 and 6) o Tihema
etahi o nga whakamarama mo taua tangata.
HUI KI TE WAIMANA. I whakaatu mai a
Uru Reweti tera tetahi Hui i tu ki Te Waimana takiwa o
Tuhoe. Ko te putake o taua Hui he whakahaeretikanga
mo tetahi Kareti mo nga tamariki o Tuhoe. Ko te whenua
hei oranga mo te Kareti na Tuhoe tonu i tapae. Kaore
ano i tae mai te ripoata whakaatu i nga take i oti i taua
hui. Tuhoe, kia ora koutou e whakahaere tikanga nei
hei arawhata pikipikitanga atu mo a koutou tamariki me
a koutou mokopuna ki nga taumata marama a nga wa e
tokoto mai nei. Tukuna mai ta koutou ripoata hei mihi
ma nga iwi ki to koutou kaha, hei whakaoho hoki i nga
iwi kei te moe. Ka pai ta koutou tikanga. Kia kaha !

15TE TOA TAKITINI                   Noema, 1, 1922


HE MIHI 
NA ERNEST McLEOD
Tena ra koutou aku hoa katoa o Aotearoa me te
Waipounamu. I roto i te koa o toku ngakau ka tuku nei
he mihi aroha whakamoemiti kia koutou, ara nga tane.
nga wahine me nga tamariki Maori o ia kainga i roto i
te ripoata pai rawa a te Tumuaki o nga kaitirotiro kura
kua tae nei ki te aroaro o te Paremata.
Hari rawa toku ngakau i te pikinga ake o nga ta-
mariki i te haere tonu ki nga kura o ia ra, o ia ra me te
rawe hoki o nga mahi matauranga i oti ia ratou. Na
kona ka pakipaki atu au ka tuhituhi nei,
E tamariki ma kia u tonu to koutou kaha kia neke
atu te kakenga i nga tau e haere mai nei, engari kaua e
mahue te reo Maori i korerotia e to tatou kaumatua e
Paratene Ngata. Heoi tena. No muri mai o te hui o te
whakapuaretanga o te Hooro Raima i te Tiriti, me nga
ingoa kei te Hira (shield) o nga hoia katoa i tae ki te
pakanga nui, ka haere ahau ki taku kainga i Hokianga.
Kamutu taku tangi haere (i pau te toru marama,
mo aku hoa tini i mate i te whuru kino o era tau ka pa-
hure nei, ka tomo ahau ki te kura o te kawanatanga kei
Ruakura, e rua maero i roto atu i Hamutana
RUAKURA PAAMU.
He tino kura mahi paamu tenei mo nga kau, nga
poaka, nga hua rakau nga pi honi nga heihei, mo te
whakato kai me nga ahua o te karaihe. Tata ki te iwa
rau eka te rahi o tenei Paamu.
Kanui nga whare pai i hanga e te repatriation
Poari i konei, mo nga hoia mate, i hoki mai te pakanga
nui, e noho ana mo te takiwa e whakaakona ai ratou ki
te rapu oranga mo ratou hei apiti ki o ratou penihana ko
a ratou mahi e pai ai. he whakatupu heihei me te whaka
haere i nga pi honi
Ka tahi ano ka watea toku hiahia ki te tomo ki nga
kura penei e rapu haere te peheatanga o te whaka-
whanau heihei i roto i te pouaka tima (incubator.)

16TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_Noema 1, 1922
Ina ka paopao nga pipi ka takoto ratou e rua ra,
kahore e whangai, Na ite rua te kau ma rua o nga ra Ka
kawea atu ki tetahi whare ano. Ka taea te tuku aua pipi
nohinohi i tana ra i roto tetahi pouaka ki tawhiti, ki
Otakou, ki te Rerenga Wairua ranei, mehemea e toru
nga ra e haere ana e kore e mate ite hiakai.
Ka rawe taua mahi. I nga ra katoa e taemai ana
nga tangata o ia wahi ki te matakitaki me te rapu
matauranga hoki. Ka kata ratou i te whiowhio o nga
kaitiaki ki nga pipi, na e oma mai ki te tunga mahana
mo ratou i waho atu te takiwa i whangaitia ai ratou. He
tino momo rangatira nga pikaokao katoa o konei ko nga
heeki e hoko na ana mo te 10/6 mo te taihana kia ra rahi
nga manu ka hokona mote kotahi pauna. Kaati ra.
Kia tau te rangimarie kia koutou.
WHARE-KARAKIA KOHATU MO TE PAKI-
PAKI—I te Hui a te Komiti o te Hahi i tu ki Te Paki-
paki i te bo o te Taite te 26 o Oketopa ka whakaatu a
Tangiora hoa wahine o Mohi Te Atahikoia ki tona
whakaaro ki te whakatu whare-karakia kohatu ki Te
Pakipaki. Ko te moni a Tangiora i whakatakoto ai e
.£750. Ma te Pihopa me toda Komiti e apiti mai he £50
ka eke ai te moni nei ki te £800. I whakaatu a Tangiora
raua ko Mohi i te mea kua kaumatua raua, koinei hei
aroha ma raua ki nga tamariki, ki nga mokopuna, ki te
iwi. Ko te utu mo te whare e £800. Katahi ano te aroha
nui a tetahi Maori ki te Hahi ko te aroha o Tangiora.
Mai ano o te timatanga o te whakapono ki Nu Tireni
kaore ano he mea penei rawa te nui (haunga ano te Ta-
hua a Airini Tonore i roto i tana wira) Kaore ano hoki
tetahi Whare-karakia kohatu penei te ahua kia tu ki nga
marae Maori. Kia ora e Tangi, korua ko Mohi. E ki
ana a Paora i tana pukapuka ki nga Hiperu:—''E kore
hoki te Atua e wareware ki ta koutou mahi, ki te uaua
koki o to koutou aroha, i whakakitea mai e koutou ki
tona ingoa, i a koutou i atawhai i te hunga tapu, a ka
atawhai nei ano."
HART & Co., Printers. Hastings.