Te Toa Takitini
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta "Te Toa Takitini " Box 300, Hastings.
NAMA 15HASTINGS           OKETOPA 1, 1922
Nga Rongo Pakanga.
KUA uhia ano te  ao  ki te kapua  pouri.    Kei te
haere tonu mai te rongo pakanga i enei ra  ka-
toa.    Ano kei runga i te kaaho paura te ao e
noho ana.   Ko te maati kei a Taake   (Turkey)
e takiri ana.    Kanui tana whakatenetene.    No
te matenga o nga Kariki i a ia i  enei   marama
tata ka huri nei, ka haere mai te  wairua  whakahirahira
ki a ia.   I nga ra whakamutunga o Hepetema nei  i tino
tata to raua whawhai ko te Ingarihi. Kua tae atu te kau-
papa a te Ingarihi kia Taake e taea ai te whakariterite a
komiti o nga raruraru i waenganui i a raua.    Ko  te pa-
kanga nei kei te Tatanera (Dardanelles.)    Ko  te wai-
moana tenei nana i wehe a Uropi raua ko Ahia.    Ko  te
Tatanera te wahi tuatahi i rangona ai te  toa  o  a  tatou
tamariki o Nui Tireni, Maori, Pakeha. Ko to ratou hoa-
riri i taua wa ko te Taake.    He maha nga Maori me nga
pakeha o Nui Tireni kei te takiwa  ki  te  Tatanera,  ara
kei Karipori e tapuke ana.    te mutunga o te  pakanga
nui o te ao, whakaritea ana ko te Tatanera me waiho hei
moana rerenga mo nga tima o te ao katoa, a me waiho
hoki ma nga hoia o te Kotahitanga  e tiaki.    Kaore  a
Taake i te pai ki taua whakaritenga.   Kei te whakatete
ia i tenei wa, a kua eke hoki ana purepo ki etahi o  nga
pukepuke i te taha tonga o te Tatanera.     Ko  Smyrna,
ara ko Hamurana o nga Karaipiture nei, te taone i  tino
raupatutia e nga Taake.    Kohurutia  ake nga tangata,
tahutahuna atu hoki o ratou whare ki te ahi.    Neke  atu
i te rua miriona pauna te wariu o nga whare i wera  i te
ahi, ara ko te wahanga nui tonu o te taone.     I ta  raua
pakanga ko Kariki, e 50,000 nga Kariki i  riro  herehere
mai i nga Taake.     He iwi kohuru taua iwi te Taake.
Nui atu te wehi o nga wahine me nga kaumatua  o nga
iwi Karaitiana e noho mai nei i ona rohe  kei kohurutia
ratou.   E rima mano nga  Karaitiana  o  Constantinople

2\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_Oketopa 1, 1922
kua tono kia mauria ratou ki tetahi atu wahi noho ai he
wehi kei eke atu te Taake ki reira patupatu  ai  i  nga
Karaitiana.    Ko Mahometa ke hoki te atua o te iwi nei.
Kua tae nga Manuao a te Ingarihi a te Wiwi a te  Mari-
kana ki taua takiwa tirotiro haere ai i a ratou tangata.
Kua timata te takatu o Nui  Tireni.    Ka tae  mai   te
whakaatu a Te Pirimia o Ingarangi mo te raruraru ki
nga Taake, ka timata i tena wa te tae atu o nga ingoa o
nga tai-tamariki o Nui Tireni katoa mo te haere ki te
pakanga. Ina te kaute o nga tangata o tenei Tominiana
i tenei te 28 o Hepetema:—Nga Apiha  853; nga  Parai-
wete 12,156.   Nga Neehi 394.    Nga Minita  II.    Huihui
katoa 13,414-   Kaore ano he kupu kia puta i te Kawana-
tanga mo te taha ki nga Maori.
Nga Tahua Oranga Minita.
Kei te Pihopatanga o Waiapu ka kitea te kaha me
te mohio o nga kaumatua ki te whakatakoto i etahi kau-
papa e mama ai te kimi a o ratou uri i nga oranga mo o
ratou Minita. Ko te kaute tenei o nga Tahua hou tae
mai ki te marama o Maehe i te tau nei 1922, i takoto ki
te aroaro o te Hinota.
Mohaka £200, Nuhaka £300, Whangara £430, Hiku-
rangi £800, Te Kaha £570, Whakatane £160, Moteo
£553, Omahu £639, Waimarama £309, Warihia Ihukino
£32, Te Hauke £149, Paki Paki £120, Wairoa £200, Tu-
ranga £400, Tokomaru £370, Waiapu £620, Kawakawa
£400, Tauranga £420, Waiohiki £515, Ngatihori £1137,
Waipawa £343, Hinerapa Rapaea £100, Porangahau
£344, Taupo £300, Airini Tonore Tahua £1000.
No te Pariha o Moteo enei Tahua : Moteo £553,
Omahu £639, Waiohiki £515. Hui Katoa : 1707.
No te Pariha a Te Waipatu enei : Ngatihori £1137,
Waimarama £309, Warihia Ihukino £32, Te Hauke £149
Paki Paki £120. Hui Katoa : 1747.
No te Pariha o Waipawa enei : Waipawa £343,
Hinerapa £100, Porangahau £344. Hui Katoa :

Oketopa 1, 1922\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_3
Nga Rongo Korero o Te Haroto.
KI TE ETITA,
E Ta tena ra koe te whakaaraara mai na i te pa
tuwatawata e kiia ra "E moe ana te mata hi tuna, e ara
ana te mata hi taua ! "Wai hoki ma tera ko te rourou
ma tenei ko te rourou ka ora koe i te korero ki te korero,
i te tikanga ki te tikanga, Tena koe te whakawhaiti mai
na i nga Toa o tena ope taua o tena ope taua o nga haere
maha o te motu ki te motu, o te taha wairua ki te taha
wairua, i tohatohaina ra e o tupuna ki nga whanau tekau
ma rua i ki ra ratou Wehe wehe koutou ka whati !
Hui hui koutou ka tu ! Na reira e te matapuna o Te
Toa Takitini tu mai kia whangaia atu koe ki nga korihi
a Te Pipiwharauroa me a te Kopara i roto i nga ra he pua
kakano to Maunga-haruru. Ko nga morehu ra enei e
tuku atu nei hei rongo korero, hei taonga mo te pataka
mo te waiata e mea ra "E taka te mahara e taka i waho
o te hinengaro." Nga kupu torutoru nei e Ta, tukua atu
No te wiki tuarua o Hepetema nei ka hinga a Te
Whareraina ki te moenga roa. He nui nga tangata i tae
ki te tangi ki tenei wahine, tetahi o nga rangatira o
Ngati Hineuru he pouaru na Raihania. Koia tenei tetahi
o nga pouaru a Karaitiana Takamoana kaumatua, otira
kaore i whai uri i tera. No te pouarutanga ka moe i a
Raihania ka whai tamariki ko Te Piriniha raua ko ona
tuahine ko Mrs. Pera Hohepa e noho nei ratou me te iwi
i roto i te pouri mo to ratou whaea kua wehe atu. I tae
mai hoki te ope Kaunihera o Tamatea ara a Te
Katene Pukerua (tiamana) P. H. Tomoana, Tuahine
Renata, W. H. Nikera, me Timu Kerehi tiamana o te
Kaunihera o Te Wairoa. Ko te haere mai he whakatu-
tuki i nga tikanga o Te Kaunihera Marae i raro i nga
tikanga o te Tari Ora, me etahi tikanga atu e pa ana ki
te iwi. I tae mai ano hoki i taua ope nei a Rev. P. Haki-
wai mo te taha whaka-te-wairua a na ana i whakahaere
te karakia tanu, me te whakawhetai whakawhanau-
tanga me te karakia iriiri tamaiti. Ko nga himene na te
koea o Te Haroto i whakahaere Ko nga whaikorero na
Taungakore na Ihaia na Te Papa me etahi atu i whaka-
haere. Ko nga waiata pakeha na Ataria, ko nga haka
na Mrs. Te Wano me ona hoa wahine. Ko nga putake
i whakararangitia peneitia :—
I. Na Te Katene, Te Komiti Marae me  nga rongoa,
Te tahua oranga minita o te pariha o Moteo.    Te wahi

4TE TOA TAKITINI.               Oketopa 1, 1922
hei kohinga ma Te Haroto.    Te Toa Takitini te nupepa
hei reo mo te Kaunihera me ona Komiti katoa.
2. P. H. Tomoana, Te Mana o Te Tari ora, Te Kingi
mo te taha Maori Dr. Rangihiroa, tona kawana ko Dr.
Mercer, tona pirimia ko Te Katene, tiamana o Tamatea,
Tona Hupiritenete ko W. Taungakore me tona kawana-
tanga ara komiti, i raro i te haki o Te Tari Ora, Te pai
o Te Hohipera, me nga tikanga o te noho i runga i te
Ngakau Mataara.
3. W. H. Nikera, Ko nga pairo me nga whakahau-
hau a Te Tari Ora.
4. Tuahine Renata, he whakatikatika i nga tikanga
i whakaingoa tia ai nga mema hei pootitanga mo te Tai-
Rawhiti ma te hunga i roto i te kawenata a Ra-
tana ara he mahara nona kei te whakahaweatia te mana
o te Mangai.
5. Timu Kerehi tiamana o te Kaunihera o Te Wai-
roa, ko nga tikanga hapai i te tumanako i te whakapono
i te aroha.
No te tautanga o te ra ka hoki atu ta matou manu-
hiri i konei, mahue mokemoke iho matou ki muri nei
hotu rawa te manawa u! mo tenei tu o te manuhiri, ano
tona rite he manuhiri tu-a-rangi, he kotuku rerenga tahi.
Nga manaaki i horahia atu e te marae, nga putake i wai-
hotia iho e ratou he mea e tika ana kia ngoto i roto i te
hinegaro o enei morehu E kore e mutu te mihi kia kou-
tou. Te tutuki tanga o te aroha na koutou i whakato
iho na reira te tumanako kia tae mai ano koutou ki konei
a enei, ra tata. Nga taonga whakapaipai o te Ao Hou
i waihotia iho nei, ae, maku ra i tenei ra, hei kino maku
hei pai maku Te whaiaipo ra o te Rau Tau Hou! Me
utu koia te pai ki te kino ? Otira i roto i enei ra o te
maramatanga na reira ka inoi atu matou ki Te Kaihanga
kia tukua mai te kaha kia matou ki te whakatuputupu i
enei tikanga hei painga mo matou me a matou tamariki
me a matou mokopuna, a kia manaakitia hoki koutou te
hunga na koutou nei i whakato iho enei kakano papai ki
tenei marae. Kotahi ake te iere a Ngati Hineuru " Hui
e ! Taiki e !"
Na te Pou Tokomanawa o to koutou Tupuna Whaea.
Te Rongopai.

Oketopa, 1, 1922TE TOA TAKITINI
Nga Mahi Ahuwhenua.
(Continued.)
(3.)  Te Whakatipu Mangolds.
E ki ana nga tohunga o te iwi pakeha ko tetahi
tenei o nga tino kai hei whangai i nga kau miraka. Ko
tona wa whangai ko Akuhata ahu atu ki te timatanga o
te raumati, ara, ko te wa tonu tena e whanaunau ai nga
kuao a nga kau miraka, e rokohanga ai hoki e he ana te
karaihe me etahi atu otaota, No te momo i te korau nei
te mangolds, kei nga more te kai. Ko te mahi o te
whenua hei tipunga mo tenei kai, kia moata te parau i te
whenua.ka tapatapahi, ka rakaraka. Kana e waiho roa
te whenua, me takataka tonu te rakaraka i runga hei
whakangawari, hei patu i nga taru. Kaua hoki e ware-
ware ki te whangai i te maara ki te maniua (manure.)
Ko te whakaatu a nga tohunga a te Kawanatanga ko te
tino maniua kia 5cwt. (e rima rau e ono tekau pauna tai-
mahana) ki te eka kotahi. Me whakaranu rite tonu enei
maniua, .ara, "basic super," "basic slag," "bone meal,''
kia rite tonu o ia momo o ia momo—a ka rui tahi i ena i
te wa e ruia ai nga purapura. Hei muri ka rui ai he tote
(coarse salt) ki runga ki te maara kia 4cwt. i te eka. Ko
te kai pirangi rawa tena a te mangolds he tote.
Ko nga rarangi kia rua putu tae atu ki te rua putu
e wha inihi te tatahi, kia watea ai he haerenga mo te
karawhaea, mo te ho, mo era atu rakau ngaki toto. Kia
wha kia rima pauna purapura ki te eka. Ko te uaua o
tenei kai ki te mahi kei te wa e tiuu ai ka tahuri ki te
takirikiri i etahi o nga tipu kia mahorahora ai nga mea e
whakatoea, ko te ngaki hoki i nga taru. Me ki me penei
ano i te mahi kumara nei ka tika ai. Ko te marama tika
hei ruinga mo ona purapura ko Noema. Ko tona mara-
ma hauhake ko Hune. Ka hauhake ka whakaputu ki
tetahi wahi o te maara, ki te wahi ranei e mama ai te
hari atu ka whangai ki nga kau. Kaore e uhia nga pu-
tu, engari mehemea kei nga whenua nui te hukapapa e
pai ana kia tapatutia. Kaua e whangaia tatatia ki nga
kararehe kei pa he mate, engari kia hipa rawa te mara-
ma. Ara mehemea no Hune i hauhaketia ai hei tetahi
marama ka whangai a tae noa atu ki Oketopa. Ka ora
nga kau e rua-tekau i nga mangolds o te kotahi eka mo
nga marama e toru, mehemea i pai te hua e te maara.

6\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_Oketopa 1, 1922
(4.) Paukena (Field Pumpkins.)
Ko enei korero mo te momo paukena e whaka-
tipuria ana hei kai ma te kararehe. Me  pera ano te
mahi o te whenua me te mahi mo te mangolds. Ko te
wa pai hei whakatokanga hei nga ra whakamutunga o
Oketopa ahu atu ki waenganui o Noema, Ko te tatahi
o nga rarangi kia ono putu tae atu ki te waru putu, a i
runga i te rarangi kia wha putu tae atu ki te ono putu te
tatahi o nga puke. Kia toru nga kakano e whakato ki
te puke ka kapunga ai he maniua ki runga, hei nga ma-
niua e rite ana mo te korau (root-manure) He pai nga
wahi ruru i te hau hei maara paukena. Ki te kore me ono
he kaanga (maize) ki te taha hau, kia wha putu kia ono
putu ranei te whanui o te para e whakato ki te kaanga,
a ka ono ai ano he kaanga ki waenganui o te maara kia
rua tiini pea te tawhiti mai i te para tuatahi, kia pera
ano te whanui o te para. He :kai tere te kaanga ki te
tipu, ko nga kaanga hei whakaruru hau mo nga paukena.
Ko te ngaki toto o te maara paukena ma te kara-
whaea hoiho tonu mo nga maara nunui, ma te ringa ta-
ngata mo nga maara ririki. Ko nga puke ia ma te ringa
tangata e whawha. Ka haere tonu te ngaki toto a toro
noa nga kawai o nga paukena, a kore noa e puta te ka-
rawhaea i waenga o nga awa. I nga wa maroke he mea
pai te whakamakuku i nga puke ki te wai, kia ngoto ai
te tipu a nga paukena. He pai hoki te pungarehu hei
whakawairakau i nga puke.
Ka kapi te eka whenua i nga kakano e rima e ono
ranei pauna taimaha. Ko nga paukena i whakatokia
i a Oketopa ka rite hei whangai ki nga kararehe i a
Aperira.
£ korero ana te tohunga a te Kawanatanga he kai
pai tenei hei whangai ki te reme hipi. Ina tetahi o ona
korero. Ko Piripi te ingoa o tetahi pakeha i whangai i
ona reme e rua-tekau ki te paukena, timata i nga ra
whakamutunga o Maehe. Ko te wahi i tu ai nga reme
nei he hawhe eka. Ko ta ratau kai he paukena anake,
kaore he wai, engari i hoatu ano he hei (hay) e 2cwt.
i roto i nga marama e toru me te hawhe. No te 15 o nga
ra o Hurae ka nukuhia aua reme ki tetahi patiki karaihe
kua momona katoa. I te nukuhanga ai ia ratau ki te pa-
tiki karaihe ka konohi tonu mai ki te paukena. Ki te

Oketopa 1, 1922TE TOA TAKITINI                                  7
pai te whenua ka tae ki te IO tana paukena i te eka, a
ka ora i tena eka nga hipi e 80 mo te kotahi marama.
Me whangai tonu ki roto ki nga patiki, ma te huuka ma
te kaheru ranei e wahi te paukena, ka waiho i kona toha
ai. Ka tae ana ki te 20 eka paukena o tetahi paamu ke
ora tonu te 1,000 hipi i te makariri, ina ra i Aperira taa
noa ki nga ra whakamutunga o Hurae. I muri i tena me
te mangolds e whakatutuki ki te wa katikati hipi. Ha
pai kia whakamatauria tenei kaupapa e nga tangata
mahi hipi, miraka kau ranei o te iwi Maori, hei whaka-
ranea i nga eka whenua. Kia pai hoki nga taiapa kei.
kainga ketia e te poaka nga paukena.
(Taria te roanga.)
He Kawanga Whare.
Te Komiti mo nga Mea Maori i Poneke.
No te tau 1919 ka oti te kupu i te Komiti i whaka-
turia e te Paremata hei whakahaere i nga mahi o te
Whare Paremata hou, kia whakairotia te ruuma o te
Komiti mo nga Mea Maori. Ka tukuna te mahi ki tetahi
Komiti iti, ko ona mema ko Te Herihi, Minita mo te
Taha Maori i taua wa, ko Apirana Ngata, mema mo te
Tai-rawhiti me Makitanara, o te Museum i Poneke. Na
Apirana i tono kia tukuna taua mahi kia Te Arawa. No
te wa i tae mai ai te Piriniha ki Rotorua ka tae nga
rakau ki Rotorua, a na Te Kiwi Amohau, na te Ngaru
Ranapia me o raua ropu i whakairo, i mahi nga tukutuku
me era atu mea katoa mo taua ruuma. I haere iho a Te
Kiwi raua ko Te Ngaru ki Poneke whakaotioti ai.
No tenei marama ka whakaarohia kia tomokia taua
ruuma e te Komiti, a ka tono nga Mema Maori kia tuku-
na ma te Arawa ano e tomo tona whare i whakairo ai.
No te 23 o nga ra o Akuhata ka kawaia te whare nei. Ko
o te Arawa i tae mai ko Te Kiwi Amohau, ko Mita Tau-
popoki, ko Te Naera Houkotuku, ko W. K. Wihapi, ko
Timi Maaka, ko Te Hira Rangimatini. I manaakitia
ratau e te Minita Maori e te Tiamana o te Paremata katoa
Katahi ano hoki ka rangona te karakia Maori, te haka,
te ngeri e haruru ana i nga araroa o te Paremata. He

TE TOA TAKITINI.Oketopa I, 1922
nui nga mema o te Paremata, nga upoko o nga Tari
Kawanatanga, nga pakeha rangatira o Poneke i hui mai.
Na nga kaumatua o te Arawa i wewete nga tapu o ona
whakairo, i karakia te karakia o te waere, te kawa, te
toki, te takapou. No muri ka whakatuwheratia e te
Minita Maori te taha pakeha, na ka hoatu e Te Kiwi te
ki o te ruuma ki te wahine a te Minita, a na taua wahine
i takahi te paepae o te mama, i tomo hoki, i whakanoa.
No muri ka hu: te Komiti, a na te Arawa nga take tua-
tahi i whakahaerea i te aroaro o te Komiti. E tika ana
hoki, na ona tohunga hoki i kiia ai he whakairo ano kei
roto i te Paremata. Me tino taonga tenei, e whai ai nga
ope manuhiri e tae ana mai ki Poneke kia kite, hei ki ma
ratau mehemea i mahia nga ruuma nunui tonu o te Pare-
mata ki te whakairo tera ke atu te whakamiharo. Ae:
taihoa pea ka taea.
I takoto  hoki te  hakari   a  te  Komiti mo nga Mea
Maori ki roto i te whare kai o te  Paremata, ka hui nga
mema   o  nga  whare  e rua, me te Arawa, nga Tiati o te
Kooti Whenua Maori, me etahi atu.  Ka tu te Pirimia me
te Upoko o te Apitihana ki te whakanui  i  te Iwi Maori.
Ko Wihapi nana i whakautu, muri iho ko Tau Henare,
mema o te Tai-tokerau.    I whiriwhiria mana e whakautu
te taha ki nga mema Maori, ko ia hoki te mangai o te iwi
nona te wahi  i  u  tuatahi mai  ai  nga   tikanga pakeha
katoa ki te motu, te pu, te paipera, te tupeka, te waipiro,
a i hangaia ki Waitangi te Tiriti nana i whakakotahi te
iwi Maori rae te iwi  pakeha.    I runga  i te tono a nga
mema   pakeha   ka  whaikupu hoki a Ta Maui Pomare,
raua ko Apirana Ngata, he tautoko i nga korero a Tau
Henare.
Ko te whakatuwheratanga tenei i te Komiti mo nga
Mea Maori, koia nei ki te tirotiro i nga take Maori katoa
o nga motu e rua, e tika ai kia kiia ko taua Komiti te
Paremata mo te Iwi Maori.
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

9TE TOA TAKITINI.                  Oketopa, 1, 1922
Te   Peehi
(ELSDON BEST)
Ahakoa he pakeha, me ki ko Te Peehi (Elsdon Best)
te morehu o nga Kaumatua Maori e ora nei, notemea kei
runga noa atu tona matauranga ki   nga   tatai   korero   o
nehe , o Aotearoa nei, o te Waipounamu o Whare Kauri
ka hoki whakamuri atu ki nga moutere i heke mai   ai   o
tatau tipuna.    Kua ngaro nga  whare-kura,   nga  whare-
wananga, otira ko nga maramara kupu o ia   waka   o  ia
waka, kua kohikohia e nga tangata penei   ia  Te   Peehi.
Ko ratau kei te tuhonohono i nga Kawai motumotu o nga
whakapapa, o nga tikanga, o nga karakia e  mau moke-
moke nei i a tatau.    Kua noho mai ko ratau hei tohunga
hei pupuri i nga   korero  onamata.    Na   kei  te  whaka-
pukapukatia ena mea, kei te tuhia nei taonga ki roto ki
nga whare-wananga o te iwi pakeha. Kaore ranei e ahei
ma tatau e awhina, ma tatau retain wahi   moni   hei   ta   i
nga pukapuka a nga tohunga penei i a Te Peehi ? Kaore
he tohunga o te Maori hei tuku i enei momo korero ki to
muri reanga tangata Me ahu ratau ki roto ki nga whare-
wananga o te pakeha kimi ai, mehemea ia ka  whaiti   ki
te pukapuka.
WHANGARA-MAI-TAWHITI.
Ka moe ra a Paikea i te tamahine a Te Whironui,
ia Huturangi, ka noho ki te Roto-o-tahe, i waenganui o
Uawa o Whangara, ka hangaiai e ia a Tatau-o-Rangiriri
hei pa mo ona matua hungoi, mo Te Whironui raua ko
tana wahine ko Araiara. Ka tikina nga wahie, he puriri
ara he kauere, hei wahie mo nga kaumatua ra. Waiho
tonu hei whakatauki " Nga motumotu o te ahi a Whiro-
nui."
Katahi ka whakatika mai .1 Paikea, noho rawa mai
i Whangara. I te harenga mai ka tae mai ki Koutu-a-
moa, ki torouka ka hangai mai te titiro ki Whangara,
katahi a Paikea ka whakaatu i nga ingoa o tona kainga
i haere mai ia i tawahi. Ko te take hoki tera i haere
mai ai, he kimi i Whangara. Ka ki a ia ki tona ope,
"Ko Pakarae tera, ko Waingutu tenei, ko Tokakuku
tera, ko Rangitoto tenei ko Te-uhi-a-Irakau tenei, ko
Pukehapopo tera, ko Waipaepae tenei, ko Te Ahirara-
riki tenei, ko Whakakino tenei, ko Tutapuninihi tera, ko

10\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_Oketopa, 1, 1922
Tahatu-o-terangi tenei, ko Te Waruhanga-a-hine tera,
ko Pukehore ko Te Rerenga tera." Ka ki ano a Paikea
"Ko nga ingoa tenei me te ahua ano tenei o taku kainga
ko Whangara tonu ano tenei, kotahi rawa te he, ko Wai-
omoko he rere whakatuara i Pukehapopo. mehemea kia
rere i Te Ahirarariki penei ko Whangara motuhake
tenei." Ka mea ano ia "Otira ko Whangara tonu ano
tenei." Katahi ano ia ka haere ki Whangara noho ai a
mate noa iho ki reira; kawea ana ki roto ki te ana
takoto ai, waiho tonu iho hei toma taua ana, huaina ana
te ingoa "Ko te Ana-o-Paikea" a tae noa mai ki tenei ra.
He kuatau no Paikea ki te whenua i heke mai ai ia
ka kimi nei i Aotearoa nei i te wahi e mau ariari ana te
ahua ki taua Whangara-mai-tawhiti. Ko nga uri ia a
Paikea kaore i hoki whakamuri ki te kimi i nga tapuae
o to ratau tipuna, ara pea kei te korero ra i whakakau
mai i te tipua, i te tahito, i te taniwha.
Tena noho nei ka tae mai ki nga tau o te pakanga
ka taha ake nei, ka tae mai te ope hoia Maori o Tahiti.
Ka noho taua ope i Poneke, e tatari ana ki te waka hei
whakawhiti ia ratau ki etahi o nga moutere i raro o te
Wiwi. Ka tutaki a Te Peehi (Elsdon Best) ki etahi o
taua ope, ka patapatai i nga korero o to ratau na whenua
Ka puta i taua ope nga ingoa wahi kei reira. Kei Tahiti
tetahi moutere ko Taha'a a te ingoa ki to taua nei reo ko
Tahanga. Kei reira enei ingoa a Tikirau, a Whangara,
a Titirangi, a Pukehapopo, a Pikopikoiwhiti, a Rangi-
toto, a Waione, a Whitianga, a Tangihanga, a Rakaihi-
kuroa. Kei etahi atu wahi o Tahiti enei ingoa a Wha-
ngaparaoa, a Hikurangi. Ko Pukehapopo he puke kei
te taha moana : ko Rangitoto he ingoa moutere kei Ta-
hanga, a he ingoa no tetahi puke. Ko Hikurangi hoki
te ingoa o te puke i piki ai nga morehu i te Tai-a-
Ruatapu. Kei reira ano pea etahi o nga ingoa e tapa-
tapaina nei ki etahi atu wahi o te Tai-rawhiti. Kei reira
nga tapuae o o tatau tipuna.
HINOTA O AKARANA—Kua whakaritea e Te
Pihopa o akarana hei te Paraire te 13 o nga ra o Oke-
topa ka tu ai te Hinota o te Pihopatanga o Akarana,

Oketopa 1, 1922\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI11
Etahi Whakatauki Maori.
I. Mo runga i te kaha ki te Mahi.
1. He tangata momoe, he tangata mangere, e kore e whi-
whi ki te taonga. (A sleepy-headed lazy fellow
will never possess riches.)
2. Mauri mahi !   Mauri ora.    (The industrious liveth.)
3. Tama tu, tama ora; tama noho, tama mate kai. (The
working Chieftain flourishes, the idle Chief gets
hungry.)
4. He kai na te tangata, he kai titongitongi kaki; He kai
na tona ringa ake, tino kai, tino makona. (Food
from another, is little and stinging to the throat;
food of a man's own getting, sweetly eaten and
satisfying.)
5. He panehe toki ka tu te tangi taki kai. (A little axe
well used brings plenty of food.)
6. Takoto kau ana te whanau a taane. (The children of
Taane are lying prostrate. The maara is cleared
for planting)
7. Anei te ringa tango otaota ! (Here is the hand that
roots out the weeds.)
8. He mate kai e rokohanga, he mate anu e kore e roko-
hanga. (Hunger can be remedied, not so the chill
of death.)
9. He toa taua; ma te taua he toa piki pari ma te pa ri;
he toa ngaki kai ma te huhu tena.   (The hero dies in
fight; the   precipice-climber by  a fall;   but   the
cultivator of food by worms (old age.)
10. He toa pahekeheke te toa taua; tena ko te toa mahi
kai e kore e paheke. (Slippery is the fame of the
warrior; but the fame of the "Industrious Cultivator"
will not slip.)
11. Kahore he tarainga tahere i te huarahi! (There is no
hewing bird-snare on the way.)
12. Ka mate kainga tahi, ka ora kainga rua. (One home
is danger, two quite safe.)
13. I hea koe i te ngahorotanga o te rau o te kotukutuku.
Where wert thou in the failing of the leaves of the
"Kotukutuku.)

12TE TOA TAKITINI                       Oketopa 1, 1922
14. I hea koe i te tangihanga o te horirerire ? (Where
wert thou at the crying of the horirerire ? Gerygone
flaviventris.)
15. Ko te to-kanga nui a Noho! (The abundant return
of Nohos planting.)
16. He wha tawhara ki uta, he kiko tamure ki tai. (In
land is the "wha tawhara" (fruit) the schnapper
flesh at sea.)
17. Whanatu poho ki roto, haere mai taiki ki waho; no-
hoia te whare ko te he tonu. (Inward goes the
stomach, outward come the ribs; stay inside means
disaster.)
18. Te wahie ka whaia mo takurua, te kai ka mahia mo
tau (Fire wood is sought for winter, food is labour-
ed after for the year.) Be usefully employed.
19. Te toto o te tangata he kai, te oranga o te tangata he
whenua. (The blood of man is from food, the sus-
tenance of man is from the land.)
20. He taane rou kakahi ka moea, he taane moe i roto i
te whare kurua te takataka. (The husband dex-
terous at kakahi-dragging will be slept with, and the
husband who sleeps idly in the house will be
thumped and knocked about.)

(Taria te roanga.)
He Aroha ki nga Pani—I roto i te Wira a Mrs.
Jane Tutton o Papanui, Christchurch, kua waiho e ia
ana moni hei oranga mo nga pani i te Owheniti (Or-
phanage) a te Hahi o Ingarangi, me te Hahi Presbyter-
ian. He hawhe ki tetahi, he hawhe ki tetahi. Ko te
moni i waiho ake e ia huihui katoa £11,8oo.
He Minita Hainamana—Katahi ano ko ka uru
he minita Hainamana hei mema mo tetahi o nga Hinota
o Nui Tireni. Ko tana minita ko Rev. Y. P. Lee, he
minita no te Hahi ki nga Hainamana o Poneke. Ko ia
tetahi o nga minita o te Hinota o Poneke.

Oketopa, 1, 1922TE TOA TAKITINI                                 13
TE HIRITANGA O TE WAIRUA
Tapu.
HE KAUWHAU,
NA REV. W. G. WIREMU, B.A.
Epeha 1.13 — "Me koutou hoki tumanako ana ano
koutou ki a ia, i to koutou rongonga ai ki te kupu o te
pono, ki te rongo pai o to koutou oranga : a, to koutou
whakaponotanga ki a ia, na, hiritia ana koutou e te Wai-
rua Tapu i korerotia mai i mua."
Ka kite tatou i tenei rarangi te tino hua o te  Rongo
Pai, ara te rironga o te Wairua Tapu i te hunga whaka-
pono.   Ko te tino putake tera i tono mai ai te Atua i
Tana Tama i a Ihu Karaiti ki tenei ao, kia tuku atu ai ia
i a ia ano ki te mate hei utu mo nga hara o te ao, a kia
whakapaingia ai te ngakau o te tangata hei  nohoanga
mo te Wairua Tapu hei oranga mo te wairua me te hine-
ngaro me te tinana o te tangata.    E   ki   ana te   rarangi
nei, ko te tangata kua riro i a  ia te Wairua Tapu kua
whiwhi ia ki te wahi tuatahi o nga taonga mo tatou. Ka
tae tatou ki te wa o te whakaarahanga o te hunga mate,
katahi tatou ka whiwhi ki te tino painga o enei taonga
mo tatou, ara ki te tino ora mo te wairua me te hine-
ngaro me te tinana.    No te mea  e  ki  ana  te Karaiti,
"Koia ano te Aroha o te Atua ki te Ao, homai ana   e  ia
tana Tama kotahi; kia kahore ai e ngaro te tangata e
whakapono ana  ki  a   ia, engari  kia  whiwhi  ai  ki  te
oranga tonutanga."    (Hoa. 3.16) No reira e ki ana te ra-
rangi nei;—"ta koutou whakaponotanga ki a ai, na, hiri-
tia ana koutou ki te Wairua Tapu i korerotia mai i mua:
ko ia nei te wahi tuatahi o nga taonga mo tatou."
Na, kei te mohio tatou ko te kupu e kia nei ' hiritia
ana ' he kupu pakeha mo te tohu o te rangatira e meatia
ana ki runga ki tetahi mea. A ki te ata tirohia nga
wahi karaipiture e korerotia ana taua kupu, ka kite ta-
tou he tohu te kupu nei mo etahi mea nunui e* toru.
(1) He tohu tenei mo tetahi mahi hoko kua tino oti rawa
te utu. (2.) He tohu ano tenei mo tetahi meatanga a te

14TE TOA TAKITINI                      Oketopa 1, 1922
rangatira kia kaua rawa eputa ke. (3.) He tohu tenei
kua waiho te mea i hiritia hei taonga hei kai mahi ranei
ma te tangata nana i hiri. No reira me whakaa-
roaro tatou mo enei mea etoru :—
HEREMAIA 32, 9-11.—Ka kite tatou i  konei  te  ko-
rero mo te hoko a Heremaia i tetahi  whenua.     E  noho
ana nga hoia o Papurona ki taua whenua  hei whawhai
ki nga Hurai i Hiruharama; a i hiahia a Heremaia ki  te
tuku i tetahi tohu  ki  a   Terekia   kingi   o  Hura  etino
whakapono ana ia e haere mai ana nga ra e whakaora-
ngia ano to ratou pa i te ringa o  te  kingi  a  Papurona.
Na reira i mea ia kia hokona taua whenua mana, e noho
ana nga hoia o Papurona i taua wa ano.    Ne e ki ana te
rarangi nei, ''katahi ka hokona e ahau te mara a  Hana-
meere tama a toku matua keke, tera i Anatoto, paunatia
ana e ahau te moni mana, tekau  ma  whitu nga  hekere
hiriwa.    Tuhituhi rawa ki te pukapuka e ahau, hiri rawa
me te whakatu ano i nga kai titiro."    Ko taua  hiringa i
te pukapuka nei, te tohu ki nga tangata katoa kua oti ra-
wa i a ia te utu mo nga whenua.    Waihoki  te   tukunga
iho o te Wairua Tapu ki runga ki nga tangata whaka-
pono i te ra o te petekoha, i nga  ra  katoa  ano hoki  i
muri iho, he tohu ra te atua kua tino oti rawa te utu  mo
nga hara o te ao i te matenga o tana Tama i  runga  i te
ripeka.    E ki ana a Paora (2 Kor. 5 2l)—"Ko ia nei  ki-
hai i matau ki te hara, meinga ana ia hei hara motatou,
kia meinga ai tatou ko te tika a te Atua i  roto  i  a  ia."
E ki ana ano a Ihaia (53,6) "tatou katoa  ano  he  hipi  i
marara ke,i kotiti atu ki tona ara, ki tona ara; na Ihowa
ia i mea kia tau iho ki a Ia nga he o tatou katoa."   Ae
i mate ate Karaiti mo nga hara o tatou  katoa; a ko te
kupu whaka mutunga i karangatia e ia i a ia e iri ana  i
te ripeka koia tenei'—"Kua Oti" ara kua oti rawa i tona
matenga te utu mo nga hara o te ao. Me i kore tona ma-
tenga i whai mana hei utu mo nga hara katoa o te ao,
kua kore te Karaiti i  whakaarahia  i  te  mate   Engari,
i whakaarahia ia i te mate, i kake atu ia ki  te  rangi,  i
noho ia ki te ringa matau o te Matua, a i tukuna iho  te
Wairua Tapu ki runga ki nga tangata katoa a whakapono
ki a ia, hei tohu ma te Atua mo te otinga  o te  murunga
hara.
(Taria te roanga.)

15\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_Oketopa. I.
TIRITI   O WAITANGI.
He whakaahua tenei no nga tohu a nga Kaumatua
kei te Tiriti e mau ana. Koinei hoki etahi o te 500 i
haina. Kei te pukapuka wehe te 500 e mau ana. Tu-
kuna mai te 2/-- Kua oti inaianei te perehi. Kei muri
tata i tenei nama o Te Toa Takitini ka tukuna atu te
Tiriti ki nga tangata kua taemai net a ratou 2/-.
Waitangi, February 6, 1840.
Kawiti, Tirarau, Pomare Kiore Heke, Hori Kingi, Whare-
rahi, Tamati Pukututu, Hakiro, Wikitene, Pumuka, Marupo,
Te Tau. Rewiti Atuahaere, Wiremu Hau, Kaua, Tona,
-Mene.   Tamati   Waaka Nene,   Matu  Huka,   Kamera   (Kai-
eke).   Warau,  Ngere, Patuone Eruera Maihi, Paora Noho-
•r:;'t.?'ii.'.u. .Iit;hr. Kaitara   Wiremu   Kingi,    Taura.   Taurau,
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 1/9 patara.

16TE TOA TAKITINI.                 Oketopa, 1,1922

Waipatu Whare-Karakia—Ko te mapi (plan) o te
Whare-karakia mo Te Waipatu na te Pihopa tonu i mahi.
Ka nui te pai o te ahua mo taua whare. Ko te whare tua-
tahi tenei i hanga ki te kohatu i nga rohe Maori o tenei
takiwa. Ko te utu kaore ano kia tuturu noa. Engari kei
te mahi tonu nga morehu o Te Waipatu me o ratou
huanga i etahi huarahi e puta mai ai he moni, Ko te
whakaaro tuatahi i tenei tau mo te taonga nei na Te Wa-
ha Pango e £20, no muri mai na Panapa Tuari e £5. No
muri mai na Tuahine Renata e £30. No te timatanga o
te marama nei ka tu te Toa Hokohoko a nga tangata o
Te Kohupatiki hei awhina mo taua take, ka puta nga
moni e £40. I muri mai i tena ko te po ngahau a nga
tangata o Whakatu ka puta nga moni £13. No te 28 o
Akuhata nei te po ngahau a nga tangata o Omahu, Mo-
teo, Waipatu me Te Kohupatiki ki Nepia. Ko nga to-
enga moni e£25. No te 9 o Hepetema te ra hokohoko a
Te Waipatu ki Hehitingi. Nga moni i toe mai e £41.
No muri mai ka tu he mahi ngahau ki te whare-kura i
Pakowhai. Te hua o tera mahi e £9. I muri iho he nga-
hau ki Whakatu. Te hua e £8. No te 26 o Hepetema
te pokangahau ki Hehitingi. Te toenga moni e £40. Na
te kaha o te ropu ki te kuhu haere ka taka mai tenei
moni nui, tata ki te £200 i enei wa uaua o te kitea o te
moni.Kanui te whakamihi a ki koutou e mau mai na tena
i tana rourou, tena i tana rourou. Te Toa Takitini, kia
ora koutou katoa.
. He Tokotoko hei Aroha.—Kua tuturu te whakaaro
o nga Pihopatanga o Nui Tireni ki te tuku i te tetahi to-
kotoko hei aroha ki te Atipihopa. Te wahi ma nga Maori
hei te pounamu. Ka rongo nga Maori o Te Waipounamu
ka tae ratou ki ta ratou papapounamu ka tapaea atu ki te
Komiti i Christchurch Ko te pounamu i hiahiatia ai he mea
paku noaiho. Kia ora nga Maori o Te Waipounamu mo
to ratou kakama. Ko te utu o te tokotoko nei tera e tae
ki te rua rau ki te toru rau pauna ranei. Mehemea he
whakaaro to etahi o te iwi Maori kia uru ki tenei tikanga
tukuna atu te aroha ki to koutou Minita, a mana e
tuku mai ki te Hekeretari o te Pihopatanga.
HART & Co., Printers. Hastings.