te Toa Takitini
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta "Te Toa Takitini " Box 300, Hastings.
NAMA 14HASTINGS         HEPETEMA 1, 1922
Te Pooti Mo Te Ingoa, o Te Pepa.
KANUI te whakamihi atu o ta koutou tamaiti ki
ona rangatira maha o ia marae o ia marae mo
to koutou whakaaro nui mai ki a ia i te wa i ki-
mihia ai he ingoa tuturu e te motu katoa mo te
tamaiti nei. Huihui katoa nga reta i tae mai
221. I runga i te tono mai a Ngapuhi me te Tai-
rawhiti kia kaua e tere te kati i te ra pooti i te he o nga
meera ki o ratou takiwa, waiho ana te pooti kia puare
ana tae noa ki tenei re 29 o ngara o Akuhata nei. Kua
tae katoa mai nga pooti inaianei a kua taua katoatia.
Ko te whakatoputanga tenei o nga pooti :—
TE TOA TAKITINI, 82.TE RONGO PAI, 9
TIRITI O WAITANGI, 63.TE KUKUPA, 6.
HOKOWHITU-A-TU, 12.MAUI, 6.
Ko etahi a nga ingoa he 5 he 4 hoki iho ki te kotahi
Kua nui nga whakamarama mo nga ingoa nei, no reira
kaore te Etita e whakaapiapi i nga wharangi o te pepa
kei kore e whai ruuma mo nga korero hou. Heoi kia ora
katoa koutou i tukutuku mai nei i a koutou ingoa. Ko
nga tangata enei i waimarie ki te tapa i te ingoa i wiini
i te pooti: - Rotia Hone, H. Tiopira, Canon Pahewa, Ta-
whanga Eruera, Horomona Himiona, Keepa Winiata,
Mihaere Tamaiwaea, W. Maihi Ereatara. Ko te rima
tau hei rerenga atu mo te pepa mo te kore utu, ka wahia
kia koutou toke-waru, ara e waru marama a Te Toa Taki-
tini e tu ana ki o koutou marae kaore he utu ki a koutou.
Kia ora koutou katoa.

TE TOA TAKITINIHepetema, 1,
He Aha Te Reo Pai mo te Rau Tau Hou
O nga tikanga huhua a o tatou matua,  a  o tatou
tupuna e tika nei kia puritia e tatou, ko nga whakatauki
etahi  o nga mea tino tika notemea he  nui  nga  ku-
pu nga pou korero hoki mehemea ki te hoatu te kupu
whakarite te whakatauki ranei e tika ana mo taua kupu,
mo taua pou korero ranei, nui ana mai te tatai o te ko-
rero.   He tumanako no te ngakau kia. waiho enei tu ko-
rero e te hunga e tupu ake ana hei mea whaka-wai-rakau
i nga kupu i nga pou korero ranei e whakahaeretia ana
e koutou,   Ko te mahara ihe i tuhia atu ai me kore  kou-
tou e tirotiro iho a ka hoatu ka waiho hei tikanga korero
ma koutou i nga takiwa korerorero. Aha koa ra uaua te
whakapuaki e te ngutu, te whakaaro ranei e te ngakau i
tenei wa, kei te haere mai te takiwa e mama ai.     I roto
i nga ra o te rapu i te Matauranga (Education) kaore ta-
tou i te matau ki te takiwa e piki ai tetahi o koutou ki te-
tahi turanga teitei hei tangata  nui mo te iwi  hei tu i
waenganui i a koutou me te iwi Pakeha hei reira ka  ki-
tea te pai o te mau o nga korero whakatauki hei wani i
te kupu, hei whakatu-tama-tane i te pou korero aha koa
pakeha aha koa Maori, ka wana tonu te tu o te tahu ko-
rero.   Ka kitea hoki i runga i te tatai o te korero a te
tangata te momo o taua tangata i roto i nga ropu o te
hunga matau. Ko etahi o tatou e tika ana kia tu i runga
i nga turanga korero mo te iwi (Public Service.   E  tika
ana aua tu tangata kia tino matau ratou ki te whaka-
takoto i nga kupu reka me nga kupu matauranga hoki
hei karo i te whakaaro o te tangata a ko nga tangata he
nui to ratou matau ki nga whakatauki me eraatu tu kupu
hei whakaatu i te ahua o te tu o ona whakaaro  ko  ena
nga tangata e tino nui te tirohia e te iwi ke mehemea ra
ia he wa marama, na reira ki taku nei whakaaro he mea
pai te manaaki i nga whakatauki a o tatou tupuna, aha-
koa ra he reo no ratou i whakaputaina i roto i te whaiti-
tanga mai o ratou whakaaro engari na kona hoki i kitea
ai te reka o aua kupu.   I te mea hoki kei te whaia e ta-
tou ko te matauranga o te pakeha i tenei ra, he mea pai
ano hoki kia whakawhaititia  atu e  koutou nga  kupu
Maori ki roto i nga huarahi maha o te matauranga pa-
keha hei whakaatu haere ano i roto i o koutou turanga
"Ropu Matauranga" ko a koutou kupu whaka-wai-rakau
i nga kupu matauranga me nga whakaaro matauranga e
whakapuaki ana i haria mai ano e koutou i roto i nga

Hepetema, 1, 1922\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_3
kupu me nga "Whakatauki a o koutou tupuna." He Toa
Takitini ra tenei i runga i nga Tatai Korero. Na reira
manaakitia i runga i te tuku mai i nga korero i takea mai
ainga kupu whakatauki kei o koutou marae e pukai ana
Nau ko te rakau, naku ko te rakau ka whati te hoa riri,
a, mau hoki ko te rourou, maku hoki ko te rourou ka ora
te manuhiri tua-rangi, ara a koutou tamariki me a kou-
tou mokopuna e takatu nei i o koutou marae maha, hei
hapai i te ingoa me te mana o o ratou tupuna ka mene ki
te po. Ko te whakamau atu o te tumanako kei a kou-
tou. Ko te ngakau ia kei te takare ake ki nga ra kei
mua.—P.H.T.
(Taria te roanga)
He Oranga mo Te Pepa.
Takurua Tamarau 10/-; Major Tunuiarangi 19/6; Illott's 16/9;
Kako Pohe 6/-; Rev. P. Temuera 10/-; Hoani Keriti 8/-; Hori King 6/-;
Rev. A. A. Chisholm 7/6; N. T. Taurere 8/-; Matenga Taihuka 13/-;
Matenga Waaka 10/-; Mrs Anderson 10/-; C. Durie 20/-; W. Erueti 20/-
Morehu Turoa 20/-; Pene Heihi 20/-; Huta Park, W Ratapahi, Hehi
Rapihana, Ernest McLeod, Eramiha Tipene, Horiana Kiwhi. Rakei
Kingi, Heta Wawatai, Ata Tatia, Wi Te Kauwako, Hoani Tutu Te
Whaiti, Arapata P. Te Maari, Rev. F. Spencer, Heemi Tohu, P. N.
Raihania, Turei Maki, per E. Peene—Taane Hauraki, Maitaranui, Hori
Hiakita, Te Amoroa Te Hira, per P. Ngata—Renata Pohatu, Renate
Ngata, Paaka Turei, Henare Pereto, Eru Kemara, Wi Tootu 6/6 each
Ki ora koutou e manaaki mai nei.       Me penei nga reta.
Te Etita—Box 300, Hastings.
Tiriti o Waitangi Pakapuka.
He 2/- ta enei kua tae mai.—Kingi Huriwaka, Mita Tuhuruhuru,
Hoori Reweti, Rotia Hone, Panapa Tuari, Tamati Pewhairangi, Huta
Park, Poihipi Te Kume, Daniel Campbell, Wikiriwhi Te Tuahu, Ruka
Paati, Wiremu Peihana, R Shepherd, Hoone Hare, Tupara Tamana,
Hoori Tane (2), Hauwai, Tiakiwa, Te Maitaranui Rangiaho Pouwhare
Te Rihitoto Nikora, F. Smith, W. Ratapahi, D. P. Hawiki, Ngapua Pi-
ripo, Whata Karaka. Matekino Hauraki, W. R. Pestell, H. Tuterangi,
E. McLeod, Mika Te Tawho, Peti Matehe, Hoani Keriti, Paratene Nga-
ta (5), Hekera Ponga, Hami Tawaewae, Rev W. G. Williams, Hurinui
Apanui, W. Wirihana (2), N. Taurere, Rev. E M. Eruini, Te Tuhi
Heretini, Karaitiana Poi, Wiki Tupe, W. R. Kerehi, Hone Rameka,
Peri Rini Matia, Tohi Pirika, Turei Heke, Eramiha Tepene, Amoamo
Te Riaki, Ngakau Aori, Paora Pene, Turei Maki, Hone Ngata.

TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_Hepetema, 1, 1922
NGA NEHU TUPAPAKU.
Kanui nga raruraru kua pa mai ki nga tangata o
Heretaunga mo te ahua o te nehu o o ratou tupapaku.
Kua kore i whakaaetia he kawhena, engari me matua tae
atu he tiwhikete a te Takuta whakaatu i te mate, ka riro
mai ai he kawhena. Kei nga tupapaku kaore nei he ta-
kuta i kite, nui atu te raruraru.
Kua tukuna he reta e te Etita ki a Apirana Ngata
mo tenei take Kei te kimihia mai e ia inaianei te tikanga
o tenei whakahaere hou a te Kawanatanga, me tana
whakaatu mai katahi ano ia ka rongo ki tenei whaka-
haere, me tana mohio kei te kuare katoa nga rohe Kau-
nihera ki tenei tikanga.
Kua tae te Etita ki te Tari o te Kai-rehita o nga
Tupapaku i Heretaunga nei, a kua whakaaturia mai te
reta a Te Kawanatanga ki a ia. E penei ana nga korero
—Kei te hanga he paeroa hei whakauru ki roto i nga
whakahaere i raro i te mana o nga Kaunihera Maori ara
" Ki te mate he tupapaku, a kaore he takuta i kite i taua
turoro, ma te Komiti marae e tirotiro te ahua i mate ai
taua tupapaku, ara te ahua o te mate, te roa e mate ana,
nga whakahaere i runga i te tupapaku, nga ingoa o nga
tangata i eke ki runga i te tupapaku, a ma ratau e tuku
mai he ripoata ki te Kai-rehita Tupapaku i tata atu ki to
ratou takiwa"
Ko te Paeroa nei he tauira kau kaore ano kia whai-
mana. Ki te kore he tiwhikete a te Takuta kei te whai
mana te Komiti Marae ki te whakaputa tiwhikete ina
tupono he raruraru mo te kore tiwhikete Takuta
He Panui Na Te Toa Takitini.
"He huruhuru te manu ka rere." Kua huri te
tau tuatahi o te pepa e rere atu ana ki te nuinga o kou-
tou. No reira ka inoi atu kia arohatia mai ta koutou
taonga. Ko te ture, me matua tuku mai te moni ka rere
atu ai ta koutou taonga.
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

Hepetema, 1, 1922\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI
Nga Mahi Ahuwhenua.
Ko tenei tatai korero i tuhia hei whakamarama,
hei tohutohu hoki i etahi ahua o te mahi ahuwhenua.
He mea kohikohi mai i roto i te pukapuka e taia ana i ia
marama, i ia marama e te Tari Ahuwhenua a te Kawana-
tanga (Department of Agriculture). Ko aua korero na
nga tohunga o tera tari i tuhi hei tohutohu ki nga tangata
mahi paamu. Kei reira etahi korero maha e tika ana
kia taia ki ta tatau pepa, hei hopu mai ma nga tangata
whai mahara o ia wahi. Tena pea hoki kei a ratau
etahi korero penei hei tohutohu ki o ratau hoa Maori.
(1.)    Te hanga pou taiapa kohatu.
(Making concrete fencing posts.)
Me matua hanga he keehi rakau (mould) kia rite
ki te nui o te momo poohi e hiahiatia ana. Kia tata mai
he waea tawhito, he paipa ranei, hei whakapakari mo
roto i te kupapa—a me poroporo kia ahua rite te roroa
ki to te poohi e hangaia ana. Kia tata mai hoki he piihi
maitai, he paipa ranei, kia 3/8 inihi te rahi a me poro-
poro kia rite ki te whanui o te poohi. Hei pokapoka rua
enei hei kuhunga mo nga waea a te wa e whakaarahia
ai te taiapa. Me hanga hoki he amo hei kuhunga mo
enei maitai pokapoka rua, he patene (batten) te mea pai
ki runga ki raro hoki o te keehi, ka waitohu ai i te tatahi
o nga rua. Kei wareware hoki ki te mea i tetahi rua mo
te wahi o te poohi e tukuna ki raro ki te whenua, hei
whakamaunga mo nga waewae here i nga poohi o nga
wharua, o nga puke ranei, o nga hurihanga ranei Ko te
pokepoke o te " concrete " kia rima waahi kirikiri poha-
tuhatu nei, kia kotahi wahi "cement." Ka whakatakoto
ai i tena ki te takere o te keehi kia rua inihi te matotoru
a puta noa, katahi ka whakatakoto ai i nga waea, i nga
paipa ranei hei whakamatua. Hei muri ka uta iho ano
he " concrete" e rua inihi, ka whakatakoto ano he waea
whakamatua, a ka pera haere a rite noa te matotoru e
hiahiatia ana, ka popoki ai. Ko nga maitai pokapoka
rua ranei me panipani ki te hinu i mua o te whakano-
hanga iho, kia mania ai te takiri ake ina oti te '"con-
crete" te whakatakoto. Waiho ano e makuku ana ka
takiri i aua maitai; ka puare i kona nga rua mo nga waea
o te taiapa. Ka oti te poohi nei te hanga me waiho kia
rua marama e takoto ana, kia ata maroke pai.

6TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_Hepetema, 1, 1922
Kei te haramai nga ra e tangihia ai te puriri, te
totara, te matai, era atu rakau maha i whakatokia e te
Atua hei taonga ma te tangata ki enei motu, a tenei kua
pau noa i te ahi te kai.
(2.)   Nga rakau Whakato hei  hanga taiapa,  hei
papa whare, hei wahie.
Kei te kaha te aronui o te iwi pakeha ki tenei take
i te mea kei te kitea ake kei te whakangaro haere nga
ngahere o Nui Tireni. Ko nga ngahere e ora nei kei te
oma haere atu i ia tau, i ia tau, na te toki na te ahi i pana
kia mamao rawa atu i te tangata, kia watea ai te whenua
hei tipunga mo nga tarutaru whangai kararehe. Nawai
ra ka mahue nga pa o te tangata i nga rakau hei hanga
whare mona, i te rakau wahie hei tao kai mana hei
whakamahana ranei mona. Ara, ka wehe te tangata i
tetahi wahi nui o te ora e ora nei tona tinana i te ao. He
kuare, he titiro poto.
Kei te rongoa te tangata i tenei mate ki te moni.
Ko nga moni i hua mai i te whenua i whakawateatia ai
e ia e ona matua ranei, kei te haere hei hoko poohi, hei
hoko patene, hei hoko papa, hei hoko wahie, hei hoko
waro.
Ko tetahi o nga rongoa e kauwhautia nuitia ana i
tenei wa, ko te whakato i nga rakau e rite ana ki runga
ki te whenua o ia tangata o ia tangata. Kei te tohu-
tohu nga tohunga o tena mahi, a koia enei etahi o a
ratau tohutohu ka tukuna atu ki ta tatau pepa. Ahakoa
kei hea te paamu, kanui nga wahi o te whenua e rite ana
hei whakatonga ki te rakau, hei pa hau, hei whakama-
rumaru, hei pupuri i nga tahataha o nga awa, hei here i
nga horo, hei whakapaipai mo nga taha o nga kainga.
Ko nga rakau enei e korerotia ana e nga tohunga,
e tika ana hei whakatiri :—
(a)    Pinus Insignus, ara, pinus radiata (Monterey
Pine.)
He paina te ingoa nui o tenei rakau, engari ko te
momo ano e rite ana. He pai hei papa hanga whare,
ara mo nga wahi o roto o te whare, a e pai ana hei
hanga i nga whare o waho mo nga mahi o te paamu. He

Hepetema 1, 1922TE TOA TAKITINI                            7
rakau pai ano hei wahie. He rakau ngawari hoki ki te
whakatipu, he hohoro ki te tipu. Kei Waikato a kei te
Waipounamu kua tu etahi mira hei kani i tenei momo ra-
kau, ka wha-tekau nga tau o te whakatonga iho.
(b)    Cupressus Macrocarpa. E kiia ana he ra-
kau pai tenei hei poohi taiapa. Kia ahua
piri tonu te tu ara kia wha putu te tatahi, kia
kawhaki whakarunga ai te tipu a te rakau,
he rakau kaupekapeka hoki.
E taea ano hoki tenei me te paina te whakatipu e
te tangata, me rui a purapura, a kia pakeke ka ranga ai
ki nga wahi pumau hei tuunga.
(c)   Ko nga momo purukamu (Eucalyptus) o Ahi
tereria he maha noa atu.    Kua tirohia e  nga
tohunga nga momo e tika ana mo enei  motu
ara koia enei:—
Eucalyptus paniculata (Ironbark)
Eucalyptus eugenioides (Stringybark)
Eucalyptus regnans
Eucalyptus fastigata
Eucalyptus Muelleriana
Hei muri ake nei te nuinga o nga whakamarama
mo te ahua o enei momo rakau, te ahua o te whakatipu
me nga mahi e rite ana ma ia momo ma ia momo
(d)    Sequioia sempervirens (Californian redwood)
Ko tetahi tenei o nga rakau nunui o te ao, ko
tona kainga kei Amerika. E rite ana mo nga
mahi whare penei i te kauri i te rimu.
(e) Pseuclotsugo Douglasii (Oregon Pine). Ko
tenei rakau kua tangata whenuatia ki enei motu. E rite
ana-mo nga mahi katoa o te whare. Kua whanui te
whakatipu a nga tangata mahi paamu i tenei momo ra-
kau, he hohoro ki te tipu. I tona ake whenua i Amerika
e tae ana ki te toru rau putu te tiketike. Tena ia kei a
Te Arawa kei nga tangata, e mahi ana i nga paamu ra-
kau a te Kawanatanga i te Whakarewarewa ahu atu ki
Waiotapu nga tino whakamarama pai kia tatau mo tenei
putake korero.

8 \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_Hepetema 1, 1922
Ko te huarahi pai ma te tangata e hiahia ana ki
te whakatipu i enei momo rakau, me tono e ia he pura-
pura (kakano) i te paamu rakau a te Kawanatanga i
Rotorua. Me tuhi ki te Caretaker, State Forests, Whaka-
rewarewa.
Kei reira hoki nga tohutohu katoa mo te ahua o
te whakato, mo te marama pai hei parekereketanga i
nga purapura.
(Taria te roanga.)
NGA WHENUA TIAKI O TE TAI-RAWHITI.
Ko te patai a te Hon. A. T. Ngata mema mo te
Tai-rawhiti ki te Minita mo te Taha Maori i roto i te
Paremata.
" Mehemea e whakaaro ana ia ki te hanga ture i
tenei tau mo nga whenua tiaki o te Tai-rawhiti (East
Coast Trust Lands) hei whakatikatika i te ahua o nga
kaupapa i waenganui i nga ropu whenua i raro i te mana
o te Komihana, a hei tohutohu i te huarahi whakahaere
ma te Komihana i aua whenua ?"
Ko te whakautu tenei a te Minita Maori i te 19 o
nga ra o Hurae, 1922.
Te Honore Mr. Coates, Minita mo te Taha Maori:
"Ae: kei te hangaia e te Komihana o nga whenua o te
Tai-rawhiti he pire i runga i te kaupapa e pataia nei e
te Honore Mema hei whakatakoto mai ki te Paremata i
tenei tau. Ko nga take mo taua pire tera e pa whanui
ki nga tangata maha no ratau aua whenua a tera e whiri
whiri tahi te Komihana ratau ko nga Maori no ratau nga
whenua, kia mahi tahi ai ratau i nga take hei painga mo
aua whenua."
Ko te whakatutukitanga tenei i nga kaupapa i
whakatakotoria mai i ta matau hui ko te Komihana i te
Hepetema o te tau 1921, kia hurahia mai nga kaute katoa
o nga whenua nei, kia ata wehewehea haeretia nga tau-
maha o ia whenua, o ia whenua, a kia timata te Ko-
mihana ki te whakahaere i nga huarahi e watea haere ai
aua whenua, kia whakahokia ai ki nga tangata no ratau
aua whenua. Ka timataia te whakamama i nga papa-
kainga : ka whakawhaititia te taumaha o ia whenua o ia
whenua ki runga ki a ia ano tu tika ai. Ko te ora nui mo
enei whenua ko te taake arawhata ina whakamamatia e
te Paremata i tenei tau.

Hepetema 1, 1922\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_
TE TURE MO TE WAIPIRO.
No te Paremata ka taha nei ka whakaturia e te
Whare tetahi Komiti o nga Mema Paremata hei uiui, a
hei ripoata mai ki te Paremata i o ratau whakaaro mo te
ahua o nga ture e pa ana ki te waipiro.
No tera wiki ka whakatakotoria ta ratau ripoata
ki mua o te Paremata. Ko nga wahi i pa mai ki te iwi
Maori ko enei:—
1. Mehemea tera etahi whare whai raihana ki te
hoko waipiro e tata ana ki tetahi rori, a tera pea i runga
i te tipu haere o nga tikanga o taua takiwa ka mahue
tera rori a ka whakatakotoria he rori hou nui i tetahi
wahi e tawhiti atu ana i aua whare, e tika ana kia whi-
whi mana nga Komiti Raihana ki te whakaae kia nuku-
hia atu aua raihana ki nga wahi e piri ana ki taua rori
hou.
2. Me whakatikatika te tekiona 46 o te Ture Rai-
hana Waipiro, 1910, kia ahei ai nga  Maori   ki  te  pooti
ano mo te waipiro i nga wahi i whakataua ai e ta  ratau
pooti i mua kia kaua e hokona te waipiro  ki   te tangata
Maori.
Ko te rarangi tuatahi ka pa ki etahi hoteera kei
te takiwai o te tai-rawhiti, ka tika nei mo ratau te kupu
ra " Takoto noa Waimahuru." Ko nga huanui o te
tangata kua hikitia e te waka nei e te motoka he wahi
ke. Ka mahue nga takutai, nga ngutuawa wai, ka kono-
hi nga rori ki nga wehenga huanui, ki nga taha o nga
piriti. Na reira ka whakaarohia he pai. i te mea e tu
ana ano nga raihana hoko waipiro, kia kawea mai nga
whare hokohoko o tera kai ki te taha o nga rori whanui.
Ko te rarangi tuarua ka pa ki te rohe Kaunihera
Maori o Horouta. I whakaaetia e te Pirimia i tera tau
kia whakatikatikaina te ture kia ahei ano te iwi o Horo-
uta ki te pooti tuarua. I tenei tau kei te takoto tonu taua
whakaaetanga a kei te hangaia he pire hei whakamana
kia uru ai ki roto i te pooti e heke iho nei.
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

10TE  TOA TAKITINI.                 Hepetema 1, 1922
Nga Korero mo te Pepa
He aha nga Korero mo ta tatou pepa ? He patai
tenei ki nga tangata e tango ano i te 'Toa Takitini,' a ki
te hunga hoki e whakakeke ana ki te tango. Tenei
hoki pea etahi o te hunga e tango ana i te pepa kai te
amuamu ki te kore kai ranei o roto, ki te tangi kino ranei
o te reo, ki te moumou ranei o nga wharangi ki nga
korero tikanga kore. Na reira ka tika kia uia o ratau
whakaaro He aha a ratau korero e tumanako ana kia
taia e te pepa ?
Kia mahara hoki kotahi ano putanga o te pepa nei
i te marama; Ko nga wharangi te kau-ma-ono ahu atu
ki te rua-te kau ; Ko te tinana he iti, a e pau ana tetahi
wahi i te rarangi o nga tangata kohi moni, i nga whaka-
upoko, i nga kupu whakamarama a te Etita. Na ka tika
kia manawapa tatau ki te wahi o te tinana iti nei i toe
iho, kei reira nga kai ma o tatau kanohi, ma o tatau
ngakau. Ina koa ko nga reta tuku mai he tautohe take
he pakanga, e pai ana mehemea he nui te poho o te
pepa nei, kia whai koringa ai mo nga wero a tetahi, mo
nga karo a tetahi. Ki te taia hoki te reta raupatu a
tetahi, me ta ano hoki te reta karo a tetahi, a heoi ano
ko te huarahi tera e riro ai te tinana o te pepa i ta raua
pakanga a ka tatari etahi atu korero maha o te ao kia
kahekahe o raua manawa i ta raua mahi. Kaore-he
maha rawa nga korero whai-tikanga o te ao kei te tatari
kia tae ki te hinengaro a ki te manawa o te Iwi Maori o
nga motu e rua nei.
" He huruhuru te manu ka rere." E tika ana, ma
te nui o nga moni kohi ka ora ai tenei pepa. Engari, e
tika ana ano hoki ma te kai ngakau o te tangata ki te pai
o nga korero o te pepa, e hihiko ai ki te whangai mai.
Koia i tika ai kia uia ''Tena, he aha nga momo korero e
pai ana koutou " ?
Ko te hunga e whakakeke nei ki te tango pepa ma
ratau, he aha i whakakeke ai? E ki ana ratau, kua puta
ke i nga nupepa pakeha nga korero a he aha kia taruatia.
e tenei pepa. Koia nga taitamariki ka kore e awhina.
He tika ko nga korero o te ao kei te panuitia e nga
nupepa pakeha i ia ra, i ia ra, a ka whiwhi nga tamariki

Hepetema 1, 1922\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_ \_\_\_11
kura i te korero.    Engari tokohia o ratau e marama ana
ki nga kaupapa o ana korero?
Mehemea ka rata i te "Toa Takitini " te hunga
whakakeke nei, ka ea hoki i a ia te hiakai o te hunga e
tango nei i te pepa -e tango nei i runga i te tumanako
kia whiwhi ratau i nga whakamarama pai o nga tikanga
maha mo te tinana, mo te wairua.
KO AORANGI ME PATUTAHI.
I nga Korero Paremata i tukua atu e au ki te Toa
Takitini i tera tuunga o te Paremata i whakamaramatia
i reira te ahua o enei take, me nga taumahatanga i
whakatarewatia ai e te Kawanatanga.
No nga ra timatanga o Hurae nei ka tae au ki te
Pirimia ki te tono kia whakaae ia me ana Minita kia tu-
kua kia whakawakia nga take Maori o enei whenua, kia
rokohanga ai nga morehu Kaumatua e pupuri nei i etahi
o nga korero o aua whenua. Ka whakahokia mai e te
Pirimia ma te Minita Maori raua ko Te Herihi e whaka-
oti. No te 18 o nga ra o Hurae ka tae maua Ko Ta Maui
Pomare ki te aroaro o te Minita Maori, a i muri iho ka
pa au ki te Hekeretari mo te Tari Maori. I pai katoa ta
ratau whakautu mo enei take. No te 26 o nga ra o Hu-
rae ka whakaotia te kupu, a koia tenei kei te kape o te
reta mai a te Minita Maori ki au, e whai i raro ake nei:—
(Kape.)
Tari o te Minita Maori,
Poneke, 26 o Hurae. 1922.
Ki te Hon. A. T. Ngata,
Te Whare Paremata, Poneke.
Tena Koe,
Mo Aorangi me Patutahi.
Mo to kaupapa i whakatakoto mai ai ki toku aroaro
kia hangaia he rarangi ture i tenei tau, kia whakawhi-
whia ai te Kooti Whenua Maori, tetahi atu ropu whai-
mana ranei kite mana uiui i nga kereeme a nga Maori
mo nga whenua kua whakahuatia i runga ake nei, i ru-

12\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_Hepetema, 1, 1922
nga i te ripoata a te Komihana mo nga kereeme whenua
Maori o te tau 1920, kia taea ai te uiui nga take me nga
kereeme taupatupatu a nga Maori e ki ana no ratau aua
whenua i te mea ano e ora ana etahi o nga kaumatua hei
korero i nga korero : He whakaatu tenei ki a koe kua
whiriwhiri maua ko taku hoa Minita ko te Honore Ta W
H. Te Herihi mo aua take, a e koa ana au ki te whaka-
atu kia koe, kua whakahaua e au ki te Hekeretari mo te
Tari Maori kia hangaia mai e ia nga rarangi ture e rite
ana hei titiro maku, hei whakauru hoki ki roto ki te Pire
Horoi o tenei tau, a te wa e whakahaerea ai tera take.
Heoi na,
H. G. COATES,
Minita mo te Taha Maori.
Heoi ra ka tae enei o a tatau take nunui ki tenei
taumata. A te wa e paahitia ai te Pire Horoi Maori ka
whakahokia atu enei take kia koutou kia whakawa kou-
tou i o koutou take Maori, ka penei ano i nga whenua
papatipu.
HURAHANGA KOHATA.
He whakaatu tenei kua tuturu mo te Mane o te Wiki
o Te Aranga (Easter Monday) ara Aperira 2, 1923, hura-
hia ai te kohatu o Te Heuheu Tukino ratou ko ana ta-
mariki. Taria ano te wa e puta atu ai nga tino powhiri.
Na Teri Paerata.
HINOTA KI NEPIA.
Kei te Paraire te 8 O nga ra o Hepetema ka ru te
Hinota o te Pihopatanga o Waiapu ki Nepia, Kei te 2
p.m, i te Hatarei ka whakatakotoria e te Atipihopa o
Nui Tireni te kohatu o te kokonga o Te Aute Kareti. Ka
hui katoa atu te Hinota ki Te Aute i taua ra. I te Ratapu
i te karakia awatea ko te kauhau ki te Hinota kei a Rev.
Pine Tamahori. I te karakia o te ahiahi ko te kai-kau-
hau ko te Atipihopa o te Hahi o Nui Tireni. I te 10 a.m.
i te Turei te Hui komiti a te Pihopa me nga Minita Maori
o tenei Pihopatanga.

Hepetema 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_13
TE PUREI WHUTUPOORO A TE
IWI MAORI.
(Maoris v. All Blacks.)
No te Hatarei te 19 o nga ra o Akuhata nei ka tu-
taki te ope Maori purei whutupooro a W. T. Parata (Ned)
ki te hunga whiriwhiri o te iwi pakeha o Nui Tireni e
kiia nei ko nga All Blacks. E rua nga ope nei i whaka-
whiti anake ki Poihakena, ki era atu wahi o Ahitereria i
te tau nei : ko te ope Maori a Parata to mua, a no muri
tata mai ko te ope pakeha. Ko nga tino takaro i uru ai
aua ope he takaro ki nga toa o Poihakena (New South
Wales) i takahi nei i Nui Tireni i te tau ka taha nei. Ina
te taunga iho o aua takaro.
Nga Maori ki Poihakena.
Purei tuatahi—i toa nga  Maori25 ki te 22
Purei tuarua—i hinga nga Maori13 ki te 28
Purei tuatoru—i toa nga Maori23 ki te 22
Te Huinga       6l ki te 72
I hinga ai nga Maori i te takaro tuarua he whai
tata tonu i muri i te purei tuatahi. No te Hatarei te mea
tuatahi, no te Mane te mea tuarua, a he tokomaha o nga
tino tangata i whara i te Hatarei, a kaore i ahei te uru ki
te takaro o te Mane.
Nga Pakeha (All Blacks) ki Poihakena.
Purei tuatahi—i toa a Nui Tireni26 ki te 19
Purei tuarua—i hinga ratau8 ki te 14
Purei tuatoru—i hinga ratau6 ki te   8
Te Huinga       40 ki te 41
Engari ena purei i ahua takiwa ano i waenganui.
Ko te ope Maori kua hoki wawe mai ki Nui Tireni
nei, a kua marara hoki nga tamariki ki o ratau kainga :
e rua rawa o ratau wiki i wehewehe ai ka hui mai nei ki
Poneke. Na kona i hoki whakamuri ai to ratau kaha,

14TE TOA TAKITINI.                Hepetema 1, 1922
to ratau marama hoki ki te purei huihui, Engari nga
All Blacks i haere ropu tonu, me te purei haere a tae noa
ki te ra i tutaki ai ki te ope Maori. Na kona i toa ai ra-
tau.
Ko te mea nui i kitea i te ra o te takaro i te 19 o
nga ra o Akuhata nei ko te manaaki a te pakeha i te
Maori. I tukua e te taha pakeha he Maori hei rangatira
hei referee mo tenei purei, ko T. Parata, he uri na te Ka-
kakura, no Waikanae. He rite tonu te mihi a te pakeha
a nga nupepa hoki, katahi ano ka kitea te tino referee ki
nga purei nunui e tu ana ki Poneke nei, he tere, he mara-
ma ki te whakatau i te he ki tetahi taha, ki tetahi taha.
Ae: i hinga nga Maori i te ope pakeha otira kaore
i hinga kino. He taimaha no mua i nga kokiri a nga pa-
keha. he pai no ta ratau purei huihui : he roa no nga
Maori e whakamatatau ana ki te purei a tetahi, a tetahi.
I te wahanga tuatahi o te purei i toa ko nga pakeha, 16
a ratau e 3 a nga Maori. I muri tata iho i te hurihanga
ki te wahanga tuarua ka tae a nga pakeha ki te 21 : ka-
tahi ka piki haere mai te purei a nga Maori a tae ana a
ratau ki te 14, a i te mutunga o te purei kua ngenge nga
pakeha, e mau tonu ana te kaha o nga Maori.
Katahi ano ka tutaki nga toa o te iwi Maori ki nga
toa o te Iwi Pakeha o Nui Tireni.   No te tau 1888 te ope
Maori tuatahi, ko Hohepa te Waopereki tona  kapene,  i
tae ki te ao haere ai.   Na ratau i whakaako tenei hanga
te whutupooro ki Nui Tireni,   Na ratau i matua  mau te
kakahu pango (all Black jersey) me te raurakau hiriwa
(silver fern-leaf) kua waiho nei  hei tohu mo nga ope
whutupooro o Nui Tireni ki te ao  kato.a.     Ko nga ope
Maori o muri mai nei ko ta W. T. Parata o te tau 1910 i
hari ai ki Ahitereria : ko ta Parata ano o te tau  1913  i
hari ai ki Akitereria : ko te ope Hoia Maori o te tau 1919
(Pioneer Football Team.) I aranga katoa ia ratau te in-
goa o te iwi Maori.   Na hei tuarima tenei, a  ko  Parata
ano te kai-whakahaere. He potiki tenei na Tame Parata
mema o te Waipounamu i mua ra. Ko ia te tangata nana
i pupuri te mana o te purei whutupooro i waenganui o te
iwi Maori, a i te aroaro hoki o nga iwi pakeha o te ao.
I te ahiahi i muri iho i te purei i Poneke nei ka hui
te Komiti o te Uniana Nui o te whutupooro (N.Z. Rugby
Union) me W. T. Parata ratau ko ona hoa Maori, ko Tau

Hepetema 1, 1922TE TOA TAKITINI                            15
Henare, M.P., ko A. T. Ngata, M.P., ko Hami Maioha o
Ngapuhi, ko W. H. Nikera o Heretaunga, ko T. Parata
te Kakakura o Waikanae, me etahi atu ki te whiriwhiri
tikanga mo te ahua e taea ai te whakatiputipu te purei
whutupooro i waenganui i te iwi Maori. Whakaturia ana
etahi tangata hei Komiti, hei hoa mo W. T, Parata ki ia
takiwa, ki ia takiwa. I korerorerotia ano i reira me
haere tetahi ope Maori a te tau e heke iho nei ki nga wa-
hi o nga motu e rua e tawhiti ana i nga putahitanga o te
whutupooro, kia kite ai nga iwi o era wahi he penei tona
hangaitanga o tenei takaro, a kia kite ai hoki nga kano-
hi o Parata ratau ko tana Komiti tenei ano etahi taita-
mariki toa o te iwi Maori kei te ngaro ia ratau i te ta-
whiti ke o o ratau na kainga.
A taihoa ano ka tauwhainga atu ki nga toa o te iwi
pakeha. A taihoa pea ka taea te whakataka he ope
Maori o tetahi rohe hei haere ki te purei ki nga Maori
o tetahi atu rohe. Na, e Ngapuhi ma ! e Mara ma! kia
tupato i a koutou. Katahi pea te motu nei ka haere atu
ki te takitaki i nga mate e takoto nei mai o Hongi Hika
ra!
Kaati ra e nga tamariki nei, rakai i a koutou!
He Mihi No Te Upoko o Te Ika.
Ki te Etita—
Tena ra koe e mahi mai na i nga mahi e tika ai te
haere o te iwi Maori ki te Matua i te rangi me te Tamai-
ti kua kake atu nei ki tona Matua, a kua tukua mai nei
ko te Wairua Tapu hei noho tonu ki roto i te tangata.
Ko te mahi a te Wairua Tapu he tohe ki te ao kia
whakatutukitia nga mea i mahia e te Matua: Ko te mahi
a te tamaiti he whakamaori i nga mahi a tona Matua.
Ko te mahi a te Wairua Tapu he tohe kia whakatutu-
kitia e te ao. Kaore he mutunga mai a kia oti ra a no.
Koia nga kai-mahi a te Wairua Tapu ka whakaturia. Ko
nga pihopa tenei, ko nga minita tenei, ko nga reimana
tenei, ko nga rangatira Maori tenei. Kua oti te hanga
te inoi kia tohe ratou ki te iwi kia tika te haere. Ko te
inoi tenei mo nga rangatira Maori, a no tenei wa kua no-

16\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_Hepetema 1, 1922
ho nui te Wairua Tapu ki to tatou hoa kia Wiremu Ra-
tana, e tohe nei ki te iwi Maori kia tika te haere, kia
whakarerea a Ratana me ana kaimahi katoa, kia horoia
te whare o te Atua kia tomo mai ai te Wairua o te Pono.
Heoi kia piki te maramatanga ki nga morehu o nga iwi.
Na to hoa pono e tu nei i runga i te upoko o te ika
Meiha H. P. Tunuiarangi.
Puanani, Katataone.
He Mihi No Te Puku o Te Ika.
E tama Te Toa Takitini, taku mokopuna, tena
koe. Ko te Papa-i-Ouru te marae i powhiritia ai koe e
au, i whakawahaia mai ai koe e to koroua e Paratene
Ngata. Whakamoe rawa koe e au ki to tipuna kia
Tamatekapua. I kapohia koe e au ki te kapu o taku
ringa ki te Papa-i-Ouru. Taku whakangungu i a koe e
tama : e tu ki runga, whitiki i a koe. E mau ki to patu.
E rere i nga ihu o nga Waka-taua, e wheo noa nei te
pitau-whakairo, i kuku atu ai te ihu o to waka ki nga
marae o Aotearoa me Te Waipounamu. E ta ma, taihoa
ena ingoa hou e tapa kia whanau mai he uri mo Te Toa
Takitini, Kauaka e uiui atu kai he te hinengaro.
Na Rangiteaorere Te Kiri Te Awekotuku
He Mihi No te Hiku o Te Ika.
Tena koe, koutou ko o matua, tipuna ka ngaro ki te
po. Tenei kua kite iho ahau i nga whakamarama a nga
rangatiratanga o Aotearoa me Te Waipounamu. Tena
koutou katoa. Ko ta te rangatira kupu tona whakatauki
ki ahau ki a Ngapuhi, he pouwhenua, he toa ano to tena
hapu to tena iwi. I tika ai te ingoa o Te Toa Takitini
ki ahau ki a Ngapuhi he tinitini nga toa. Kaore ano ahau
i kite iho i tetahi ingoa hou mo ta koutou tamaiti. Taku
kupu mutunga, maku ta koutou tamaiti e whaka moe ki
te wahine. Taku wahine ko Te Maramatanga i hoatu e
te Atua ki a Noa i mohiotia ai e Noa kua kowhera te
maramatanga ki te ao katoa. E nga morehu o Aotearoa
me Te Waipounamu tena koutou katoa. Ko Ihowa hei
Hepara mo tatou hei arawhata, ko Ihu Karaiti hoki to
tatou Kai-whakaora. -Na Patu Hohaia Patuone.
HART & Co., Printers. Hastings.