Te Toa Takitini
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta "Te Toa Takitini " Box 300, Hastings.
NAMA 12HASTINGS              HURAE 1,1922
Te Ingoa Tuturu Mo Te
Pepa   Nei.
TE Pepa mo Hune i perehitia enei ingoa e mau
ake nei me nga whakamarama poto hei ingoa
tuturu mo te pepa, ara: — I. Maui Tikitiki-a-
Taranga. 2. Te Aorere. 3. Tane-nui-a-Rangi.
\_\_\_\_ 4. Whitiwhiti ora. 5. Tiriti o Waitangi. 6. Toa
Takitini. Ko nga ingoa e mau ake nei he mea
taku mai i roto i nga ra o Hune.
"Ko taku ingoa i kite ai e pa ana hoki ki nga Maori o
nga motu nei ko TE KIWI. Kei te mohio enei motu e rua
tae atu ki nga iwi nunui o era taha o te ao, koinei to taua
mana tuturu to te iwi Maori." Na Pene Ngamanu Motiti.
"Ki toku whakaaro ko te ingoa e tika ana ko te-
tahi manu whai parirau e kaha ki te rere haere, kia tika
ai enei timatanga kupu na, tenei etahi korero hei pikau-
nga atu ma ta tatau manu, ki nga marae e tau haere ana ia.
Kaore e tino pai enei timatanga korero mehemea he in-
goa tangata, tipuna ranei, whakatauki ranei te ingoa mo
te mokai nei mo Toa Takitini. E nga hoa ko te mahi
nui a ta tatou pepa he hari maramatanga ki tena marae
ki tena marae o nga motu e rua nei, e mohio atu ai tenei
pito ki nga ahuatanga o tena pito, te taha runga ki te
taha raro, no reira taku ingoa mo ta tatau pepa ko TE
KUKUPA i haria ai te oriwa ki a Noa, i mohio ai a Noa
kua purero te whenua i te Waipuke. Na Waewae Rata-
pahi, Motiti, Tauranga.
" Ko wai he ingoa mo te tamaiti ? Taku whakahoki
''KO NGA WAKA MAORI" i utaina mai ai te ranga-
tira, te mohio, me te toa. Whakamarama : I. Rangatira
Ko te waka e kiia ana tena he waka taua. Ko te tangata
i te kei koia tera taua rangatira. Ko ia hoki te kai-
whakatere i te waka. 2. Toa Mohio. Kaore he mapi he

TE TOA TAKITINIHurae 1, 1922
kapehu i kawea mai ai nga waka o mua. Na te mohio
na te toa hoki ki te whakaputa i nga rire o te moana nui.
Ko te tangata i waenganui tona ingoa ko te tangata hau-
tu. Taana rakau he taiaha. Ko ia kei te whakahau :
"te ihu takoto atu, te kei akina!" Me hoki iho aku whaka-
marama ki a tatau tamariki, no te 25 o Aperira 1915 ka
huaki tana riri ki Karipori, a kua meinga tenei ra hei ra
whakamaharatanga ki a ratou hei ra nui hoki puta noa
te ao. Na Mika Te Tawhao, Ruatoki North.
Tena koe te kai-hari haere i te maramatanga ki roto i
nga marae o Aotearoa. Tenei te koa nei te ngakau ki
nga kupu tohutohu me nga whakamarama mo nga take
katoa. Kei te tumanako tonu atu ki te meera e tae mai
ai koe. Kaati ra ko taku ingoa mo ta tatou pepa ko
"AOTEAROA." Kei te mohio noa mai koutou ki tenei in-
goa. Na J. Heperi, Okaihau, Bay of Islands.
"Ka tangi te Rehu a Tutanekai ka rongo a Hine-
moa i te po. Ka pa mai te aroha ki te Kare-a-roto. Ka-
tahi ka kauria te moana i Mokoia. No reira i tapa ai te
ingoa mo te tamaiti a Toa ko "TE REHU A AOTE-
AROA." Hoira whakatangihia mai te Rehu a Aotearoa
a te tahi o Akuhata ki te Motu katoa. Na Hau H. Te
Wake. Omapere, Hokianga.
" Taku ingoa ko TE TIRITI O WAITANGI. Koina
ta tatou maungarongo ki te ao, me te kotahitanga o Nu
Tireni, me te taenga mai hoki o te Whakapono i muta ai
te whawhai a o tatou tipuna. Na Ira Anihana, Kopu,
Thames.
Taku ingoa ko "TE HOKOWHITU TOA A NGA
TAI E WHA." I uru katoa nga motu e rua ki roto i
tenei ingoa. Na reira ka mahara au koianei he ingoa
mo ta tatou tamaiti. Na Pita Te Hau, Muriwai, Gisborne
"Taku ingoa i kite ai ko "TE RONGO PAI."
Koina te tangata nana tatou i noho pai ai i te aiotanga.
Ma koutou tonu e mohio, i te wa i o tatou tipuna, e kai
ana tetahi i tetahi." Na Ropitini Tio. Mohaka.
"Te ingoa kua whiriwhiri ahau i roto i nga panga
maha e pa ana ki te iwi Maori nui tonu koia tenei ko te
ingoa pai te horapanga ki runga i te iwi Maori, ara:—
" TE PUTEA ITI A RETI " ingoa pakeha " Southern
Cross." Ko to taua tohu tenei ko to te Maori. I te tau
1834 ko to tatou kotahitanga. Ko te tau tena i whaka-

Hurae 1, 1922TE TOA TAKITINI
iria ai nga haki ki runga ara ta te Wiwi me ta te Inga-
rihi, ka tango nei tatou i ta te Ingarihi. Ka ki nga
pakeha i reira he aha te tohu ma te Maori ki runga i
taua haki ? Ka kiia e nga Maori ko " Te putea iti a
Reti." Ka tapangia i konei ko te Haki Maori o N.Z. ka
wehe te karangatanga o nga Haki nei, ara to. Ingarangi
me to N.Z. na aua whetu i wehe. I ki ra ahau he tohu
aua whetu. Koianei hoki te Kapehu a o tatou tupuna i
whakawhiti mai ai i Hawaiki, koia nei te Kai-arahi i o
ratou waka. I roto i taua haki o Ingarangi e toru nga
mana nunui e mau ana to ratou kotahitanga me a ratou
nei tohu ripeka 1. Aearana 2. Katorana me 3 Ingarangi
4 tau 1834 Maori o Niu Tireni ko nga whetu. Na reira e
mau nei i runga i o tatou marae taua tohu. Kati nei.
Na H. Taurau. Otiria.
Kanui taku moteatea mo te tapanga ingoa hou mo,
ta tatou taonga. Taku ingoa ko TE AO KATOA. Na
Nutana te Kawe. Putahi. Wairoa.
Ko te ingoa mo ta tatou pepa KO RUPE. He ta-
ngata a Rupe engari no tana haerenga ki te kimi i tana
tuahine i a Hinauri ka whakakukupa i a ia. Kei roto i
te waiata a Turaukawa :—Tira haere mai no Rupe, ki te
kimi mai i a Hina, &c. No te rau-tau tawhito tera.
Mehemea kei te rau-tau hou te ingoa ko taku ingoa ko
TE AO HOU. Na Huta Paaka. Motueka.
Mo te tono ingoa mo te pepa, taku ingoa ko
AOTEAROA., ko te oinga kotore o nga kaumatua o
mua mai tuku iho nei ki enei whakatupuranga. Na
Wharepapa Perepe. Waipiro Bay.
Kaore ano ahau i hoha ki Te Toa Takitini. Itemea
kei te hoatu he ingoa hou mo ta tatou pepa ka tautoko
ahau i ta Paratene Ngata e ki nei ko TE TIRITI O
WAITANGI hei ingoa. Ko taku tautoko mo te pepa £1
i te tau. Na Wiri Edwards. Patangata.
He waea tenei i tukuna mai ki te Etita :—Te ingoa
hou mo te pepa ko TE AO HOU. Na Mutu Kapa.
Te Kao.
E ki ana te Karaipiture "Kotahi ano iriiringa.' I te
wa ko nga manu nei ko ' Pipiwharauroa ' raua ko * Te
Kopara  nga kai-mau korero, kaore rawa te tangata i
hihiko ki te whangai. No te wa ka whanau ko te tama-

TE TOA TAKITINI.Hurae 1, 1922
iti nei ko •' Te Toa Takitini' ka mutu pea tana haere,
ngahau ana tera. 'Ka tere rauwa : ka tere Pipi whakao.'
' Haere a uta, haere a rahaki.' He puta tonu te mahi a
te rarangi ingoa i ia marama o nga kai ma te tamaiti nei.
Na reira toku whakaaro ka mea he ingoa tino ataahua a
'TOA TAKITINI' ki nga rohe o te motu nei i hihiko ai
a "tawhiti-nui. a tawhiti roa, e tawhiti-pamamao " ki te
tuku kai mai mana. Na H. Tiopira. Omahu.
Ki taku titiro ka uru katoa nga Maori o nga motu
nei ki roto i tenei ingoa TE WAKA MAORI. Ko te hoe
anake hei mahi ma te tangata ka tuku atu ki te ranga-
tira o te waka, na ka tere te waka nei ki tona marae ki
tona marae. Na W. R. Pestell, Kawana, Wanganui.
Ko taku ingoa mo te pepa ko "MAUI" ko te tangata
nana i hi tenei motu ka puta ake ko Te Aoturoa. Na
Matenga Taihuka. Waerengahika.
Mo te ingoa mo te potiki nei, anei taku TE HOKO-
WHITU A TU. E mohio katoa ana tatou koianei te ingoa
i whakaekea ki runga ki a tatou tamariki i te   haerenga
ki runga i nga maara o te riri nui o te ao.  I tutuki ai nga
korero a te manu nei i te taima e huaina ana tona ingoa
ko ' Te Kopara, ' He iti te kopara, kai takirikiri ana i
runga i te kahikatea.' Ko taua te iwi iti rawa i roto i te
pakanga e huaina ake ra.    Otira i te toa o a tatou tama-
riki ka paku te rongo  ki   nga  topito  e wha o te ao, ka
mohiotia mai taua, he iwi ano te Maori.     No reira e kui
ma e koro ma huaina  iho  ta  koutou  potiki  ki  a " TE
HOKOWHITU   A   TU " hei whakamaharatanga ki  a
koutou tamariki, mokopuna, e takoto mai ra i runga i nga
maara o te pakanga, tae atu hoki ki  nga mea i hoki ora
mai, kia waiho te pepa nei hei pouaru kawe atu i  nga
maramatanga ki runga i o marae e kui ma.  e koro ma.
Na Tuiri Tareha.    Te Waiohiki, H.B.
Taku ingoa ko TE TIRITI O WAITANGI, he ingoa
tenei e horapa ana ki nga motu e rua. I tautoko ai ahau
i te ingoa nei kei roto i nga ture o te Tiriti te tiaki mo
taua mo te iwi Maori. Kaati ma taua ano e whanoke i
nga ture o te Tiriti ka raru ai taua te Maori. Te here
whenua te hoko whenua te whakapono, enei katoa kei
roto i te Tiriti. Kei te whakatika hoki ahau ki nga
whakamarama a Apirana Ngata mo nga kaupapa o te
Tiriti. Na Pene Ngatote, Whatuwhiwhi, Mangonui.
(Tirohia wharangi 13.)

Hurae, 1, 1922TE TOA TAKITINI                                    5
TE TIRITI O WAITANGI.
(Na A. T. NGATA M.A;, LL.B.)
TE UPOKO TUATORU.
Ko te upoko tuatoru tenei o te Tiriti.
" Ko te Tuatoru—
"Hei whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaae-
tanga ki te Kawanatanga o te Kuini. Ka tiakina o te
Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Nui Tireni.
Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana
mea ki nga tangata o Ingarangi."
Ko te reo pakeha tenei o taua upoko, ara :—
" ARTICLE THE THIRD "
"In consideration thereof, Her Majesty the Queen
of England extends to the Natives of New Zealand Her
Royal Protection, and imparts to them all the rights and
priveleges of British subjects."
E whakamarama tonu ana te upoko nei ko te koha
tenei a te Kuini mo te whakaaetanga atu a nga Ranga-
tira Maori ki te Kawanatanga o te Kuini. Ko taua koha
tenei—
(1)    Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata
Maori katoa o Nui Tireni.
(2)    Ka tukua ki a ratau nga tikanga katoa rite tahi
ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi.
He kupu nunui anake enei, he nui whakaharahara.
Ko te kupu tuatahi ka tiakina nga tangata Maori katoa.
E rua ona rerenga o tena kupu. Ka anga ki waho te
titiro, na te Kuini, na ona uri, na to ratau mana, na to
ratau kaha tatau i tieki kei eketia mai e era atu iwi ; e te
Wiwi i ona ra. i whai nei te Wiwi kia riro i a ia Te
Waipounamu, a i whakanoho rawa ki Akaroa; i muri iho
Ko te Ruhia a ka taha atu tena whakawehi ; i nanahi nei
ko te Tiamana, a he mea whakamamae nui ka taha tena;
a a ko ake nei pea ko te Tiapanihi. Ko te mana o Inga-
rangi kei te arai atu, ko te Kingi kei te tiaki i a tatau.
Ka anga ki roto te titiro ka kitea te nui o te koha a
te Kuini ki te iwi nui tonu. I rokohanga mai e te Tiriti
e kai tangata ana, ka kiia he kohuru tera, he hara e
whakamatea ai te tinana o te tangata kohuru, ahakoa
ware, ahakoa rangatira. Na te pakeha tera ture, no

TE TOA TAKITINIHurae 1,1922
Ingarangi, ka haramai hei ture mo te iwi Maori i raro i te
mana o te kupu ra " kia rite tahi ki ana mea ki nga
tangata o Ingarangi." I rokohanga mai e te Tiriti e
tukino ana te tangata kaha i te tangata ngoikore, te
rangatira i te ware, te pakeha i te Maori, ka kiia e te
ture he hara tera: ko tona whiu he whareherehere, he
kuru kohatu. Ko te ture hoki tera o te pakeha ki tona
whenua ki Ingarangi, i haramai hei ture mo raua tahi ko
te Maori ki enei motu i raro i te mana o te kupu ra " kia
rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ehara
i te mea i taea e te ture a te Kuini te arai nga kino
katoa. He maha nga kino i puta, he maha nga kohuru,
nga whanako, nga ngau tuara, nga tini hara na te nga-
kau o te tangata i whakaaro. Otira he iti rawa o te
hunga hara i honea i te ringa kaha o te ture.
Ko te kupu tuarua " ka tukua ki a ratou (ara ki nga
Maori katoa o Nui Tireni) nga tikanga katoa rite tahi ki
ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ko te wahi nui
tenei o te Tiriti o Waitangi: ko te wahi tenei e tino
peehi ana i runga i te iwi Maori; otira ko te wahi tenei
e wareware ana i roto i nga whakamaramatanga o te
Tiriti a nga kai whakahaere o te iwi Maori i nga tau ka
taha nei.
Ko te koha nui ra tenei a te Kuini, ko te whakautu
o te tahuaroa o nga mana Maori i tapaetia atu ra ki a ia
e te upoko tuatahi o te Tiriti. Ko tona whakamarama
poto tenei. Na tenei rarangi i ki kia rite tahi te Maori
raua ko te pakeha i raro i te ture, kia rite tahi ki ana
mea ki nga tangata o Ingarangi. No te wa i tu ai he
Hupirimi Kooti ki Nui Tireni, ka kiia e taua Kooti na te
Tiriti o Waitangi, ara, na te upoko tuatoru e whaka-
takina nei, na reira i kume mai kia pa ki Nui Tireni nga
ture o Ingarangi e tauriterite ana ki te ahua o Nui Tireni
i tera wa. Na, ehara i te mea ko nga ture anake e han-
gaia ana e te Paremata nga ture e mana nei. Ko etahi
ture i puta ake i nga whakatau a nga Kooti Whaimana;
ko etahi ture i tipu mai i nga tikanga a te pakeha i In-
garangi, a na te Tiriti o Waitangi i whakawhiti mai, ka
tau ki konei. Ae, ko te ture pakeha te koha nui a te Ku-
ini ki te iwi Maori.
E kui, kaore pea koe i te mohio, i nga haora katoa o
te ra e oho ana koe, i nga haora katoa o te po e moe ana
koe, kotahi rau nga ture kei te tieki i a koe, i to noho, i
to haere, i to moe, i to oho, i o mahi, i o korero, a, o enei
ture kotahi rau e iwa tekau ma rima pea i rite tonu ki

Hurae 1, 1922TE TOA TAKITINI                                  7
nga ture mo to hoa pakeha, e rima ano pea i rereke. Te
ture mo nga hara, te ture mo nga nama, te ture mo nga
taonga (haunga ia nga whenua) te ture mo nga korero
whakapae, he rite tonu, kotahi tonu te ture mo te pakeha
mo te Maori, na te Tiriti hoki o Waitangi i whakarite
kia pera.
Ko nga ture i rereke ai te Maori i te pakeha, ko nga
ture:—
1.Mo nga Mema Maori.
2.Mo nga whenua Maori.
3.Mo te waipiro.
He Mema motuhake o te iwi Maori, na ratau anake i
pooti. Ko te rake i wehea ai, he motuhake no nga take
Maori, a he kuare no te iwi Maori ki te nuinga o nga ti-
kanga a te pakeha i tera wa. Ki taku nei whakaaro ia
ko te putake o nga Mema Maori tokowha, he wehi no te
pakeha, i te wa e tauriterite ana te tokomaha o te Maori
o te pakeha ki enei motu, kei whakawhiwhia nga Maori
ki te pooti ratau tahi ko nga pakeha ka tokomaha rawa
pea nga Maori e tu hei mema. Otira ko te tu o nga
Mema Maori i roto i te Paremata tetahi o nga morehu
tohu o te motuhaketanga o te iwi Maori.
Ko nga ture mo nga whenua Maori i rereke rawa i
nga ture mo nga whenua pakeha. Ko nga take Maori hei
whakatau ko wai ma i tika ki nga whenua, ko wai ma
nga kai-riiwhi mo nga tupapaku. Kaore he wira o mua,
he ohaki rawa te tikanga i tata. He maha nga here i
hangaia mo te hoko, mo te riihi, mo te mokete, kaore nei
i pa ki te whenua pakeha. Kua whakamaramatia ake ra
te rereke o nga tikanga mo nga hoko a te Karauna.
I mua kaore te reiti e pa ana ki nga whenua Maori.
Ehara i te mea na te Tiriti o Waitangi i ki kia kaua e
pa. I mua kaore te taake e pa ana ki nga whenua Maori,
a, ehara i te mea na te Tiriti i ki kia kaua e pa. Ko ta
te Tiriti ia i whakatakoto iho ai " kia rite tahi ki ana mea
ki nga tangata o Ingarangi." Mehemea i whai te ture i
raro i te reo o te Tiriti, kua pa noa atu era taimaha ki
runga ki nga whenua Maori. No te tau 1894 ka pa te
reiti ki nga whenua Maori, he hawhe reiti, a ina tonu no
te tau 1910 katahi ano ka rite te reiti ki te reiti o nga

8TE TOA TAKITINI.                   Hurae 1, 1922
whenua pakeha. No te tau 1893 katahi ano ka taaketia
nga whenua Maori, he taake mama, ko te hawhe o te
taake e utu ana te pakeha. Otira ko nga whenua Maori
anake e riihi ana e taaketia ana. No te tau 1917 ka
whakataumahatia ake te taake ki runga ki nga whenua
Maori e riihi ana, otira ko te kaupapa ko te hawhe o nga
taake e utu ana te whenua pakeha. I naianei ki te
whakaritea nga kawenga a te ture i whakaae ai ki runga
ki o tatau whenua, kaore rawa e tata atu ki te taimaha o
nga kawenga kei runga i nga whenua pakeha. Ko nga
whenua papatipu kaore e eketia e te reiti; he taiawhio te
huarahi e taea ai e nga Kaunihera pakeha te uta he mo-
kete ki runga ki te whenua Maori mo te kore e utu i te
reiti. Ko nga whenua Maori anake kei te riihi e taake-
tia ana, a ko te rahi o te taake kei te hawhe o te taake e
utu ana te pakeha. Ko nga whenua Maori e takoto noa
ana kaore i te riihi, ko nga whenua Maori e paamutia
ana e nohoia ana e te Maori, ko nga papakainga, kaore i
te eketia e te taake.
Na nga ture maha i whakatitaha etahi o nga taimaha-
tanga i tika nei mei whakapangia ki o tatau whenua i
raro i te kupu o te Tiriti " kia rite tahi ki ana mea ki nga
tangata o Ingarangi.'' Ko nga ture ranei kei te he, kei
te takahi i te Tiriti ? Na reira ko koutou e karangi nei
ki te Tiriti hei whakaora mo o tatau mate, kia tupato,
kei oho nga tohunga o te iwi pakeha, ka ki, "E pai ana:
hoatu ki a ratau a ta ratau tono nei: whakatutuki tia te
kaupapa o te Tiriti a taea noatia tona mutunga: whakae-
kea te taumaha o te kawenga kia rite tahi ki te Maori, ki
te pakeha."
He aha oti i whakatitahataha ai te Paremata, te kai
hanga o nga ture ? He aha i kore ai e utaina te reiti, te
taake mo nga tau e rima tekau mai o te Tiriti a tae noa
mai ki te tau 1893? A he aha i homai ai i muri iho i tena
ko te hawhe kau o ta te pakeha pikaunga hei pikaunga
ma nga whenua Maori ? Na nga tohunga o te pakeha i
titiro kei te ngoikore te tuara o te Maori, i te kuare, i te
pororaru o te Maori i ana tikanga; na reira me ata tuku-
tuku mai enei wahi o te ture pakeha. " He huruhuru te
manu ka rere." Na te Maori tera whakatauki. Tera e
ahei noa atu te pakeha te ro rona atu i tena kupu, hei ta-
taku mai mana ki a tatau, " He reiti te manawa o nga
rori e haerea nei e koutou, e a koutou uri : he taake te
manawa o nga mahi nunui o to tatau whenua tahi, ina
nga rerewe, nga kura nga hohipera, nga poutapeta."

Hurae 1, 1922TE TOA TAKITINI.                               9
Kaore e taea e tatau te kapo mai te Tiriti hei whaka-
ngungu rakau ki te reiti, ki te taake.   Na te ngawari o te
Ture i ukauka ai.
Ko te ture mo te waipiro kei te matatau tatau. Na
te pakeha tera kai no tona whenua mai. Kotahi tonu to
raua uunga mai ko te paipera, otira no mua tata atu te
rama i te paipera. E kore pea e whakarereketia te ture
mo te waipiro ki te Maori mehemea i ata kai te Maori i
tera kai. Engari na te kai kino, na te waihotanga hei
whakahinu mo nga hoko whenua, hei whakaporangi i
nga rangatira kia moumou i o ratau rawa, hei kai whaka-
pehapeha ki nga marae, ka titiro nga tohunga hanga
ture, ka ki " E Ta ma, kaore e rawe ta tatau kai ki te iwi
nei, he tauhou, he tamariki: me whakatu he rahui mo te
kai nei, me rahui i etahi takiwa Maori, me rahui i te
korokoro o te wahine Maori, me rahui kia kainga ki nga
whare hoko waipiro, kaua e haria ki nga marae kai ai."
Kei te haramai pea te ra e turakina ai nga rahui nei, kia
utongatia te kaki Maori ki te kai nei, kia waia ona toto
ki te kaka o te waipiro : tena ranei ka ki te pakeha, me
whakakore rawa atu tenei kai i Nui Tireni.
Kaati i konei aku whakamarama whanui mo tenei
upoko o te Tiriti. Heoi taku he whakatupato ki te iwi e
poipoi haere ana i te ingoa o te Tiriti, kia tupato i tenei
wahi o te Tiriti kia tupato kei waiho hei huarahi mai mo
etahi mate kei te ngaro atu, kei runga anake i te pakeha
e taumaha ana, Mehemea he mate mo tatau ina hohoro
te whakapakehatia o tatau, mehemea he taanga manawa
mo tatau kei te ata tukutuku haere o nga tikanga pakeha,
kaati waiho etahi wahi o te Tiriti kia ata moe ana.
(Taria te roanga)

10TE TOA TAKITINI                      Hurae 1, 1922
NOA  MATE URUTA
MATE KOHI (Consumption)
(TE RANGI HIROA, M.D.)
Ki taku nei whakaaro, he mate tawhito tenei no te
Maori. No taku whakaaturanga ki tetahi kaumatua
moko, he kohi te mate o tana mokopuna, ka mea mai te
kaumatua ra, "Ae, he momo matou no tena mate !" Kite
whakaarohia enei kupu Maori tawhito, te kohi-a-kiko
me te kaiuaua, ka kitea kei roto i aua ingoa tetahi o nga
tino tohu o te mate nei ara te tere o te tupuhi, o te iti
haere o te tinana o te tangata e pangia ana. Tetahi
ahua o te mate kohi e ngau ana ki nga wheua o te
tangata, a ka pirau, ka puta mai i roto i te pirau etahi
maramara wheua. Ki te Tai Tokerau, ko nga tohu enei
o Toketoke. Kua kite au i etahi tangata e kiia aha e nga
matauranga Maori e ngaua ana e Toketoke, a mohio
tonu iho taku matauranga Pakeha e ngaua ana e te mate
kohi ara e te tubercular bone disease. E hoki ana te
whakapapa o Toketoke ki mua o te taenga mai o te
Pakeha. He pukaki tetahi ahuatanga o te mate kohi e
pa ana ki te kaki.
Ko te putake o tenei mate he ngarara ano. Tera
taua ngarara e tipu ki nga wahi katoa o te tinana engari
ko te pukapuka (lungs) te wahi e tino nohoia ana. Me
uru rawa te ngarara nei ki roto i te tinana o te tangata
katahi ka timata te mate. Me whai purapura rawa ka-
tahi ka tipu te riwai, me whai ngarara katahi ka pangia
e te kohi. Noreira ka he te whakaaro Maori me te
whakaaro Pakeha, he mate momo te mate kohi. Aha-
koa he kohi to te whaea, kaore e whanau kohi mai tana
tamaiti, engari notemea ka papangia nga uri o tetahi
tatai, ka kiia e te Maori e te Pakeha, he mate momo
heke iho i nga toto. Kei te he tenei. Ko te take i
pangia ai, he whai ngarara ara purapura no etahi o ratou
a nawai i pahure, nawai i pahure, ka tae ki tetahi wa i
ngoikore ai te tinana o te mea ora, ka uru te ngarara ki
roto, ka tipu te mate kohi. Mehemea he pai nga toto o
te tangata a he tinana ora tona, ahakoa uru te ngarara o
te kohi ki roto i a ia, he uaua te tipu. Noreira ko te
ngoikore me te hanga matemate te kaiawhina i te nga-
rara o te mate kohi.
Ko te ngarara kei roto i te mare me te wai e rere
mai ana i te waha me te ihu o te turoro kohi. Ko te

Hurae 1, 1922TE TOA TAKITINI                                 11
miraka o nga kau e paangia ana e te kohi tetahi kainga
o te ngarara. Nga huarahi e uru ai te ngarara ki roto i
te tinana tangata, ko te ihu me te waha. Ko te mare
hoki mehemea ka maroke, ka puehutia, ka rere i roto i
te whare a ka whakaeatia e te tangata. E mohio ana
tatou e tuhatuhaina ana a raro o nga whariki o nga
whare hui. Ka maroke ki reira a i te wa e tahitahia ai
te whare ka rere te puehu me nga purapura o te kohi.
Tetahi ma te piri atu o nga whanaunga, kai tiaki ranei
ki te turoro a ka whakaeatia te wai me te maomaoa e
rere mai ana i te ihu ranei o te turoro kohi i a ia e mare
ana e tihe ana. Ka uru te ngarara ma te waha, mehemea
ka kai i te miraka o te kau kohi a mehemea ka kore e
horoi i nga ringa i muri mai o te whakatikatikanga i te
turoro, i te whawhatanga ranei i ona taputapu. Tetahi ki
te tau te rango ki runga i te mare kohi a ka rere ki runga
i nga kai, ka waiho ano tera hei huarahi ma te mangai.
Kati ehara te mate kohi i te mate e tino rere atu ana
ki te tangata penei me te rewharewha uruta (influenza.)
E kore te tangata e paangia mehemea ka tata kau atu ki
te turoro kohi. Mehemea e whakakorea atu ana te mare
o te turoro a kaore e waiho kia maroke, kia puehu, tera e
ngaro te tino putake o te mate kohi.
Noreira kia kaha te whakatupato i nga tangata kua
pangia e te kohi kia kaua e tuhatuha haere engari  me
tuha, ki roto i tetahi ipu, pounamu ranei.    Ko nga  mare
me tanu ki te ahi a ko te ipu me kohua  ki roto i  tetahi
tini i wehea mo taua mahi anake. I nga wa o mua e ma-
kuturia ana te tangata e tuhatuha haere ana, inaianei ko   
te mare e makutu ana i te hunga, kore he.    Ko te  turoro  
me wehe tona ruuma a me whakatuwhera nga matapihi
kia haere ai  te hau  pai me  te   wai-ora  o   Tane i  roto. 
Kaua nga whanaunga e moe tahi a  me tino  whakatapu
ki nga tamariki ahakoa ko to ratou whaea ake, papa ra-
nei, te turoro.    Ehara tenei i te aroha mehemea ka   tiria
e nga matua te purapura o te mate ki roto i   o ratou uri,
engari he kohuru.    Kaua e tahitahi maroketia te  ruuma
o te turoro engari me tiehuehu ki te wai kia kore ai e rere
te puehu.    Kaua e horomia te mare, kei timata te  mate
ki nga whekau a ka tino taimaha te turoro.
Tera te roanga atu o enei tohutohu kua oti te ta ki
te reo Maori e te Tari o te Ora a kite hiahia te tangata
ki taua pukapuka me whakaatu mai.

12TE TOA TAKITINI                  Hurae 1, 1922
Mo te taha ki nga Kaunihera Maori, he tino take
enei hei whakahaere ma nga Komiti Marae. Me ripoata
nga tangata e pangia ana ki te Tari o te Ora kia tae atu
ai te Kai-tirotiro, he neehi ranei, kite tohutohu i nga
whakahaere e kore ai e horapa haere te mate ki etahi.
Kite hemo te turoro ki tetahi whare me ripoata ano, a
kaua e tukuna kia noho he tangata ki roto i te ruuma o
te tupapaku kia oti rano te mahi a te Kai-tirotiro ki te
rongoa ka whakapuare ai. Kaua e whakaaetia kia moe
nga turoro kohi ki roto i nga whare huihuinga tangata.
Me whakahau kia wehea e nga whanaunga te ruuma
moe o te turoro. Me whakahau nga whare hui kia kaua
e tahitahia maroketia, engari kia ata ringihia ki te wai
rongoa ara ki te Jayes Fluid, kapori ki ranei, ka tahi ai.
Kite kore he rongoa, me wai Maori. Me pera ia ata, ia
ata, i te wa e nohoia ana e te tangata. Ko nga matapihi
hoki o aua whare me puare i te ao, i te po, i te wa e hui-
hui ana. Kaua nga paru, puehu, otaota e tahia ki raro o
te whare.
Kati ko te mate kohi, tetahi tino mate e huna nei ia
taua i te iwi Maori noreira whakapoua te kaha ki te
whakatutuki i nga tohutohu kia puta ai te ihu o te iwi
ki te Ao-marama.
I roto i nga tangata o te Emepaea i whakahonoretia
e to tatou Kingi e Hori i tana ra whanau (Birthday
Honours) kotahi te Maori ara ko Takuta Maui Pomare.
I to tatou matua i a Timi anake tenei taitara honore e
mau ana i nga tau ka huri nei. No tenei ra ka iri hoki
tenei honore ki a Takuta Pomare. A hakoa kei
runga i te tinana o Pomare tenei honore, ko taua
honore mo te iwi Maori katoa. Kei te mihi Te
Toa Takitini kia Ta Maui Pomare me Reiri Pomare mo
tenei honore nui kua utaina mai nei e te Kingi ki runga
ki a rana, me te tumanako kia maha nga tau e manaaki-
tia ana rana e te. Atua kia mau tonu hoki o rana
whakaaro ki te manaaki i o rana hapu o te iwi Maori.
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

Hurae 1, 1922TE TOA TAKITINI                               13
Mo te ingoa mo te tamaiti nei, kaore ahau i kite
i te he o TE TOA TAKITINI. Kaua e waiho ta koutou
whakahe i runga i te tikanga o te whakatauki e ki nei
kei te whaiti ki Heretaunga anake. Kaore mo kona
tenei ingoa, engari ma tona toa tonu ki te haere ki nga
wahi katoa ki te nui o nga tangata hei hapai i a ia.
Waaka Toroaiwhiti.    Nuhaka.
Taku ingoa mo te pepa ko TE RERENGA WAI-
RUA.    Tona kaupapa  ko tearoha.    Aroha ki nga ta-
ngata o te ao-tawhito kua ngaro ki te po, aroha  hoki  ki
a tatou ki te hunga ora    Anei nga kupu tautoko mo  te •
ingoa nei.   Ka tae mai te wairua o te tangata, ka waiho
tana whakaau i te Arai, he rae tenei e kokiri ana ki te
moana whaka-te-Hauauru.    Ka haere ka piki i te puke
ki Haumu, ko te whakaau mutunga tenei.   Ka kitea i
konei, mehemea he kota he pingao ranei te whakaau no
te taha moana tenei tangata.     Mehemea he rau rakau
tana whakaau, no te ngahere  tenei tangata.    E kore e
ngaro ta te rangatira puranga, e kore e ngaro ta te ha-
nganoa puranga, te papai o nga  kota, te  kikino o  nga
kota.    Pera ano nga rau-rakau.     Ka haere i  konei ka
heke i te aka o te Reinga, ka tatu ki raro.    Ko  te  tatau
o te Po tenei.    Ka ara te ngaru, ka ara  hoki te rimu o
Motau.    Ko te taima tenei e rumaki ai te wairua,  maea
rawa atu i te puke ki Ohau.    Ka huri mai te aroaro i re-
ira ka tangi mai ki tenei ao.    Hei  kupu atu tenei ki a
koutou kia awhinatia mai e koutou tenei ingoa,  ara te
huarahi i haere ai o tatou rangatira ka poto ki te mate.
Ko tenei ingoa e pa ana ki te motu katoa me era atu
moutere kei raro i te mana o te Tiriti o Waitangi. Mehe-
mea he aroha to koutou hurihia mai o koutou pooti ki te
ingoa nei hei karangaranga ma tatou ia tau ia tau.   Ki
te kore koutou e awhina mai, whakamutua te panui i nga
matenga tupapaku me nga hurahanga kohatu.    Kia  ora
katoa koutou.   Hoatu te kororia ki te Atua mo nga mahi
pai katoa.     Ko ahau to koutou hoa aroha.    Na Hapi
Takimoana Te Aupouri, Te Kao.
TAHUA   ORANGA   MINITA.    Kua tae mai  te
whakaatu a Apirana Ngata ki te Komiti Tumuaki o te
Pihopatanga o Waiapu kei te whakahaere nga tangata
o te Pariha o Hikurangi i tetahi Tahua mo to ratou
Pariha. Ko taua Tahua he whenua, Kotahi mano e toru
rau nga eka. Kei te pera ano hoki te tikanga a nga
tangata o te Pariha o Waiapu, me o Te Kawakawa.
Kia ora nga iwi o Ngati Porou e manaaki mai nei i nga
tikanga e pa ana ki te taha wairua.

14TE TOA TAKITINI                      Hurae 1, 1922
He Panui Mo Te Ingoa o Te Pepa.
1 te maha rawa o nga reta kua tae mai mo te ingoa
hou o ta tatou pepa kua kore i taea te perehi katoa i
tenei putanga o te pepa. No reira ka hikitia te pooti mo
te ingoa hou mo te marama o Akuhata. Hei te pepa ka
puta i te tahi o Hepetema ka mau atu ai te ingoa hou,
ara mehemea ka hinga te ingoa nei "Toa Takitini " i
etahi atu ingoa.
Mo te putanga o Hurae ka tukuna atu ai te rarangi o
nga ingoa katoa kua tukuna mai nei i runga i tetahi
wharangi wehe. Me patu katoa nga ingoa kaore e hia-
hiatia ana, ka waiho ai ko te ingoa e hiahiatia ana e te
Kai-pooti mo te pepa. Ko nga tangata hei pooti ko nga
tangata anake kei runga i te room o te pepa. Ko te hu-
nga kaore ano kia tango pepa kaore e ahei ki te pooti.
Kotahi tonu hoki te pooti mo te tangata. Ko nga tangata
e tango ana i te pepa ara e tukumai ana i a ratou hereni
mo te pepa i rota i nga ra o Hurae o Akuhata ka whai
mana ki te pooti. Ko nga tangata ka rua tau e nama
ana ki te pepa kaore e whai-mana ki te pooti. Kaati
tera. Kia kaha nga kai-whakaere o nga ingoa
nei ki te whakahaere i ta tatou pepa kia maha ai
nga tangata hei tango, kia nui ake ai nga pooti mo a
koutou ingoa. Mehemea kotahi tonu te tangata nana i
kite te ingoa ka tau i runga i te pooti, e rima nga tau o te
pepa e rere ana ki a ia mo te kore utu. Mehemea toko-
rua ka hawhetia, ara 2½ ki tetahi ki tetahi Mehemea
tokorima, ka kotahi tau ki tetahi ki tetahi o ratou.
Kanui te mihi ki nga tangata kua tukutuku mai nei i a
ratou ingoa. Kia ora katoa koutou.—Na te Etita.
HINOTA TOPU—I hui te Hinota Topu o Nui Tir-
eni me Meranihia ki Akarana i te marama ka taha ake
nei. Ia toru tau ka tu tenei Hinota. Kotahi te minita
Maori i tae ki taua Hui ara ko Parata o Otakou. Engari
na te mea kei te taha pakeha ia e tu ana i pooti tia ai
hei mangai mo taua Hui mo te Pihopatanga o Dunedin.
Ko nga mangai mo taua Hinota ko te Pihopa me nga
Minita tokotoru me nga mangai-reimana tokowha. Poo-
titia ai nga Minita me nga Mangai-reimana. Kaore he
take nui i pa ki te iwi Maori anake. I paahitia he motini
mo te waipiro kia pooti te Hahi kia whakakorea te wai-

Hurae, 1,1922\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI15
piro ki Nui Tireni katoa. I whakaturia te Pihopa o
Christchurch hei upoko mo te Hahi i Nui Tireni, ara hei
Paraimete, hei Atipihopa hoki. Katahi ano ka iri tenei
ingoa te Atipihopa ki tetahi o nga Pihopa o Nui Tireni.
WHARE-KARAKIA—Kei te whakahaere nga ta-
ngata o te Pariha o Te Waipatu i tetahi tikanga e tu ai
he whare-karakia kohatu mo ratou ki Te Waipatu. Ko
nga kohatu mo te whare nei ka tikina i Ahuriri. Ko
nga kirikiri hei mahi i nga raima kei Ngaruroro. Ko te-
tahi wahi o te mahi ma nga Mauri e whakarite. Kua ti-
mata nga kaata a Taranaki Te Ua ki te toto i nga kiri-
kiri. Ko te tumanako a nga tangata o te Pariha o Te
Waipatu kia oti to ratou Whare-karakia i a Maehe e ta-
koto mai nei. He whakamahara tenei na Te Toa Taki-
tini ki ona rangatira i tena marae i tena marae, ara kia
ata tirotirohia iho te putea a to koutou kuia a Whakao-
tirangi, ahakoa iti nei te kai o roto, ata putikitia kia
whai o ai a te ra o Te Waipatu.
HUI KI HAINA--No nga ra o Aperira ka tu te
Hui a nga tai-tamariki o nga kareti nunui (Universities)
o te ao ki Peking, Haina. Huihui katoa nga tai-tamar-
iki. tane wahine, i tat ki taua Hui 1,300. Ko te nuinga
o enei, he tamariki kua paahi i nga turanga nunui, kua
whai taitara ki o ratou ingoa. He aha te kaupapa nana
i whakahuihui enei tai-tamariki o nga kareti nunui o te
ao? Kotahi tonu te kaupapa, he whiriwhiri i nga huarahi
e kaha ai te tipu o te whakapono Karaitiana puta noa
te ao. Ka nga iwi nunui o te ao i hui ki reira e 33,
ara e 33 nga reo o ia iwi o ia iwi i rangona ki reira. En-
gari ko te reo tuturu o te Hui ko te Ingarihi. Ko Dr.
Mott, he Marikana, te Tiamana. Tetahi tangata matau
i reira, he Mangumangu, ko Professor Willis J. King,
B.A., Ph. D. Etahi tangata mohio ki te whakatakoto
tikanga ko A. A. Paul, B.A., he Inia, me tetahi Haina-
mana ko Timothy Tingfang Lew, M.A., B.D., Ph. D.
Ka ora nga mahi o te Whakapono.

16TE TOA TAKITINI                   Hurae 1, 1922
Tiriti O Waitangi
I te nui o te whakamihi ki nga whakamarama a
A. T. Ngata mo te Tiriti o Waitangi, kua tuturu te wha-
kaaro o Te Toa Takitini ki te perehi i aua korero o te
Tiriti ki tetahi pukapuka wehe. Kei te mahia taua
pukapuka inaianei. Ka apititia atu hoki nga ingoa o
nga tangata na ratou i haina taua Tiriti. To ratou toko-
maha neke ata i te rima rau. Ka whakaaturia hoki te
kainga o ia tangata o ia tangata i haina. Ka kite ai
koutou nga uri i te ingoa o to koutou Tipuna o ia iwi o
ia iwi huri noa a Aotearoa tae atu hoki ki Te Waipou-
namu. Tera hoki e apititia atu nga whakaahua o etahi
o nga kaumatua me Kawana Hopihona me te kainga o
te Poihipi me Te Wiremu Kaniwha te Kai-whakamaori
i taua ra. Ko te utu mo te pukapuka nei e rua hereni mo
te pukapuka kotahi. Me matua tae mai te 2/- ka tukuna
atua i te pukapuka. Kei te timatanga o Akuhata ka oti
ai. Kaore i nui rawa nga kape no reira kia tere te tuku
mai i a koutou tono. Me tuku mai nga reta ki Te Etita
Toa Takitini, Box 300, Hastings.
KIA ORA  NGA  MANAAKITANGA MO
TE TOA TAKITINI.
W. Renata, Dannevirke, 6/6; Mrs D. Ellison. Opapa, £1; W. H.
Wills, Otaki, 14/6; Rihi Tamati, Bell Block, 6/6: Waikura Tautuhi, Te
Kaha, 10/-; Hataraka Karaka, Kennedy's Bay, 5/-; Peta Nepia, Nuhaka,
11/4;Hapi Takimoana, Te Kao, 10/-; Waaka Toroaiwbiti, Nuhaka £1
Kotahi putanga o te pepa i te marama. Hei te ra
tuatahi o te marama ka tukuna atu Ki te kore e tikina
atu i nga ra 14 ka whakahokia mai ki te Tari i Hehi-
tingi.
Tenei etahi kua hoki mai i tenei marama :—Eruera
Paora, Waimarama, Whati Mihaere, Dannevirke. Matene
Pokanoa, Frasertown. Rev. Teri Paerata, Greytown,
N. J. Takerei, 334 Victoria Street, Auckland, Teira
Miha, Greytown, James Jones, Wairoa, Hekera Ponga,
Wairoa, Te Whatu-i-a-Pita, Dannevirke.
Me penei a waho o nga reta—Te Etita Te Toa
Takitini, Box 300, Hastings.
HART & Co., Printers. Hastings.