Te Toa Takitini
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
Te Utu mo te Pepa 6/6 i te tau.
Me penei nga reta "Te Toa Takitini "  Box 300, Hastings.
NAMA 11HASTINGS                 HUNE 1, 1922
Ko Wai He Ingoa Mo Te Tamaiti Nei?
A tata te huri o te kotahi tau o ta tatau tamaiti e
ngoki haere ana. Na etahi o ana matua wha-
ngai i tapa tana ingoa ko Te Toa Takitini. Ko
etahi o ana rangatira kei te whakahe ki taua
ingoa he whaiti rawa notona rongo ki Here-
taunga nei anake.
Kei te tono ta koutou tamaiti kia tukuna mai a
koutou ingoa  i  kite ai   hei tapa ki ta koutou
mokai, me tana whakaatu e rima ana tau e rere
atu ana ki te tangata mana e kite he ingoa pai  mona.
Ko te whakatau mo te ingoa ka tukuna ki te pooti.   Hei
te pepa mo Hurae ka tukuna atu nga ingoa kua tukuna
mai nei a ma nga tangata tango i te pepa e pooti.     Hei
te 20 o nga ra o Hune ka kati ai te tuku mai i nga ingoa.
Tenei etaki o nga ingoa kua tae mai.
"Taku ingoa ko MAUI TIKITIKI-A-TARANGA. Ko
te tangata tenei nana i hi te motu nei, ko ia hoki te
tangata tika ki nga kokonga katoa o te motu nei tae
noa ki nga tangata katoa." — Na Raniera Pewhairangi.
Hikuwai, Tokomaru Bay.
"E nui ana te hari me te koa o te ngakau mo nga
kupu korero me nga whakamarama e iriiri nei i tetahi
ingoa hou mo ta tatou pepa. Engari ki taku mohio
kaore ano ahau i kite noa i te he o nga kupu korero e
tika ai kia tapangia he ingoa hou inaianei. He aha koa,
me rapu i te ingoa e pa ana ki te motu katoa.
I nga wa o mua tae mai ki te wa o nga pakanga i
riri ai a ia iwi ki ia iwi, i hia kai ai tetahi hapu ki tetahi
hapu, ko te kai kawe korero i aua wa he tangata tonu e
kiia ana " HE AORERE TUKU MAI ,' No reira ka mahara
iho ahau koinei he ingoa mo te pepa nei. E pa ana hoki
tenei ingoa ki te iwi Maori katoa." — Na Tamarehe
Waewae, Ruatoki.

2TE TOA TAKITINI.                        Hune 1, 1922
"Ko taku ingoa mo te pepa ko TANENUI-A-RANGI
te tama a Rangi raua ko Papa. Ko te tangata tenei nana
i whakaputa te ira tangata ki te ao."—Na Kipa Anaru.
Tangoio.
" Tenei kua kite iho i ta koutou whiriwhiri mo Te
Toa Takitini kia hoatu he ingoa hou. To patai, ko wai
he ingoa ? Taku whakahoki, e toru nga manu i runga i
Aotearoa me te Waipounamu e tangi ana. Na Here-
maia Tamaihotua nana i whakamarama i roto i tana Tui.
Ko Te Matuhi kua puta i te ao katoa. Mutu tonu o a
raua. Ko ta te Wharauroa kei te haere, kua puta hoki
ki te ao katoa. Nana i whakaatu te putanga o te Atua
ki te upoko o te motu nei.
Ko te mahi kai te haere i roto i enei tau, haere ake
nei, ko te whakaora tangata. Kai konei te ingoa mo to
patai. Ko te tangi a te Wharauroa " Whiti ora!
WHITIWHITI ORA!" Mau e whiriwhiri iho. Taku
mohio he ingoa pai tenei, e hangai tonu ana ki te iwi
Maori motuhake. Mehemea e whai ruma ana te pepa ka
hoatu e au te kaupapa o nga manu e toru nei. Hei
konei mutu ai. Tena koutou."—Na to koutou whaea Na
Niniwa Ite Rangi, 20O Onepu Rd. Lyall Bay. Wellington.
P.S.—He nui noatu aku korero engari kaore e uru atu, te
wahi tera e pa ana kia Wiremu Ratana. Mo te utu o te
pepa tenei kupu, ko au me pauna taaku i te tau, me kore
etahi e pirangi mai. He tino taonga tena no te pakeha.
(Kia ora e kui. Tukuna mai te kaupapa o nga manu nei
hei whakarongo ma te motu. Ko te hiahia o matou o
nga tamariki kia rongo atu i o koutou reo i o nga morehu
kaumatua nga kai-hono o te ao tawhito me te ao hou.
Kia Nui ano hoki nga mihi ki a koe e kui mou e awhina
mai nei i ta tatou pepa.—Na te Etita.)
" E tono ana nga iwi katoa i Hui ki Waitangi kia
whakawhitia te ingoa o Te Toa Takitini, ko "TE TIRITI
O WAITANGI" hei whakamaharatanga mo te Tiriti. He
take hoki tenei e eke mai ai nga iwi katoa ki te awhina
i te pepa."—Na Paratene Ngata, Waiomatatimi.
Ki taku whakaaro kaore he ingoa i neke atu te pai i
te ingoa nei " TOA TAKITINI." Kei te marama tonu ona
whakamarama ma te Toa Takitini hoki ka ora ai te papa
—Na Rotia Hone. Omahu.
Tukuna mai etahi o a koutou na ingoa pai i kite ai.
me tae mai i mua atu o te 20 o nga ra o Hune kia uru ai
ki te pepa o Hurae.

Hune, 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI3
WHAKAMAHARA KI A TE PAEA KINGI.
Na Rev. Kenana Pahewa.
No te 18 o nga ra o Mei nei i hurahia ai te kowhatu
whakamahara ki a Te Paea Kingi o Torere, te potiki
whakahirahira a Wiremu Kingi. He tokomaha nga iwi
o ia wahi i tae mai ki taua ra, otira no Te Arawa te nu-
inga. I reira a Taupopoki, a Te Kiwi Amohau, a Te
Keepa a Te Wheoro me etahi atu, me o ratou minita me
Te Waaka raua ko Paora Temuera. I reira hoki a
Henare Piahana, kai-karakia o Tauranga me te Koaea a
Ngaitai, me Hoera Katipo, kaumatua o Ngaitai.
I nui rawa ai tenei wahine i roto i ona hoa ranga-
tira, na tona kaha ki te hapai i te whakapono o ona ma-
tua, ara i te Hahi o Ingarangi. I mau pai i a ia te ohaki
a tona papa a Wiremu Kingi i mea ai ''Kia piri pono ki
te kawanatanga, kia u hoki ki te whakapono." I runga
i te kaha o tona matua ki te awhina i te ture Atua i te
ture tangata, no te wa ka tata ia te mate, ka whai kupu
iho ia ki ona huanga : "Kotaku whare noho i Torere, ka
tapaea atu e ahau ki te Hahi, hei Whare-minita mo te
Pariha o Opotiki, ake tonu atu."
Ko nga minita i te hurahanga o te kowhatu ko
Kenana Pahewa, ko Paora Temuera, ko te Waaka me Te
Wheoro raua ko Henare Piahana Kai-whakaako. Na te
mokopuna whakatipu a Te Paea na Mere Wakana i hura
te haki hipoki o te kowhatu. Ko taua haki na Wiremu
Kingi he mea homai na te Kawanatanga ki a ia i nga
wa o te whawhai o mua. Ka oti te hura ka whai-korero
nga tangatira i ata whiriwhiria, ara a Hoera. Katipo o
Ngaitai, a Waiapu Tawhiro o Whakatohea, a Mita Tau-
popoki o Tuhourangi, a Te Kiwi Amohau o Ngati Wha-
kaue. Te mutunga ka hui ki te Whare-karakia ki te
tango i te Hapa a Te Ariki, a e 54 i tango. Ko tenei
Whare-karakia he taonga i matea nuitia e Te Paea i a ia
e ora ana. Ko te whakaaro o te whakaminenga i
whakarapopototia ki runga ki te kupu o te Whakapono o
Naihia ''E tumanako atu ana ahau ki te Aranga mai o te
hunga mate, ki te oranga hoki ki tera ao atu. Amine."
He nui te whakamiharo ki te pai o nga himene a te
Koaea a Ngaitai me te kore haurangi me te kore ra-
ruraru o te marae.

TE TOA TAKITINIHune 1, 1922
Nga mahi ngahau hei whawhatanga   atu   ma taua ma
te Maori.
Hei timatanga korero ake mo nga mahi ngahau me
timata ake ki te Purei Whutupooro. I tu tetahi hui nui
ki Levin, Horowhenua, i waenganui i a Mr. Slade, Mr.
Dean, Mr. Howe, etahi o nga Kai whakahaere o te " Niu
Tireni Rakipi Uniana " o tetahi taha, me Parata, Roto-
rua, Takarangi, Pita Makitonore, Wanganui, Wehipei-
hana Foxton, Pewana, M. Winiata, Horowhenua, T. W.
Parata, Waikanae, W. H. Nikera me P. H. Tomoana o
Hawke's Bay. Ko te putake o te hui he rapu i nga
tikanga e kaha ai te tupu o te " Rugby." I kitea ko
tetahi mea e tupu ai ko te whakahaere i nga haere ki
waho atu o Nui Tireni nei. I tino tautokotia te haere o
te tiima Maori ki Niu Tauti Weera.
Ko te nui o te ope e 24. Ko te Kai whakahaere ko
Parata o Rotorua. Ko te moni hei awhina ko te toenga
o te moni a te " Pioneers " £70. I te puta nga mihi a
nga mema o te Uniana kia Parata me ona hoa Maori mo
te piri pono ki te " Rugby." He nui nga kupu mihi mo .
te kahanga o te painga ake o te purei i runga i nga wha-
kahoutanga i nga ture o te purei. Hei nui hoki nga mihi
mo te tunga Uniana mo roto i nga rohe o Ngati Porou.
Kua wehe atu tenei wahi i Turanga. Tera katahi ka
kitea nga toa o tera wahi. I mua ia, ngaro ai ki raro i
te mana o Turanga.
Koia enei ko nga toa i kohiritia mo te haere ki Tawahi
J. Blake. H.B., S. Gemmell, H.B., Akuira, H.B., Matiu,
Wairoa, J. Mills. Tologa Bay, Phillips, Marlborough,
Barclay, Dannevirke, Wi Hapi, B.P., Tate, Thames,
Peina. Wanganui, Potaka, Rangitikei, Tapsell, B.P., N.
Stead, Southland, Trezis, Auckland, Kororiko, B.P., R.
Edwards, Rotorua, M. Love, Wellington, Jacobs, Horo-
whenua, Broughton, Horowhenua, P. Taiapa, Ngati
Porou, Tangitu Tauranga, Bannister, Southland, Garlick
Oporiki, T. Bevan, Horowhenua. Ko Nepia me J. Smith,
M.A.C., kei te ata tirotirohia. Koia enei ko nga ra
pureitanga :—Ka hui ki Nepia i nga ra timatanga o Hune.
I te IO ka purei ki Haki Pei, Nepia. I te Wenerei ka purei
ki Poneke; awina ake te ra ka rere ki Ahitereiria ka tae
i te 19 o nga ra. I te 24 ka purei ki N-S.W. 28, Metropoli-
tan. Hurae 1st, N.S.W. 5th, Metrepolitan. 8th, N.SW.
I2th ma N,S.W. e whakatite mai te purei. 13 Ka hoki
mai. l7th ka u ki Akarana. l8th, ka rere ki Whangarei.

Hune 1, 1922TE TOA TAKITINI.
TE TIRITI O WAITANGI.
(Na A. T. NGATA, M.A:, LL.B,)
TE UPOKO TUARUA
Ko te upoko tuarua tenei o te Tiriti of Waitangi.
Ko te Tuarua —
" Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae
ki nga Rangatira, ki nga Hapu, ki nga Tangata katoa o
Nui Tireni, te tino rangatiratanga o o ratau whenua, o
ratou kainga, me o ratou taonga katoa. Otiia ko nga
Rangatira o te Whakaminenga, me nga Rangatira katoa
atu, ka tuku ki te Kuini te hokonga o era wahi whenua e
pai ai te tangata nona te whenua, ki te ritenga o te utu
e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te
Kuini hei kai hoko mona."
I kiia e au i te timatanga o aku whakamarama, kaore
i oti pai ki te reo Maori nga tikanga o nga kupu pakeha
o te Tiriti, tera nga wahi ririki i mahue. Ma nga tama-
riki kura i roto i a koutou e titiro te reo pakeha o te
Upoko Tuarua o te Tiriti, ara : —
"ARTICLE THE SECOND."
"Her Majesty the Queen of England confirms and
guarantees to the Chiefs and Tribes of New Zealand,
and to the respective families and individuals thereof,
the full, exclusive, and undisturbed possession of their
Lands and Estates, Forests, Fisheries, and other pro-
perties which they may collectively or individually
possess, so long as it is their wish and desire to retain
the same in their possession ; but the Chiefs of the
United Tribes and the Individual Chiefs yield to Her
Majesty the exclusive right of Pre-emption over such
lands as the proprietors thereof may be disposed to
alienate, at such prices as may be agreed upon between
the respective Proprietors and persons appointed by
Her Majesty to treat with them in that behalf."
Na he maha nga rerenga kupu kei te reo pakeha
kaore i oti pai ki te reo Maori. Kia mahara hoki tatau
ko te reo e waiho ana e nga Kooti Whakawa o te motu
nei, tae atu ki tawahi hei kaupapa titiro ma ratau ko te
reo pakeha. Naku tenei whakamaoritanga.
" Ko te Kuini o Ingarangi ka whakapumau, ka
whakaoati kia whakatuturutia ki nga Rangatira, ki nga
Hapu o Nui Tireni, a ki ia whanau, ki ia tangata ranei
o ratou, te mana te rangatiratanga o o ratou whenua, o o

TE TOA TAKITINIHune 1, 1922
ratou ngahere, o o ratou taunga-ika, o era atu -taonga
ranei a ratou, a ia tangata ranei o ratou mo te
wa e hiahia ai ratou ki te pupuri i aua mea : Otiia e
whakaae ana nga Rangatira o te Whakaminenga, me
era atu rangatira katoa ki te tuku atu ki te Kuini i te
mana motuhake ki te hoko i nga wahi whenua e hiahi-
atia ana e nga tangata no ratou aua whenua kia hokona,
mo nga utu e whakaritea i waenganui i nga tangata no
ratou aua whenua me nga tangata e whakaritea e te
Kuini hei kai hoko mana."
Ko te upoko tenei i takea mai ai nga korero e kore-
rotia haeretia nei i nga marae mo te Tiriti o Waitangi.
Ka puta he ture kino ka kiia e takahi ana i te Tiriti o
Waitangi. Ka muru te Kawanatanga i te whenua ka
kiia kei te he, kei te hara ki te oati a te Kuini i oatitia ai
e ia i raro i tenei upoko o te Tiriti. Ka puta nga wawata
a nga Ropu Maori ki te mana Maori motuhake, ahakoa
kiia he Kotahitanga, he Kauhanganui, he Paremata
Maori he aha ranei te ingoa, e hoki ana aua wawata ki
tenei upoko o te Tiriti. Otira na te pohehe i pera ai.
Ara kei te mana o te Maori kua tapaetia atu e te Upoko
Tuatahi o te Tiriti mo ake tonu atu.
A, ko tehea tenei mana, tenei rangatiratanga e kore-
rotia nei hoki e te Upoko Tuarua ? Kei te marama tonu,
ko te take o te tangata Maori ki tona whenua, ki ana tao-
nga ; ko tona mana tinana ki era mea, i pepeha ai ia,
" Noku tenei whenua,  ina nga rohe; i tuku mai i taku
tipuna i a mea, nana i raupatu, nana ranei i noho tuatahi
na mea ranei i tuku ki a ia, a nohoia ana e ana uri tae-
mai ki au.    Ko enei taonga na naku, te waka nei, te tai-
aha na, te patu pounamu ra, te rua kumara na, te pakoro
ra.    Naku ena mea, ehara i tetahi atu."
I rokohanga mai e te Tiriti kua nohoia nuitia nga
motu e rua nei  e nga  hapu Maori: Kua roherohea e
ratau nga whenua katoa, kua tapatapaia ki te ingoa nga
wahi katoa.     I rokohanga mai e te Tiriti e tautohetohe
ana nga rangatira me nga hapu Maori ki nga take, ki
nga rohe  o  ratau  whenua: e mau pu ana, e mau  patu
ana hoi raupatu i  etahi,! hei arai atu ranei i nga ope
hao whenua a etahi.    Kaore te Kuini i mea kia whaka.-
korea atu nga take Maori i runga i te whenua, engari i
whakapumautia, a i whakatuturutia e ia.    Na konei koe
e  kui,  i  tu  ai i te aroaro o te  Kooti  Whenua Maori
whakaatu ai i ou take, he papatipu, he ahikaroa, i korere
ai maara, i nga maunga aruhe, i nga roto tawhara, i era
atu tohu a o tipuna.

Hune, 1, 1922TE TOA TAKITINI                                      7
E rua nga tikanga nunui kei roto i tenei o nga upoko
o te Tiriti, ara :—
(1)  Ko te whakapumautanga i nga  take o  te
Maori ki ona whenua, ki ana rawa ;
(2) Ko te tukunga ki te Kuini i te mana hoko i
nga whenua Maori.
Me whakataki ko nga take whenua Maori i te
tuatahi. Kei te matatau katoa koutou ki o tatau take
whenua. Ehara i naianei te tautohe a te Maori ki te
Maori, " Noku ranei, nou ranei," a ka tikina ki te po
tataku mai ai nga take tipuna.
Ko te koiero tenei a Ta Wiremu Matene, Tumuaki o
te Hupirimi Kooti i mua ra, mo te ahua o nga take
whenua Maori: "Ko taku i kite ai i pa nga take Maori
ki te mata katoa o te whenua; kaore he wahi i watea i
nga kereeme a nga Maori, ko nga wahi anake kua
hokona e ratau. Kaore rawa au i kite i rongo ranei i
tetahi wahi whenua i kore i pangia e nga kereeme a nga
Maori. He maha a ratau tautohetohe i waenganui i a
ratau mo o ratau tika, engari kaore rawa he tangata i
pohehe he take Maori te take o te whenua e tautohetia
ra."
Na, ka pumau nei nga take Maori i raro i tenei o nga
upoko o te Tiriti, ka takoto mai ki nga Maori te patai a
te ture, " Tena, no wai o koutou tenei whenua ?" He
turituri te whakautu, karanga noa ana, karanga noa ana.
Heke iho te toto, ko Waitara tera, ko te rara i rere ki
Waikato, a ka toro te ahi ki nga topito o Aotearoa. Ka
whakatika nga Rangatira ka hokohokona nga whenua,
ahakoa no ratau, no etahi atu ranei-he hoko papatipu
tenei, kaore ano he Kooti i tu hei uiui, a hei whakatau no
wai nga whenua e hokona ra. Ko Heretaunga tenei, ko
Wairarapa tenei, ko Otaki tenei, ko te tini noa atu o te
whenua i hokohokona i mua atu o te tuunga o te Kooti
Whenua Maori ki nga motu nei. Na runga i nga raru-
raru maha i ara ake katahi ka whakaarohia kia whaka-
turia he Ropu Whaimana hei uiui, a hei whakatau i nga
take o nga Maori ki o ratau whenua. Ka hangaia e te
Paremata ko Te Ture Whenua Maori i te tau 1862. Ina
te kupu o taua Ture (tekiona 5), "ka whaimana te
Kawana i ia wa, i ia wa, ki te whakatu Kooti hei uiui a
hei whakatau ko wai nga tangata Maori e tika ana i
runga i o ratau take Maori ki nga whenua Maori, a ki te

8TE TOA TAKITINI.                         Hune 1, 1922
whakatau i o ratou paanga ki aua whenua, a ki te wha-
kaputa tiwhikete taitara ki a ratou mo aua whenua."
Ko te timatanga mai tenei o te Kooti Whenua Maori
a mohoa noa nei. Kia oti ra ano nga whenua papatipu
te whakawa, e tutuki ai tana mahi, e tutuki ai hoki
tetahi wahi o te Upoko Tuarua o te Tiriti o Waitangi,
nana nei i whakapumau o tatau take Maori ki o tatau
whenua.
Kotahi te wahi kaore ano i marama o tenei wahanga
o te Upoko Tuarua o te Tiriti, ko te kupu mo nga taunga
ika. Me apiti atu hoki nga roto, ara, nga moana wai-
maori, nga parumoana, nga tahuna-pipi, nga toka-tio.
Ina hoki ko nga taunga ika kei te moana, kei nga ngutu-
awa wai ranei. Kei te whakatitahataha tonu te Pare-
mata me nga Kooti i enei take. Ko etahi kua whakataua
e nga Kooti, ara, te ahua o nga toka tio, i whakahengia
ai te taha Maori. Ko te keehi o nga moana wai-maori
kei te aroaro o te Kooti i naianei. Ka puritia e au nga
whakamarama mo enei take kia tae ki te upoko tuatoru
o te Tiriti.
Mo tetahi wahanga o tenei upoko o te Tiriti, e pa ra
ki te hoko a te Kuini, ko tona tikanga e here ana ma te
Karauna anake e hoko nga whenua Maori, engari ko nga
utu me ata whakariterite i waenganui i te Maori nona te
whenua, me te kai-hoko whenua a te Karauna. He take
tenei i tautohetia nuitia e nga Kawanatanga o mua a tae
mai ki tenei wa. Ka tu he Kawanatanga ka ki me
kukuti nga hoko o nga whenua Maori, kia riro ma te
Karauna anake e hoko. Ka ara ake he Kawanatanga ka
ki me whakatuhera te hoko o nga whenua Maori, kia
ahei te pakeha, te tangata noa ki te hoko. Ko te ture
tena mai o te tau 1862 tae mai.ki te tau 1892. No te tau
1892 ka herea kia waiho ma te Karauna anake e hoko.
Ka hiahia te Kawanatanga ki tetahi poraka, ka utaina e
ia he here ki runga, ka kahititia, penei i te ahua e mahi
nei tenei Kawanatanga. No te tau 1900 ka tino araitia
nga hoko a te Karauna. No te tau 1905 ka timataia ano
nga hoko a te Karauna ki etahi wahi o te motu, a no te
tau 1909 ka whanui te haere tahi o nga hoko a te Kara-
una, a te pakeha noa. No te tau 1913 ka hangaia e tenei
Kawanatanga tenei ture e arahi nei i nga hoko a te
Karauna, e here nei i nga whenua ma te Karauna, anake
e hoko. Ka whakahokia ki te ahua i te ture o te tau
1892. Ko te kaupapa tera o te Tiriti o Waitangi. Kei

Hune 1,1922\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_9
te whakahe tatau ki aua hoko, he herehere i te tangata
Maori ki nga utu ririki a te Karauna, he herehere i nga
tangata pupuri whenua me o ratau na hiahia, he taringa
roa kia pau te kaha o nga hiahia hoko a te Karauna, a te
tangata Maori, ka tapahi ai i nga paanga i hokona. Kei
te tika tonu nga whakahe ki enei tikanga hemanawa,
engari kaore e taea te uta atu aua whakahe ki runga ki
te Tiriti o Waitangi, nana nei i whakatakoto mai koiara
hei kaupapa.
Koia nei, e Kui, nga taonga nunui na tenei wahi o te
Tiriti o Waitangi i whakaahua hei tikanga ki nga motu
nei-ko te Kooti Whenua Maori me ana mahi ko nga hoko
a te Karauna e ngau hei i te whenua.
Ina te kupu a Nopera Panakareao, he rangatira no
Te Rarawa i te taenga atu o te kape o te Tiriti ki Kai-
taia, kia hainatia e Te Rarawa, e te Aupouri—" Ko te
atarangi o te whenua kua hoatu ki te Kuini, ko te one-
one i mau." Na he kupu tohunga rawa tena, ko a mua
kupu. Ka whakahiatotia e te whakatauki a taua kau-
matua nga kupu o te upoko tuatahi, o te upoko tuarua o
te Tiriti. Ko te atarangi, ara, ko te mana nui e hipoki
iho ana i runga i te whenua, ko te mana hanga ture, ko te
mana hei ki ma tenei ropu e whakawa, ma tena e titiro
te tika o nga hoko, ma tera e arahi te tangata i roto i
nga pikonga maha o te ture, ko taua atarangi na te upoko
tuatahi o te Tiriti i tuku ki te Kuini. Ko te oneone ia. ko
te kupu nou, noku, ko te take mai o nga tipuna, na te
upoko tuarua i whakapumau ki te Iwi Maori.
(Taria te roanga)
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

IOTE TOA TAKITINI                        Hune 1, 1922
Te Aroha O Rangi-nui Kia Papatuanuku.
Mo te marama o Hune ara o Te Tahi o Pipiri o te
Tau, 1922.
Ko Matariki te whetu o te tau tawhito kei te arahi
mai i a Puangarua te whetu o te Tau Hou.
Ko Matariki kei Papa whakatangitangi e whitu
nga po ki reira ka tae ki Maahu-tu, ka tae tenei ki nga
po Tangaroa ko te tekau ma ono tenei o nga ra o Hune
ka puta ake i te hiku o te Mangoroa. Timata mai i te tahi
ki te tekau ma ono tirohia te ahua o te tu a Matariki; kei
kona e whakaatu ana te ahuatanga o te Puanga me te
Ngahuru kei te heke iho, kaputa whanui te whetu o te
Hau raro. He wehenga tau tenei a e tika ana kia
whakahoutia Te Hakari o te wehenga tau i te Tekau-ma-
whitu o nga ra. Ka puta hoki a Puangarua te whetu o
te Tau Hou.
Nga whakaaturanga a te marama mo nga pai mo
nga kino e puta i roto i enei ra e 30 :—
3.5.40 a.m.   Ki te 10 o nga ra he ua.
OIO.2.28 a.m.   Ki te 17 o nga ra he marangai he huka.
(17.11.33 p.m.    Ki te 25 o nga ra he wa kino tenei.
'•25.3.50 p.m.    Ki te 2 o nga ra o Hurae he ahua pai enei ra
1. Taite. Tamatea Ngana. Kei te kaha te au o te moana
2. Paraire.    Tamatea-Kai Ariki.    He ra ahua ngawari.
3. Hatarei.    Huna.    Ka hunaia te kai i tenei ra.
4. Ratapu.    Ariroa.    He ra pai mo te wero turia.
5. Mane.    Maure.    He pai tenei ra katoa.[ki te po.
6. Turei. Mawharu. Ka mahia te koura i tenei ra tae noa
7. Wenerei.    Ohua.    He ra pai rawa tenei ki te mahi.
8. Taite.    Hotu.    He ra kino kei te ngaru te moana.
9. Paraire.    Atua.    He ra whakahaehae tenei.
10. Hatarei.    Turu.    Ka pa te marama ki te wai.  Mahia
nga kai mataitai.[mataitai te kai.
11. Ratapu.    Rakau-nui.    Ka rau nunui te marama.    He
12. Mane.   Rakau-ma-tohi.    He   ra   pai.    Ka   tohia te
marama.
13. Turei.    Takirau.    I te ata ki te ra poupou he pai.
14. Wenerei.    Oike.    He pai noa mahi mo te ra poupou
ki te ra to.
15. Taite.    Korekore Hahani.    He ra ahua ngawari.
16. Paraire.    Korekore-piri-ki-Tangaroa. I te ra poupou
ki tera to he pai.
17. Hatarei.    Tangaroa-a-mua.    He ra pai mo te hi ika.
18. Ratapu.    Tangaroa-a-roto.    He ra pai mo  te hi  ika
he ako poupou.

Hune 1, 1922TE TOA TAKITINI                                 11
19. Mane.    Tangaroa-kiokio. He ra tino pai kua pukohu
a uta.
20. Turei.    Otane.    He po tuna.
21. Wenerei.    Orongonui.    He ra pai tenei.
22. Taite.    Mauri.    I te ata ki te ra poupou he pai.   Kua
hina-pouri.
23. Paraire.    Omutu.    He ra kino.[te marama.
24.  Hatarei.    Mutu-whenua.   He ra kino rawa, kua mate
25. Ratapu.    Whiro.     He ra kino; ka kohiti te marama.
26. Mane.     Tirea.    Kua kitea pakutia te marama kua
kohiti.[marama.
27. Turei.    Hoata.    He ra pai tenei kua kitea pakutia te
28. Wenerei.    Ouenuku.    Whakahautia te mahi.   He po
tuna tenei.[te ra to he pai.
29. Taite.    Okoro,    He po tuna tenei.    I te ra poupou ki
30. Paraire.     Tamatea  Nana.      He ra matao enei, kei
te a rawa te moana.
Ko te Ropu o Puangarua i roto i te Kahui o Tau Toru.
He wehenga Tau.
Kua tae ra tenei ki te wehenga o te tau tawhito e
ai ki ta te Maori korero i runga i ana whakahekenga i
nga  korero tataimo   nga  mea  e  tirohia  whakamuatia
atu ana e te hinengaro o te ngakau whakaaro, e puta nei
nga kupu whakawhetai ki Te Kai Hanga mo Ana manaa-
kitanga katoa i homai nei e Ia ki roto i te manawa o nga
otaota me nga mea ngoki ngoki nga mea i  roto  i  te  ao
pouriuri   i   te   ao  tangotango i  te  ao tangata
hei    tapuwae     whakatakinga     ma    te   tangata    whai
whakaaro i waihotia ai e nga uri i roto i enei ra hei pe-
peha ma ratou i penei na nga tupuna i pera ai,  a na   te
peratanga o ratou i penei ai.    Ko  te matahi tenei o te
tau!    Engari ko nga kupu  whakatupato  ki   te  tangata
kua puta ke.    Kua tangi ke te Horirerire!    Kua paenga
ke ta te Popokorua !    Ko te Hotoke tenei !    Kua  matao
nga mea katoa Otira ahakoa enei ahuatanga, kaati rawa
te whetu nei a Matariki  e   kiia-hetia  nei   ko  "Matariki"
kainga kore" kei Papa-whakatangitangi  e  noho  ana e.
whitu nga po, ka haere atu ki Titore-Maahu-tu mo era
po e whitu.    Tiiohia ake e hoa ma!    Mehemea te Kahui
o Matariki kei te tu hui hui   kei   te  tu  tatahi  ranei,  he
whakaatu tena mo te pai mo te kino ranei o te tau e heke.
iho nei.    Kia whai  koha ra ki te Kai-Hanga mo  nga
manaakitanga o nga ra ka hori ki muri!   " Tukua  atu te.
tinana kia Ia mo nga ra kei   mua!     Kua  haramai. tenei
kua momohangatia te tangata.—P.H.T..    

12TE TOA TAKITINI                  Hunt 1, 1922
Te " ANZAC DAY " o Taumarunui.
(NGA TOA o TE PAKANGA.)
Ehara taku Toa i te Toa Takitahi, he Toa Takitini
taku Toa, na reira e nga marae maha e nga uri Toa a
nga tupuna kua mene ki te po, e nga toa o te pakanga
nui o te ao, ahakoa kua hinga ahakoa kua hoki more-
hutia mai ki te wa kainga, na koutou te whakaahuata-
nga houtanga i te ao, no koutou te reo, na koutou te
honore, nui. he whakahere ki te tangata he koha ki Te
Atua. Na reira ka tika nga mihi kia koutou i roto i enei
ra Tena koutou! Tena koutou! Tena koutou! Tenei ahau
te waha-a-ki o nga kupu maha i waihotia iho e o koutou
matua e o koutou tupuna aha koa i whea i whea o te
motu nei he kupu i whiua ki Te Tai Rawhiti na te Reo
karanga i roto i o koutou nei ra " Hapainga ko te tika,
kia aroha ki nga mana ririki, kia tapu te kupu, ahakoa
kore i tuhia ki runga i te Kirihipi i te mea e mau ana ki
roto i te ngakau rangatira."
                                                                           •
E aku Toa Takitahi e whakaatu atu ana ahau
i nga manaakitanga nui i puta mo koutou ahakoa kua
hinga atu etahi o koutou kei te marae o te pakanga, ina
koutou kua tae mai, ko etahi o koutou kua haere atu i
mua me to koutou matua me Henare Wepiha Te Wai-
nohu otira ka rongo katoa mai koutou ki enei kupu me
enei mahi, ka kite mai hoki i nga roimata i maringi i te
huranga o te KOHATU WHAKAMAHARATANGA kia kou-
tou i whakaturia nei ki te riu o Taumarunui. Ahakoa no
te taha pakeha nga maharatanga nunui ki taua whaka-
aro otira e tino mihi ana ta koutou Nupepa ara Te Toa
Takitini kia Ngati Haua me ona pekanga katoa i te Uru
i Te Rawhiti i Te Pu-o-te-Tonga i Te Hau Raro mo te
nui o te whakaarotanga ki taua ra, ina e kaeaea ake nei
kei te taringa, e whiua haeretia nei e nga reo maha o te
pakeha ki nga topito e wha o te ao katoa. No te ra o
" ANZAC" ka haere atu a Meiha-Tianara Ta Anaru
Rahera, K.C.B., K.C.M.G. (Major General Sir Andrew
Russell, K.C.B., K.C.M.G.), ki te hura i taua kohatu
whakamaharatanga ki nga hoia i hinga ki Anzac wahi o
Taake i te rua tekau ma rima o nga ra o Aperira 1915
me nga tamariki i hinga ki te pakanga. E kiia ana ko
tetahi o nga mea tino nui i nui hoki te arohatia ko te
haeretanga atu o Te Whiutahi he kaapo, me tetahi ona
mokopuna ka tukua nga roimata he kakahu he taiaha
me nga maemae me nga apakura me ona tika nga ranga-

Hune 1, 1922TE TOA TAKITINI                               13

tira katoa e hangai ana ki ta te Maori whakahaere mo
runga i enei tu whakahaere. Na reira i tika ai tenei mihi
na "E koro kia ora koe me tou hapu katoa ! Nahau te
ngahuru, ngahuru noatu ! " E ki ana kei Nga Whakata-
uki a Horomona:—"Te Ingoa pai, pai atu i te hiriwa
i te koura ! " Ko te kupu whakamutunga a taua Kauma-
tua i te tapaetanga atu i nga taonga i penei:—"Ina
tae ki te takiwa e mate ai koe i te kai a ka mahara
hoko koe i enei taonga, hoki mai ki au ka hoatu e
au te wariu e whakaekea e koe ki runga i enei taonga
ahakoa pehea te nui. Kaati maku ko te tumanako.
Kei a koe te kanohi e kite ana me te maramatanga.',
Enei kupu e te iwi he tino hohonu i puta ake i roto i te
ngakau mamae kia koutou ki nga mea i honea e te rau
o te patu. Ahakoa nga mihi mo koutou i roto i enei ra
ko te koingo me whakatutu atu ki nga hau e wha, he
muri aroha hei taunaha ki nga mea kua hori ki
muri me te tumanako kia tere mai te ra e huihui a ai nga
kaha hei Toa Takitini mo nga mea e puta ai he koha ki
te iwi he honore hoki ki to tatou Kai-hanga.
MO TE MARAMATAKA MAORI.
Ki te Kai-tuhituhi o te Maramataka i roto i te Toa
Takitini.
E hoa tena koe. Tenei te maioha atu nei ki a koe
e whai nei koe i nga tapuwae o nga koeke, i nga huanui
o Nehe ma. E kite ana ahau ko koe te Tohunga koko-
rangi o Te Toa Takitini, kei a koe te wananga o te tatai
arorangi, te oha a nga kauwheke o raurangi. E tata ana
te Kura a Taininihi te ngaro, i te mea kua urumaotatia
nga huanui i takahia e nga kaumatua i a ratou e ora ana
i te-ao-turoa.
Ki taku titiro i timata te Haratua i te 28 o nga po o
Aperira, na ko te tahi o Pipiri ka timata i te 27 o nga ra
o Mei. He tika ranei taku ? Engari hei tewhea wa o te
marama ka kitea tuatahitia a Matariki i te atapo—kei
waenganui pea o nga ra o Mei. Na ki te kitea a Mata-
riki, he tiaki pea te mahi i te kohititanga o te marama
hou, ara i te Whiro, katahi ka timata te Tahi o Pipiri.
E hoa, tetahi mea kaore i marama ki a au, ko nga
wahanga o te kaupeka nei, ko Maukahau, ko Tararau-
atea, ko Papawhakatangi-tangi ko Titore-mahutu. He

14TE TOA TAKITINI                       Hune 1, 1922

ingoa aha enei ki to mohio. He aha ra te whakamarama
a nga koeke mo enei ingoa ?
Na, ki a au, ka tu te hakari mo nga mata (first-fruits)
o te tau, ka whakahuatia katoatia nga whetu rangatira i
roto i te karakia e whai ake nei :—
" Matariki atua ka eke mai i te rangi e roa e
Whangainga iho ki te mata o te tau e roa e."
a ka pera haere, pau noa aua whetu te whakahua.
Ko nga kaupeka o te tau ka rereke ki etahi. Anei
tetahi rarangi: Aonui, Te Ahoturuturu, Te Iho-matua,
Tapere-wai, Tatau-urutahi, Tatau-uruora, Akaakanui,
Ahuahu-mataara, Te Iho-nui, Putoki-nui-o-tau, Tikaka-
muturangi, Uruwhenua. Ko Tihema pea a Akaakanui.
E tae ana mai nga rarangi ingoa o nga po o te
marama o nga moutere o Hawaiki. Ka nui te rite. Ko
aua ingoa ano o te iwi Maori o konei.
Kaati ra ka hoha koe ki nga murakehu aku e huirapa
nei i te kahu o te pepa. Anei tetahi maramara ma te toa
nei i roto i te kowhanga.
Heoi ra, na te morehu nei,
Na Peehi (Elsden Best).
Dominion Museum,
Wellington.   16/5/22.
[Nau mai ra e Peehi, te kaumatua i whakangaua
ki te paepae o te Matauranga ki te " mita" o te
reo o nga Koeke kua huri atu ki te Uru. Ahakoa kua
marake Te Wao-nui-a-Tane, tenei koe te korihi nei i te
reo o ratou ma i whakaakona atu nei ki a ratou mokai
koko:—
Uia te manuhiri me ko waai ?
Te kuti, te wera, te haua ko Apanui!
Tou Apiapi! Tou Apiapi!
Keehu! Keehu
Haramai te ko! ki! ko ! ka !
Ko Huri-tua-moana!
Teo! Teo!
Na reira te mihi kia koe, ahakoa kei ahau te taura-
nga mai o to maioha, e tika ana kia oho te pa kei te
hinengaro o te Aitanga-a-Tiki e pae nei. Kua hinga ra
nga Rakau nunui o te Waonui! Kua mimiti nga kopua
hohonu! Kua tupu nga rakau hou! Kua paraetia nga
moana, na reira i tika ai te patai "Kei hea he mauranga-
a-ringa mo nga ra kei mua ? Na te Ao Hou ko te Tuma-
nako, ko te Whakapono, ko te Aroha, enei e toru, te mea
nui rawa ia o enei ko te Aroha.] P.H.T.

Hune 1, 1922|TE TOA TAKITINI                               15
I noho te hui a nga tamariki i hui ki te
Tenihi ki Putiki.
Ko nga mema i hui ko Alex Takarangi (chairman)
Kururangi o Hawera Te Paa e Taumarunui Topi Peneti
o Taihape W. K. Te Awe Manawatu Tawhai Eruera
Foxton Rangipo me Joe Maru Maru o Parewanui, H. J.
Jones Te Kuiti Maihi Metekingi me W. Emia Wanganui
ko Te Katene me P. H. Tomoana o Heretaunga. I
paahitia i roto i taua hui ko nga robe mo nga tiima e
whakataetae ana ki te Maru Maru Cup ko nga nohe
Kaunihera tonu, a kia kaua e nuku atu i te rua tiima mo
te Kaunihera kotahi. I paahitia ano hoki kia tu he purei
whakataetae hei pureitanga mo te Maru Maru Cup.
I paahitia hoki i taua hui kia tu enei tangata hei
mema mo te Komiti nui hei whakahaere i te Ropu Tenihi
Maori, Perehitenete Tuahine Renata, H.B., Waihi Pere-
hitenete Hon. Dr. Pomare, Hon. A. T. Ngata, Dr. Rangi-
hiroa, Dr. Wi Repa, Hon. H. P. Topi, H. Uru, M.P., Tau
Henare, M.P., Hon Hekeretari me Kai tiaki Moni Tukere.
Komiti Whakahaere P. H. Tomoana, H.B., Katene Puke-
rua, H.B. H. J. Jones Waikato Tawha, Eruera Manawatu,
Rangipo me H. Maru Maru Parewanui, Kururangi
Taranaqi me Bay of Plenty, Emia, P. Metekingi me Alex
Takarangi me Maihi Metekingi o Wanganui, Topi H.
Bennet, Taihape.
I paahitia te kupu kia whakakahatia te mahi tenehi
i roto nga rohe katoa i runga ano i nga tikanga e tautoko
ana i nga mahi o te Whakapono Karaitiana me nga
tikanga arahi i nga taitamariki ki nga turanga teitei e
tupu ai nga whakaaro pai me nga tinana, kaha hei arahi
i te iwi ki nga huarahi whanui o te ao. I ia huihuitanga
i ia huihuitanga me wehe tetahi wahi o te wa hei kore-
roerotanga mo nga mahi nunui e pa ana ki te Iwi Maori
na reira e tika ana kia whakawhaititia mai e tena rohe e
tena rohe nga tikanga e maharatia ana tirotirohia. Ko
te whakaaro kia whai mahi rawa aua huihuitanga i ko
ake i nga mahi tenihi. E tautoko hoki taua ropu " Te
Toa Takitini" hei reo mo te Ropu Tenihi.
He whakamarama mo te Maru Maru Cup. Ko te
tiima kia rua nga tane kia rua nga wahine. Ka purei
nga tane takitahi takirua, pera ano nga wahine, i muri i
tena ka hui he tane he wahine. Kei roto ano hoki i taua
purei ko tetahi kapu e kiia ana, Ko te Kapu a Hinerapa
me riro i te wahine toa o aua ropu e whakataetae nei ki
te Maru Maru Cup.

16TE TOA TAKITINI                    Hune 1, 1922
Te Koaea (choir) me te Ropu whakatangi o te
Tai   Rawhiti.
He nui te mihi kia Tuahine Ranata me ona hoa mo ta ratou ma-
hara ki te mau i te ropu himene me te whakatangi ki te marae o Ra-
tana. He tino whakaaro rangatira tenei e tika ana kia tautokona e
nga rangatira maha o Te Tai Rawhiti nui tonu kua uru nei ki roto i
tenei whakahaere nui i whaka whitiria ai te pae maunga e takoto nei i
roto i nga tikanga o te rangimarie me te maungarongo. Ehara i nga
ra o koutou tupuna i rereke te haeretanga he tahinga na nga mahi na-
nakia. Otira no roto i enei ra kua whaia atu ko te Ora-whaka-te wai-
rua i ra rototia mai i nga rapuhanga i te ora tinana koia ka haere wehi
' kore te tangata ki tua o Ruahine he whakaaro ki te reo o te Kaihanga
i puaki mai i te mangai o te huarahi hou Kaua tetahi atua ke atu mou
i mua atu i Ahau. No reira i tika ai te mihi ki nga reo maha o te Tai-
rawhiti i whakakotahi mai ai nga morehu o te riu o Wairarapa me nga
mokopuna maha a te hunga kua wehe ki te po ki te hapai i nga himene
me era atu taonga i tapaetia ki te aroaro o te mangai o te kawenata
hou Ko te himene i tino wana "Hoia o te Hahi" i hapaitia e nga koaea
o te Tai Rawhiti o Ngapuhi o Waipounamu me to te Marae ake. Kia
ora nga Kai hapai I puta he kupu mihi ma te mangai ki taua ropu.
Kia Ora Te Hunga Tuku Mai i te Wai U Ma Te
Potiki Nei.
Ko te utu mo te Pepa 6/6 i te tau. Ma to aroha ma to awhina e
whakapiki ki runga atu. Ko nga reta me nga moni me tuke mai ki TE
ETITA, TOA TAKITINI, Box 300, HASTINGS.
Watarawi Rangi, Tologa Bay, £2; Pita Mohi, Waimarama, 6/6,
Eruera Paora, Waimarama, 6/6; Pire Paraone, Frasertown, 7/6; Te Hau
Mataira, Chatham Islands, 6/6; Daniel Campbell, Hokiangi. 6/6; Riki
Karena. Herekino, 6/6; Hoka Downs. Tokaanu, £l; W. R Pestell, Ka-
wana, 7/6; Rahui Ngamotu, Taupo, 18/7; Wepiha Te Waihohu, Mohaka,
11/6; Hohepa Karauria, Wairoa, 6/6; Mrs Warihia Broughton. Clive, 6/6
Mrs Rihitoto Mataia, Paeroa, 6/9; Perimona Watene, Kopu, Thames,
6/9; Mere Te Pere Te Whanarere, Matatoki, Thames, 6/9; Te Hira
More, Kopu, Thames, 6/9; Wiremu Pita Taurua, Thames, 6/9; Aneta
Matiu, Thames. 6/9; Toke Watene, Kopu, Thames, 6/9; J. Heperi,
Okaihau, Bay of Islands, 6/6 ; Hori Tane, Pakaraka, Bay of Islands 6/6;
Hone Pohe, Kamo, Whangarei, £l; Hati Pakaroa, Tuparoa, 6/6; Ahi-
pene Mika, Tuparoa, 6/6; W. R. Kerehi, Tuparoa, 6/6; Hati Whanga-
pirita, Tuparoa, 6/6; Ngatoto Patiki, Tuaroa, 7/-; Whare Haenga, Tua-
roa, 6/6; Raniera Haereroa, Waitakaro, Ruatorea, 6/6; Wi Kirena,
Waitakaro, Ruatorea, 4/-; Rangi Kershaw, Waitakaro, Ruatorea, 6/6;
Heni Nohoaka, Waitakaro, Ruatorea. 6/6; Porikapa Awatere, Ruatorea
6/6; Katene Aupouri, Reporua, E.C., 6/-; Hemopo Kirikiri, Waerenga-
ahika, £l; Manuera Waata, Te Kao, Auckland, £1; Kake Tahana, Ku-
kuta Pa, Makirikiri, Wanganui, 6/6; Pene Ngamanu, Motiti School,
Tauranga, 6/6; Hataraka Kerekeha, Motiti School, Tauranga, 6/6 ; Ru
Reweti, Whakapara, 6/6; Rutene Takina, 29, Kaiti, Gisborne, 6/-; Mat-
auru Wanoa, Te Araroa, £1; Mereana Hikitapaua, c/o K. S. Williams,
Matahiia Station, Ruatorea, 6/6/ Elsden Best, Esq., Wellington, 6 -;
A. Tanirau, Tarawera. 6/6; Tohi Pirika, Moerangi, Kawhia, 6/6; Peri
Rini Ratia, 15, Baker Street, Auckland, 5/-
HART & Co., Printers. Hastings.