Te Toa Takitini
Registered at the G.P.O as a Newspaper.
NAMA 10HASTINGS                     MEI 1, 1922
Nga Maori o Hawaiki
ta  tatou pepa mo Aperira ka puta nga korero
aroha mo nga Morion ka ngaro nei i te mata o
te whenua. I tenei pepa ina nga whakaatu a
tetahi o nga kaumatua o Hawaii hei mohiota-
\_\_\_\_ nga mo tatou ki te ahuatanga o era whanaunga
o tatou. I manaakitia a Mr. Desha he kau-
matua no Hawaiki me tona hoa wahine, he
Maori tuturu no Hawaiki, e nga morehu o
Heretaunga ki Omahu.
Nui atu te pai o nga korero o taua me nga manaaki
mo te hunga o Hawaiki. Ko nga whai-korero i a Te
Wirihana Otene, i a Iraia Karauria i a Tutawake, i a
Hanara, i a Mohi Te Atahikoia. Nga manaaki Maori i
nga tamariki me o ratou kuia, nga pao, nga haka, nga
poi nga patere me nga whakatangitangi a te Orchestra o
Omahu me to te Kohupatiki. Na Peneti Minita i arahi
mai te manuhiri. No te mutunga o tana whai-korero ka
tu mai a Mr. Desha, ka korero mai i tona reo Hawaii.
Nui atu te whakamihi a te tangata ki nga korero a te
kaumatua nei, engari i te uaua o te hopu atu i tona reo
Hawaii, korero pakeha ana, a na Peneti i whakamaori.
Koinei etahi o ana take korero: '' Aku whanaunga tena
koutou. Kei te tangi au mo ta koutou manaaki nui
rawa i a maua ko toku hoa wahine. Kua hoki aku wha-
kaaro ki te iwi i Hawaiki, te take ko a koutou whakahaere
manaaki tangata rite tonu ki a matou, a koutou waiata,
a koutou oriori me era atu ngahau Maori i ahua rite tonu
ki a matou Te ahua o koutou kanohi rite tonu ki nga
tangata o Hawaii. " Aloha nui " ki a koutou katoa.
E kore a koutou mihi e hoki i ahau, ehara hoki ahau
i te tangata matau. I toku tamarikitanga he uaua te tae
ki te kura te take ma te whai-moni rawa o nga matua ka
tae ai ki nga kura i era ra. Ko taku papa he takuta. Ko
taku whaea he Maori no Hawaii. Ka tekau aku tau ka
mate taku papa. Kaore i nui te oranga i mahue ake mo

2TE TOA TAKITINI      \_\_\_\_Mei 1, 1922
matou. Naku tonu ahau i kawe ki te kura. Mahi ai
ahau i etahi mahi e puta mai ai he hereni maku, ka mau
ai i aku hereni hei utu mo taku kuranga. Ka pau era ka
haere ano ki te mahi moni. He iti rawa te mohiotanga
i riro mai i a au i te uaua o te huarahi kura i oku ra. E
35 nga tau e tu ana ahau hei poohi-mahita mo toku mou-
tere i raro i te mana o te Kawanatanga. No muri mai
ka tu ahau hei tumuaki mo nga Whare-here-here o
Hawaii. Koira toku turanga i ahau i haere mai nei.
Ko taku iwi kua mohio ma te matauranga anake
ratou e tu tika ai i waenganui i nga iwi huhua o te ao e
noho mai ra i Hawaiki. Kei te pai koutou, e rua tonu
nga iwi kei konei. Ko Hawaiki ki tonu i nga iwi o te
ao. I runga i to matou wehi kei takahia matou ki raro i
nga waewae o nga iwi o te ao, kua tu he ropu mo matou
hei titiro haere i a matou tamariki. Ka kitea he tamaiti
kaha ki te whai i nga huarahi matauranga, kua kore i
waiho ma nga matua ake o te tamaiti e kawe te tamaiti
ra ki nga kura nunui, engari ma taua Komiti. Whaka-
ritea ai e te Komiti nga moni hei kohi ma tena ma tena,
hei tuku i a ratou tamariki marama ki te rapu i te hoho-
nutanga o te matauranga.
Inaianei ko etahi o a matou tamariki kua tu hei roia,
ko etahi hei takuta, ko etahi hei kai-whakaako kura, ko
etahi hei minita, ko etahi kua tu hei Kai-whakawa mo
nga kooti hara, inaianei kua tu mai tetahi hei kai-
whakawa mo te Hupirimi Kooti. Ko etahi kei nga
huarahi hoia e ako haere ana. Ko tetahi o aku tamariki
kua tu hei Kanara (Colonel) hoia i Amerika, ko tetahi
tamaiti ano he kapene. Ko tetahi kei runga manuao e
akona ana ki era mahi.
Ka kite mai ai koutou kei te kaha era o koutou
whanaunga ki te kawe haere i a ratou. Kaore i te waiho
ma nga matua ake nga raruraru, engari ma te iwi katoa
e manaaki aua tamariki, ahakoa rima tau atu ki nga
kura nunui o Amerika, ka waiho katoa nga raruraru ma
te Komiti o te iwi e whakarite. Ko taku kupu ki a koutou
kia kaha hoki koutou ki te manaaki i a koutou tamariki.
Kaore he manaakitanga i ko atu i te hohonutanga o te
matauranga.
Tetahi take hei whakaatu maku ki a koutou ko te
mate i pa mai ki taku iwi i runga i te kai-waipiro. Kua
toru tau inaianei e noho ana oku moutere i runga i te
poropeihana. I nga tau e puare ana nga hotera ko nga raru-

Mei 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.3
raru e tae ana ki te aroaro o nga kai-whakawa e eke ana
ki te 3,000 i te tau, ko te nuinga na te waipiro i kawe
atu. I tenei tau ka huri nei kua hoki ki te 800 nga hara
ki te ture. Kua kite ahau i te pai i te ora kua puta ki
taku iwi i te mutunga o te kai-waipiro.
E inoi ana ahau ki nga taitamariki o te iwi Maori kia
haere tupato mo taua kai. Kua neke atu i te 60 aku tau
inaianei engari kei te kaha tonu ahau, a mehemea ki te
oma whakataetae tatou ka mate etahi o nga tai-tamariki
na i a au! Kaore ahau i kai-waipiro mai ano o toku
tamarikitanga. Engari i a au e tu ana hei Tumuaki mo
te Whare-herehere ka kite ahau i nga ahuatanga katoa
o te tangata. Kua kite ahau na te waipiro te nuinga o
te tangata i mau ai ki te whare-herehere.
Ko taku kupu whakamutunga ki a koutou me penei
" Haere mai kia kite koutou i era uri o nga waka o tatou
tipuna." Honoa te aroha o tatou tipuna ki nga marae i
Hawaiki. Haere mai ki oku marae, hei reira rawa ea ai
i a au to koutou aroha nui ki a maua ko toku hoa.
TE KAUNIERA O MATATUA
E whakaatu mai ana a Tiaki Rewiri i nga mate o to
ratou Kaunihera. " Kei te mahi etahi o nga tangata o
runga i a Matatua i nga mahi kino, kei te tino takahi i
nga ture kei te harihari waipiro ki nga kainga Maori, ki
reira kai ai, hokohoko ai hoki. Kei te kimi toku ngakau
i te tino take i kaha haere rawa ai tenei mahi hari wai-
piro ki nga kainga Maoris Kua tino mohio ahau inai-
anei ko te putake i piki haere ai tenei mahi na nga Kau-
nihera Maori tonu, Kaore aua kaunihera e kaha ana ki
te hapai i nga turei paahitia e te Kawanatanga. Pootitia
ai e nga Maori ko nga tangata haurangi hei tiamana mo
nga Komiti marae. Kei te tino ngoikore nga kaunihera
o runga o tenei waka ki te tautoko i nga ture. Kaore
rawa he tangata totika i roto i aua kaunihera hei arahi
i nga ture. Ko tetahi mahi kino kei te mahia i etahi o
nga takiwa o Matatua ko te mahi parau kai i nga Ratapu
mahi whare, me era atu mahi nunui. Kei te kaha rawa
taku hapai i taku whakahe ki nga Kaunihera he man-
gere ki te arahi i te iwi Maori ki runga i te huarahi tika.
Kei te tumanako toku ngakau kia pera he tangata hei
arahi i nga Kaunihera me te tiamana o te Kaunihera o
Maniapoto, ara me Te Moerua, te tiamana kaha ki te
whaina i a Kingi Mahuta me tona iwi ake.

4TE TOA TAKITINI.                      Aperira 1, 1922
He Kai Ngawari Te Utu.
He whakaatu tenei ki nga Maori mo etahi kai nga-
wari te taka, ngawari hoki te utu mo enei wa uaua o te
kitea o te kai. Tetahi kai pai he witi, he kaanga
(haunga te kaanga kopiro !) Me kohua te kaanga toitu,
te witi toitu ranei mo te hawhe-haora. Ko te wai me
whakaranu ki te houra (houra hori kakahu nei). Ma te
kohua ki te houra e tere ai te ngawari. Muri iho ka
horoi ki te wai. Katahi ka kohua ano ki te wai kaore
he houra o roto mo nga haora e rua. Kua pai mo te kai
inaianei. Pai tonu mehemea ka horahia ki te ra kia
maroke. Ka takoto pai tonu mo te wa roa mehemea ka
whakamaroketia. A ka hiahiatia mo te kai me kohua
ano. He kai pai tenei ma te tamariki tae noa ki nga
kaumatua ki nga tangata hoki e mahi ana i nga mahi
taumaha.
Ko tetahi tino kai pai ma te katoa he miraka kau.
Ko nga rongoa kei roto i te miraka he whangai i nga
wahi katoa o te tinana o te tangata. Kaore he kai i
runga atu i tenei ma nga tamariki e tipu ana.
Tetahi tino kai pai he tiihi. E rima nekehanga ake
o te kaha o te tiihi i te miiti, ara kia rima pauna miiti ka
rite ai te kaha ki te whakaora i te tinana tangata, ki te
kaha o te pauna kotahi o te tiihi. Engari kaua hei nui
rawa te kai tiihi i te kainga kotahi, hei te koata pauna
hoki iho. Kia roa hoki e ngaungau ana ka horomi ai. He
riwai tetahi kai pai me era atu hua o te whenua. Hei
aha te ti, te kawhe, te miiti. Kia pai te whangai i a kou-
tou tamariki e te iwi, kia tipu ora ai o koutou uri a muri
nei. Kia ora koutou katoa."— Na Pererika Peneha
Minita, Remuera, Akarana.
He Mihi Na Waaka Te Arakai. "Tena koe te
manu whakaoho ata e takare mai ra i runga i te Miro
tahere a Hatupatu. E manu tena koe. Kia tiaho raia
tou maramatanga ki runga i nga maunga teitei, me nga
wharua hohonu o te pouritanga, ki te whakaoho i te turi,
kia titiro nga matapo, kia korero nga wahangu."
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

Mei 1, 1922 \_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI                                   5
TE TIRITI O WAITANGI.
TE UPOKO TUATAHI
(Na A. T. NGATA, M.A., LL.B.)
Ko nga kupu enei o te Upoko Tuatahi o te Tiriti o
Waitangi.
Te Upoko Tuatahi —
" Ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga
Rangatira katoa hoki kihai i uru ki taua Whakaminenga,
ka tuku rawa atu ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu te
Kawanatanga katoa o o ratou whenua."
He kupu torutoru noa enei, engari he motu katoa.
He tapaetanga tenei na nga Rangatira Maori ki te Kuini
o Ingarangi mo ake tonu atu i te Kawanatanga katoa o o
ratou whenua. He aha taua mea i tapaetia ra e ratau ?
He aha taua mea i tukuna paraparatia ra e ratau mo ake
tonu atu ? Ko te Kawanatanga o o ratau whenua. Kei
pohehe koutou ki te tikanga o era kupu na " o o ratou
whenua," ka penei he take whenua. Kaore. Ko tona
tikanga ko " o o ratou rohe, takiwa ranei." Ko te kupu
pakeha kei te reo pakeha, o tenei wahi o te Tiriti,
" territories."
He aha te "Kawanatanga" ? Ko te kupu pakeha
'Sovereignty' a ko te kupu pakeha mo tenei hanga mo te
Kingi mo te Kuini ranei, he "Sovereign" — e rite ana ki te
kupu Maori he " Ariki Tapairu '"--a e kiia ana ko te tino
mana, ko te " Sovereign Power " o te iwi pakeha kei te
Kingi, Kuini ranei, me tona Runanga, e kiia nei ko te
Paremata. Ka marama i kona te aronga o tenei kupu
"Kawanatanga', e whakahuatia nei i tenei upoko o te
Tiriti, ara, ko te tino mana o te Iwi, i whakamana e ana
tikanga ki nga ringa o te Kuini me tana Runanga Pare-
mata. Ko te Paremata ki te hanga i nga ture mo te
tinana tangata, mo te whenua ; mo te ora, mo te mate ;
mo te hara, mo te noho pai ; mo te ahua katoa o te noho
a te tangata i te ao. Ko nga Minita o te Kawanatanga,
ko nga Apiha, ko nga Tari i raro i o ratau mana, ko nga
Kooti ko nga Poari, ko nga Kai-whakawa, ko nga Piri-
himana, ko nga Kai-tirotiro ko nga Kai-ruuri ko nga
Kura ko nga hohipera, ko era atu o nga ropu whai-
mana, ko ratau nga kai-whakahaere, nga kai-pupuri, nga
kai-whakatutuki i nga ture i hangaia e te Paremata.
I hangaia e te Paremata nga ture mo nga tangata katoa

6TE TOA TAKITINI\_\_\_\_\_\_\_\_Mei 1, 1922
e noho ana i runga i te mata o te whenua, o te whenua i
ata rohea, e kiia nei ko Aotearoa, ko te Waipounamu,
me nga moutere e pa tata ana : i hangaia mo te iti, mo te
rahi, mo te ware, mo te rangatira ; kaore ana whakapai
kanohi.
Ko te upoko tuatahi o te Tiriti o Waitangi e whaka-
tutuki ana i te hiahia o te Kuini "kia whakaritea te
Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te
tangata Maori, ki te pakeha e noho ture kore ana." Na
tenei upoko o te Tiriti i poroaki mai, a i whakatinana ki
enei motu te Kawanatanga o te Kuini o Ingarangi.
A he aha ta nga Rangatira Maori i tapae ai ? E ki
ana te upoko nei, " ka tuku rawa atu ratau ki te Kuini o
Ingarangi ake tonu atu i te Kawanatanga o o ratau
whenua." Ha, i kiia ra hoki kaore o te Maori Kawana-
tanga, a he aha hoki kia tapae ratau, i te mea kaore nei i
a ratau ? Me whakamarama ano. Ko te whakamarama
kei te ritenga o enei kupu "te mana rangatira." Ko te
mana rangatira te mea i roto i te ringa o ia rangatira, o
ia rangatira i waitohu ra i tana tohu ki te Tiriti o Wai-
tangi, a ko tana tera i tapae ai ki te tahuaroa ki a
Kawana Wiremu Hopihona, hei tahua ki a Kuini Wiki-
toria. Ko te puputanga tera o nga mana o nga Ranga-
tira Maori, ka hoatu ki te Kuini. Ko te Kawanatanga
tera o te Iwi Maori.
Tena, he aha taua mana rangatira ? He aha te mana
o nga rangatira Maori i te wa i tuhia ai te Tiriti, te mana
ki te tangata, ki te whenua, ki nga tikanga a te iwi i raro
i tona mana ? Ko te wa tera o Te Hapuku, o Te Raupa-
raha, o Te Rangihaeata, o Te Wherowhero, o Te Waha-
roa, o Te Heuheu nui, o Kawiti o Patuone o Hone Heke,
o Tupaea, o Te Amohau, o Te Pukuatua, o Mokonuia-
rangi, o Te Aporotanga, o Te Aopururangi, o Te Houka-
mau, o Te Kani-a-Takirau, o Te Potae-aute, o Te
Eketuoterangi, o era tini kua ngaro atu ra ki te po, "te
wehi o te whenua, te mana o te tangata." Ma koutou
noa pea e whakataki te roanga atu o tenei wahi o a tatou
whakamarama.
Me whakapoto ki tenei ki, i whiua e aua rangatira
ki te tahuaroa te kahu-kiwi, te mahiti, te paepaeroa, te
koroai: kei nga whare whakakitekite e iri ana. hei mata-
kitaki ma te pakeha, hei whakatauki ma ratau "koia
enei ko nga taonga a te Maori i te wa e whai-mana ana
ratau;" hei titiro atu ma te Maori, ka mapu ai, ka tataku

Mei, 1, 1922TE TOA TAKITINI
ai i tana tataku. "Haere ra e Waro ki Ingarangi ki Rehia
ra e " ! Ka riro atu ena, ka homai e te Kuini he paraikete
whero. E kiia ana hoki ra ko te taonga nui tera i wha-
karatohia e Kawana Hopihona, e ana Apiha, e nga
mihinare, ki nga rangatira Maori i haina ki te Tiriti.
I te wa e mana ana nga rangatira Maori, kaore ano
i eke mai te ture pakeha, ko te kupu a te rangatira te ture
o tona iwi. Ko ia hei whakaara i te rau o te patu, ko ia
hei hohou i te rongo. Ina etahi o nga kupu o tera wa,
"te ahi e ka mai ra, tikina tineia." Ka hunaia i kona
tetahi iwi nui tonu, mate tangata, mate whenua. Ka
tapae te rangatira i tana tamahine hei puruwaha, mo te
ope, kia mau ai te rongo. Na nga rangatira nga tau-
naha whenua riro ake, nga tuku whenua riro atu. I a
ratau te kupu o te ora, o te mate. Ko nga manu enei i
tukua atu ai ki te Kuini. Ko te kupu, ko te ki, o ia iwi,
o ia iwi. Ko tona tino tikanga ia ko te mana hanga ture
a te rangatira Maori mo tona iwi, mo tona hapu, ko ia
tera i tapaetia atu ra e te Tiriti o Waitangi ki te Kuini
o Ingarangi mo ake tonu atu. Ko te whakatinanatanga
i tenei ra ko te Paremata, ko te Kawana, ko ana Minita,
ko nga Mema o te Whare o Raro na te iwi i pooti, ko
nga Mema o te Whare Ariki na te Kawana i whakawahi;
ka noho huihui ratau ka hanga i nga ture.
E kui, ko tetahi wahi tenei o te whakautu o to
patai, " He aha te Tiriti o Waitangi " ? Na te upoko tua-
tahi o te Tiriti i tapae atu te mana rangatira o o tipuna,
tuku mai ki a koe, haere ake nei, mo ake tonu atu : nga
kona i taki mai te Paremata e tu nei i Poneke, e hanga
nei i nga ture, i nga ture papai, i nga ture kikino, i nga
ture mama, i nga ture taumaha.
(Taria te roanga)
Mo nga Tamariki kaha te Rewharewha, me kai i te
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE, 1/9, 2/9 patara.

8TE TOA TAKITINI                     Mei 1, I922
NGA  MATE URUTA
MATE KIORE (PLAGUE)
(TE RANGI HIROA, M.D.)
I te mea he kiore tetahi o nga take o tenei mate o te
plague, kua tapa e Te Toa Takitini tiona ingoa 'he mate
kiore.'    Ko tenei mate i timata mai nga whenua o Ahia
ara i Inia me era atu wahi.  I tae ki Oropi me Ingarangi i
te tau 1348 a i tino mate a Ingarangi i te tau 1665.   I te
1665 i tata pangia  katoa nga whare o Ranana Ko nga
whare i pangia he mea tuhi ki te horu he ripeka ki waho
o nga tatau, hei tohu ko taua mate kei reira.     Heoi ano
nga mea e haere ana i   nga  huanui  o  te taone ko nga
kaata  hari tupapaku ki nga urupa.   Heoi  ano    te reo
i rangona, ko to nga kai arahi i aua kaata e karanga ana
" Mauria    mai   o    koutou  tupapaku  ki   waho."        Ka
rangona te haruru o te  kaata  me te reo karanga, ka
pangaa e nga morehu o ratou tupapaku ki waho kia mau-
ria  e  te kaata.    Kaore  he uhunga,  kaore  he karakia
nehu.    Tera pea e poto katoa nga mano o Ranana ki te
mate, engari no te weranga o te taone i te ahi ka toe he
morehu.    Pau atu nga whare i te ahi me nga paru o roto
tae atu ki nga kiore me nga puruhi: no reira ka mutu
tena mate.    Kua  ngaro  taua mate  ki  Oropi me Ihipa
inaianei engari kei te mau tonu i Inia ahu atu ki Haina.
I tae mai ano ki Niu Tireni nei  engari na te kaha o nga
whakahaere a te Tari o te Ora, kaore i horapa haere.
Inaianei kua pa ki Ahitereiria.    I timata ki Brisbane a
kaore i tere te whaaki a nga takuta.    No reira ka tae ki
Hirini a nui atu te riri o nga takuta o te Ora.  Mehemea i
tere  te  mohiotia  kua  taea  te  taiepa  atu  ki  te taone
tuatahi.
E toru nga ahua o te mate kiore. Tuatahi, ka puku
ake he whaturama ki runga ake o nga kuwha, ki nga
keke, ki te kaki. No te ingoa Pakeha o te whaturama,
ka kiia tenei ahua he Bubonic Plague. Ko tetahi ahua,
he tere te haere o te paihana i roto i nga toto a kaore ano
kia whaturama te tinana kua hemo te turoro. Ko te
tuatoru e pa ana ki te pukapuka a kaore e roa kua Niu-
monia (Pneumonia) kua mate. Ko etahi o nga tupapaku
e tino mangu ana te kiri no reira tenei ingoa tawhito a te
Pakeha, Te Black Plague.

Mei 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI.9
Ka uru ana te purapura o te mate nei ki roto i te
tangata, e toru ki te rima ra i muri mai ka hinga te
turoro. Nga tohu he kirika, he ngaruru, he mamae ki te
tuara, he ruaki. Kaore e roa ka tino hangamate te ahua
o te kanohi a ka porangitia. Ko te tino tohu ko te
teteretanga o nga whaturama i te rua ki te toru o nga ra
i muri o te hinganga o te turoro. Ki etahi turoro e rite
ana te nui o te whaturama ki te arani. He mate tino
taimaha te mate nei. Nga paanga ki Inia mai o te tau
1896 ki te 1913, e 75 i roto i te 100 turoro e hemo ana.
Ko te tino purapura he ngarara (microbe) na tetahi
takuta Tiapani i kite. Na te Komihana i whakaturia e
te Kawanatanga o Inia i kite ko te kai-kawe haere i taua
purapura, he kiore. I mua o te paanga o te mate nei ki te
tangata e pa ana ki nga kiore, Kua tirohia nga toto me
nga wahi o roto o aua kiore mate, a kua kitea te ngarara
i kitea nei e te takuta Tiapani. Ko taua ngarara i roto
i te kiore me te tangata he rite tahi. Ko te kai kawe
mai i te ngarara o te kiore mate ki te tangata ora he
puruhi ara ki etahi iwi he tuiau (flea). Ka kai te puruhi
i nga toto o te kiore e pangia ana e te mate kiore, ka
uru te ngarara ki roto ki a ia ka piri hoki ki tana hoari.
I muri i tena, ka rapu te puruhi i tetahi kai hou mana.
Ka tatari aia i te whenua, i roto i te puehu, i te paru, i
nga wahi i mahue iho ai aia i te kiore. Ka mate ranei
tana rangatira tuatahi, ka haere ki te kimi kainga hou
mona. Ko te tangata e noho ana e mahi ana ranei, i
aua wahi kino, ka riro hei rangatira hou mo te puruhi e
ki ra tana kete i te ngarara. Te werohanga iho o taua
hoari ki te kiri tangata, uru tonu atu te ngarara o te mate
kiore. Ka tipu te ngarara i roto i nga toto o te tangata
ra, a e rua ra ki te toru ra ka hinga aia i te mate kiore.
No reira e te iwi kua marama nei koutou ki te putake
o te mate kino nei, ka marama hoki nga whakahaere a
te Tari o te Ora hei arai atu i taua mate. Itemea kei
Ahitereiria te mate, kaore nga kaipuke i ahu mai i nga
taone e pangia ana e taua mate, e whakaaetia kia u mai
ki Niu Tireni nei kia oti rawa te ata titiro e ona tohunga.
Ka tirohia nga tangata e te Takuta. Ka tirohia a
roto o te kaipuke e te Kaitirotiro o te Tari o te Ora
mehemea kaore he kiore mate e kitea. He mea hopu
etahi kiore ki te rare a ka kawea ki te Tari o te Ora kia
tirohia nga puku mehemea kaore te ngarara mate kiore
i roto. Kia mohiotia rawa kaore he mate o te kaipuke,
katahi ka whakaaetia kia tata ki uta. Ko nga taura

IO
TE TOA TAKITINI
Mei 1, 1922
here i te kaipuke ki uta he me hanga rawa he arai tini
ki ia taura kia kore ai he kiore e tae ki uta ma tera hua-
rahi. I te ahiahi ka whakahokia atu te kaipuke kia ahua
matara iti atu ano ki waho.
Kua tahuri katoa nga taone ki te patu kiore. Ko te
take, he mea kei uu mai tetahi kiore mate o Poihakena
ki uta a ka horapa haere te mate ki nga kiore o konei.
Ko nga wahi paru, nga otaota me nga toenga kai, kei te
mahi, kei te tahutahuna kia pai. Kei te raupatutia te
kiore ki te paihana, ki te rare, ki te ngeru me te kuri ka
whia mano kiore kua hinga.
Kati kia kaha e nga Kaunihera Maori me o koutou
Komiti Marae ki te whakahau kia whakapaingia o kou-
tou kainga me o koutou marae. Kei te tupato atu te Tari
o te Ora i nga taone pakeha, kia tupato mai hoki e te
iwi i roto i o tatou rohe Maori.
(Taria te roanga)
Matenga o te Mete.
S. PERCY SMITH.
No waenganui o nga ra o Aperira nei ka mate a Te
Mete (S. Percy Smith) ki tana kainga, Matai-moana, Nu
Paremata. Koinei tetahi o nga tangata i tino ako i nga
huarahi mai o nga waka o te Maori, mai i Hawaiki, u noa
ki tena moutere ki tena moutere. I tae tonu ia ki aua
moutere kimi haere ai i nga korero tapu a ia iwi a ia
iwi me te tuhituhi haere i nga whakapapa o tena moutere.
Ko ia te tangata nana i tuhituhi te pukapuka rongo nui ko
"Hawaiki" tona ingoa. He maha ana pukapuka i pere-
hitia mo nga pakanga tawhito o te iwi Maori, me nga ko-
rero tapu onamata. He tangata whakaaro nui ki te Hahi
aroha nui hoki ki te iwi Maori. Ko te Mete te Kai-ruuri
Tumuaki o Nui Tireni i mua tata atu o tona rihainatanga.
Kanui te tangihia o tenei tangata e ona hoa i mohio ki a
ia, ahakoa pakeha, ahakoa Maori. Haere ra e koro ki tou
okiokitanga. Kei te tangi Te Toa Takitini.

Mei 1,1922\_\_\_\_\_\_       TE TOA TAKITINI11
TE PUREI TENIHI I WANGANUI.
He   nui nga   taitamariki tane   wahine  i   huihui   ki
Wanganui o roto o nga rohe maha o Aotearoa nei ki te purei
tenihi i te "Easter Holiday" ka hori ake nei.    Ko te hui  ki
reira he purei whakataetae ki tetahi kapu na Taraua Maru-
maru   kaumatua  kua  mate i whakatakoto hei pureitanga mo
nga iwi o te Tai Hauauru.    No te tau 1907 ka timatatia taua
purei i waenganui i nga tiima pera o era wahi, a riro ana i a
Wanganui.    No te tau 1910 ka tonoa e Heretaunga ka purei-
tia i Pamutana a riro mai ana taua kapu a ka timatatia  hoki
te kohiri i te toa Takitahi mo te motu i roto i tera mahi  pai
a te pakeha. Ko P. H. Tomoana te tane ko Mere Houkamau
Stainton te wahine, nga toa i kitea mo te kotahi mo te tarua.
I te tau 1911   ka whakataetae ano ki Pamutana.    Ka  tu   ko
P. H. Tomoana te toa tane  ko   Ani  Makitonore (Mrs.   Rev.
Katene) te toa wahine a ko te kapu ra riroi a Wanganui. No
te tau 1921 ka haere mai a Wanganui ki Hehitingi nei ka
rite tonu nga paina (sets) ka hoki te kapu kia Wanganui ano.
Otira ko te tikanga i temea ka rite nga sets ko nga winitanga
hei kaute Mehemea i peratia kua kitea kua wini  ke i Here-
taunga e 99 ki te 89 paina. No tenei tau ka haere nei te ropu
ki te purei i taua kapu ano ki Wanganui E whitu nga tiima
o Heretaunga i haere e ono o te rohe o Wanganui me Taihape
Kotahi to Ngati Raukawa kotahi to Taumarunui me nga tama-
riki taki tahi o roto o Wanganui me Taranaki.    No te ua me
te maku o nga wahi karaihe ka haeretia ki nga wahi Asphalt
Court purei ai.    Tauhou ana   hoki   te  purei  i   reira.    Otira
etahi tino purei kaha a te Maori kia raua whaka Maori i kitea
i   reira,  ara ta  Tukere    o   Wanganui   raua   ko   Winitana
o Heretaunga ta Emia raua ko Tu H. B. me ta Mrs. Jones W
me   Mrs Kani H. B. ta " Baby " Haki wai,  Champion   Lady,
1921, me   Mrs.    Rev.   Katene,   Ex-Champion    1911,   Mrs.
Renata, H.B., Mrs. Jones, Nga purei a nga wahine e toru rawa
nga ' set' ka mutu.    E wha nga tiima o Heretaunga i uru ki
te whakamutunga kotahi to Wanganui otira i  te kore taima
pureitia ana ko te nama tahi o H.B. a wini ana i a Wanganui
e 5-1 E rua kaore i pureitia ka wini nei te kapu i a Wanganui
mo tenei tau.    Ko te kapu ma te wahine toa i a Baby Haki-
wai e pupuri ana kaore i pureiti, i te poto  o te  wa waihotia
atu ana ki te komiti ma ana e whiriwhiri te ahuatanga.    Ka-
nui te  mihi ki  nga manaakitanga a  Wanganui i te  ropu o
Heretaunga nei me te pai hoki o te whakahaere i   nga  purei
me nga ngahau i nga po.    Kia ora te Ropu  Tamariki  me o
koutou Kaumatua katoa o roto o Wanganui.

12TE TOA TAKITINI                         Mei 1, 1922
TE REO MORIORI.
I whakaatu te Toa Takitini o Aperira kua mate te reo
Moriori tae noa ki te iwi Moriori. Tenei etahi kupu toru-
toru nei o te reo Moriori hei matakitaki ma tatou:— "Tokoru
ka tamariki tane a Ru, tokotehi ka tamiriki mahine tona ane
ingo ko Kura. Ka ingo ona hunau potiki ko Mono rauu ko
Utu. Ko ka tamiriki enei a Ru, kokomoe ana e ii to tama-
hine a Kura ki a Ta Utu-kai-taokete, koii t'hokowai e mau
nei i enei hokotipuranga mo tangat tat eneti ki ona huna-
unga; Ta Utu ra, Ta Utu-kaitaokete." Na noho ana a Kuru
ma i to ratou kainga i ri Kopu, ko ro kainga o to ratou matu
tehi whe, tehi whe no atu."
Ko te whakamaoritanga tenei o nga kupu i runga ake
nei:—" Tokorua nga tamariki tane a Ru, kotahi te tamahine,
ko Kura tona ingoa. Ko te ingoa o ona teina ko Mono raua
ko Utu. Ko nga tamariki enei a Ru. Whakamoea ana e ia
tana tamahine, a Kura, ki a Te Utu-kai-Taokete, koia te
whakawai e mau nei i enei whakatipuranga mo te tangata e
tahuri tata iho ana ki ona whanaunga, "A, ko Te Utu ra Te-
Utu ra, Te-Utu-kai-taokete!" Na ka noho a Kura ma i to ra-
tou kainga i te Kopua, ko te kainga o to ratou matua kei
whea, kei whea noa atu.' He hanga aroha te ngaronga o te
iwi nona te reo e mau iho nei. E ngaringari ano tatou te iwi
Maori kei te mau to tatou tokomaha. Engari to tatou reo tu-
turu o te Maoritanga kua timata tonu te ngaro haere inaianei.
Ko te nuinga o a tatou tamariki kua kaha ke te pirangi ki te
korero i te reo Ingarihi, kua mahue te reo o ratou tipuna.
Kaua tatou nga matua e whakaae kia mahue te reo Maori i a
tatou tamariki. He reo reka, he reo whakamiharo. No reira
kia manawanui ki te pupuri i to tatou reo kei whai i te hua-
rahi o te reo Moriori ka ngaro nei.—Etita.)
Na F. SMITH, PUHA.
"Kanui te mihi ki nga korero o Te Toa Takitini. He tonu atu
tenei ki a koe me to Komiti, i te mea kua hou te ingoa kua hou te kai-
nga, me hou hoki te rerenga, ara kia wha rerenga i te marama, ko te
moni me kotahi pauna i te tau." Waiho ra kia kitea atu te kaha o te
awhina mai. E ki ana a Mr. Desha Ko te pepa Maori o Hawaii kotahi
putanga i te wiki, engari tango katoa ai nga Maori i taua pepa. I te ti-
matanga mai o taua pepa o Hawaii i kohia e nga Maori te moni e
£2,000. Koira te tahua whangai i taua pepa ara ko nga hua i te ono
paiheneti kotahi rau e rua tekau pauna i te tau, Mehemea ka pera to
tatou kaha me whakamatau te rua putanga i te marama. Ka kaha ra-
nei tatou ?

Mei I, 1922TE TOA TAKITINI.                                       13
Te Aroha o Rangi-nui Kia Papatuanuku
Mo te marama o Mei ara o Te Haki-Haratua ki ta te
Maori o te tau 1922. Ko Matariki to whetu kei te arahi i
tenei marama, he wehenga tau ki ta te Maori whakahaere.
Nga whakaaturanga a re marama mo nga pai mo nga
kino mo enei ra e 31.
C5.0.26 a.m.    Ki te II o nga ra he huka-pap.
O11.5.36 p.m.    Ki te 19 o nga ra he paki.
<19.5.47 a-m-    Ki te 27 o nga ra he ua.
•27.5.34 a-m-    Ki te 3 o nga ra o Hune he ua.
1 Mane. Okoro.    I te ra poupou ki te ra to he  pai.
2 Turei.     Tamatea Ngama.     Kei to  kaha  rawa te  au  o  te
moana.
3  Wenerei.    Tamatea Kai-Ariki He ra ahua ngawari.
4 Taite.    Huna.    He ra, kino he huna kai,
5  Paraire.     Ariroa.     He ra pai mo te wero tuna.
6 Hatarei.    Maure.    He pai tenei ra katoa.
7 Ratapu.     Mawharu.    Ka mahia te  koura   i   tenei   ru  tae
noa ki te po.
8 Mane.    Ohua.     He ra pai rawa tenei ki te mahi.
9 Turei.    Hotu.    He ra kino kei te mara te moana,  engari
he po tuna.
10 Wenerei.     Atua.     He ra kino rawa he whakahaehae.
11 Taite.    Turu.     Mahia nga kai mataitai o te moana i te ra
poupou.
12 Paraire.    Rakau-nui.    Kua rau  nunui te  marama.    He
mataitai te kai.
13 Hatarei.    Rakau-matohi.    Ku tohia te marama, he ra pai
14 Ratapu.    Takirau.    I te ata ki te ra poupou he pai.
15 Mane Oike. He pai nga mahi mo te ra poupou ki te rato.
16 Turei.     Korekore-te-whiwhia.    He ra kino.
17 Wenerei.    Korekore-te rawea.    HP ra kino.
18 Taite.    Korekore-te-Hahani.    He ra ahua ngawari.
19 Paraire.    Tangaroa-a-mua.     He ra pai tenei mo te hi ika.
20 Hatarei.    Tangaroa-a-roto.    He aho poupou mo te hi ika.
21 Ratapu.    Tangaroa-kiokio.    He ra tino pai mo nga  mahi
ika.
22 Mane.    Otane.     He ra pai ho po tuna hoki tenei.
23 Turei.    Orongonui.   He ra pai tenei, he ra  hekenga no te
inanga i te marama e tika ana.
24 Wenerei.    Mauri.    I te ata ki te ra poupou he pai.    Kua
hinapouri.
25 Taite.    Omutu.    He ra kino tenei.

14TE TOA TAKITINI.                         Mei I, 1922
26 Paraire Mutu-whenua.     He ra kino   rawa  engari   he   pai
ano mo te mataitai.
27 Hatarei.    Whiro.    He ra kino ka kohiti te marama,
28 Ratapu.     Tirea.     Ka tirea to marama he ra kino.
29 Mane.    Hoata,    Kua kitea nuitia te marama   he ra ahua
pai.
30 Turei.    Ouenuku.    Whakahautia te mahi, he poto te  pai
kei te ra taau.
31 Wenerei.    Okoro.    I te ra, poupou ki te ra to he pai.
Koia tenei ko re marama whakamutunga o te tau e ai
ki ta to Maori korero. Hei nga po Tangaroa ka timata te
whakarukuruku o Matariki a puea rawa ake kua tae ki nga
Tangaroa <> Pipiri ara o Hune titi tonu ake ki te hiku o Mango
roa, ka puta ano hoki a Whanui te whetu o te hau-raro. E
hakaritia ana to wehenga tau e te Maori ara he tukunga whaka-
whetai ki te Atua mo nga manaakitanga i puta i roto i te tau
ka hori. E wha nga kainga e haeretia ana e Matariki—(1)
Maukahau, e whitu nga po : (2) Tuararau-atea, e whitu nga
po; (3) Papa-whakatangitangi, e whitu nga po; (4) Tiitore-
Maahu-tu, e whitu nga po. Kei roto i enei wahanga u wha te
ahutanga o te whakaatu a Matariki i te ahuatanga mo te Tau
Hou e heke iho nei.
Koia te waiata e moa ra—
Ka puta Matariki ka rere Whanui,
Ko te tohu tena o te tau e !
Nga riri a te iwi huia mai  ki   ahua.
Kahore he tangata e riri ai koe.
Tena te tangata ka tuku ki te po.
Korikori ! Kia horo ! Kia wawe te mahuta e !
Ka papata mai te ao, ka huri te hiku o te Mangoroa ka
whai i te torengi tanga o te ra, ko te maatenga ia ka huri
whaka-te-marangai, ka tatari ki te putanga mai o te ra. I
tenei takiwa ka matau tatou kua tae ki te wehenga o te tau
tawhito a ka timata te Tau Hon.
KIA WHANAU HOU i TE WAIRUA TAPU (Hoa 3, 3, 5, 7)—
Itemea ka whakaae ahau ki a Ihu Karaiti hei whakakapi moku, hei kai-
whakaora hoki moku—(1.) Ka mohio ahau he tamaiti ahau na te Atua
Hoa 1,12,13. (2) Ka mohio ahau kua whiwhi ahau ki te Ora Tonu
Hoa 3,36. (3) Ka mohio ahau kua ora ahau. Rom IO, 9, 10. (4) Ka
mohio ahau kua riro mai i ahau te Wairua Tapu, e ahei ai te karanga
ki te Atua " E Pa, e te Matua." Kar 4, 6.

Mei 1, 1922\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI15
Nga Reta Tuku Mai. Kia Reweti Kohere. Kua
kore he wahi watea o te papa mo nga korero penei me
au mo Ratana. Kua puta o kupu whakahe mona i te
Toa Takitini o Pepuere. No reira kua mutu te wahi ki
a koe. Kaore a Ata Wiremu raua ko Ratana i hiahia ki
te whakahoki i o korero, penei kua whakaaetia he wahi
mo a raua reta. Kaore etahi atu. Mehemea he kupu
nui kei a koe mo etahi take whakapiki i te iwi Maori,
tukuna mai. Ko nga kupu whakahe mo etahi o tatou,
he mahi whakamamae, whakawehewehe hoki i a tatou.
Mehemea na te Atua te mahi a Ratana kaore e taea e koe
te whakangaueue, mehemea ehara i te Atua, e whia nei
nga ra, ka memeha. I te mea kua puta nga manaaki-
tanga a te Pihopa me te Hahi Weteriana ki tana mahi,
waiho kia haere ana kei whana noaiho tatou ki te
koikoi. (Etita).
Te Ingoa o ta Tatou Pepa. Kua tae mai te wha-
kaatu a tetahi o tatou kaumatua i tae ki te Hui i Wai-
tangi, i tu tetahi hui i reira a ko ta ratou take i whiri-
whiri ai ko te ingoa o Te Toa Takitini kia hurihia ki
tetahi ingoa e pa ana ki te iwi Maori katoa. Kei te pai
tenei take hei titiro mai ma te iwi.
Kua tata te eke o te tau o ta tatou pepa me te kaha
hoki o te manaaki mai a te iwi. Kaore ano he pepa
Maori kia penei rawa te kaha o te manaakitia ki nga
korero nunui, whai-tikanga.
No Akuhata i timata ai te Toa Takitini, mo Akuhata
ka tapa ai ki tona ingoa hou. Ka patai te Etita i te patai
a te minita ki nga matua whangai o te tamaiti nei " Ko
wai te ingoa mo tenei tamaiti ? "
Ko te tangata mana e whakaatu mai te ingoa pai, ka
tukuna atu te pepa ki a ia mo nga tau e rima mo te kore
utu. Ko te ingoa hei te mea e pa ana ki te motu katoa.
Tukuna mai a koutou ingoa e kite ai.
He whakaatu tenei i te pouri o te Etita mo te tomu-
ritanga o tenei pepa. I whanga ki nga ripoata o te Hui
o Waitanga me te ripoata o Te Keehi o nga Maona o
Te Arawa Kaore tonu i tae mai. Kua kotiti pea i nga
meera. Ko to Hune pepa ka puta atu i te ra tuatahi o te
marama.

16TE TOA TAKITINI                       Mei 1, 1922
KIA ORA E NGA KAI-TAUTOKO O TA  TATOU
NUPEPA.
Na Paratene Ngata enei i tuku mai»
(He 6/6 ta enei katoa)
Make Rangiheuea, Te Teko, Hapi Kutia, Uawa, Hati Te Atua,
rangi, Manutuke, T. M. Lawson, Whakatane, loapa Te  Hau, Nuhaka-
Amoamo Te Riahi, Opotiki, Te Tatau Ngatai, Tauranga, Peka Otene,
Te Ahuahu, Patu Hohaia Patuone,  Okaihau, Matiu Tawhai, Waima,
Hokianga, Rev. Te Tuhi Heretini, Whirinaki, Hokianga, Pene Ngatote
Rangiawhia, Mangonui, Manihera Kauwhata, Ngawha, Bay of Islands,
Turei Heke,  Mangamuka,  Hokianga,  Retetai  Papahia,  Whakarapa,
Hokianga, Tamati Pera, Matauri Bay, Whangaroa,  Pereene Huirama,
Rekeohia, Kawhena Wiremu, Waihaha, Bay of Islands, Hone Rameka.
Waimate North, Taniora Henare, Te Ahuahu, Bay of Islands, Hariata
Tauroa, Te Pupuke, Herepete Rapihana, Kaitaia, Mangonui,  Ngarama
Rapihana, Pukepoto,  Rawiri   Puhirake,  Tauranga.  Muriwai Hepehi,
Maraeroa, Hokianga, Hare   T.   Popata, Kaitaia,  Mangonui,   Apetona
Waata, Awanui, Mangonui, Te Rina Tia Pakeke, Whakarapa,  Hokia-
nga, Timoti Hetaraka, Whatuwhiwhi, Mangonui, Mei Otene, Manga-
muka, Ngakurupane Hare, Mitimiti, Hokianga, Ngapere Rutene,   Wai-
papakauri, Mangonui,  Hau   Heremia Te    Wake,   Opuapere,   Hori
Rewiti, Pokapu, Bay of Islands,   Wirihi Wehe, Te Ahuahu, Bay of
Islands, Ngakau Hori, Mangamuka, Hokianga, Tipene H. Hare, Motu-
karaka,   Hokianga,    Ira    Anihana,  Kopu,  Hauraki,  Pare  Te Naihi,
Thames, Ruka Paati, Taheke, Hokianga, Hohepa  Kaire,  Te Ahuahu,
Bay   of   Islands,   Haare  Matenga,  Waerengaahika,  Gisborne,  Hone
Haare, Taheke, Hokianga, Henare Kingi,  Mangonui,  Taki Hotereni,
Motatau Bay of Islands, Erika Akuhata, Kaikohe, J. Hetaraka, Huker-
enui, Bay of Islands, Ngapua Piripi,  Waimate North, Hare  Werohia,
Waimate North, Murupaenga, Karetu, Bay of Islands,  Keepa  Waata
Taranui, Okere Falls, Te Tauhu Kingi, Te Puke,  Hopihona Te Putu,
Okere Falls,    Eruera  Mateiwa,    Ohinemutu,  Rotorua,   M.  Ratema,
Rotoiti,  Wiremu  Ereatara,  Ngongotaha,   Wirihana  Tamati,   Okere
Fails, Kaihau Hamiora, Rotorua, Rangi Teaorere, Te Ngae, Te Reweti
Rotoiti, Hikanui Kinihori Mita, Tapuaeharuru, Rotoiti, Whata Karaka,
Rotoiti, Reweti Manuariki. Matata, Sam Emery,  Rotoiti,  Te  Ngahoa*
Te Kiri, Te Ngae, Thompson Gardner,   Rotoiti, M. T. Te Whata An-
ganga, Te Ngae. Hune Pitini, Te Pu, Rotorua, Taui Takerei, Ngongo-
taha, Akapita Hamuera, Ohinemutu. Rotorua, H. Tumatahi. Te Ngae,
Rangi Pawa Pokiha,  Rotoiti,  Matene   Harawira.  Te  Ngae, Amahia
Rotohiko Haupapa, Ohinemutu,  Wikiriwhi Te Tuahu,  Whakarewa-
rewa, Te Aoerere Raureti, Box 11, Matata, B McCarthy, 368, Papanui
Road, Hori A. Hohua, Ruatoki North: Rev. Mangakahia, Raetihi,Pan-
apa Tuari, Box 33, Hastings, Timi Ereatara,  Ruatoki  North,  Reihana
Moari, Kahukura, E.C., W. P. Hawaikirangi, Pakipaki,  Hati Pakaroa,
Tuparoa, Ahipene Mika,  W. R. Kerehi, Hati  Whangapirita, Whare
Haenga, Raniera  Haereroa,   Waitakaro,  Ruatorea, E.C., Rangi Ker-
shaw,   Heni   Nohoaka,  Porikapa Awatere, Ruatorea,  E.C., Katene
Aupouri, Reporua, E.C.,  Hohepa Kapa, Te Kao, 13/2, Peeti, Waipatu,
Hastings, £l awhina, W. Christie, Omaio, Opotiki,  12/2, Kareni Turei,
Kahukura, E.C.,  10/-, Ngatoto  Patiki, 7/-,   Wi  Kireua.   Waitakaro,
Ruatorea, E.C., 4/-.    (Taria te roanga.)
HART & Co., Printers, Hastings.