TE TOA
  TAKITINI
             Registered at the G. P. O, as a  Newspaper.
Nama  109             HASTINGS          Oketopa 1, 1930
  HE WHARE-KARAKIA   HOU KI PUTIKI
            HE RA NUI KI WHANGANUI
                      Na  W. G. Wiremu   I

    No  te 16 o Tihema  1839 ka tae a te Wiremu  Karuwha  ki
Putiki, i tona haerenga ma te waewae mai i Otaki ki Tauranga.
1 kite ia kua timata nga Maori ki te huihui i nga ratapu ki te
karakia ki te Atua, ahakoa kaore ano he kaikauwhau  Pakeha
kia tae noa ki a ratou. Na tetahi Maori whakapono o Taupo
na Wiremu   Te Tauri  i whakaako  ratou ki nga tikanga e te
karakia  Karaitiana.
    I te tau 1841 ka  whakanohia  a Rev. Hoani  Meihana K i
Putiki, hei minita mo Whanganui. Naana  te whare-karakia
tuatahi i hanga ki Putiki, he whare pereki: no te 19 o Hune
1812 ka kawaia. No  te 5 o Hanuere 1843 ka  aitua te minita
nei ki te awa i Turakina, a no taua tau ano i pakaru ai tona
whare-karakia  i te ru.
    No  te 30 o Aperira 1843 ka whakanohia ko Rev. Richard
Taylor ki Putiki. E 33 tau ia e minita ana mo  nga Maori  me
nga Pakeha  o Whanganui. Naana te whare-karakia tuarua i
hanga  ki Putiki, he whare paraki, he whare  nui: no  te tau
1844 ka kawaia. E 40  tau tenei e tu ana ka kitea e tata ana
te horo. No  te tau 1888 ka hanga ko te whare e tu nei i naia-
nei. No mua  i te taenga o Rev. A. O. Wiremu  hei minita mo
Whanganui   i oti ai tenei. Na kua timata ano te pirau te nga-
horo  o tenei whare.
    I te Mei  ka huri nei ka hui  ngaimaua ki  toku kainga,
Pakeha  tonu Maori ki te rapu i tetahi huarahi hei whakataki

          Registered at the G. P. O, as a Newspaper.

  Te Toa  Takitini
              Te Utu mo  te Pepa 10/- i te tau,
  Me  penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2154              TE TOA  TAKITINI     Oketopa 1, 1930
moni  hei whakaara   i tetahi whare-karakia hou  mo   matou
Kitea ake me whakatu  mahi hokohoko  matou ara pihaa i ba-
zaar).. Apiti mai hoki ko te whakahau a te Pihopa o Aotea-
roa kia hanga he  whare-karakia hou—hei  te mea  pereki—kia
atahua, a kia waiho hei whare karakia rangatira mo te takiwa
katoa o Whanganui; katahi ka whakamate  rawa te whakaaro
o te tokomaha.
    Mai i a Mei kia Hepetema ka pae nga taonga i whakaaroa
mo  ta matou mahi  hokohoko. 1 te 17 o nga ra ka tae mai
hoki te Kawana  Tianara  raua ko tona hoa wahine. I riro
ma  te Kawana Tianara e whakatuwhera  ta matou mahi hoko-
hoko  i roto i te hooro nui tonu o Whanganui. Whaongia ai
te hooro kipuhake  i te tangata: i ngahue mai hoki nga tu
ahua  o te manaaki—taonga Pakeha—taonga   Maori. He hunga
miharo  te kaha o nga hoa Pakeha  ki te awhina i a matou.
Katahi  ano te ra penei ki Whanganui nei—te  pai o te mahi
tahi o te Pakeha raua ko te Maori mo  tetahi kaupapa e pa
ana ki te taha Maori anake. Ko te take pea i penei ai te kaha
o  nga Pakeha; e mahara  ana ratou ko te whare-karakia tua-
 tahi i tu ki Putiki-Wharanui   te whare-karakia  matua  o te
takiwa  katoa.
     E rua nga ra e rua nga po  i whakahaeretia ai ta matou
mahi. Hei nga po ka whakauru  nga ngahau Maori, nga waiata
nga  haka, nga poi a nga taitamariki o te Ropu 2YA, a he
 hanga rawe.
     I te whai-korero a te Kawana  mea  ra: I haere tika tonu
 mai raua i Poneke ki konei mo tenei take. Ahakoa te nui o
 nga raruraru whai  tonu mai  raua kia tae mai ki te awhina i
 tenei mahi. E toru ana take hei korero ake: —

   (1) E tino hiahia ana te Kingi kia kaha raua ko tona hoa-
 wahine ki te tautoko i nga mahi katoa e noho pai ai te Iwi
 Maori. (2) E pera ana ano to raua hiahia ki te awhina i nga
 mahi e tupu haere ai te Rangatiratanga o te Atua i roto i nga
 Maori. (3) He  maharatanga no  raua ki te pai o te mihi a
 nga Maori  o Whanganui  kia  raua i to raua taenga tuatahi
 mai ki tenei taone. Katahi ka whakahau te Kawana ki nga
 tangata kia kaua  ratou e mahi  mo  te hanga  whare-karakia

Oketopa 1, 1930 TE TOA  TAKITINI\_\_  \_\_\_\_\_\_\_2155


anake, engari kia whakahoungia nga hohonutanga o te whaka-
pono  i roto o te ngakau o tena o tena.
    Ka polo nga ra e rua. pae ake nga hua o ta matou mahi i
toe mai e £225. Kua  whakaae  nga Kai-tiaki o te Tahua a nga
Wiremu   ki te tapiri mai he pauna mo  te pauna. No  reira e
tata ana te eke ki te £800 te moni kua takoto mo te whare hou.
Ko  te whakaaro a Whanganui  kia eke nga  moni ki te £1000
ka timata  te whaihanga i te whare  hou. Otira ki te mataki-
taki iho ma te tata atu ra ano ki te £2000 e oti pai ai to matou
whare, i runga ra i nga mahi whakairo, me nga mahi harapaki.
Na reira e Whanganui kia kaha kia manawanui  ki te whaka-
tutuki i tenei mahi nui i te whakahoutanga o te oha a o kou-
tou matua a o koutou tipuna. Kia nui nga ora ki te Kawana
Tianara raua ko tona hoa-wahine me te Pihopa hoki o Aotea-
roa mo  te taenga mai ki te whakapiki i a matou.


KEI TE TOTOHU HAERE TE WAKA O TE IWI
                   MAORI.
               Na  C. B. (Te  Aute College)
    Ahakoa  kaore ano  kia huri te kotahi rau tau mai  i te
timatanga o to tatou noho i raro i te marumaru  o te iwi pa-
keha  tae noa mai ki naianei, a tatou mahi, o tatou whakaaro
i te taha pakeha metemea  nei kua huri ke i te rau tau te ta-
whito. Te  Maori o naianei e hara  i te Maori o nga ra kua
pahemo  ake nei—nga  mahi, nga whakaaro, me te ahua tonu.
tino kaka te rereke. Kei te mamau  te ahuatanga pakeha  me
te ahuatanga Maori a kei te hinga to tatou na ake ahuatanga.
Me  whakaaro tatau he inaha nga mano tau e tu mai nei i mua
i o tatou aroaro a mehemea penei te nui o to tatou rereketanga
i o tatou tupuna i roto i tenei rau tau katahi ka pehea ra te
ahua  o te iwi Maori i roto i nga rau tau inaha e tu mai nei?
Tera pea  a enei ra tonu e tu mai nei. e pota nei tatou e wha-
kaae ki te ki he Maori ia. Te take i penei ai taku ki. na te
mea  i te ra tonu nei he maha tatou o te iwi Maori ano a ia.
a ahakoa mangu te kiri kua whakaaro pohehe, he pakeha ia.
Ahakoa  he Maori a waho  ko roto kua riro ke i te iwi noatu
—nga   mahi me  nga whakaaro  kua riro i te tangata ke. Kei
te kaha  te wareware haere ia tatou nga taonga a o tatou ti-
puna  na te kaha o te kukume a te taha pakeha. Ina ra he
nui tonu o tatou o te iwi Maori kaore e mohio ki tetahi kupu
Maori  kotahi.
     Tera ano etahi o tatou kua kore e hiahia ki te haka kei
 paruparu te kara, kei kino ranei to ratou atahuatanga mehe-
 mea ka  whetero  te arero. He whakaaro   ranei tenei no te
 tino Maori?
    He  maha  ano hoki nga mea  o tatou kei te whakama ki
 te haka ki te hongi ranei. I whakama  ano  ranei o tatou ti-

2156              TE TOA  TAKITINI     Oketopa 1, 1930


puna?   Etahi ano kei te whakaaro he  tangata nui rawa ia
mo  te haka tahi, me nga tangata noaiho. Ehara  ranei tenei
i te whakaaro kararehe?  Enei mea  katoa he mea  na te pa
keha a kei te kaha te kukume haere i te iwi Maori.
    Kei te mohio tonu tatau ki te tika o nga kupu kua tuhia
ake  nei engari kei te whakatika haere ranei tatau i nga he
nei?   He tika ko a  tatau tamariki nga mea  kei te kaha te
riro haere i te ahuatanga pakeha engari he maha  tonu nga       I
mea  o tatou o nga pakeke kei te pera. I te mea ra ko a tatou      
tamariki nga mea  hei kawe i te iwi Maori i muri ia tatou he
pai me  whakaako  e tatau ratou ki nga mea a o tatou tipuna
kei toe mai  kia ratou ko te kiri Maori anake engari ka kore
he  whakaaro Maori.
     Tera pea etahi o tatou kei te whakaaro—hei   aha ai te
 iwi Maori. He pai noaiho mehemea ka pakeha  ahau i te mea
 ka tangata tonu ahau—E te hoa mehemea  penei o whakaaro
 he tangata ranei koe? He  pai tonu te ako i nga mea  a te
 pakeha ki a tatou tamariki engari kaua ano hoki e warewarea
 ki nga mea  Maori. Ko  wai  o a tatou tamariki  kei te mohio
 ki nga pao ki nga patere a o tatou tipuna?
    Ki  taku whakaaro kaore i maha.
     E hara ia ratou te he, e te iwi; no te mea he kaha no te
 mangere o tatou o nga pakeke ki te whakaako ia ratou i kore
 ai ratou e mohio. He  kore mohio  tonu ranei no tatou!
     Ko  enei whakaaro kore kei te patu haere i te iwi Maori
 a e hara i enei anake nga whakaaro  kore o tatou. He  mea
 pai ranei mo te iwi Maori mehe  mea  ka moe  ana tamahine
 i te Hainamana i te Mangumangu?   He mea  teka rawa tenei.
 No wai te he no nga matua he kore whakaako i a ratou tama-
 riki ki nga mea tika ki nga mea  he.
     E te iwi e oho! I a koe e moe na kei te totohu haere to
 waka-te waka i hoea nei e o  tatou tipuna kaua e waiho e
 tatou kia totohu Whakamahia  nga  hoe a whakaakoria  hoki
 a tatou tamariki ki te whakamahi i aua hoe.


             NGATI-POROU
                         Wahi  V.
                        Na R. T. K.
     I au e iti ana, ki te puta mai he Pakeha  ki te Araroa
 ka haere te rongo he Pakeha kua tae mai. ka haere nga koeke
 kia kite, ko matou  ko  nga  tamariki ki  te whakatatare. He
 tangata ngaro hoki te Pakeha  i era ra. Ko  tetahi take ora
 Ienei o Ngati-Porou, he korenga i hohoro tonu te hanumi ki
 te Pakeha, te uru ki nga tikanga kikino a te Pakeha. E ma-
 rama ana ko nga hapu  e tata ana ki nga taone e uru ana ki
 nga whakawainga  huhua o  te ao—ki te mangere, ki te unu

Oketopa 1, 1930  TE  TOA TAKITINI               2157


wai-piro, ki te purei kaari, ki te piriote, ki te reiri hoiho, ki
te rere moto-ka. He tika he nui ngahau e puta ana ki te tanga-
ta i enei mahi engari ehara enei mea i te hoa no te ahuwhenua
He  tokamaha  nga Maori  kua mate i runga  i te whai ki te
purei hoiho, i te whai ki  te moto-ka. Ko  te purei kaari ko
te piriote he mea whakaako   i te tangata ki te mangere. Ko
te taone tata ki a Ngati-Porou ko Kihipane; i nga ra ka huri
ma  te take nui ra ano ka haere ai to Ngati-Porou tangata ki
reira.
    I te rironga mai o te mana  pooti waipiro i te Maori i tu-
rakina e Ngati-Porou te puta o te waipiro ki te Maori i te rohe
katoa o Horouta  engari i tuwhera tonu nga whare hoko wai-
piro. Ahakoa  kua  turakina e Ngati-Porou taana  pooti tua-
tahi otira i tu rawa te ringa o te iwi ki te patu i tenei wai e
whakapohehe  nei i te tangata.
    I ene  ra i te mea kua  pai nga huarahi, kua wharikitia
ki te kohatu, kua oti hoki he arawhata mo nga awa, kua tino
ngawari rawa  te haere o Ngati-Porou ki nga taone. Kua wha-
kaaetia te totaraiha ki Ruatoria ki Uawa  a kei te whai etahi
o Ngati-Porou i nga tikanga a era atu iwi e porangirangi nei
ki te reihi hoiho. Ki te kupu a te Pakeha kua puta a Ngati
Porou  ki waho  i tona anga, kei te tirotiro ki te ao hou. ki
te ao huirangi, ki te ao porewharewha.
    Ko  te tino take i kaha ai a Ngati-Porou ki te ahu whenua
ko te tino take ano i mahi ai te tangata—Pakeha. Hainamana.
Mangumangu, aha  ranei ara he mahi  oranga pera ano  me
ratou i whakatipu  hipi, i whakatipu witi, i mua atu o te wha-
whai  Hauhau  i te tau 1865: i heke ra ki roto o Turanga ki te
kokoti karaihe haunga  ia te momona  o to ratou whenua, te
mau   ranei o te whenua, te whiwhi  ranei ki te kai-tohutohu.
I te ngararonga o nga  kaipuke o Ngati-Porou no te Pakeha
 nga kaipuke tari kai a te Maori ki Akarana ara i te kau. i te
 poaka, i te kanga i te keka. No te haerenga o Hone Hiki
 Kohere raua  ko Reihana  Maori ki Akarana  ka  tutaki raua
 ki tetahi Pakeha kapene kaipuke ko  Hone  Kina  te ingoa.
 Na taua Pakeha  raua  i whakahoki mai  ki te Tai-ra-whiti i
 runga i tona kaipuke. Ko te timatanga tenei o te whakatipu ka-
 anga a Ngati-Porou. Ko nga waahi i tino kaha te whakatipu i te
 kaanga, ko Whare-kahika ko  te Aroroa ko Horoera ko waho
 o Waiapu. Na Hone  Kina i hoko atu te kaanga ki Akarana.
 a naana ano i mau mai he kai he kakahu ara nga mea i Ma-
 hiatia. I te kaha o te mahi i te kaanga ka whakanuia e Hone
 Kina ona kaipuke: ka  huaina etahi ko Awanui ko Waiapu.
 He mahi  taumaha te whakatipu kaanga i era wa. I era ra hoki
 kaore ano a Ngati-Porou kia whiwhi noa ki nga momo  hoiho
 mahi, ki  te parau maitai, ki  te rakaraka, ki te karawhiua.
 ki te kaata. He  okiha te tino kararehe  mahi  i era ra. hei
 parau rakau. Ka  maroke, ka pakari, te kaanga, ka whatiia.
 ka pahoretia. ka  puuputia. ka taria ki te whata, ka  whiua

2158             TE  TOA TAKITINI     Oketopa 1, 1930


ake ki te tangata i runga i te whata. Ko nga whata  he mea
whakatu  engari ko nga whata  ngawari he rakau  i kairangi-
tia. Ka  whata ana  te kaanga ki runga kinga  whiro o  Wha-
ngamaihi  he hanga atahua  ki te matakitaki. Ka  nui ana te
whata kaanga  a te tangata ka hari tona ngakau, ka whakahi
penei ano  me te tangata e hari nei i enei ra ina nui taana
pukapuka  tiaki. Ko nga mihini  miri kaanga ma  te tangata
ano  e huri: hei te tuunga o te kaanga ki roto o nga peeke
ma  te tangata tonu e hikihiki, e uta ki te poti Ko  nga  poti
no nga  Maori ano ehara i te kaipuke penei me te tikanga o
enei ra, a ehara hoki i te poti i rite mo era mahi. Ko  Ngati-
Porou  ki Waiapu uta tonu ai i te peeke kaanga ki mua o te
tera, ki runga o te kakii o te hoiho, ka mau ki te Awanui mo
te rima maero  nuku  atu ranei.
    Ka  marama  te uaua, te taumaha, o te mahi kaanga i era
ra engari Hoki i whiwhi tonu te tangata i te kai i te kakahu.
 I nga ra o te whakatipu kaanga i whiwhi tonu te tangata i te
kai i te kakahu. Inga ra o te whakatipu kaanga i whiwhi te
 nuinga o te tangata o te Araroa i te whare papa. a. kei te tu
 tonu etahi o aua whare i enei ra. I te mea ka nui haere te
 noho a te Pakeha ki nga rohe o Ngati-Porou, ka whiwhi hoki
 te Maori ki te hipi, ka nui te mahi, ka mahue i a Ngati-Porou
 te mahi taumaha  nei te whakatipu kaanga, ka mau  ko  te
 Whanau-a-Apanui  ki ta raua  mahi, ka huri atu  na a Ngati-
 Porou ka tapaia te Whanau-a-Apanui  "ko nga kai kaanga. "

            TAUWIRA A TE PAKEHA
     Kua  kiia ake ra e au na te riihitanga a te Wiremu  Hemi
 i Waipiro i whiwhi  mahi  ai a Ngati-Porou, i mutu ai te heke
 ki roto o Turanga ki te kokoti karaihe. I era ra kaore i nui
 te utu o te huruhuru, o te tinana hoki, o te hipi. He maha nga
 tau i muri mai  ka noho  a te Wiremu   Hirini ki Tuparoa, a
 te Wiremu Keni ki Matahua  me nga whanaunga  me nga hoa
 o Ngati-Wiremu  ki  etahi waahi—ka  horapa  te whakanoho
 a te Pakeha ki te Tai-ra-whiti. He  iwi whai moni  Nga-Wire-
 mu. he iwi tohunga ki te whakatipu o tenei taonga o te hipi.
 a i hiahia hoki ratou me Maori  he kaimahi  ma  ratou. He
 korero na nga Pakeha kuare na te Pakeha anake te whaka-
 painga i nga whenua, a kaore a te Maori. Ko te tikanga o
 tenei korero na te Pakeha i kite te moni hei utu i te Maori
 ara i nga werawera o te Maori. Kua  tata te pau nga ngahere
 o te Tai-ra-whiti. i te turakanga a te pakihiwi, kia tipu he taru-
 taru hei kai ma te hipi ma te kau. Na  te Maori i tua te nga-
 here ehara i te Pakeha. He  Maori  ki te whakaiho i te hipi.
 ki te hanga taiapa, ki te rui i te karaihe, ki te kari i nga manga
 ki te whiu  i nga tera-peeke me era atu mahi  huhua  o te
 whakatipu hipi. He  tokomaha  nga Pakeha  kua  rangatira i
 runga i te hekenga o te werawera o te Maori. Me i kore ana
 te Maori hei kai-mahi e kore rawa e taea e te Pakeha te wha-
 kapai o ratou whenua. He taane, he wahine Maori ki te tapahi

Oketopa 1, 1930   TE TOA  TAKITINI    \_\_\_\_\_\_\_\_2159


i te manuka-huru i te tauhinu, mo te ono herengi i te ra, ma
ratou ano te kai. Ko te ki na te Pakeha anake nga mahi  ki
te Tai-ra-whiti he korero pohehe he korero kuware.
    Na te nohoanga  o Nga Wiremu—o    nga uri a Te Wiremu
Karuwha   raua  ko te taina ko  te Wiremu Parata ki roto o
Ngati-Porou, i whiwhi ai a Ngati-Porou ki te mahi, a i whiwhi
ai hoki ki te awhina moni.

           TE MATIA  O  TE TANGATA.
    Amuri  ake nei au  aata whakataki ai i nga mahi whaka-
tipu hipi a Ngati-Porou  i rongo nui ai tenei iwi engari he
kupu  ruarua nei aku mo tenei mea mo  te ahuwhenua. Ko
te ahuwhenua te kaha me te ora o te Motu O  nga rau pauna
moni  (Ł100) katoa e puta ana  ki te Motu nui ake i te iwa
tekau pauna  (Ł90 no te whenua. Ki te kore nga hua o te
whenua  ara te hipi te kau. te hua-rakau. me era atu mea kua
pekerapu  te Motu. He  tino tika te korero a te Maori ko Papa-
tuanuku  te matua o  te tangata.
                     (Taria te roanga)
            AOTEAROA
                (Kapua  Rangataua Keepa)
     Katahi ano ahau ka watea ki te whakautu atu i nga korero
aku  hoa. No  te pepa o Hune  ka hori, ka puta etahi korero
na Tuhitaare e mea ana ia i u mai a Kurahaupo ki tenei motu.
Kaati  kei te he taua korero. I pakaru  atu tena waka  ki te
 moana. E ki ana ano hoki koe. kaore i tika kia riro ma tetahi
 atu tangata ke e tapa he ingoa mo te taonga o tetahi atu. na
 reira ahau ka patai atu "He aha i riro ai ma Matene Te Whi-
 whi e tapa he kingi kia tu ki Waikato, a, na nga iwi katoa o
 te motu i whakaae, ka  tu nei te Kingitanga o Waikato, ara a
 Potatau. Mo to whakapapa  kei te he. Ko wai a Noa ko wai
 a Rata, na te paipera i hua ena ingoa. Ko Noa na nga tupuna
 ko Rata ko Kupe, ka  toru ai ona ingoa. Ehara a Henui i a
 Rata, ehara ano hoki a Tawhaki i a Rata a Tuwhakarae ka
 pae noaiho ai enei korero ki wahike. E he ana hoki te whaka-
 paipera i enei korero, kei waiho hei whakahe mo nga korero
 tika a muri ake nei ma nga uri. Ehara ano  hoki i a Murira-
 ngawhenua  a Maui. Ehara a Hinauri i te tuahine na Maui.
 Kei te he enei korero.
     Mo  nga whakapapa   a Maihi Te  Huhu, kei te rite ki ta
 Heemi. Ehara  i a Kupe a Hinauri. Wi  Kaipo, kaore a More-
 tekorotunga kaore au i te mohio ki te ungututanga atu o to
 whakapapa  kia Turi ranei, kei muri atu ranei a kati mau ano
 e mohio atu tau. Mo  to kupu mo  ta Hiha, ae e mohio ana a
 Hiha he  korero tika tonu ta ana kaore he kai whakahe, te
 mohio  ana ia he puhaehae katoa nga mahi a Iharaira no reira

2160               TE TOA   TAKITINI\_\_  Oketopa  1, 1930


tena kupu engari e Wi  ko tau i tuhituhi ai kua kore e tika
kua whakahetia hoki, kua noho  koha. Kia  noho kohakore
te korero ka pai. Kaua koe e whakahe ki Wharekura, notemea
ko nga korero hoki o enei Whare Wananga  no era Wharekura
otira ko etahi o nga tupuna i hari tika mai i nga korero, ko
etahi ano ia i hari he mai. Ko  etahi i wareware, no enei ra
katahi ka kohikohi korero ma  ratou, no reira nei ka tino tau-
patupatu  nga korero, ara kua  kaiponu nga  mea  mohio, he
taonga huna  hoki i roto i o ratou nei ra.
    Mo   nga korero e mea  mai  nei mehemea   ki te aroaro o
te Kooti whakahaere  ai to keehi ka tika koe. E hoa  ehara •
nga  korero Kooti i te korero marama  e whai  ai koe ma  reira
rawa  e ata whakawa  a tatou korero tika. Ko  nga korero e
 tae ki reira ko a te mea e whai moni ana  hei utu i nga roia.
Ki  te kore koe e tae ki reira i te kore moni hei utu i to roia,
kua  kore e rangona o korero tika, na kua whakarangona ko
nga korero parau a te tangata whai moni i kaha ki te kawe i
 ana korero parau  ki reira whakatakoto  ai. Koira  te mate  o
tena ahua.
    E  mea mai nei koe koira nga korero me nga pepeha a o
 kaumatua, kei te pai, koianei hoki nga korero a oku kaumatua.
 Otira kia mohio mai  ano hoki koe. ko a ratou nei tu korero
 he korero tapu, he korero tupato hoki kei kitea mai nga ngako
 kei roto, ka mauria hei  korero pepeha  ma  tetahi atu. Me
 tupato te whakatakoto, te whakahe ranei i te kupu mo tetahi
 atu.
     Mo  Te Tiriti o Waitangi e patai atu ana ahau Nau ranei
 na o tupuna ranei te Tiriti?" Kaore ia koe i te mohio he tapae
 mana to Tiriti e korero nei i te tangata me te whenua? Na to
 ahakoa nga mate e aue nei taua te Iwi Maori? Ehara ianei
 i te mana whakawareware i a taua e Te Kuini? Hoki atu o
 taua mahara ki te wa i a Te Herewini, ina tona kupu 'E tu-
 raki ana te mana o  Te Kuini i te mana  o Potatau. Otira e
 kore e tika kia mauria mai era korero ki runga  i enei e tau-
 kumekume   nei tatou. Ata titiro iho tatou ki enei korero "Ka
 Ao! Ka  Ao!" Ka kite iho ra koe kaore e penei ana "Ka Ao!
 Ka Ao!  Ka  Awatea-roa!"
     Titiro iho! Kei te hangai ranei ki tau e whakatahu nei?
     Kia marama  ano  te whakatakoto i te take mai o a tatou
 korero.
     E whakaatu  ana ahau ki te take i tohia mai ai tenei ko-
 rero e penei ana: — "He  whakatauki mo  Taane, he  ngakau
 aotea, mo te pai o te 'ngakau* o te manu na Toto i whakarite
 ki te 'ngakau" pai o te tangata, he whakaritenga hoki naku
 te hekenga o te ngakau pai i runga i nga whakatupuranga, he
 pena hoki me  tau kupu whakaritenga. Engari taaku kupu
 whakarite e haere tonu ana i runga  i te aroha. Kaua  koe
 e hari ki muri hei whakahenga   mau  i te ngakau-aotea nei.
 Me  pehea koia e oti ai?

Oketopa 1, 1930   TE TOA   TAKITINI
    Me  pa ranei te patu? E kore pea. Ahakoa  whakapono
noa a muri, e mura tonu ana te riri e kore ai e taea te whaka-
rite te ngakau pai. Kia mohio koe kua nuku atu i te 100 tau
te nukunga atu o patoka e Wi, a kua nui haere te whakapono
ka haere nei a Te Manihera ki Taupo ki te kauhou i te Rongo
pai te whawhatanga  mai ka mate. Me  whakahe  koe ki reira.
Mo  runga i o kupu me te tohinga i korero ai ahau, ae he aha
koia a Kupe  me  Kuramarotini?  Ehara  i te tupuna. Ehara
koia i te waka io raua i haere mai ai? No  to raua hokinga
ra ano ki rawahi ka korerotia e Kupe te tohinga i taua ingoa
ki tenei motu. Te  haerenga mai nei na ka whakahuatia  e
ratou ki runga i te whenua hou  e kitea mai ra e ratou. He
aha rawa i kawea ai kia rite rawa te whakahua  te ingoa o
te waka  nei o AOTEA  ki te whenua  hou kua  kitea mai ra?
Kei  te marama   tonu  mehemea   tatou ki te  ata titiro iho ki
te ahua o te karangaranga i nga ingoa tangata: — E WI ! E
WI  ! ka rongo noa mai a  W. H. Kaipo, a ka whaka-o  noa
mai. Kei  te pena ano hoki te karangatanga mo  Aotea, wha-
kao  mai ana  ko Aotearoa. Kia ora Tuhitaare  ma!
               TOKA-A-KUKU
                   ( Na Angiangi te Hau)
    E  hoa ma ina aku korero i rongo ai au ki enei o tatou
pakeke  mo te taenga mai o KAKATARAU    ki Nukutaurua nei
—Na   te rongo ka tae ki Waiapu ina nga tangata katoa o Wai-
rarapa, o  Heretaunga o Te  Wairoa  kei Nukutaurua  nei ka
 haeretia mai nei e Kakatarau o Waiapu he whakataka  i a Te
Wera, tae noa kia Kahungunu katoa e noho huihui ana  i
 Kaiuku. Ko  nga rangatira enei i korerotia mai kia matou o
 nga iwi e noho nei: —

 No  Wairarapa  ko  Tu-te-pakihirangi. No Nuhaka    ko  Ihaka  Whaanga
               ko  Kaweka irangi                 ko  Toroiwhiti
               ko  Kai--a-te-kokopu              Tamihana   Taruke
 No  Heretaunga  ko  Pareihe         Te Mahia    ko  Te  Kauru-o-te-rangi
              ko  Te Hapuku                      ko  Tungahaere
               ko  Tiakitai                        ko  Hone  Maru
               ko Tareha                        ko Te  Whareumu
                ko Waikopiro                       ko  Aperahama
 No  Te Wairoa  ko Raihania        No  Ngapuhi    ko Te Wera  Hauraki
                ko Hamana   Tiakiwai               ko  Tarapipipi
               ko Te  Waru                       ko Peketahi
               ko  Henare  Apatari                Mangungu
 No Mohaka      ko paora Rerepu
               Te Wainohu

     E ki ana a Wi Repa  i tahuri a Kaiuku i a Waikato. Kei
 te he tenei korero engari ko te iwi ke i mate ko Rongowha-
 kaata i hinga ke kite te one i te Pukenui. Na nga pu a Nga-
 puhi e waru tekau, ka ora a Kaiuku.

2162              TE  TOA  TAKITINI     Oketopa 1, 1930


    Te haere tuatahi a N'Kahungunu me Ngapuhi ara me Te
Wera  Hauraki na te tono mai a Kaumona   raua ko Tawheo
mo  te tango a te Whakatohea i te whenua i Te Taanga-a-mahaki
Kua  oti hoki te pa a Kekeparaoa. I hinga taua pa i te tau
 1833, ka mate i kona a Te Awariki me  nga whakarauora  o
taua pa. Tuarua ka  tono a Pareihe kia haere a Ihaka Wha-
anga me  Te Whareumu  ki te patu i a N'Tuharetoa me N'Rau-
kawa  kia watea tona kaainga a Heretaunga, ka  ki atu a Te
 Whareumu   me  ata korero atu ki tona rangatira kia Te Wera
 ano te tau 1834 ka hinga a Te Rotoatara i a N'Kahungunu me
 Ngapuhi, ka mate i konei a Te Momo.
     I te tau 1835 ka mate a Tuwharetoa ki Omakukara  ka ea
 nga mate o N'Kahungunu  i a Te Wera  Hauraki.
     Mo  te taenga mai o Kakatarau, e rua nga take: —

   (1) He maungarongo  kia N'Kahungunu  o Heretaunga.
   2) He tono kia haere ki te ngaki i te mate o tona papa Pa-
    kura—Hoia   raua ko Te Pori-o-te-Rangi.
     Te tono tuatahi kia Ihaka Whaanga, no muri ka tono kia
     Te Whareumu   no muri rawa kia Te Wera  Hauraki, ko te
     whakaaetanga, ka haere nei te ope taua o Nukutaurua, ara
     a N'Kahungunu me  Ngapuhi i te tau 1836.
     Ko  Toka-a-Kuku  tenei. E  whakaae  ana ahau  ki etahi
 o nga korero a  R. T. K. I te kokiri a te ope a Tuteranginoti.
 ara nga iwi i haere mai i waho, ka whaia mai a Ihaka Whaanga
 me  Marine, te tamaiti a Te Wera, ka rere a Ihaka ka mau ko
 te tamaiti ra. Na  konei i whakaoho  katoa nga hapu  nei a
 N'Kahungunu, Rongowhakaata. Te Aaitanga-a-Hauiti. me Nga-
 puhi, ka kokiritia mai te matua o te pa nei o Toka-a-Kuku ki
 waho, kaiahi ka puhia e nga pu a Ngapuhi, kaore i rikarika
 te mate  o te tangata, ka whakairitia nei ki runga  whata. Ko
 nga mea  ia i noho atu i roto o te pa, ko ratou i ora. Koira
 hoki te kaupapa o te waiata a Eraihia i te whakapuaretanga
 o te whare o Te  Aitanga-a-Hauiti ara o Te Mihaia e mea  ra:
     Kia  Hikataurewa, he kai-tiaki no taku whata kao i Toka-
 a-Kuku.
     Kei te he hoki te korero a Wi Repa  e ki ra e rima ano
 nga  tangata i mate ara i tarewatia i taua riri.
     Otira ko taku whakahe  ki tau e R. T. K, mo to ki "Ehara
 i a Te Wera  te tianara (General)"" Ehara ahau i Ngapuhi no
 N'Kahungunu  tonu nei ahau e awangawanga ai koe ki aku
 korero  penei. Otira he  rongo kau  noa hoki to tatou mataii
 ki enei korero i roto i enei ra. he ahakoa kia kaha tatou ki
 te whakatikatika  haere i nga korero  a Wi  Repa. Kei  reira
 rawa nga he. Mo  au korero e mea nei e Wi Repa, 'E kore e
 hinga a Toka-a-Kuku ma  Hongi ra ano. a puta rawa hoki mo
 nga  pa nei mo Matakitaki me  Mokoia  na Hongi rawa  katahi
 ano  ka hinga, e hoa ko wai hoki a Te  Wera, huatu no tera

Oketopa 1, 1930  TE  TOA TAKITINI          \_    2163


tatai tonu hoki i a Hongi ra. i male a Waikato i Matakitaki me
te Whawhai  i Mokoia ra. I ki koe i hinga a Kaiuku, i tahuri
a Waikato, kei te he enei korero, kaore i tahuri, engari a Ro-
ngawhakaata i hinga i Te Pukenui.
    Ko  te whawhai e korero na  koe me to ki i noho atu  !
Kahu, e hoa ko taua whawhai no te tau 1837 ke. Mo era kupu
e kiia ra kaore i kainga te tangata ae kei te tika tonu kaore he
tangata i kainga, natemea kua uru  tonu nga aruaru me  nga
akoranga a te whakapono ki roto i nga iwi i aua wa; e whaka-
ranu tonu ana te haere a te whawhai me nga kupu  o te ora
i roto i aua ra, kua 23 nga tau o te ruinga o te whakapono, na
reira ki noa koe na Taumata-a-Kura  i aruaru, kaore, mehemea
ki te whaia nga kupu tohutohu a nga kaumatua i aua ra. ka
kite pai tonu tatou i te kaha o tenei kupu e puta ana i a ratou
ma  ki tona hapu ki tona hapu: —
    Tenei ahua i au nei whakarerea ake!. E huri ki te wha-
 kapono hei ora mo koutou. "
    Na  nga Etita: —  E hoa  ina tetahi haka whanoke  e tino
hakaina ana e nga kaumatua  o Heretaunga  tonu nei i nga ra
 ano i a maua  nei: —
 Kai-takitaki    I tawhiti ano nga rongo  i a Pareihe Kai-a-te-
              kokopu e haramai ana!
Katoa           A! Pairi taku pooho!  A! Pairi taku pooho.
 Kai-takitaki   Te whakahongihongi e rangona nei e au ki
                te tangata!
 Katoa          A! Hura  ana mai roto! A! Hura  ana mai roto!
 Kai-takitaki    Kowai   o tawhiti i riro mai  ki uta ra?
 Katoa          A!  hei tukituki mo  te tangata. A!  hei tuki-
                  tuki mo   te tangata
 Kai-takitaki    E ka  rere rawa nga momo  ki hea  e whaia mai
                nei e Hongi?
 Katoa         A!  eharia ma nei e marama ka whanake!
 Katoa          E haria mai nei e marama   ka whanake  nana
               ka pakia
 Katoa           —Hei!—hei!—hei   ha !
 HE WHAKATIKATIKA
     I nga korero a R. T. K, mo Ngati-Porou i te taanga o Hune
 i penei te korero. "E ki ana ko te pakeha, kia kino te taha kia
 tu noa i te marama. " kia penei ke  te tikanga. "E ki ana ko
 nga pakeke. "Kia kino te taha kia tu noa ai i te marae. " Tiaki
 kia penei ke. Tiaka ara he kau kua whanau kuao.

   Mo  te mare o te Tamariki whangaia ki  WOODS'  GREAT
 PEPPERMINT CURE.

                TE  TOA TAKITINI    Oketopa 1, 1930
          KI A WAI TE KOHA
    Ko  nga  mea  o tatou  i tae a-tinana ki Waitara  i te ra i
mauria ai nga pungarehu o to tatou hoa o Ta Maui kia tukua
atu ki te kopu o te whenua o ona matua me  ona tupuna i
roto i te toma i Manukorihi i kite, i rongo hoki i a Taranaki
katoa e aue ana, e mamae ana, e tangi tikapa ana mo to ratou
i tumanako  ai kia tupu hei tangata hautu i waenganui i a
ratou. He maha  o  ratou i tae nei e kore e korero hangai i
nga kupu  i puta i reira, tae noa ki nga mahi i mahia i reira.
Otira he  hinganga totara, ka rongo  te iti, ka rongo te rahi,
ka rongo te turi, ka kite te kaapo.
    Ki nga mea  tika hei mau maharatanga ma tatou me to tatou
hoa ki to koutou whanaunga, ki te wheteke o te motu, ko ana
mahi, ko tona ahua ko  tona mahara ki te iwi, me nga mahi
i oti i roto i tona wa e tu ana he kai hautu mo nga waka
huhua  i turia nei e ia ona takere maha.
    I  timataria mai tana  hikoi ki te rapu  i te matauranga
pakeha  i Te Waipounamu, ka nuku  mai ki Te Aute Kareti.
I tenei wa, kua pakari haere ake nga whakahaere  whakatiri-
tiri i te maramatanga o nga ture me nga  whakahaere mo  te
whakapiki  haere i te Ora mo Te Maori, ki roto i nga kaainga
me  nga  pa. Ko  nga  tamariki kaumatua   (seniors) na ratou
te kaupapa  nei ko  Apirana Ngata  (Ta  A. T. Ngata, M. A.,
L. L. B. ) ko Heketa Hokena  (pakeha, Archdeacon Hawkins  of
Waimate)  ko  Hone Teimana  (Interpreter, Land and Commis-
ion Agent. New  Plymouth)  ko  Anaru  Tiweka (Registrar of
the Native Land  Court. Rotorua ). Koia enei nga tamariki
Senior o  taua wa na ratou i tuatahi-whaihanga enei tikanga
 mo te whaka  piki i te Ora Tinana, Wairua, mo  te iwi ara i
whakatakoto  nga kaupapa i runga i te mahara o Te Tatana
 te Mahita o te Kura. Ka  haere atu etahi o enei ka  mahue
 ake ko Hokena ko Haaka  Tautuhi ko Tomoana  hei pupuri
 i enei tikanga, ka heke iho kia Te Reweti Kohere kia Maui,
 Teneti Tomoana kia Wi Repa, Te  Rangihiroa. Ko te wa tenei
 i timata ai te haere a nga tamariki o Te Aute me nga kawenga
 ki nga tuara, ka timata te toro haere i nga marae o roto o Here-
 taunga Mohaka, Te Wairoa, tae noa ki roto o Turanga me N"
 Porou, ko te tahi o nga kupu "Pokaina he ara hau mo nga
 whare puni. "
     I roto i nga mahi o  te kura, ko Maui tetahi o nga mea
 punguhi nga  mahara. I taua wa  ka hiahiatia nga tamariki
 o Te  Aute e tetahi ropu whakapono, ka  kohiritia ko Teneti
 raua ko  Maui hei tamariki. Ko  te putanga tene o  Maui ki
 Amerika. Te hokinga mai, kua marama rawa  ia i te kuhunga
 i reira tae mai ki tona hokinga  mai   ka whatorotia nei e ia
 i reira tae mai ki tona  hokinga  mai ka  whatorotia nei e ia
 te ara o te Ora.

Oketopa 1, 1930  TE  TOA TAKITINI               2165


    Ka uru  ia hei upoko mo Te Tari Ora  mo te taha Maori
ara hei tumuaki  mo nga  Kaunihera  Marae  i raro i te Ture
Kaunihera 1900. No te wa o te pakanga nui nei ka whakawhi-
whia ia ki nga reta nunui mo te piripono me te kaha o  nga
Maori  i roto i te pakanga, ka hori ake nei.
    I muri  mai i tena, ka tu koia te Minita o Te Ora  mo  te
motu  katoa, i te wa i a Maahi e pirimia ana. He tino turanga
nui tenei notemea kei te uhi katoa i runga i te Iwi pakeha.
Kaati no  te wa i a Kooti ka pirimia, ka tukua e Kooti  taua
turanga kia langa. He inaha nga  kohimuhimu  mo  te pera-
tanga a  Kooti i a Maui.
    Mo  nga mahi  Kawangatanga  katahi ka tino kaha te titiro
a te tangata ki te nui o nga mahi a tenei o tatou. Ka maiangi
ki runga ko nga 'Take Raupatu" nei.
    Hei  whakawhaiti  mai  i o tatou whakaaro, me  titiro e
tatou nga  korero i kahititia ai na Kooti aua korero i a ia e
 tu pirimia ana.
     He  pai taua kahiti me ona korero. Otira i roto i tenei
 ra, me nga inihi nunui a te iwi i puta ai i te ra ka tae nga
 pungarehu o to tatou hoa ki Manukorihi ka  kiia e ratou he
 pungarehu kararehe, he mahi  kino te tahu, a ka huri nga
 korero mihi kia Te  Kooti, ka warewaretia te ringa o te Ka-
 wanatanga o Forbes ka warewaretia te minita Maori raua ko
 tona hekeretari ara a Ta A. T. Ngata me Te Raumoa, mo  te
 taha kawanatanga, ka warewareti te Tairawhiti ara te matua
 hungawai o Maui a Meri (Mrs. Woodbine Johnson) a Makuai-
 terangi Ellison N'Kahungunu a Henare Ruru Rongowhakaata
 a Tutepuaki Rongowhakata. me  Wiremu  Potae N'Porou. nga
 rangatira o Te Tairawhiti i haere nei ki te kawe atu i nga punga
 rehu o ta ratou hunaonga  me  te roimata o enei iwi, katahi
 ka huri ke nga mihi kia Te  Kooti.
     Kei te pohehe, kei te ngakau whakaiti tenei i te Tau-
 hauauru nei. Otira kaati rawa a Te Kapinga, te morehu  o
 te whakaaro whanui, whakaaro  whaka-te-Whiti whaka-te-Tohu,
 nga maunga-a-ringa atu kia Turi e kiia ra no te waka nei no
 Aotea, koia nga mihi 'E Te Kapinga tena koe te Amokura-tu
 rae o Rau-a-iwi kua mene ki te po. Kia ora mo au kupu  me
 au mihi. '
     Me  timata ake i nga mahi paremata: —
     Na wai i mama ai te ekenga o Maui ki runga i te Tumu-
 aki o nga Kaunihera  Marae ?  Na Ngata.
     Na wai nga take raupatu i kaha ai te whawha o Te Kooti?
     Na  Ngata.
     Na wai te honore o nga reta nunui i eke ai kia Maui? Na
 Ngata, na  Te Tairawhiti.
     Na wai i mama  ai te whakahokinga mai i nga pungarehu
 me  te mama  o te kawenga ki Manukorihi?
     Na Ngata me  tona Kawanatanga

2166              TE TOA  TAKITINI     Oketopa 1, 1930


     Na wai i maru ai te haere ki Manukorihi o nga punga
rehu o Maui?
    Na  Ngata  me  Te Tairawhiti.
    Na wai nga kupu  marama  mo te Raupatu o Taranaki i
Waitara i te ra i tanumia ai nga pungarehu o Maui?
    Na  Ngata.
    Me  pehea  tatou ki nga tikanga kei te aroaro o Te Motu
me  Te Kawanatanga ara nga tikanga e pa ana ki te iwi maori?
    Me  whakamau    atu o tatou mahara  kia  Ngata me  tona
Kawanatanga.
    Mo  nga mema  mo  Te Taihauauru  hei tu i te turanga o
Maui, e tika ana mehemea   i riro ma Ngata e whakaingoa, otiia
i te rika o te tangata kia tu hei mema, koia  ka pohutuhutu
haere nei te mahinga  i tenei take. Kei te pai tonu note nea
ka  riro ano ma Ngata e whakamarama   atu ki te mema  kore
mohiti.
     Otira kei konei ka pororaru nei, ara te hunga kura nei,
e tautoko haere nei i te wahangu, i te pohe. Tera atu ano
ranei etahi atu maramatanga   i tuatoko ai nga poai roia nei,
noho  tari nei, kura nei, takuta nei. E te ropu 'young maori
party' kaua  ra hei moumoutia   o  koutou  maramatanga   hei
mea  pehanga ma  koutou na te aroha me te whanaungatanga
 te take. Ki te waiho koira he mea hei arahi i a koutou, kaore
 e tupu matomato  te tika i te he e whakararuraru  Tana  te
hanga  kino.
     He kupu na tetahi tangata i whai hei mema "Ki te patu
 ahau i tenei Kawanatanga, e patu ana ahau i a Ngata me Te
 Iwi Maori. "
     Te take i hikoa ake ai tenei korero mo runga i nga tohu-
 tohu a Ngata i te wa o Te Ingarihi tiima Whutupooro i Po-
 neke. 1 mea  ia kia ata noho marika nga mea e whakaari ana
 kei te Taihauauru hei whakaotinga, he tikanga nunui hoki,
 he mahara no ona  kia homai i tana i mahara ai tera e kaha
 ki te awhina mai  i a ia (Ngata) kia mama ai  te rapu haere i
 nga huarahi e taea te whakaotioti aua tikanga, kaati kua kore
 e whakarangona era tono. Kua  haere tonu te pooti. Na reira
 ko te whakautu mo te whakaupoko me  penei: —
     "Hoatu  te koha kia Ngata, kia Te Raumoa. "


        NGA RETA TUKU MAI
     Kia marama  ano kaore te Toa Takitini e whai waahi ki
 nga whiu kupu taumaha a te hunga tuku reta mai. —Nga Etita.
     Ki te Toa Takitini, tena koe me o taua aitua kua huri kei
 tua. I naianei ko koe tenei te ora nei. Na kona ka wawata
 te hinengaro kia koe hei pou tokomanawa mo nga whakaaro
 e rupeke atu nei ki tau aroaro. Kia ora tonu koe, kia kaha

Oketopa 1, 1930  TE  TOA TAKITINI           \_\_\_ 2167


hoki ki te toha i nga whakaaro, i nga mihi, i nga tangi a te
katoa ki nga topito e wha  o te Motu. Na reira ra. ko koe te
matua  o te Iwi Maori; kia kaha ki te pikau i ta tatou taonga.
Kaua  e wehi. Tonoa au tamariki kia whakaaro ki tetahi huru-
huru mou, kia ahei ai hoki to rere haere ki nga takiwa inaha.
Kia ora mai ano. Na  to pononga.
                       Pinia Hami   Tepania. Kaitaia. 18 9-30.
    Ki  nga Etita: Tena korua nga  kai-tiaki o ta tatou taonga
nui, o te reo o tera iwi o tera iwi. e rere haere na ki te Motu
katoa. Kia  ora.
    I tuhi atu ai, kia mohio mai  ai te Hahi: Tenei ngaimaua
a Whanganui—Pakeha. Maori tonu te takatu nei ki te hanga
whare—karakia   hou mo  matou. Ahakoa  te uaua o nga ra nei.
tena ta te Atua manaakitanga e puta whanui i nga ahuatanga
penei. Ka whakaaturia  ano te wa e oti ai. e kawaia ai tenei
whare.
                     Heoi  ra. Na  to korua hoa mahi.
                        W. G. Wiremu. Wanganui. 22 9 30.
     HE WHAKAUTU  KI A RATANA
Ki  nga Etita, tena korua.
     He whakautu  tenei i te reta a Ratana i panuitia i te Nama
107; ko ta Ratana  reta tuatahi tenei ki te Toa Takitini engari
ra tutuu ana te puehu. Kaore pea i tika era kupu inana ma
te tangata kua whakaatu nui nei i a ia ki te ao katoa: kua hua
nei i a ia ko te "mangai o te Atua", ko "PiriWiri Tua", aha-
koa  kaore au i te mohio he aha ra tenei reo.
     I te timatanga o nga korero a Ratana  i kiia au e ia he
hoa  nona, tena no te roanga ka wareware i a ia tona hoa. ka
kiia e ia "he porangi, he pohehe he wairangi, a he tino kuare
 rawa. "  Kua  kitea e Ratana te tangata "tino kuare rawa" i
 te ao. I wareware i a ia etahi o ana kupu. ara. he wawau.
 he poauau, he upoko hipi, he fool. Ko te ahua o Ratana kei
 te arita, kei te ohooho kei te hirawerawe. He tu tonu no te
 tangata te tapae ke i ona he mo tetahi atu. Ehara  te tawai.
 te rangirangi, i te reo no nga tangata whaiwhakaaro.
    Ina noa i whakautu ai i nga korero a Ratana kei pohehe-
 tia he kore kupu rawa, na konei me aata whakatepe tonu te
 korero.
     Tuatahi: Mo  te ki a Ratana kua mate te Tiriti o Waitangi.
 Kua tautohea tenei take e nga tino roia, e te hunga e tika ana
 hei whawha  i tenei tu take, i te aroaro o te Kooti Pira Hu-
 pirimi, a whakataua  ana kei te ora tonu  te Tiriti na konei
 hoki i mau tonu ai te mana o te Arawa ki ona moana. Kotahi
 ano te tangata i ki kua kore te mana  o te Tiriti o Waitangi
 ko Timi Kara. I ki pera ui ia he kiinga na Te Mahe e takahi

2168             TE  TOA  TAKITINI    Oketopa 1, 1930


ana taana Ture Whakanohonoho Whenua  Maori (Ture Muru)
i te Tiriti o Waitangi. Ehara  a Timi  Kara  i te roia engari a
Apirana Ngata, a, kua puta te kupu a Apirana kei te ora tonu te
Tiriti o Waitangi. Me  he  mea  kua pirau  te Tiriti ma Ratana
ranei e kakara ai, e ora ai? Ma konei  ranei ma te tukituki i
te Iwi Maori  e kaha ai, e mana ai, to taua reo? Mo  nga tio,
he tikanga tonu na taua na te Maori te rahui i te kai kia hua
ai.
    Mo  te ui a Ratana me he  mea he tuiwi au, he Maori ra-
nei, ko taku whakahoki tenei, Ae. he tauiwi—Maori au, ehara
hoki  ra au i te Hurai, i te iwi o te kotinga.
    Tuarua: I mea a Ratana, "E ki ana koe ma te mahi whe-
nua  te ora mo  te Iwi Maori. "  Mo  te Iwi Maori katoa  tenei
kupu  aku ehara i te mea mo Ratana anake a kaore hoki au i
te mohio kei te he. I whakahuatia  e au nga mahi a te Taira-
whiti. He kai-mahi au a ko toku oranga kei runga i te mau-
 iui o te tinana, o te hinengaro. I a au e tuhituhi nei kei te
 puputa oku  ringaringa.
    Tuatoru: I mea ano  a Ratana. "E ki ana koe heoi ano te
 mahi a Ratana, he whakatu  i a ia hei kingi mo te Motu. E
 hoa. katahi te korero porangi. " Anei na taku korero, "'Me he
 mea he  whakatu  kingi (te mea e whaia  nei) ko wai o taua
 hei kingi?" I mea ano a Ratana mehemea e tu ana ia hei kingi
 ka hopukia  ahau e ia ki te whare-herehere mo te whakatoi
 a e kore rawa au e puta mai kia utua ra ano te patene whaka-
 mutunga. I te ahua o enei kupu kei te wawata tonu a Ratana
 kia tu ia hei kingi ara kia rite ia ki nga kingi o te wa kai-ta-
 ngata inahoki ra na he whakatoi noa—ki te mea  he whaka-
 toi—kia pirau atu au  ki te herehere—au. te tangata patene—
 kore. Katahi au ka  mohio he hara kino rawa  te whakatoi ki
 a Ratana, ano he whakatoi  ki te Atua.

     Me  titiro e Ratana a Alice in Wonderland, kei reira tona
 hoa kuini. Ahakoa he aha te kupu a te tangata ka tu te ringa
 o taua nanakia, ka karanga. Toroa te upoko o tera. " Inahoki
 a Ratana e wawata nei ki te poro i toku upoko mo taku wha-
 katoi ki a ia. Kahore ano pea a Ratana kia mohio noa ehara
 i nga kingi nga kai-whakarite whakawa o enei ra.
     I mea  ano a  Ratana, "hei reira tuku mai ai ki Ratana
 Station, ki Ratana Farm, ki Ratana Post Office, a ki Ratana
 Money  Order  Office, a. ki a WIREMU  RATANA. "    Kaore  e
 kitea e au "te aroaro whenua'" o enei kupu. He aha te paanga
 o enei korero ki aku korero kua taia e te Toa Takitini? Heoi
 ano  pea kia kitea ai te kaha o Ratana ki te panipani i tona
 ingoa. I pania noatia e te Pakeha  te ingoa o te Piriniha o
 Weiri  ki te tariana hoiho. Ko  nga ingoa rangatira o te Maori
 he  ingoa tapu, kaore e panipania noatia ki runga rakau, ki
 runga  taiapa, ki runga kararehe.

Oketopa 1, 1930   TE TOA  TAKITINI\_\_     \_\_\_     2169


    Tuawha: He tika i ki au he nui te moni i pau i nga hu-
hua mahi, i nga huhua haere a Ratana, aana moni ano me a
te tini o te tangata, kaore au i ki naku nga moni. I ki au me
he mea  i whakapaua enei moni  hei hoko whenua  e nui te
whenua, e kore te tangata e porangi ki te rapu waro koura.
Mo  te tono rihiiti a Ratana, ehara i te tikanga na te Maori te
tuhi rihiiti, kao nga nanakia ehara i te rorirori kia tuhi rihi-
iti hei hopu ano i a ratou. Kei a Ratana e mohio ana. kaore
au i te mohio, me he  mea he  moni a te tangata i riro i a ia i
ona  hoa ranei, rihiiti, kore rihiiti ranei. Kaore aku kupu i
tango moni  ia i ona iwi. kia korero rihiiti ia. Ko te ahua o
Ratana  kei te ohooho, kei te hirawerawe penei me te hoiho
i haua nei te upoko, he tu noa na te ringa ka takiri. Ana ia
te whakapae  na Reweti Kingi; huri atu a Ratana  ki kona
tono  rihiiti ai.
    Kua  kiia au e Ratana he porangi, kaati he aha ra te ingoa
tika mo te tangata e hua ana i a ia ko te "mangai" o te Atua:
e whakaae  ana kia kiia ia ko te "arepa me te omeka", "ko te
timatanga  me te whakamutunga", "ko  te kai-taki iho i te ha
o Te  Runga Rawa"', "ko Piri Wiri Tua?" Ki  toku whakaaito
ko  te kainga tika mo tenei tu tangata ko Porirua.
    E  ui ana au he aha te tikanga o enei kupu. "Piri Wiri
Tua", a he aha hoki te reo nona enei kupu? He kupu Inga
rihi nga kupu  e tata ana ara  Billy Willy Tour, ki te kore i
tenei kaati no te reo Hainamana. Kei  te pohehe pea nga ta-
ngata kuare no te reo anahera kaore he kupu Pakeha tonu ia.
pera me  nga hauhau i miharo ki te himene o te karakia Pai
 Marire, ara: —
                     Po—porini  hoia  tiu
                    E whera teihana
                   Ta  te Munu  tana niu
                    Ingiki teihana
     Ara atu te roanga o te pao nei: "me whaka-pakeha ake
 tenei waahi pera me taku whaka-pakehatanga i te ingoa tapu
 o Ratana, hei matakitaki, hei kata ma nga tamariki kura. Anei
 ra: —
                     Fa—   fall in soldiers Jew
                      F., L., Attention!
                    Munu's  own niu.
                     Ink. Attention!
     Ko te mahi a Ratana he wehewehe i te Iwi Maori, he wha-
 katangata-ke. Ko to taua kaha, ko to taua mana, kei runga i
 to taua whakakotahi, kaore i runga i te wehewehe. Heoi nei
                                               Na R. T. K.
   Te rongoa  tuatahi mo te mare  mo  te matao  mo  te puru
 WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.

2170\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE    TOA  TAKITINI     Oketopa 1, 1930
     NGA HUI NGAHAU A TE MAORI

    Tetahu  reo e orua haere ana i roto i nga whakahuihui-
tanga i a tatou tamariki ki nga  mahi  ngahau  o roto i enei
tau e toru kua huri tata ake nei e penei ana: —
    "Kanui  te moumoutia  o te taima, o te moni e te iwi maori"
I roto i tenei wa ano, kua kitea te taumaha o nga mea katoa.
te iti o te utu o te kiriimi, o te wuuru, o te hipi, o te kau. o
te tupeka, otira o nga mea katoa. Na  runga i tenei ahua, ka
kitea ake hoki te taumaha o te haere ki nga huihuinga tanga-
ta, ka kitea hoki te taumaha ki te whakataka i nga marae mo
nga hui. na reira ka hoki whakamuri  te mahara ki era korero.
     A tatou mahi  i korerotia  ra. he  hui purei  tenehi, he
hui purei hooki. he tangihanga pea etahi, he kawe mate, he
 aha atu He aha atu. 1 tono rawa etahi pakeha ki nga Minita
o  Te  Kawangatanga  kia aruarutia nga  Maori kia mutu  te
haere nui ki runga i era mahi notemea  kei te taumaha nga
tikanga o te wa.
     Kaore i iti mai nei te haere nui a taua ki enei mahi. Ka
 hui ana ki nga mahi hooki, tona nui o te tangata haere me te
 nui hoki o te mahi a te tangata whenua  ki te whakawhaiti
 i te tangata me te kai. nui atu. kaha atu, metemea nei kei te
 ngawari nga mea  katoa. Otira ko te ngakau takitahi kei te
 whakakoromaki  kia tae ia. kia tae taana tamaiti taana moko-
 puna, raua nei. ratou nei ranei ki te huinga o nga tamariki.
 me kore he korero. he tikanga ranei e pa whanui ana ki te
 iwi, ki te motu. Ko nga mea e rapu ana i nga tikanga whaka-
 pono, ka whakamomori   kia tae ki era tu hui. Ka haere nga
 mea hopu  korero, ka haere ano nga ropu ngahau. Kua tae
 mai te wa kua kaha rawa te tohutohu a te hunga titiro i nga
 tohu taumaha o te wa kia whakamomori  te tangata ki te tohu
 taonga i roto i enei tau e rima e ono ranei.
     E tika ana hoki te whakaaro penapena a te tangata i ana
 taonga ahakoa he aha te ahua. Ahakoa ra e kaiponu ana, e
 kaihakere ana  ranei ki te titiro atu a te kanohi maori, koiara
 te mea  tika, he manaaki i roto i nga wa  taumaha. Tetahi
 ahua, kua hohonu  rawa atu tatou ki roto i nga tikanga a te
 pakeha, na reira ka tika kia pera  tatou. He  me  tika hoki
 kia ata tirohia a tatou hui e heke iho nei me kore e taea te
 whakawhaiti kia kotahi turanga mo nga  take noatu.
     E  rua nga tino hui ngahau kei te heke iho a tenei tau
 e heke iho nei. ara ko te Tenehi ki Akarana, a te Easter Holi-
 day  e heke iho nei me te Hooki a Hune  ki Heretaunga  nei
 Haaunga  ano hoki nua hui Ratana i Te Kirihimete me Aperira
 koira etahi o nga hui nunui  e rere ai te tangata mai i te re-
 renga wairua whiti atu ana ki tera pito rawa o Te Waipounamu.
      Otira ara atu ano etahi o  nga hui kua  whakakorerotia
 kei Tokomaru  he whare whakairo kei Taranaki he whare wha

Oketopa 1. 1930  TE  TOA TAKITINI               2171


kairo. Ki te titiro iho tera e nui rawa te whakapau i te moni
mo  te whakapaipai i a aua whare nei, he taonga hoki e tino
hiahiatia ana kia tu he whakamahara   ki nga tikanga nunui
kua puta ki te Iwi Maori. He mea tino tika hoki kia rapua atu
etahi tino tikanga nunui hei whakahaeretanga  i roto i nga
ra whakapuaretanga  e aua whare nei.
    Tera atu etahi hiahia kei tena iwi kai tena iwi e tupu ake
ana i roto i nga ra nei. e tika ana kia whakahaeretia whanuitia
aua ra hei whakapapa atu ki o tatou Kai-arahi mo etahi taki nu-
nui hei whakahaeretanga  i roto i aua ra.
     E tika ana hoki kia ata tirohia marika tia to tatou ahua
e wehewehe  nei tatou i roto i o tatou haahi, ara e karanga-
rangatia nei tatou kia huihui i roto i nga hui haahi kia rapu-
rapu  tahi nga matauranga i te ahuatanga e 'tino pai ake' ai
tatou te iwi maori e hiahia nei e koingo nei te ngakau  o te
katoa  kia kotahi whakaaro, kia kotahi haahi, kia kotahi te
 Maori. Ki te titiro ake. ma enei tu makoha  o te ngakau ki
 te tirotiro, ki te haereere i roto i nga reo karangaranga e kitea
 ai te huarahi e mama ai. e ngawari ai hoki te whakarongo ki
nga kupu  tautohe mo te tika me te he o te huarahi hei haere-
 tanga, hei mahinga ranei i nga mate maori (whenua, tinana)
 ma reira hoki e hohoro ai te wa taenga mai o te tungou atu
 ki te kupu whakahau" kia penei, kia pera.
    E  rua ano hoki  nga ahuatanga kei mua  i te iwi maori
 ko te whakapakeha i nga tikanga, ko te pupuri tonu ranei i
 te maoritanga. Na reira pea tatou e huihui honohono tonu
 nei i roto i a tatou ngahau i a tatou karangaranga hui haahi,
 hui whare, hui tangihanga, hui korero, e aruarutia nei tatou
 i roto i enei ra. ara kei te kaha rawa aua haere ki nga hui,
 he moumou   taonga, he moumou   'taima'.
     Otira te tahi putake pai hei tirohanga ma o tatou upoko,
 ma o tatou kai-hautu ko te homai i te kupu tohutohu penei
 na: —
     Whakamatau!   kia iti nga hui atu  inaianei!


           "TE TEERIMANA"
     Kanui nga korero mo  tenei putake e kia nei te mahi kuru-
 tete kau. otira kei te waihotia ake e au ki raro i tera ahuata-
 nga i te ''Teerimana" nga korero pera. Maku  e whakarapo-
 poto ake ki raro i enei kupu torutoru: —
(1) I mua o te timatanga ki te mahi i tenei mahi me whaka-
     tiri rawa ara rui rawa te karaihe tika, pai ma te kau i
     te tuatahi, katahi ano ka hoko mai he kau. Kei te tino
     marama  rawa atu tenei ahuatanga. Kaore he korero tohu-
     tohu atu i te kuare, engari mo   nga mea kei te marama
     tonu, ka rere ponana atu ki taua mahi miraka, me matua
     whakatupu  i nga kai ma nga kau i te tuatahi, katahi ka
     inaina

2172             TE  TOA TAKITINI     Oketopa 1, 1930


(2) Kaore  tahi he painga o te momo kau  mehemea  kei te he
    nga karaihe hei kai ma nga kau.
  (3) Te ahua o te mahana o te ao. me te hau, e kiia ana tino
    pai a Niu   Tireni  nei. engari tiria te kai ma  nga kau
(4) Kanui te whakamihia  o nga tangata i Mohaka ki te kaha
    ki te mahi  me te whakamihi  hoki i te ringihanga atu i
    etahi mano  pauna hei awhina i a ratou. Kia kaha kia
    maia. Ko  te mea kei  te ua ua inaianei ko  te kai ma  a
    koutou  kau, kaore ano i rite nga karaihe.
        Kua   tata rawa mai nga  matauranga  me  nga hiahia
    o  aua tangata ki te hora atu i o  ratou matauranga  hei
    apiti atu ki o koutou maatua  e awhina  mai na i a kou-
     tou. Uia  haeretia nga meiha  karaihe, nga  wa tika hei
     tiringa hei ruinga e mama  te tipu o nga otaota hei wha-
    gai i nga kararehe i te wa tika, kia nui ai hoki te miraka
     kia rangatira ai hoki te kiriimi, me ona tikanga me ona
     kararehe ma  te Teerimana.
         E TE ARIKI ATAWHAI

             Rangi—"I  need Thee  every hour. "
                          (P. H. T. )
 Hei oriori mo te ngakau koinga ki Te Kai Whakaora  kia piri
                          tonu mai.
                 E  Te Ariki pai
                    E  matea  nuitia nei
                  ''Haere mai ki au"
                 Tou  reo aroha nui!
                      Kia piri tonu mai ra
                     I nga wa katoa
                     Mahara  mai ki ahau
                      E  Te Ariki!
                  E Te Ariki pai
                   Kia tata tonu mai.
                 Nga whakawainga ra,
                 Mahau  ka  kore noa.
                              Kia piri tonu mai  ra, etc.
                  E Te Ariki pai
                 Aroha tonu mai
                Mau  tonu ra ahau
                   E  ata arahi
                            Kia  piri tonu mai ra, etc.