Te Kopara.

GISBORNE.

NAMA 82.

NOWEMA 30, 1920

"Iti te Kopara, kai takirikiri ana i runga i te Kahikatea."

He Tika ranei nga Mahi Maori.

Na R.T.K.

I WHAKATUPURIA au i roto i te maoritanga. Ka tekau ma toru aku tau ka timata taku kura, ka tekau ma rima aku tau ka tae au ki Te Aute, engari i taku taenga tuatahi ki Te Aute i te ki o te kura ka whakahokia mai au ki te kainga he kore noku kaore i mohio ki te Ei. Pi, Hi. I whakatupuria au i roto i te maoritanga. I aua ra he mea tino tauhou te pakeha ki toku takiwa, matakitakina ai e matau e nga tamariki. I rongo tonu aku taringa ki nga korero kehua, ki nga korero whaiwhaia, ki nga tapu huhua o te Maori. Ka kaumatua nei au, ka tata aku tau te eke ki te rima tekau, kua kore aku whakapono ki te kehua, ki te whaiwhaia ki nga tikanga tapu huhua a te Maori. E mea pea etahi tangata he korero whakahi enei naku penei me tetahi wahine i ki ko nga wahine e kore ana e inu waipiro e haurangi he wahine whakahi. Ehara kau i te whakakahi engari he ahuatanga i ata tupu ake i roto i toku ngakau. Na te mea pea he ao hou tenei he wa hou i hou ai hoki toku ngakau. Ko te whakapono ki te kehua ki te whaiwhaia ki te tapu maori he tohu no te maoritanga, no te kuwareranga, no te pouritanga o te tangata. Ka piki haere te maramatanga, ka heke haere te whakapono ki enei mea nukarau.

Kahore ano au kia kite noa i te kehua. Kua haerea e au a waenganui po ko au anake, kua titaha au i nga urupa, kahore ano he kehua kia puta mai ki a au. Mehemea e kite kehua ana tetahi tangata kei roto noa iho i tona hinengaro penei me te moemoea. Engari kua puta mai te maharahara me te mataku ki a au no te mea i whakakiia aku taringa me toku ngakau ki te korero o te kehua i a au ano e tamariki ana. Me i kore ana au i whakaakona ki te kehua e kore au e mahara he kehua ano tetahi mea.

He huhua nga tikanga a te Maori mo te hi ika. Kia kaua te mãhe e pa ki te ika, kia kaua e mau kai ki nga taunga. Ki te takahia enei tikanga, e ki ana ko te Maori, e kore te ika e kai. Kaore taku hinengaro o roto o te pakehatanga o te maramatanga e whakaae he tika enei tikanga. He horihori noa iho. Ma wai e kawe te korero ki te ika he kai kei roto o

Te Kopara.

GISBORNE.

NAMA 82.

NOWEMA 30, 1920

"Iti te Kopara, kai takirikiri ana i runga i te Kahikatea."

He Tika ranei nga Mahi Maori.

Na R.T.K.

I WHAKATUPURIA au i roto i te maoritanga. Ka tekau ma toru aku tau ka timata taku kura, ka tekau ma rima aku tau ka tae au ki Te Aute, engari i taku taenga tuatahi ki Te Aute i te ki o te kura ka whakahokia mai au ki te kainga he kore noku kaore i mohio ki te Ei. Pi, Hi. I whakatupuria au i roto i te maoritanga. I aua ra he mea tino tauhou te pakeha ki toku takiwa, matakitakina ai e matau e nga tamariki. I rongo tonu aku taringa ki nga korero kehua, ki nga korero whaiwhaia, ki nga tapu huhua o te Maori. Ka kaumatua nei au, ka tata aku tau te eke ki te rima tekau, kua kore aku whakapono ki te kehua, ki te whaiwhaia ki nga tikanga tapu huhua a te Maori. E mea pea etahi tangata he korero whakahi enei naku penei me tetahi wahine i ki ko nga wahine e kore ana e inu waipiro e haurangi he wahine whakahi. Ehara kau i te whakakahi engari he ahuatanga i ata tupu ake i roto i toku ngakau. Na te mea pea he ao hou tenei he wa hou i hou ai hoki toku ngakau. Ko te whakapono ki te kehua ki te whaiwhaia ki te tapu maori he tohu no te maoritanga, no te kuwareranga, no te pouritanga o te tangata. Ka piki haere te maramatanga, ka heke haere te whakapono ki enei mea nukarau.

Kahore ano au kia kite noa i te kehua. Kua haerea e au a waenganui po ko au anake, kua titaha au i nga urupa, kahore ano he kehua kia puta mai ki a au. Mehemea e kite kehua ana tetahi tangata kei roto noa iho i tona hinengaro penei me te moemoea. Engari kua puta mai te maharahara me te mataku ki a au no te mea i whakakiia aku taringa me toku ngakau ki te korero o te kehua i a au ano e tamariki ana. Me i kore ana au i whakaakona ki te kehua e kore au e mahara he kehua ano tetahi mea.

He huhua nga tikanga a te Maori mo te hi ika. Kia kaua te mãhe e pa ki te ika, kia kaua e mau kai ki nga taunga. Ki te takahia enei tikanga, e ki ana ko te Maori, e kore te ika e kai. Kaore taku hinengaro o roto o te pakehatanga o te maramatanga e whakaae he tika enei tikanga. He horihori noa iho. Ma wai e kawe te korero ki te ika he kai kei roto o

mai e 3000 Hainamana ki Hamoa, kia toru nga tau ka whakahoki ai ki Haina. I tino apitihanatia tenei take e etahi o nga mema, a ko Apirana Ngata to ratou hoa. Ko nga take o ta ratou whakahe: Tuatahi, he whakapononga i nga Hainamana; Tuarua, i te mea kahore he wahine a nga Hainamana apopo ka moea pukutia nga wahine Hamoa a ko te mutunga ka tupu poriro te iwi Hamoa, ka awhekaihe Hainamana, ka kino noa iho ka ngaro tera iwi. Ko te taha tautoko i te Kawanatanga i mea ki te kore he Hainamana ka kore he kokonata, ka kore he oranga mo Hamoa.

Ko te-whai-korero a Apirana Ngata mo tenei take he ahua whakatete ki nga tikanga a te pakeha, a tera e pohehetia he tangata pirangi ia ki te mangere. Engari ko nga tangata e mohio ana ki a Apirana e kore e pohehe no te mea he tangata tino puku-mahi ia. Ko nga kupu tuatahi a Apirana, kahore ia e pai kia whakakiia a Hamoa ki te Hainamana, ahakoa kainga nga kokonata e te ngarara kahore kau he tikanga no te mea ko te mahi i whakaritea e te Kotahitanga o nga Iwi ma Niu Tireni ko te tiaki i nga Hamoa ehara i te mea ko te tiaki i nga kokonata. Ko tetahi kupu ano a nga kai-tautoko he pai te whakaki i Hamoa ki te Hainamana kia kore ai he huarahi mai mo te Tiamana. I ui Apirana, " Ma te Hainamana ranei e tute atu te Tiamana? Ehara ia nei i te mea ma te mana o Ingarangi e taupoki ana i Hamoa?" Mo te ahua o te noho tahi o te Maori raua ko te pakeha, i mea Apirana, " Kei te tatari tonu au ki te tangata hei ki mai ki a au, e, kahore he mate e pa ki te Maori i tona tutakitanga ki te pakeha. Pai ke atu me i kore ana etahi iwi Maori i kite i te pakeha. Kua kite au i tenei, ko te wahi e tu ai te waewae o te pakeha ko te wa ano tena e pa ai te mamae me te raruraru."

Ko tetahi take raruraru o Hamoa he kore no nga Maori e mahi ki nga pakeha, he iwi whakahi hoki te Hamoa. Na konei ratou ka kiia e te pakeha he iwi mangere. E toru koata o nga kokonata o Hamoa na te Maori, a he tika ano ehara te Hamoa i te iwi hihiko rawa ki te mahi i te wera o to ratou whenua, i te hua noa mai hoki o te kai, i te iti noa o te kakahu mo te tangata. Mo tenei ahuatanga i puta ai etahi kupu a Apirana, i miharo ai te pakeha. I ki ia he tika noa atu kia mangere te Hamoa i te mea he iti noa iho nga mea e hiahiatia ana e ia. I ki Apirana, " Ko te tangata e mahi ana i te mea kahore he tikanga e mahi ai ia, ki toku whakaaro, he wairangi taua tangata. Kahore he tangata e mahi i runga kau i tona hiahia ki te mahi. He tangata ano e mahi ana i te mea kua taunga ia ki te mahi; he tangata ano e mahi ana i te mea he puku-mahi. Kei te mohio au ki etahi pakeha kahore kau e mahi ana no te mea i whanau rangatira mai ratou. He pakeha ano e mohio ana au heoi ano ta ratou mahi he takaro. Ko wai oti te tangata e mahi me he mea kahore kau he tikanga

e mahi ai ia. Waihoki, e kore te Hamoa e mate ki te kore ia e mahi. Ka nui te hua rakau, te ika, hei kai mana, ko tona kakahu he rapaki. Mo te aha ia kia patu noa i a ia ki te mahi? Na te Atua ia i waihanga mai kia pera. Ehara te Hamoa i te wairangi kia mahi ia i te mea kahore kau he tikanga e mahi ai ia. Ko ahau he tangata mahi. E tika ana kia mahi nga Maori o Niu Tireni, he rere ke hoki to ratou na whenua, he whenua matao he whenua hahore. E kore ano te Ingirihi e mahi ki te kore tikanga e mahi ai ratou. Nui ana te moni i te pakeha heke ana tona pirangi ki te mahi. He rite tonu te tangata ahakoa kiri ma kiri mangu ranei. I nga wa o mua he iti noa iho nga mea i hiahiatia e te Maori na konei te Maori i kore ai e aro nui ki te mahi. Tena ko te pakeha he mahi tonu, a me te piki tonu o ona hiahia, a taihoa pea ka pau i a ia nga mea o tenei ao ka piki ki nga whetu rapu kai ai mana hei whakaki i tona puku. Kei te piki ranei te hari o te tangata i runga i tenei ahuatanga? E ki ana au, Kahore. He iwi koakoa, he iwi ngakau-tatu, te Hamoa inaianei. (Kei te Hia, Hia, etahi mema). Kati ra, me he mea kei te pai noa iho te Hamoa, he aha te pakeha i puta ke ai ki te whakaporearea i a ratou? Kei a koe anake ranei kei te pakeha te huarahi tika? Kua puta tonu te kupu a te Pirimia kahore ia i te pai kia noho te Hainamana ki Hamoa?"

Ko nga kupu whakamutunga a Apirana mo te kati i te waipiro i Hamoa. I mea ia ko te waipiro a te pakeha tetahi mea tino kino e patu nei i nga iwi maori o te ao.

Kaati i konei nga korero mo tenei wa, taihoa ra ko etahi korero atu o te Paremete. Hei te reo Ingirihi tonu ka tino reka nga korero a Apirana Ngata. Ina koa enei kupu, " Well, for Goodness sake, why do you not leave them alone and let them enjoy themselves in their own way? Is yours the only way in which a human being can enjoy himself? Is the white man's the only scheme of life?" (Hausard No. 10, 1920).


He Reta tuku mai.

Ki te Etita o Te Kopara.

E KORO E TE ETITA,

Tena ra koe, te Kai-whakahaere o te Manu nei o Te Kopara. He kupu iti taku ki a koe, mo runga i tau whakaatuatu i te takenga mai o tena ingoa o Hawaiki i te Nama 81 o Oketopa te marama. E tautoko katoa ana au i au korero - he tika katoa; a me taku whakaae hoki ki nga kupu mo nga whakahaere kuare a te Momona e ki nei, ko Hawaii te tino Hawaiki. E tika ana ano ko tetahi ia o nga Hawaiki ko Hawaii otira ehara tera i te Hawaiki tuturu o mua o nehera. Me whakaaro tatou ki nga kupu a to koutou tipuna a Te Matorohanga