Te Kopara.

Registered at the G.P.O. as a Newspaper.

Nama 81.

Oketopa 30, 1920.

Te Oranga mo tenei pepa
e Rima hereni mo te tau.

Te Kopara.

GISBORNE.

NAMA 81.

OKETOPA 30, 1920

" Iti te Kopara, hai takirikiri ana $ runga i te Kahikatea."


Kei Hea Hawaiki.

Na R.T.K.

HE korero na te Maori i heke mai o tatou tupuna i Hawaiki, engari ko te tuturutanga o Hawaiki kahore te Maori i te mohio. Ko toku mohiotanga e whakaaturia nei e au ehara i a au ake engari no te pakeha, a ko te mohiotanga o te pakeha no te Maori ara no te Maori onamata a he mea rapu hoki na ratou i nga moutere huhua o te moana e whakaarohia ana kei reira Hawaiki. Ko te tangata e mea ana hei aha nga korero a nga pakeha he tangata kuware he tangata whakahi. Na Hori Kerei i whakarapopoto te nuinga o nga korero a taua a te Maori me i kore ana taua kaumatua kua ngaro aua korero. Ko nga korero a Hori Kerei na nga kaumatua Maori a ko wai te Maori e maia ki te ki he mea tito noa na taua kaumatua ana korero?

I kite au i te Auckland Weekly News i nga korero a etahi tangata Maori, he Momona, i hoki mai i Hawaii, i mea ai aua tangata ko te tuturutanga o Hawaiki ko Hawaii. Ko nga tino take hei tautoko i to raua whakaaro ko te ingoa 'Hawaii' ko te rite hoki o nga korero a nga Maori o Hawaii ki nga korero a taua a te Maori. Kei te mohio au he korero na nga pakeha Momona i heke mai te Maori i Amerika. He korero pohehe tenei, kahore i te tautokona e nga pakeha matau, ko nga pakeha Momona hoki ehara i te tangata matau e tika ai kia rahurahu ratou ki enei tu korero. He tika tonu e taurite ana nga korero o Hawaii ki a taua nei korero otira ehara tenei i te take e kiia ai i heke mai o taua tupuna i Hawaii, e ahei noa atu taua ki te ki ko nga Maori o Hawaii i heke atu i Niu Tirani. Tenei ke te korero tika ko nga Maori o Hawaii o Niu Tirani he iwi kotahi, kotahi ano te matapuna ara ko Hawaiki.

Kei hea Hawaiki? E ki ana taua i heke mai taua i Hawaiki, e ki ana nga Maori o Hawaii i heke mai ano ratou i Hawaiki. Ko te tangata tuatahi ki te ki ko te Hawaiki o te Maori kei te Ra-to ara kei te takiwa ki Inia, ko Abraham Fornander he kai-wbakawa no Hawaii. Ko ana korero na nga kaumatua Maori o Hawaii. Na konei ko wai te Momona kia ki ko Hawaii a Hawaiki?

Kahore i kotahi te Hawaiki. Ko Te Mete te pakeha i tae ki nga moutere ki te rapu i te tuturutanga o te Hawaiki o te Maori a kitea ana e ia ko Raiatea ara ko Rangiatea ko tetahi ingoa ko Havai i ara ko Hawaiki he moutere kei Tahiti (Tawhiti). Ko nga Maori o Raiatea he Maori penei ano me taua, ko a ratou korero ko a taua ano. Kei te mohio ratou ki nga waka i rere mai ai o taua tupuna ara a Tainui, a Te Arawa, a Takitimu, a Matãtua, a Tokomaru ki Rarotonga, a kei te mohiotia enei waka e nga Maori o Rarotonga ko Aotea i mãro tonu mai i Raiatea ki Aotearoa kaore i u ki Rarotonga na konei kaore tenei waka i te mohiotia e o taua whanaunga i Rarotonga. I te huringa o Te Rauparaha ki te whakapono ka hanga e ia tona whare-karakia ki Otaki ka huaina hoki e ia ko Rangiatea, he wahi tapu kei Hawaiki. Na konei ka marama rawa ko Raiatea te Hawaiki o te Maori. E ono nga marama i haere ai a Te Mete i era moutere i rapu ai i te tuturutanga o Hawaiki a kitea ana e ia. E hia ra o te momona marama i rapu ai i ta ratou na Hawaiki?

Kua ki ake au kahore i kotahi te Hawaiki. He maha nga moutere o te moana kei te nohoia e te Maori ara e nga iwi e kiia nei e te pakeha he Polynesian - ko Hamoa, ko Tahiti, ko Tonga, Rarotonga, ko Paumotu, ko Nukuhiwa, ko Te Pitote-Henua (Easter Island), ko Aotearoa, ko Te Waipounamu me etahi atu moutere ririki. No te Maori katoa enei motu, a kotahi ano te reo. Na, ko te ki a nga iwi katoa o enei motu ko Hawaiki to ratou matapuna kei te Ra-to. Kua kitea ko Hawa ara ko Java tetahi o nga Hawaiki. I noho nga tipuna o te Maori ki Java a i heke mai i reira ka noho ki Whiti, i Whiti ka horapa ki nga wahi katoa o te Moana-nui-a-Kiwa. Kua rapua ano e te pakeha a kua kitea i heke mai te Maori i Inia ka noho ki Hawa. He iwi kei Inia e kiia ana he Maoli, he Mauri. Engari kua tino tuturu te whakaaro o nga pakeha matau ko te matapuna o te Maori kei Uropi ara kei Caucasus; ko te take mai o te pakeha o te Maori kotahi ano he Aryan. No nga tau maha i heke ai te Maori ka pa ki nga Hainamana ki nga mangumangu i to ratou huarahi na konei i Hainamana (Mongolia) ai i mangumangu ai te ahua o etahi Maori. Ko etahi Maori he kiritea, he turehu he korako, he urukehu; ko enei nga Maori i mau tonu te pakehatanga.

Ko te mea nui hei whakamanamanatanga ma taua ma te Maori ehara i te mea ko to taua kotahitanga ko te pakeha i heke katoa mai nei tatou i Uropi engari ko te toa o taua tipuna ki te rere i te moana i runga i o ratou waka ririki i horapa ai ratou ki nga moutere huhua o te Moana-nui-aKiwa. O nga iwi katoa o te ao ko te Maori te iwi tino toa atu ki te rere moana. I te mea kei te awhi tonu te pakeha ki nga takutai o Uropi kei te hoehoe haere o taua tipuna i te moana nui ano he wai maori. I te tau 620 A.D. kua tae ke tetahi Maori o

Whiti ko Ui-te-rangiora ki te moana huka, i kite ai ia i nga mea whakamiharo o tera moana.

No te tau 1350 i heke mai ai nga waka ki Aotearoa, i rere i te wa e tika ana nga hau. Kahore pea i tae ki te rua wiki i rere mai ai i Rarotonga ka u, 1000 maero ano te tawhiti. Kua tae mai he Maori i mua atu a kua hoki ano ki Hawaiki, ara a Tu-moana a Paoa, a Kupe a Ngahue me etahi atu. Ko te Maori tuatahi nana nei i kite Aotearoa, he tangata tino toa, kahore hoki i ia i mohio he whenua ano kei tenei pito o te moana, na Maui ranei i whakaatu ki a ia na te tangata nana i hi Aotearoa e ai te korero paki. Me i kore ia i tupono ki Aotearoa tera pea e tahuti tonu atu ki te pito o te ao. Ko te whakaaro ko Kupe te tangata nana i matua kite Aotearoa E ki ana hoki te pakeha ko nga waka i heke mai ai o taua tipuna he waka-amo engari ia ki ta te Maori ki na te taniwha i mau mai o taua tipuna.

I te tau 1910 ko te nui o nga iwi Maori katoa 181, 223, ki te whakaaro a Kapene Kuki i nga ra i a ia ko te nui o nga iwi Maori 1,290,000.

Ko te hiahia, ko te wawata, o nga pakeha kai-apuapu ko te muru i o taua toenga whenua - te whenua i rerengia mai nei i rapua nei e o taua tipuna i te nuku o te whenua. Ko te hiahia o te pakeha mona anake te ao, na reira a Wi Pere i ki ai, " Apopo pea ka tae te ' Maori ki te rangi kei reira ano te pakeha e muru ana i nga wahi i te Maori o te rangi."


He Tono ki nga Mema o te Paremata

Kei te whakaarohia kia tukua he tono ki nga Mema o te Whare o Raro kia haeremai ki te Tai-rawhiti nei, kia kite ai ratou i te ahua katoa o tenei wahanga o to tatou motu, kia kite ai hoki ratou i te tika o nga tono e hoatu nei kia ratou i roto i te Whare kia whakapuaretia nga huarahi me nga rerewe o te Tai-rawhiti. He whakaaro pai rawa atu tenei, inahoki i tera haere nui ano a nga mema i roto i nga rohe katoa o te Tai-tokerau tino nui nga painga i puta mai i muri. Ko te ahua o te tono kia haere mai ratou a te marama o Pepuere e tu mai nei ki nga takiwa o Te Wairoa, tae mai ki Turanga nei, tutuki atu ki a Ngatiporou. Timata mai i Nepia ki Waikaremoana, tae mai ki Turanga nei, tae atu ki Hicks Bay, hoki mai i reira ki Turanga nei, ka poka ki Rotorua ma Motu atu me Opotiki. Kua whakaatu a Apirana Ngata i roto i te Whare e Ł200 te moni a nga Maori o te Tairawhiti mo runga i nga raruraru o taua haere. Kua tae mai ano hoki te waea a te mema pakeha mo Turanga nei (Mr. W. D. Lysnar) ki te Ropu Rerewe o te Tai-rawhiti kia whakaarohia atu taua take.

No te tau 1865 ka mahue a Waerenga-a-hika i a Atirikona Renata Wiremu. I te tau 1877 ka hangä e ia tona whare ki te takiwa tonu kei reira nei e tu ana te Kohatu whakamaharatanga ki a Kapene Kuki. Ka huaina te ingoa o taua kainga e nga Maori "Ko Wai-ka-hua." He hua nui tonu i roto i taua ingoa i hoatu ai e nga Maori mo te whare o Renata Wiremu. I titiro ratou ki te ahuatanga katoa i mahue atu ai a Waerengaa-hika i a ia, me te nui o te raruraru i taua wa, ka penei o ratou whakaaro, "Ko wai ka hua, ko wai ka tohu." I konei tonu ia e noho ana i te tau 1867, i te takiwa e kaha ana nga mahi kohuru a Te Kooti i roto o Turanga nei. No te tau 1876 ka whakawhiti mai a Renata Wiremu ki tenei taha o te awa, ka mahue atu a "Wa-ka-hua" i tona turanga tu ai. Ka hangä e ia te whare e tu nei i tera taha tonu atu o te Kura, a ka huaina taua whare e nga Maori ko "Te Rau Kahikatea." Koia nei tonu te whare o te minita pakeha o Turanga inaianei. I te tau 1880 ka tikina atu a "Wai-ka-hua" ka mauria mai ki mua tonu atu o "Te Rau Kahikatea" tu ai, ara ki te takiwa o te kokonga i tera taha tonu atu o te whare-karakia o te Kura nei. Ka tu a "Wai-ka-hua" i konei, no te tau 1903 rawa, katahi ano ka pakaruhia kua koroua rawa, na reira he maha tonu nga minita e ora ana inaianei, a Wiremu Keretene ma, kei te mau mahara ki taua whare. Haere mai ki te tau 1881 tae atu ki te tau 1882 he tokomaha tonu nga Maori e akona ana e Renata Wiremu mo te mahi minita i roto tonu i tona whare. Na konei tonu i puta ai tetahi whakaaro kia hanga he Kura hei ako mo nga Maori e haere ana mo te mahi Minita, a no te tau 1883 ka whakatuturutia taua whakaaro, ka paahitia hei Turanga nei taua Kura. I tenei tau tonu ka hangä tetahi whare hei nohoanga mo nga akonga. Ko taua whare i tera taha o te tiriti (Berry Street) e tu ana, no te tau 1896 ka nekehia mai ki tenei taha o te tiriti. I te tau 1897 ka hurihia taua whare hei Whare Perehi, a koia ra te whare i perehitia ai Te Pipiwharauroa, tae mai ki tenei o a tatou manu ki a Te Kopara. No tenei tau ano hoki (1883) i hanga ai te whare o te Kai-whakaako e tu nei inaianei.

Na reira ka tika me ki no te tau 1883 i timata ai te Kura. I roto i te rarangi ingoa o te whakanohoanga tuatahi tonu o te Kura - ko Hone Papahia, ko Ahipene Rangi, ko Hoete Matete ko Karaitiana Ratapu, he minita enei e mohiotia ana puta noa te motu nei. Ka noho ko Atirikona Renata Wiremu (Archdeacon William Leonard Williams) te kaumatua tuatahi tonu o te Kura tae noa ki te tau 1895. I raro i a ia koia enei ko nga Kai-whakaako: 1883-1884 ko te Rev. Ataa Wiremu (Rev. A. O. Williams); 1885-1889 ko te Rev. Edward Jennings; 1889-1894 ko te Rev. Hapata Wiremu. No te tau 1895 ka tu ko te Rev. Hapata te kaumatua o te Kura tae noa ki te tau 1901. No te tau 1902 ka tu ko te

Rev. F. W. Chatterton te kaumatua tae noa ki te tau 1918. Timata mai 1919 ki tenei tau 1920, ko te Rev. A. Nield te kaumatua o te Kura.

(Tana te roanga atu).

Nga Kura mo te Iwi Maori.

E WHAKAATU ana te ripoata a te Kawanatanga ko nga kura Maori i te tau ka huri nei, huihui katoa 119. E rua ano o enei kura kei Te Waipounamu. Ko te 117 kei Ao-tea-roa nei. Apiti ki enei kura e rima nga kura a nga Hahi. Ko nga tamariki Maori kei nga kura Pakeha hui katoa 5000. Tekau nga kura mo nga tamariki kua paahi i nga kura ririki. Hui katoa te kaute o nga tamariki kei nga Kura Maori a te Kawanatanga e 4,737. Hui katoa nga tamariki o te iwi Maori kei nga Kura Maori kei nga Kura Kawanatanga e 9,737.
 
Ko nga tamariki i etahi wahi o te Porowini o Akarana kei te whakahengia he kore kaore e mau ana te haere ki te Kura. Me pehea a tatou tamariki e whiwhi ai ki nga matauranga ki te kore tatou nga matua e tukutuku ki te Kura. Kia manawanui tatou nga matua ki te whiu i a tatou tamariki ki te kore e rongo ki te haere ki te Kura. E ki ana Nga Whakatauki " Te tangata e kaiponu ana i tana whiu, e kino ana ia ki tana tamaiti; te tangata e aroha ana ki a ia, ka papaki wawe i a ia." Me titiro tatou ki mua. Ka ahei ranei te piki o te iwi Maori ina waiho ko ona toto rangatira anake hei whakapiki i a ia ? Ka taea ranei te piki o te Maori ki nga taumata ikeike ki te kore e whakapaua te kaha ki te kimi i te hohonutanga atu o te matauranga ? Kaore ahau i te tono kia tu katoa a tatou tamariki hei roia hei takuta hei minita hei kaiwhakaako kura ranei, engari ahakoa mahi ahuwhenua tera ano te hohonutanga atu o era matauranga. Tamariki ma, kia manawanui koutou. Kaua hei whakarerea o kontou kura kia tutuki ra no te huarahi e whaia nei e koutou. Ma to koutou kaha i enei ra o to koutou tamarikitanga e tau ai te honore ki o koutou iwi a nga tau e takoto mai nei.

He Marena.
 
No te 14 o nga ra o Hepetema ka marenatia a Rev. M. P. Kapa ki tana wahine hou, ki a Mate Henare Popata. Tino nui nga tangata i tae kia-kite i tenei marena.

I te tau 1895 ka tu te Rev. Hapata Wiremu hei kaumatua mo te Kura tae noa ki te tau 1901. Ko nga akonga i raro i a ia ko ia enei:-

Turuturu Ngaki, Reweti Kohere, Ehekiera Manawanui, Iwiora Tamaiparea, Mokai Kereru, Tuahangata Tamihana Pereiha, Wiremu Keretene Poihipi Kohere, Te Ropere Tahuriorangi, Reweti Kerehoma Taukiri, Karira Arama Karaka, Paraone Turei, Makoare Tepana Taurere, Pene Hakiwai, Henare Te Wainohu.

Ko te nuinga o enei kei te mahi tonu inaianei, he ruarua nei nga mea kua mate.

I te tau 1902 ka tu ko te Rev. F. W. Chatterton hei kaumatua mo te Kura. He maha tonu nga tangata i raro i a Hapata, i noho ki raro i a Tiatitana, a i whakapangia i raro i a ia. Ara a:-

Te Ropere, a Makoare, a Kerehoma Taukiri, a Poihipi Kohere, a Te Pereiha, Karira Karaka, Paraone Turei, Pene Hakiwai, Henare W. Te Wainohu, Hori Raiti.

Tae noa ki te tau 1918 ko te Tiatitana te kaumatua o te Kura. He Kaumatua ngohengohe, humarika, kai-ngakau ki nga akonga i raro i a ia. I roto i enei tau 16 i noho ai ia i roto o Turanga, i tae te painga o ana mahi me ana whakahaere ki nga tangata katoa ahakoa rangatira rawakore ranei. Na konei ka kaingakautia ia e nga tangata katoa i mohio ki a ia, me nga akonga katoa hoki i noho ki ona waewae. Koia enei ko nga mea i akongia i raro i a ia:

Ko Wi Paraire Rangihuna, Hetekia Heke, Peni Topi, Hoani Paerata, Hoani Wi Kaipo, Matene Keepa Pine Tamahori, Mutu Kapa, Henare Keremeneta, Hemipiri Manaro Tame Katene, Hone Karaka, Keina Poata, Rewi VVikiriwhi, Patihana Kokiri, Manihera Manahi, Paora Temuera, Wiremu Waaka, Tamati Te Kanapu, Ereatara M. Eruini, Henare Paraone, Wiremu Tureia Puha, Tokoroa Poihipi, Metera Aomarere, Makarewete Wharehuia, Waewae Ratapahi, Waata Kopae, Nepia Hotene, Hohaia Taurau, Wi Pere Mataira.

I roto o tenei rarangi ingoa, he nui nga mea i hinga i roto i te mate uruta ka huri ake nei. Ko te nuinga o nga mea i tangohia ko nga mea e timata hou atu ana ki te mahi. Inahoki a Nepia Hotene raua ko Waata Kopae, no te tau 1917 ka whakapangia, no te tau 1918 ka moe i te moengaroa. A Metera Aomarere no te tau 1916 ka whakapangia, i mate i te mate uruta i te tau 1918. A Tame Katene i whakapangia i te tau 1911, i hinga ano i te mate uruta i te tau 1918. A Hetekia Heke no te tau 1919 ka moe i te moengaroa, i mate aitua noaiho, i whakapangia i te tau 1908. He tangata taitamariki katoa enei, he tangata papai, kaha ki te whakahaere tikanga, otira i te timatanga tonu atu o te mahi kua tangohia, ko etahi kihai i kite i te hua o nga purapura i ruia e ratou.

Ko te tikanga ia e mutu ana a Te Rau i te tau 1918. Kua rite nga mea katoa koia ra hei tau whakamutunga mo te Kura ki konei. No konei ka whakaturia te Rev. F. W. Chatterton hei minita pakeha mo Rotorua, hei kai-whakahaere hoki mo te

rohe katoa o te Pei o Pereti ki te taha Maori. Otira i runga i te piki o te utu o nga mea katoa kihai rawa i taea kia oti te Kura o Hoani, Akarana, hei tukunga atu mo nga akonga. Na reira ka whakaritea me waiho tonu a Te Rau mo nga tau e rua, kia whai wahi ai nga kai-hanga o te Kura i Akarana ki te whakaoti i ta ratou mahi. No konei ka whakaritea ko te Rev. Alfred Nield hei kaumatua mo te Kura. He tangata matauranga tenei i puta mai i roto i nga Kura nunui o Ingarani. Kua maha rawa nga tau inaianei ona ki Niu Tirani nei. He maha nga tau ko ia te kaumatua o te Kareti o Herewini, Otepoti, Waipounamu, he kareti ako i nga pakeha e haere ana mo nga mahi minita. I muri mai i tenei ka tu ia hei Atirikona mo Meranihia, a koia nei tona turanga ka haere mai nei ia ki konei.

Na reira me mutu noaiho enei korero i konei. Ko te mea nui tenei ki a tatou kua kite tatou i te tupunga ake o Te Rau i roto i enei tau e 36 e tu ana ia i roto i te riu o Turanga. Kua kite tatou i nga hua o Te Raukahikatea kei tena wahi horapa noa te motu nei. Kati kei te mu te Hahi i tenei mu hou i runga i te whakaaro kia piki te ahua o to tatou whakapono. E te Hahi Maori, waiho tenei hei putake whakaaroaro mau inoi hoki mau. Ehara tenei i te wa e whakawa ai koe kei te he ranei kei te tika ranei tenei mu hou. Kua tau te mea, no reira homai to awhina homai hoki to inoi no roto i te takere o te ngakau.

W. N. P.


HE Reta Whakaaroaro.

Ki te Etita o Te Kopara.

TENA koe. Kia nui nga pai me nga ora mo koutou, mo te hunga whakahaere i te Manu iti rawa e tangi takirikiri nei i runga i te kahikatea ki te hua kareao mo tona poho, kia ora. Utaina atu enei kupu ruarua hei titiro ma nga hoa. Kua roa au e titiro ana, e whakaaroaro ana, no reira i tuku atu ai i enei kupu, ara kua mate te iwi Maori me tona reo rangatira na te Maori ano i patu, kua takahia ki raro kia ngaro, kua whakahaweatia te reo tuturu o nga tupuna.

I puta i a Te Tatana, mahita o Te Aute, tetahi kupu ahua poropiti nei; i ki ia " Ko te reo Maori, e kore e tae ki te rua whakatupuranga, ka kore atu ai taua reo." Heoi i whakahe nga mema o te hui o te Kotahitanga o Te Aute, i tu ki Rotorua i te tau 1905. Otira i tenei wa kua tutuki taua kupu, na te iwi Maori ano i takahi tona reo rangatira ma te Pakeha e hapai taua reo, reka ana ki te taringa, kaore oku wehi ki te whakaputa i enei kupu, ara na te ao hou i tukino, i whakahawea enei, te maoritanga me te reo Maori-

AVNgatikahungunu kia waiho i Te Wairoa tapuke ai te tinana, notemea ko Te Wairoa te kainga e haeretia ana e te tokomaha o te tangata; tuarua ko te waahi mema tera, mo nga aroha e haramai ana; tuatoru ma ratou e whakatu he kohatu whakamaharatanga ki Te Wairoa kia kitea ai e te tokomaha o te Maori me te pakeha, otiia kihai i whakaaetia e Ngatipahauwera. I penei te ahua mo tenei tangata, he nui rawa no te aroha o ona hapu ki a ia.

I whanau tenei tangata ki Mohaka i a Oketopa 12, 1882. I whakaminitatia ia i te tau 1904, i whakanohoia hoki ia ki Te Wairoa i taua tau ano.

I te tau 1915 ka haere nei ia hei matua mo nga tamariki ki roto i te pakanga. I te tau 1919 ka hoki mai ratou ko nga morehu o ana tamariki. I uru ia me ona tamariki ki te tihorenga o te kohatu o Wi Pere, i te taone o Kihipane.

He mokopuna ia na Hoone Te Wainohu, minita tuatahi o Mohaka, taku iho nei ki a ia he minita ano. He tangata pai a Henare tona whakatipu, he tau ia ki roto i nga kahu hoia, he neke atu ia tonu tau ki roto i nga kahu hoia a te Atua. Ehara itemea he ataahua ia mo te taha o waho anake engari he tino tangata whakaaro nui ia, he tau ki te korero, ki te kauwhau hoki i roto i nga karakiatanga.

I tino pani ona iwi i te matenga o tenei tangata, ka watea tona tunga i nga marae, ka watea hoki i te tunga minita. E tika ana hoki te kupu a ona iwi, e kore rawa e ara ake tetahi tangata e rite kia Henare te pai o ana whakahaere i roto i ona iwi.

I mate taitamariki noaiho tenei tangata, otira ahakoa pewhea te ahua o te tangata, tona kororia, tona nui, he mea poto noa te karanga a te mate, kua ngaro.

E nga iwi Maori, pakeha i runga i o koutou marae, i roto i o koutou taone, e tangi mai nei kia Henare Te Wainohu, te hoa pono o te pakeha, o te Maori, o te Kingi me tona emepaea, kua haere ki tona okiokinga.

Tenei a koutou mihi kua tae mai ki a ia, a nga rangatira, a nga mema, a nga minita o te Paremata. I panuitia ki nga hapu o Ngatikahungunu i eke ki runga ki tona aitua.

HEMI P. HUATA.

[Tae mai ki tenei wa, heoi ano nga korero mo Henare ko nga korero o tona oranga i Niu Tireni nei. He mea pai rawa mehemea e whakaatu ana tetahi o nga hoa maha i haere tahi me ia i Karipori, i Hewia, i Paranihi, i ana mahi nunui, papai, toa, i mahi ai i era marae huhua. E rongo ana te taringa i tona toa ki te haere i roto i nga kokiri; ki te amo mai i nga taotu i roto i te mura o te ahi ki te wahi i te ora; ki te pikau mai i nga tangata kua mate ke ki tetahi wahi tika hei tapukenga mo ratou. E kore oti tetahi o ona hoa e whakaatu i nga mahi nunui a tenei tangata i te marae o te pakanga, a ka

Ngatikahungunu kia waiho i Te Wairoa tapuke ai te tinana, notemea ko Te Wairoa te kainga e haeretia ana e te tokomaha o te tangata; tuarua ko te waahi mema tera, mo nga aroha e haramai ana; tuatoru ma ratou e whakatu he kohatu whakamaharatanga ki Te Wairoa kia kitea ai e te tokomaha o te Maori me te pakeha, otiia kihai i whakaaetia e Ngatipahauwera. I penei te ahua mo tenei tangata, he nui rawa no te aroha o ona hapu ki a ia.

I whanau tenei tangata ki Mohaka i a Oketopa 12, 1882. I whakaminitatia ia i te tau 1904, i whakanohoia hoki ia ki Te Wairoa i taua tau ano.

I te tau 1915 ka haere nei ia hei matua mo nga tamariki ki roto i te pakanga. I te tau 1919 ka hoki mai ratou ko nga morehu o ana tamariki. I uru ia me ona tamariki ki te tihorenga o te kohatu o Wi Pere, i te taone o Kihipane.

He mokopuna ia na Hoone Te Wainohu, minita tuatahi o Mohaka, taku iho nei ki a ia he minita ano. He tangata pai a Henare tona whakatipu, he tau ia ki roto i nga kahu hoia, he neke atu ia tonu tau ki roto i nga kahu hoia a te Atua. Ehara itemea he ataahua ia mo te taha o waho anake engari he tino tangata whakaaro nui ia, he tau ki te korero, ki te kauwhau hoki i roto i nga karakiatanga.

I tino pani ona iwi i te matenga o tenei tangata, ka watea tona tunga i nga marae, ka watea hoki i te tunga minita. E tika ana hoki te kupu a ona iwi, e kore rawa e ara ake tetahi tangata e rite kia Henare te pai o ana whakahaere i roto i ona iwi.

I mate taitamariki noaiho tenei tangata, otira ahakoa pewhea te ahua o te tangata, tona kororia, tona nui, he mea poto noa te karanga a te mate, kua ngaro.

E nga iwi Maori, pakeha i runga i o koutou marae, i roto i o koutou taone, e tangi mai nei kia Henare Te Wainohu, te hoa pono o te pakeha, o te Maori, o te Kingi me tona emepaea, kua haere ki tona okiokinga.

Tenei a koutou mihi kua tae mai ki a ia, a nga rangatira, a nga mema, a nga minita o te Paremata. I panuitia ki nga hapu o Ngatikahungunu i eke ki runga ki tona aitua.

HEMI P. HUATA.

[Tae mai ki tenei wa, heoi ano nga korero mo Henare ko nga korero o tona oranga i Niu Tireni nei. He mea pai rawa mehemea e whakaatu ana tetahi o nga hoa maha i haere tahi me ia i Karipori, i Hewia, i Paranihi, i ana mahi nunui, papai, toa, i mahi ai i era marae huhua. E rongo ana te taringa i tona toa ki te haere i roto i nga kokiri; ki te amo mai i nga taotu i roto i te mura o te ahi ki te wahi i te ora; ki te pikau mai i nga tangata kua mate ke ki tetahi wahi tika hei tapukenga mo ratou. E kore oti tetahi o ona hoa e whakaatu i nga mahi nunui a tenei tangata i te marae o te pakanga, a ka

tukua ranei e ratou nga mahi pai a tenei tangata nui marohirohi kia heke ki te Po? Kei hea a Te Rangihiroa?]


Te Rau Kareti.

Ko te 20 o nga ra o Noema nei, ka hokihoki nga tangata o te Kura ki o ratou kainga mo tenei tau. A te Ratapu te 14 o nga ra (te 24 o nga Ratapu i muri iho o te Tokotoru) te karakia nui ki te whare-karakia o Manutuke. Koia nei te karakia whakamutunga a nga tangata o te Kura ki roto o Turanga, a tera tau ka timata te Kura i te Kareti o Hoani, Akarana.

Ropu Paipera.

He ruarua nei pea o taua o te iwi Maori kei te mohio ki te nui o ta taua nama ki te Ropu Paipera e karangatia nei ko te British & Foreign Bible Society. Koia nei te Ropu nana i homai te Paipera ki a taua i roto tonu i te reo Maori. Koia nei ano te Ropu kei te hoatu i te Paipera ki nga iwi katoa ki nga reo katoa o te ao. Ko nga Paipera i perehitia e tenei Ropu a i tohaina haeretia ki Inia, kotahi miriona i te tau ka huri ake nei, ki Haina e 3,274,000 i taua wa ano. He whakaatu noaiho tenei i te nui o nga mahi a tenei Ropu. Kati ko nga reo katoa kua taea e tenei Ropu te perehi he Paipera tae mai ki tenei ra, e 728.

He nui ano nga mea kei te mahara ki a Rev. F. H. Spencer ara ki a Te Peneha, koia nei te Hekeretari o tenei Ropu mai ano i te tau 1898. Kati kua tae ia inaianei ki te korouatanga te tangata i roto i tenei mahi nui me era atu mahi nunui ana i waenganui o te iwi Maori. Ko te Hekeretari hou ko te Rev. A. T. Thompson, M.A., B.D. Na reira, e te iwi, awhinatia tenei Ropu.


HE KAI MA TE KOPARA.

TE INGOA.
TE KAINGA.
UTU.
 TE WA E MUTU AI.
Oketopa.
Turu Ryland
Box 19, Tokomaru Bay
5/-
Hanuere 1920
Eru Titi
Manutuke
10/-
Tihema 1920
Rina Te Apatu
Tapairu, Waipawa (? Waitomo)
10/-
Oketopa 1922
Mrs. R. Ngatote
Mangonui
10/-
Tihema 1920
Ririmu Wiki
Mairangi, Chatham Is.
10/-
Oketopa 1922
Matenga Taihuka
Waerengaahika
5/-
Hepetema 1921
Riwai Raroa
Rangitukia
5/-
Hurae 1921
Kereni Turei
Rangitukia
5/-
Hanuere 1920
Hoani Taare
Rangitukia
5/-
Mei 1920
Reihana Moari
Kahukura
5/-
Hanuere 1922
Hori Te Mataranui
Waitahanui, Taupo
15/-
Hanuere 1922
Daniel Campbell
Waiotemarama
5/-
Maehe 1920.

Printed and published by HERBERT WILLIAM WILLIAMS, at Te Rau Printing Works Berry Street, Gisborne, New Zealand. - October 30, 1920.