Nama 57. Hurae 12, 1918.

Te Kopara
Registered at the G.P.O, as a Newspaper.

Te Oranga mo tenei Pepa e Rima Kereni mo te Tau

Te Kopara.

NAMA 57. GISBORNE. HURAE 12, 1918
"Iti te Kopara, kai takirikiri ana i runga i te Kahikatea."

Te Whaikorero a te Pihopa ki te Hui Takiwa o te Hahi Maori o te Atirikonatanga o Waiapu i tu ki Te Araroa i te 26 o nga ra o Pepuere, 1918.

KI aku hoa i roto i te turanga minita me nga mangaireimana : Kua hui mai tatou ki te kimi whakaaro, ki te whakahaere tikanga. Ahakoa kaore o tatou mana ki te hanga ture whanui, he nui tonu nga pai e puta ki a tatou i runga i a tatou korero i a tatou whiriwhiri, e mohio ai tatou ki nga whakaaro o etahi, e whakaputa ai tatou i o tatou whakaaro mo nga take e pa ana ki te taha wairua, me nga ahuatanga e pai ai te noho a te iwi Maori. Ko nga whakaotinga o nga take e tika ana e ahei ana tatou ki te tuku atu ki te Hinota nui o to tatou Pihopatanga.

He nui nga mihi i puta mo te tokomaha o nga minita Maori i tae atu ki te Hinota nui ka huri ake nei, me to ratou uru nui atu ki nga take whiriwhiri a taua Hinota.

1. Te Oranga mo nga Minita Maori.

Ko te take tuatahi hei whakaputanga maku ki a koutou, he take e taea e tatou katoa te awhina, ara te oranga mo nga minita Maori. Kei te mohio pea koutou ko te oranga mo te Piriti kotahi rau pauna i te tau, ko te oranga mo te Rikona e £80 i te tau. Kei etahi wahi, he nui rawa no te pariha, me te kore kai hoki ma te hoiho, e apitingia ana he moni hei whakarite mo nga haereeretanga. I te mea kua piki rawa te utu mo nga mea katoa i te wa o te whawhai nei, i whakaputa te Pihopatanga i tetahi aroha mo nga minita Maori katoa, ara e £5 te moni apiti ki te oranga. Tera ano tetahi moni kua apitingia ki te oranga o nga minita, ara e £6 ma ia minita o te taha Maori o tenei Pihopatanga. Ko taua moni na te Poari tiaki i nga whenua o te Hahi o Niu Tirani. I tukua ano hoki e taua Poari he moni pera ki nga minita Maori o te Pihopatanga o Akarana o Poneke. Engari ko tenei moni he waimarietanga o nga whakahaere a te Poari, a ka tupono ki tetahi toenga ahua rahi. Engari kaua koutou hei tumanako tera e puta he moni pera ia tau ia tau.

Tera ano tetahi oranga mo nga minita whai-tamariki. Ka kotahi tau inaianei te putanga o te whakaaro o nga mema o te Komiti tumuaki o te Pihopatanga, kia whakaritea he moni kia �5 mo ia tamaiti mo ia tamaiti, tae noa nga tau o te tamaiti ki te 14. Ka pahi enei tau e ahei ana kia puta tenei moni mehemea ka whakaaetia e te Kai-tirotiro me te Pihopa.

I tenei tunga o te Hinota ka pahure ake nei, ka whakaaetia e te Hinota tenei motini, ara: - " I te mea kua piki te utu mo nga mea katoa, me te mohio kaore e kaha nga minita Maori ki te whakarite i o ratou raruraru i roto i enei ra, no reira ka whakaaro tenei Hinota, (a) me tere tonu te whakahaere tikanga hei whakapiki i o ratou oranga, a ko te moni o raro me ki kia �80 ma nga rikona kore marena, kia �100 mo nga rikona marena, me te moni e rite ana ma nga tamariki. Mo nga piriti takakau �100, mo nga piriti marena �120, me te wahi i whakaritea ma nga tamariki. (b) Kia whakaarotia ano nga raruraru mo nga haereeretanga i runga ano i te ahua o ia pariha o ia pariha. (c) Kia whakaturia nga whare minita mo ia pariha mo ia pariha, a ma te pariha e hoko nga taonga e rite ana mo roto i te whare, a ko aua taonga me ki no te pariha."

Ko enei motini i tautokona e te Hinota katoa, hei mohiotanga mo tatou kaore i te wareware te Pihopatanga ki nga mate o te iwi Maori. Kua oti i a au te whakaatu i runga ake nei te whakaaro o te Pihopatanga i tuku nei i tetahi moni aroha i roto i nga ra o te pakanga me te whakaaro ano,ki nga tamariki. Ko te take i nui ai aku whakamarama mo tenei take, hei whakaatu ki a koutou, kaore e rite te motini a te Hinota ki te kore koutou te iwi Maori e awhina nui mai i tenei take. Kei te mahara koutou, i enei tau torutoru ka huri nei, ka roherohea nga pariha Maori i raro i enei whakakaupapatanga: (1) Ko nga pariha Maori, (2) ko nga takiwa Mihana. Ko nga pariha ko nga takiwa kua roa te whakapono e whakahaeretia ana. Ko enei takiwa e tika ana ma te pariha tonu ona raruraru katoa e whakarite. Ko te takiwa Mihana, he pera me Ruatoki, kaore ano kia roa te taenga o te whakapono kia ratou. E tika ana kia awhinatia atu era takiwa.

Kei te pouri ahau ki te whakaatu i tenei kupu, ara, ko etahi o nga pariha o tenei Atirikonatanga kaore ano kia whakarite i nga raruraru e tika ana ma ratou tonu e whakarite. Ko etahi ka nui te kaha, a kua rite i aua pariha tonu nga raruraru katoa mo te taha ki te oranga mo o ratou minita. Tenei te whakaatu mo nga kaute o nga pariha mo te tau mutu atu i a Hune 30, 1917 - I kohia e te

Pariha o Turanga 
£110
0
8
Pariha o Whangara 
58
10
0
Pariha o Tokomaru
£81
10
0 
Pariha o Te Kaha
35
0
0

Engari tera ano etahi pariha kaore rawa he moni i tukua atu hei awhina i te oranga minita ara ko Te Kawakawa ko Waiapu I roto i nga kaute, uru ana a Hikurangi ki taua rarangi, engari no muri tata i te perehitanga ka tae katoa atu te moni a tera pariha. Kaore ahau e whakapono na te kore aroha ki nga mahi o te Hahi i kore ai enei pariha e kohi moni hei oranga mo nga minita. Tera pea he wareware. Engari kua mate te kaute o te Hahi Maori i tenei ahuatanga inahoki nga kaute a te Hahi Maori mo te tau 1917 e whakaatu mai ana, huihui katoa te nama kei runga te taha Maori e £488-8-8. Ko toku tumanako kia tahuri enei pariha ki te whakaea i te nama kei runga i tena i tena mo te tau 1917 kia mama ai tenei pikaunga taumaha kua utaina e koutou ki te Hahi Maori. Ma te kaha o ia pariha o ia panuiha ki te whakarite i te wahi ma tena ma tena, ka rite ai i a tatou te motini o te Hinota o te Pihopatanga, ara mo te whakapiki i te oranga mo nga minita. Hei konei au tuku atu ai i aku mihi ki nga pariha katoa i whakarite nei i te oranga mo o ratou ake minita. Ko te ripoata mo nga kaute moni hei oranga mo nga minita mo te takiwa ki Haki Pei mo te tau mutu mai i a Hune 30, 1917, e penei ana: - 

Moteo Pariha: kaore he moni, 
Waipatu Pariha: £30 
Waipawa Pariha: £5.

Engari kia mohio koutou kei te whakapiki nga tangata o Heretaunga i a ratou Tahua Oranga Minita, a ko nga moni i kohia e ratou kei waenganui i te £300 me te £400. Kei te mihi ahau mo to ratou kaha, me te tumanako kia mau tonu ta ratou mahi pai i te tau e haere mai nei. Engari i a koutou e whai ana kia eke ta koutou Tahua, kei wareware koutou ki te whakarite i te oranga mo nga minita mo te tau e haere nei.

Taria te roanga atu o enei korero.

Pitopito.

Tera kua pa he mate kai ki te whenua o Parahitini, ara o Kenana. E kiia ana, ko te taha ki runga o taua whenua te wahi tino mate i te kai, ara ko nga takiwa ki Ramahiku me era atu kainga. Kua timata te kai a te tangata i te tarutaru. He rau nga tamariki pani e haere noa ana kaore he kai kaore he kakahu.

Kua whakaaetia e nga rangatira o te Wimira tima i pakaru nei, tetahi £1000 hei oranga mo nga morehu i taua aitua,

Hui ki Manutuke.

ITU te Hui a te Komiti Whakahaere i te Tahua mo nga Hoia Maori ki Manutuke i te Turei 11 o nga ra o Hune.

Nga mema i reira: Reiri Kara (Heni Materoa) Perehitini, Honore Ngata, Dr. Wi Repa, H. Te Kani Pere, Pita Te Hau, Teoti Omana, Teo Kara, Paraire Tomoana, Iraia Te Whaiti, Ta Timi Kara, me te Hekeretari W. Tutepuaki Piti.

Panuitia nga korero o te huihuinga Komiti i tu nei i Aperira. - Whakamanaia ana.

Panuitia nga reta me nga pukapaka, nga mea i tae mai mea nga me i tukua.

Ka panuitia e te Hekeretari te ahuatanga mo nga moni, mai i te tahi o Hanuere 1918 tae mai ki te ra o te Hui. Te moni i te peeke i a Hanuere e £2059/17/0; nga moni i utua ki te peeke mai i taua wa tae mai ki naianei £10,132/19/0; katoa £12,192/16/0. Nga moni i whakapaua i roto i taua wa ara mo te Teihana, mo te hoko kau me era atu ahua e eke ana ki te £10,455/15/9; ka toe ki te peeke, £I,737/0/3. Hui katoa £12,192/16/0. Nga whakamarama i takoto ki te Hui. - Pahitia ana.

Ka tu te Honore Ngata ka whakamarama ki te Komiti me te Huihuinga te ahua mo nga kau, ara e iwa rau ma rua (902) i hokona, te moni utu e £7,262/I5/6; hui atu ki nga utu mo nga tangata whiu ka eke ki te £7,345/8/0. Kua tae enei kau kei Waipiro e taka ana kaore he utu mo te karaihe, ka mutu ko te whakaaro ki nga kai-tiaki.

Na Honore Ngata i motini na Ta Timi Kara i tautoko me utu nga kai-tiaki i aua kau kia £150 i te tau ara ki a £50 ma te mea kotahi o ratou i te tau. - Whakaaetia.

Mo runga mo Hereheretau. - Na Honore Ngata i motini na Ta Timi Kara i tautoko: " Kia tuhia he reta ki te Minita mo nga Take Maori me te Minita mo nga Whenua ki a hohoro te wehewehe i waenganui i nga Maori me te Karauna." - Whakaaetia.

Mo runga mo te Hui a Takitimu. - Ka whakamarama te Honore Ngata tera ano tetahi wahi moni e tika ana kia whakapaua kia £600 mo te hoko taputapu no reira ka motini ia me whakaputa e te Komiti Whakahaere o te Tahua ki te Komiti Motuhake tetahi £600 i runga ano i nga tikanga initereti. Na Paraire Tomoana i tautoko. - Whakaaetia.

Nga Tiwhikete Kohi Moni. - Na Honore Ngata i motini, na Ta Timi Kara i tautoko: " Kia tonoa ki te Minita mo nga Mahi o roto i te Tominiana kia whakaturia a Dr. Wi Repa hei tangata whakaputa tiwhikete kohikohi moni mo te taha ki te Kaunihera Whakahaere i te Tahua moni mo nga Hoia Maori i roto i te Takiwa Kaunihera Maori o Horouta." - Whakaaetia,

pai ai te whakahaere i nga mahi. Inahoki kua timata tonu tetahi mahi whakaharahara ara te hanga i te rarangi o katoa o nga Tamariki Maori o roto i te Rohe Pooti o te Tairawhiti i haere ki te pakanga.

Ka tu hoki te Honore Ngata he roa tana whakamarama me te tautoko i nga korero a te Hekeretari me tana tohe me hanga rawa i tetahi ruma tari e kore ai e aitua nga pukapuka o tenei mahi nui i te ahi.

Ka whakamarama hoki ia kua whakahaerea e tetahi ropu he tikanga e tu ai he karapu ara kua iriiringia ko Te Tairawhiti Karapu, a kei te whakahaere te Komiti i tetahi tikanga mo te hanga i tetahi whare hei Karapu, a kei roto i taua whare he wahi e watea ana hei Tari mo te Tahua. Ki te whakaae te Kaunihera Whakahaere ki te riihi he Tari mo te Tahua i reira e pai ana. Te tino mahi a te Tairawhiti Karapu he awhina i nga mahi kohi moni mo te Tahua a kia whiwhi ai nga kuia me nga koroua i tetahi whare hei okiokinga mo ratau ina tae ake ki te Taone mo a ratou mahi huhua. Ki te puta he wiini ki te Karapu i runga i taua mahi ka ata wehea ano tetahi wahi hei awhina i te Tahua e heke iho ai nga moni e pau mo te riihi i te Tari. - I maha nga tangata i whaikupu mo tenei take.

Na Honore Ngata i motini na P. Tomoana i tautoko: " Me tahuri te Kaunihera ki te Kimi Tari e rite ana mo ana mahi a mehemea ka taea he tari i roto i te Whare o te Karapu e korerotia nei pai tonu. Me mutu mai te reti o te Tari mo te tahua i te Ł5 i te wiki." - Whakaaetia.

I konei ka whakamarama te Honore Ngata te ahua o nga mahi a te Paamu a nga Hoia i Hoata. Kei te pai. Te Mea e taria ake nei ki a hohoro te wariu i nga wuuru kei Torere tonu e takoto ana.

Ka mutu i konei nga mahi.

Paraire te 14 o nga ra o Hune, 1918

ETAHI motini i paahitia e te Hui a nga Tumau o nga Waka e wha. Horouta, Takitimu, Kahungunu me Tamatea.

Ka puta nga korero mo nga moni o te Tahua i pau mo te hoko taputapu. Ka whakamarama te Honore Ngata ko taua moni i tukua ma tetahi Komiti Motuhake o te Kaunihera e whakahaere ara hei hoko taputapu, e mohiotia ana ka pirangitia e te Hui, kei ngawari ana nga utu. Kaore te Komiti o te Hui e whai-tikanga, kia eke rano ki te wa ka taea e te Komiti o te Hui te utu katahi ano ka tukua atu nga taputapu.

Na Dr. Wi Repa i motini na Hori Tupaea i tautoko: "Me mutu te nama moni mai i te Tahua moni a nga Hoia Maori." - Whakaaetia.

Whakamarama poto na te Hekeretari o te Tahua: Kaore ano te Tahua i tuku moni ki etahi atu.

Na Dr. Wi Repa i motini na Taranaki Te Ua i tautoko: "Ma Reiri Kara ma Apirana Ngata ma H. Te Kani Pere me Pita Te Hau e punga nga moni kua whakaputaina nei hei hoko taputapu." - Whakaaetia.

Whakamarama: Ma te Kaunihera Whakahaere i roto i tetahi huihuinga a ratou e pahi motini penei ka mana.

Atirikonatanga o Tauranga.

NO te 7 o Hune, ka tae mai te Pihopa ki Tauranga. Ko tona haere a tau mai tenei ki nga takiwa o te Pei-o-Pereti (Bay of Plenty). I te karakia o te ata o te Ratapu te 9 o Hune ka riro te Pihopa ki te taha pakeha, 17 nga mea i whakaungia. I te ahiahi 3 o nga haora, ka riro ia i te taha Maori, me te whakau ano i te hunga 10. No tetahi rangi ake, ka whakawhiti te Pihopa, me te Atirikona, me Rev. H. P. Munro, me Rev. Waaka ki Motiti; he moutere tenei kei waho tata o Tauranga. I hui nga tangata o tenei kainga ki te karakia, ki te whakapuaki ano hoki i nga mea e hiahiatia ana e ratou. Otira, ko te mea tino nui i whakapuakina e ratou ki te Pihopa, ko to ratou hiahia ki te whakatu wharekarakia mo ratou. Ko ta ratou moni kaupapa, kua takoto kei roto i te peeke £104. I tautokotia tenei take e te Pihopa, a katahi ka tapiritia taua moni e £50 na te Pihopa. Hui katoa ai te moni a te Patuwai mo to ratou whare-karakia £154. He mea tautoko ano tenei take e te Atirikona; ara, i ki ia, mana te kaipuke harihari i nga papa ki Motiti. No te Turei ka hoki te Pihopa me ona hoa minita ma te Matapihi ki Tauranga. I te Matapihi tetahi o nga whare-karakia e hanga ana. Kua takoto ke te kaupapa. Ka nui te kaha o tenei wahanga o te Hahi Maori ki te hanga i to ratou whare. Tera e whakaurua nga mahi whakairo me era atu mahi a nga tupuna ki taua whare-karakia. No te Wenerei ka haere te Pihopa ki Te Puke, he mea arahi na te Rev. H. P. Munro.

W. A. TE WAAKA.

Hui i Te Hauke, Hune 1 me 2,1918

NGA Take a te Hahi. - I. TE WHARE-KARAKIA A TE PIHOPA (Maori Cathedral). I whaikupu a Tuahine, a Hori Tupaea, a Mohi, a Te Katene, me Peneti mo tenei take. I taunaha a Kato Nepe kia tu tenei whare-karakia

ki Te Waipatu, me tana ki, "Kaore i a au te mano pauna, engari te mano eka hei whakaaro maku mo tenei take. Ko te ingoa o taku whenua ko Te Awarua." I motini a Peneti i tautokona e Paraire Tomoana: - 

(a) "Kia whakaaetia e tenei Hui te taunaha a Kato Nepe me te tuku atu a tenei Hui i a ratou whakamihi ki a ia mo tana kaupapa awhina mo tenei take."

(b) "Kia tukuna atu ma te Komiti o te Pariha o Te Waipatu tenei take e whakahaere, a ko nga mema mo taua Komiti ko Kato Nepe, ko Tangiora, ko Mohi, ko Paraire Tomoana, ko Taranaki Te Ua, ko Tuahine Renata, ko Tiu Ratima, ko Hori Tupaea, ko Peneti."

2. NGA TAHUA ORANGA MINITA.

I whakaatu te Hekeretari i nga Tahua o nga Pariha o Moteo, o Te Waipatu, o Waipawa.

Pariha o Moteo.

Moteo
£500
0
0
Omahu
500
0
0
Waiohik
500
0
0
1/8Airini Tonore
333
6
8
1/4Tahua Hou
152
10
0
Hui katoa 
£1,985
16
8

5% itarete mo te £1,985
£99
5
10 
Toenga e rite ai
22
8
11
 
£121
14
9

Oranga mo te Minita
£121
14
9
 
£121
14
9

Pariha o Te Waipatu.

Ngati Hori
£1,100
0
0
Waimarama
250
0
0
1/3Airini Tonore
333
6
8
1/2 Tahua Hou
152
10
0
 Hui katoa
£1,835
16
8

5% itarete mo te £1,835
£91
15
10 
Toenga e rite ai
19
17
4
 
£111 13 2



Oranga mo te Minita
£111
13
2
 
£111 
13
2

Pariha o Waipawa.

Waipawa
£262
0
0
H. Rapaea
100
0
0
1/3 Airini Tonore
333
6
8
 
£695  
6
8

5% itarete mo te £695 
£34
15
4
Toenga e rite ai
69
14
0
 
£104  
9
4

Oranga mo te Minita
£104
9
4
 
£104
9
4

Ko te oranga o te Minita mo te tau mutu mai i a Hune 30, 1918.

OPE A TE HAHI. - Ka tuturu te ra hokohoko kei Hurae 6.

TE WHAKAU A TE PIHOPA: Kei Moteo i te 7 o Hurae, a kei tetahi wahi o te Pariha o Waipawa i te 28 o Hurae.

KOMITI WHAKAOHO: Na Tuahine te motini na Paora i tautoko - "Kia whakaritea ko Taranaki Te Ua ko Hori Tupaea ko Peneti hei Komiti whakaoho i nga wahi ngoikore o nga Pariha.

Na PENETI, Hekeratari.

He Kohatu Whakamaharatanga mo Wi Pere.

ITE Hui i Manutake i te 11 me te 12 o Hune ka whakamatakitakitia te whakaahua o te Kohatu i tirohia ai a i whakaaro ai tetahi ropu e tika ana hei kohatu mo Wi, a kua whakaae hoki a Hetekia Te Kani Pere kia pera he kohatu. - Whakaae ana te Huihuinga.

No te Paraire te 14 o nga ra o Hune whakamatakitakitia ano me te mihi o nga tangata me te whakaae. Ko te kohatu ma te Kawanatanga tetahi hawhe ma te Iwi tetahi hawhe.

Kua whakaae te kiri mate kia tu te kohatu ki te taone o Kihipane. Tukua ana e te Hekeretari (e Tutepuaki Piti) he tono ki te Kaunihera o te Para kia whakaaetia kia tu taua kohatu ki tetahi wahi o te Rahui i te taha o te awa Taruheru. Kati kua whakaaetia taua tono engari me matua huihui nga mangai o te Para me nga mangai o te Komiti Whakahaere te kohatu kia whakariterite.

NGA RONGO WHAWHAI.
Nga Itariana.

I ROTO i Te Ko,bara o tenei marama pahure ake nei, i korerotia te whakariterite a Ahitiria i tana ope katoa hei kokiri atu ki te patu i nga Itariana. Ko te whakaaro hoki a Ahitiria, kia tae ratou ki tetahi o nga pa nui ko Whenihi te ingoa No te 24 o nga ra o Hune, ka timata te kokiri a Ahitiria Haere ake tana ope, nuku atu i te rima rau mano. Otira no te wa tonu ka kokiri a Ahitiria, ka whakapana te kaha o te Tianara o nga Itariana ki te pupuri i o ratou pare pare. Kaore i waiho te waha o nga taha e rua ki te whawhai. E wha nga ra e whakaeke ana a Ahitiria. I taua wa tonu, ka timata te ua a waipuke ana te awa. E kiia ana, i tenei wa, katahi ka tino kaha ke atu nga Itariana. Whati ana nga kokiri o Ahitiria i a ratou. No te wa tonu i whati ai, katahi ka whaia, he nui te parekura. Hui katoa nga mea i mate o