Te Pipiwharauroa  

he Kupu Whakamarama

NAMA 99-

HUNE 1906.

NGA MINITA TOKORUA.

AURERE ana te tangi a Niu Tireni,
 kei roto i te whare pouri e noho
ana; whiti ana te poho, oho ana te mana-
wa i te taenga mai o te rongo kua mate a
Te Hetana, kua hinga whakarere ki te
uma o te Moana-nui-a-kiwa, i motoka oho-
reretia e te ringa kaha, e te ringa u o
Mate. E tiorooro tonu ana i roto i ona ta-
ringa nga kupu whakanui whakahonore a
nga tangata rarahi o Ahitereiria  e huri ana
te aroaro whakatekainga     ki te hautu i tona
waka i a Aotearoa, i hautu ai ia mo nga
tau tekau ma toru, ka pakia nei ia e te ri-
nga mana o te mate, hinga ana ia, moe ana
i te moenga roa. No mate te mana nui
atu, kahore ana whiriwhiri i tana e tango
ai. Ka ngaro a Te Hetana i ona mamae i
nga runanga nunui o te Kingitanga. Ko
te Hetana te tangata nui atu o te Pareme-
te o Niu Tireni; he maha ana ture nunui
i hanga ai, he ture kahore nei i era atu
kawanatanga o te ao, he ture kei te akona
e nga whenua nunui. Te Ture Penihana
Kaumatua, Whakanohonoho i nga rawa-
kore ki te whenua, Tuku i te mana turaki i
te hoko waipiro ki te iwi, Ture Whakanga-
wari i nga totohe i waenganui i te rangatira
me te kai.mahi, Hanga Whare mo nga
tangata mahi, Hohipera hei whanautanga
mo nga wahine rawakore, me era atu ture
maha. Na Te Hetana i hapai te ingoa o
Niu Tireni ka rangona e te ao katoa, na-
na i tapa a Niu Tireni, "Ko to te
Atua ake whenua." Tika rawa mo Te
Hetana nga kupu a Rawiri mo Apanehe,



"Kahore ia nei koutou i matau, he rangati

ra, he tangata nui, kua hinga nei inaianei
i roto i a Iharaira

" Ka whati ra e taku rau kotuku,
Taku arai riri ki te nui o te kino.
Nga hui e tau i roto o Poneke
He hinganga whare nui hei au anake ra.

Haere e kore i te ringa, o aitua,

Unuhia i te rito o te harakeke

Ka tu i te aro a kapa

Aku nui, aku rahi. aku whakatamarahi

Ki te rangi. Waiho te iwi mana e mae noa.

Tenei ano tetahi minita i ohorere tonu te
matenga, kei te tangihia e matou. Kaho-
re i oho te motu katoa i tona matenga,
kahore i oho nga kainga i tata tonu ki te
wahi i hinga ai ia, kahore he tangihanga,
kahore he korero, kahore i iri taua nga
kara. I tata ki te 90 nga tau o Matiaha
Pahewa ka mate nei i te 5 o nga ra Hune
i tata ki te 50 nga tau i ngaki ai ia i te mara
waina a tona Ariki, i kauwhau ai i te Rongo
pai—e 50 nga tau i mahi ai ia i te, painga.
mo te katoa, kahore he umere kahore he
whakahonore a te tangata, e £50 ano
pea te oranga i te tau. I kaha ai etahi
tangata ki te mahi na te nui o te utu, na te
whakanuia na te korerotia e te tangata, ko te
tino tangata nui atu ia ko te tangatai u tonu
ki tana mahi, ehara i te mea na te utu, na te
whakahonoretia ranei e te tangata, engari
na te mea he mahi i whakaritea mana, hei
mahinga mana ki te tangata ki te Atua.
He tangata nui a Te Hetana, he tangata
pai, te Minita a te Kingi, otira kahore tatou e
mohio, he nui ake pea a Matiaha, tate Atua
minita. Ko ta te Atua mehua he rere ke;

TE PIPIWHARAUROA

i ta te tangata mehua; e mea ana te Karai-

piture, "Ko te mea nui hoki i nga tangata
hei mea whakarihariha kite aroaro o te
Atua." "He mea utu nui ki ta Ihowa titiro
te matenga o tona hunga tapu." Hoatu
ra e koro, haere ra ki tou okiokinga. Tena
te reo powhiri e rangona e koe, "Pai rawa
e te pononga pai e te pononga pono; pono
tonu to mahi ki nga mea ruarua; maku koe
e mea hei rangatira mo nga mea maha;

uru mai koe ki te hari o tou Ariki." Tena
ano te karauna piraukore kei te rongoa
i tou Ariki mou.

TE HINENGARO ANO O TE MAORI.

ITE mea kua taia a matou korero i tera
marama mo te ahua o te Hinengaro o
te Maori, no muri mai ka puta mai he wha-
kaaro ki a matou mo te ahua ano o te
hinengaro o te Maori, era, te hinengaro ka-
hore nei ano kia pokepokea e te ringa pakeha.
He tika, he tokomaha nga tangata tino matau
o taua o te Maori he mea whakamiharo rawa
te korenga whakaaro o etahi ki etahi mea e
tino marama nei he poauau. Inakoa, he
maha nga tau i ako ai te rata pakeha ki te
ahua o te tinana o te tangata, ki nga rongoa
ranei hei whakaora, hei whakangawari ranei i
aua mate; ka ki te rata ki te Maori he mea to
mate; i muri mai ka haere te Maori nei ki te
tohunga ka mea te tohunga he mea te
mate, ehara i ta te takuta i korero
ai—ka whakaponohia e te hinengaro
ko te kupu a te tohunga he rite nei ano ki a
ia te mohio, tena ko te rata i pau nei nga
moni me nga tau maha ki te ako, kaore
whakaponohia e te Maori. Whakapono ke
atu te Maori ki tana moemoea, kahore ki te
kupu a te tangata matau. Na te pakeha te kai
nei te waipiro, kaore te pakeha e inu noa i te
parani "tiri-ta" me whakananu ra ano ki te wai,
kahore he kupu a te pakeha, he rongoa te
parani mo nga mate katoa e pa ana ki te
kikokiko, otira i te kupu a tetahi wahine, ka

hore nei e mohiotia he wahine whaiwhakaaro
he wahine rorirori ranei, otira kei te whaka-
ponohia tenei wahine e te hinengaro o te
Maori. Kua taia e matou nga korero whaka-
kino a Takuta Keeke, he tangata tino matau,
otira Kaore te hinengaro o etahi Maori e wha-
kapono ki tenei takuta matau, ka whakapono
ke atu ratou ki a Hikapuhi. Ki te whakatu
tetahi tangata tahae i a ia hei tohunga hei

poropiti, ka whakaponohia e te hinengaro
ko te kupu a nga tangata, a nga tangata pai
kahore e whakaponohia, engari ka kinongia.
 Kei te haere mai te wa e mutu ai tenei
ahuatanga o taua o te Maori, ma te kura. .Ko
nga tamariki o Te Aute e uru ana ki nga
mahi tohunga na runga i te ngahau ehara i te
mea na to ratou whakapono ki aua mahi.* E
ki ana etahi Maori he maumau noa te whaka-
ako i a ratou tamariki ki nga kura ate pakeha,
engari te whakaako ki te hanga whare. No
te kuare tenei whakaaro. Ko te mea tuatahi
ko te whakaako i te hinengaro, hei muri nga
ringaringa. Ko te tamaiti i whakaakona te
hinengaro ka hohoro ke atu tana ako ki nga
mahi a-ringa. Kaore ano ranei tatou kia ki-
te, kia mohio, ko nga iwi e kaha ana ta kura,
e kaha ana hoki nga mahi, e piki tonu ana ki
runga, ko nga hapu kahore i te kaha te kura,
kei te tu tonu, kei te hoki whakamuri, kei te
ngooki noa ranei te haere.

HE TOHUNGA TINIHANGA.

KUA rongo nga kaikorero o Te Pipiwha-
rauroa ki te hinganga o Takuta Taui,
o Hiona, Amerika. Ko Taui te tino tohunga
nui o te pakeha o enei tau, kati kua tino mau
tona he. I kiia a Taui e ia ano ko Iraia, he
tini nga tangata i aru i whakapono ki a ia. I
tu te hui a te whakaminenga a Taui i More-
pana, i whakaaetia ai e ratou tenei motini, na
tetahi tonu a nga apiha a Taui i whakaari:

"I te mea kua kitea kua takahia e Hoani
Arehanara Taui nga Ture Kotahi Tekau ka-
toa, a kuai kitea e nga kaiwhakahaere o Hio

na tona tinihanga tona moumou moni, tona
tahae, tona teka, tona tango tikanga, tona ki-
no ki te hunga i whakamotitia e ia, tona ko-
hukohu ki ta ki kei a ia te mana o te Atua
hei hipoki i ana mahi kino, na reira ka puta te
whakaaro i tenei whakaminenga o Merepana,
kia mutu rawa te whakarongo ki tana kupu
ki tona mana. E tautokona ana hoki e tenei
hui kia whakaaturia e Rev. McCullagh enei
putake ki nga iwi o Ahitereiria puta atu ki
Niu. Tireni

Ka wha te tinihanga o tenei tohunga. Me
i iwi maia ana te Maori kua wha noa atu nga
mahi tinihanga a o tatou nei tohunga e wha-
whakapohehe nei ia tatou.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

POROPITI O TUHOE.

KA nui nga Reta o te Takiwa ki Whaka-
tane ahu atu ona rohe kua tae mai ki
au he whakaatu mai i te tino poropiti maori,
me te ki mai hoki ka tae mai a kingi Eruera
VII ki Turanga i te 25 o nga ra o Hune ka
haere taua poropiti ki reira me Tuhoe katoa

ka whakatakototia e te poropiti te 4.000, 000
miriona pauna ka horoia atu nga iwi pakeha
i tenei motu, kua 500 kua 700 nga tangata
kua whai i taua poropiti heoi no taku nupepa
pakeha o Niu Tireni ka mohio au kua pono
nga roto e tae mai nei ki au, na reira au i
tuku roto ai ki etahi o nga rangatira o Tuhoe
me etahi atu, e kore a Kingi Eruera VII e tae
ki Turanga i te 25 o Hune, e kore hoki ona
iwi pakeha e kore te rongo te mohio ahakoa i
whea o te ao; tuarua o aku kupu i te wa i a
Noa tokorua ana tamariki ko Hema ko Hama,
ko Tapeta, i penei te kupu, ka whakamara-
ratia a a Tapeta ki te mata o te whenua a ka
hoki mai ka tomotomo i nga teneti o Hema,
no reira i rongo au ki etahi tangata matua e
ki ana ko taua ko te iwi Maori he uri na Ta

peta, kati mehemea he pono enei korero, heoi
ra kai te tika te tomo mai o te iwi pakeha ki
roto i a taua i te iwi Maori, tenei ano tetahi,
kua oati te iwi Maori ki te aroaro o te ture
tangata me te Ture Atua koia e karangatia
nei te Tiriti o Waitangi, no reira me pehea e
kore ai te iwi pakeha i tenei motu. E hoa
me mutu atu ia Te kooti raua ko Titokowaru
te kanapatanga o te Hoari me te maringita-
nga o te toto tangata me te toto whenua o
tenei motu. Engari nga mahi whakaora tu

roro kati i tena ma tatou kanui te koa o te
ngakau ko nga mahi whakaatu merekara hei
kukume i te whakaaro o te iwi kia tahuri ai
ki te hokohoko i nga kai i nga taonga i nga
whenua hoki pea hei utu moni hei utu kaka-
hu me whai haere i te poropiti, ka nui te re

reke ki taku mahara, ko te mate rawakore kai
raro iho a ka whanako, te tukunga iho ko
roto kete, mehemea pea i te maori nga mohio-
tanga o te pakeha i mahi nei i te pu i te paura
i te mata, me nga waea korero mai i tawhiti
me nga waea korero e paopaoa mai nei a ka
tino pono te mohiotanga ki nga korero me nga
mahi o te ao, me nga terepono kawe korero
nei he waea i whakamarongia Kaore he pou
Kaore he aha heoi tae atu ana te reo ki te ta-
ringa o tona hoa i te whanga noa atu tekau,
rau, maero te matara, me nga mihini titiro i
te tinana o te tangata ka kitea nei nga uaua
me te manawa e mapu ana i te toto ki nga
wahi katoa o te tinana, me te tereina me nga
tima me te motoka, me nga uira e kore nei e

kitea e te kanohi te kumenga i te tiramu we
hari tangata, me nga topito e ruku ra i te moa-
na hohonu ki te whakamate i te hoariri me te
whakarewanga i te kohatu, i te onepu kia
maringi mai he maitai, me te kurunga i to
kohatu i kitea ai te ngako o te whenua ara te
koura te hihiwa te kapa, te parahi, me te koha-
tu utu nui, mei te Maori pea aua mana me
aua kaha, penei kua pera ano i te wa i pohehe
ai nga tangata ki te mahi whare kia tutuki ki
te rangi tona keokeonga he nui he tini nga ta-
ngata e homai ana e nga Anahera nga mere-
kara e whakapono ai nga tangata, o tua kota-
hi ano te mutunga ko mate, ka nui te pouri,
ano ka tupu he tikanga kino i tenei poropiti,
ina hoki kua korero te nupepa reo pakeha ko
nga tamariki kua whakamutua te haere ki te
kura a ka haere te poropiti i runga i te ngaru
o te ngutuawa, o Ohiwa, otiia kaore he rite-
nga o nga merekara pera hoki i a Haimona
Makutu i whakaatu ra i tana merekara ki te
kingi engari tona tukunga iho, he mate, kati
enei kupu. He tangata hapai ahau i nga rata
whakaora turoro otira kua pai ta te poropiti
kua whakaatu pono ka tae mai a Kingi Eru

era VII ki Turanga a te 25 o Hune heoi no
reira ka haere tatou e hoa ma kia kite i a
Kingi Eruera VII Otiia ki te kore, na kua
pai ano hoki ara kua toro te ringaringa o te
Ture ki te poropiti me te hunga hoki e whai
ana ki te tautoko i te kupu kia kahore atu
nga pakeha i tenei motu.

ERUERA TE KAHU.

[Ko tetahi ano o nga atua o te poropiti nei,
e ai te korero, he kuri, ma konei e titiro te
mate. I uia e matou ki tetahi tangata o
Tuhoe te take i tu ai tenei tangata hei poro
piti, ko tana whakahoki, he tapa ingoa, he
whai kia rangona ai tona ingoa e te motu, no
te mea i ta Wereta whakatohungatanga  i a
ia piki ana tona ingoa, na konei ka whaka-
nuia ake e tenei nanakia tona ingoa ki runga
ake i to Wereta. Kaore ia i whakaaro kia
ata haere pera me ta Werata kia roa ai e
whakaponohia ana, e whakanuia ana e te ta-
ngata, tena koa whakapuakina ana e ia etahi
kupu maia, e mohiotia nei e kore rawa e
pono; heoi ano ra pea ko tona paku ingoa
tonu kia aranga. Inakoa e ki ana a Te Rua
kei Turangi nei tetahi taimana e Ł41000, 000,
te utu, mana ka kitea, ma konei e hoko a Niu
Tireni. He pai enei korero hei whakakata i
te tangata, otira ki ta matou rongo kaha atu
te whakapono o Tuhoe ki tona poropiti. I te
putanga mai o nga rongo o te Rua, kua wha

kahopu to matou ngakau, he tangata tenei
pea kua mau ki te whare^herehere. I ui ma-

TE PIPIWHARAUROA

tou ki tetahi tangata o Tuhoe mehemea he
tangata a te Rua kua ingoa raruraru, ki mai
ana taua tangata kahore, otira e ki ana te
pakeha he tangata a te Rua kua mau ki te
whare-herehere mo te tahae. Koia nei ano ta
matou whakaaro. He mea whakamiharo ra-
wa tenei, ara, kia puta mai te tangata i te
whareherehere, ka tu ai hei tohunga, hei po-
ropiti, hei kaimahi merekara He tino ka

reti te whareherehere e hei paahitanga mo nga
mahi tohunga mo nga mahi poropiti. Ko nga
tohunga katoa e mohio ana matou he nana-
kia katoa; ko nga tohunga wahine e mohio
ana matou he rorirori i he porangi—na to ratou
roriroritanga ka tu hei tohunga. Kaua e
miharo, e nga hoa ki enei kupu a Te Pipi-

wharauroa —ko taua Pipiwharauroa ano e tete
nei nga niho ki nga tikanga tohunga, ki nga
mahi tinihanga. Kaore ranei koutou na i te
miharo ki te pohehe o te Atua ki te tau ki
nga nanakia e whakatohunga nei?—ETITA.]

KEI TE AHUWHENUA TE ORA.

ME hoki ake tetahi kupu maku mo te
whakaaro o te Kawanatanga ki te
awhina i te iwi Maori ki te miraka kau, ki te
tuku kau, hipi, ranei ki nga Maori, ka nui te
pai, engari, ko ahau tonu nei tetahi tangata i
tuku hipi ki oku whanaunga Maori hei wha-
katuputupu heoi kaore i tae ki te rua tau
hokona atu ana nga hipu rongo rawa ake au
kua riro nga hipi i te pakeha, otiia ko te pai
o ta te Kawanatanga ko te whenua tonu o te
Maori hei punga mo te tinihanga rawa ake a
ka riro te whenua, engari ko te kino ka noho
kore whenua nga tamariki, a ka whanako i
nga kai a etahi a ka kohuru no reira ki taku
mahara he pai rawa me wehewehe nga whe-
nua kiia whanau kiia whanau, ka whakatu
ratou hei ropu kaporeihana, mehemea ka na-
ma moni ratou i te Kawanatanga kati me
ahei te Kawanatanga ki te whakatu i tana
tangata i pai ai hei kaitiaki hei kai whakahae

re mo nga rinenga o te paamu a te Ropu Ka-
poreihana, engari hei te tangata hoki kai
runga atu i te rima mano pauna tona punga
mo tona  kaitiakitangata kaiwhakahaeretanga
mo taua take, kia hopohopo ai, kia wehi ai,
kia kaha ai, kia tupato ai. E kore e mutu
taku korero i tenei kupu ko te mahi ahu whe-
nua te tino oranga pai mo te iwi Maori, ko te
oranga tena e kore te pawa auahi o tou whare e
rereke engari ka kakara tonu i nga wa katoa
ko te oranga tena e kore te whakama e tata,

ko te oranga tena e ahei ai koe ki te karanga
aroha atu ki te rawakore me te pani e haere
hemo kai ana i te huarahi kia peka mai ki tou
kainga noho ai moe ai, kai ai, e pai ai hoki te
reka o tou manawa ki te awhina ki te tautoko
i nga ritenga o te whakapono karaitiana o te
Karaiti, e ahei ai hoki te matua te tuku i ana
tamariki ki nga kura ako mahi ringaringa
ako matauranga, hei oranga ano hoki, otiia
ko te mahi ahu whenua te tino oranga e kore
te tinana e honohono te pangia e nga tini
mamae ko te take ka maringi te werawera i
nga ra katoa, ka korikori tonu te tinana,
me nga uaua, ka pai te haere ate toto o te
tinana ina mapua e te manawa ki ona huarahi,
e tino whakapono ana toku ngakau mo tenei.
Kua maha nga marama nga tau i haere ai
ahau ki te tirotiro haere i nga kainga me nga
hapu me nga iwi Maori a kua kite ahau i te
mangeretanga i te kuaretanga, o etahi Maori.
Na te kuaretanga me te mangere te take i
matemate ai nga tamariki Ma; ri, e kite ana
au i te tini o nga tamariki e whanau mai ana
i o ratou whaea engari na te kuare na te ma-
ngere ki te whakariterite i nga kai e rite ana
ki te kaha o te puku o te tamaiti heoi ka
whangaia ki nga kai e rite ana ma nga pakeke
tona tukunga iho he mamae ki te puku o te
tamaiti, a i tetahi wa he kai mataotao tona tu-
kunga iho ka pangia te puku e te matao wai-
ho tonu atu hei take mate a hemo tonu atu,
ko tetahi pohehe o te maori he hoatu kia nui
nga kahu mo te tamaiti maringi ana te wera

wera aha koa Raumati. Koia tena, no tetahi
rangi he matao kino rawa kua tukua noata-
nga te tamaiti, heoi ka pangia e te maremare
waiho tonu atu hei take mate. Ko tetahi i
kite ahau kei etahi rangi e wha e rima kainga
kai, kei etahi rangi e rua ano a kotahi, e mo-
hio ana au e ngahae ana nga puku o etahi i te
tino kaha rawa o te hemo kaitanga e mohio
ana au kei etahi rangi kua kore e kai heoi
kua tahuri te puku kua kauoro kia ia ano a
ka waiho hei putake mate engari mehemea ka
rite nga kaore o te kai i te ata i te awatea i te
ahiahi, ka rite hoki nga kakahu me te maha-
na o te tinana, me te tu ki te mahi e kore
rawa he tangata e pangia hohorotia e te mate,
ko etahi mea i pohehe te maori ko tona paru,
me tona mimi, kai etahi wa ka papuni te paru
me te wai heoi ano ka kiia he mate maori, ka
ahu nga whakaaro ki te rapu tohunga maori
hei mahi kia ora ai, kaore e mahara he rongoa
whakatikotiko tonu a te maori mo nga mate
pera, heoi ano ka noho noa iho titiro atu titiro
mai, ka takahurihuri te turoro ka aue, ahua
porangi tonu atu heoi ano kua kiia e te maori
he mea makutu. E hoa ma ki te takoto pai
nga kai i roto i te puku ka pai nga wahi

HE KUPU WHAKAMARAMA.

katoa o te tinana, ki te kino ka kino ano;

titiro ki tetahi ika kai te moana, he wheke
ki te ora ki te pai tona puku ka kaha ona
wahi katoa, engari ki te hopukia tona puku
heoi ka ngehe katoa ona wahi katoa. Engari
kua mohio au he iwi pakeke rawa atu te
maori, ara nga whakaako ki te titiro ki enei
ahua korero e mohio ana au tera ano etahi
tangata kua korero mai ki au, ko ia me ona
ritenga katoa he tuturu no te tikanga maori
engari no taku tirohanga i tona kainga e pu

areare noa ana nga pakitara o te whare e hau-
maku ana a roto ara te whenua e nohoia ra e
moea ra e ia ka haere au ki nga taha o waho
titiro ai kaore he paepae tikonga; kaore he wai
manawa whenua, engari he wai kopiro noa
iho, he tiko kora noaiho katahi au ka mea
atu e hoa ehara koa i te maota ehara hoki i te
ritenga pakeha, notemea kai te tuanui te ma-
tapihi putanga pawa au ahi, mamaoa ta-
ngata, kai ranei, he maroke a rato he waima

nawa whenua te wai, he paepae tikonga ata
hanga ki te rae o te pari ko tenei e rite ana
koe ki te heihei ki te kararehe, heoi ano ka
pouri te tangata nei otiia, kauaka tenei panui
hei pouritia engari rapua he painga mo te iwi
maori. Na to koutou hoa.

Na ERUERA TE KAHU.



HE WHAKAAHUA AROHA.

IRUNGA i te whakaaro o tetahi pakeha
o Ingarangi kia puta nga hua o tana
mahi hei aroha mana ki a te Atua mahi, e tu-
ku ana ia he whakaahua ki ia wahi ki ia wahi
o ta te Atua mara. I puta ano tona whakaa-
ro kia tuhituhia e ia tetahi whakaahua hei
aroha mana ki te Hahi Maori, kati kua tae
mai tana whakaahua kei Te Raukahikatea
kei te Kareti nei e iri ana. E 4 puta te teitei
2^ putu te whanui. Ko te tinana o te wha-
kaahua ko te Karaiti, i te wa i whiua ai ia e
nga hoia i mua atu i tona ripekatanga; e po-
tae ana te karauna tataramoa ki tona rae, kei
tona ringa he kakaho ko tona kiri kua ngahae
katoa i te whiunga. Ko te ingoa o te wha-
kaahua, "Ko te tangata pouri," ko te ingoa o
te tangata nana i whakairo ko Wallace Cad
man. He tino aroha tenei, ko te hua ano o
tana mahi i tapaea e ia ki te Atua. Kia ora,
tenei tangata mo tona whakaaro rangatira
Ki ta matou rongo i tukua e tenei tangata he
whakaahua ano ki a Mahuta.



ARAPONO RAUA KO ENA.

NO te manei te 4 o nga ra o tenei marama
  i marenatia ai te kingi o te Paniora a
Arapono (Alfonso) ki te iramutu o Kingi
Eruera, ki a Ena, tamahine a Pirinihehe
Henare o Petenepaaka. He pani tenei kotiro
ko tona papa ko Piriniha Henare, he Tiama-
na i mate ki Awherika ki te uru i te haerenga
ki te whawhai. Ko Arapono he tamariki ra-
wa i te whawhaitanga o te Paniora ki te
Marikena. I tera tau ka haerea e Arapono
nga whare kingi o Europe, he kimi wahine
mana kitea rawatia atu tana i pai ai i Ingar-
angi ko Ena. I to raua taumautanga ka riri
te iwi, ko te riri a nga wahine kingi o Europe
he rironga no Arapono i te wahine Ingarihi i
te wahine Perotehana. Ko te riri tetahi taha
ara a nga tangata o Ingarangi mo te marena
o te wahine momo kingi o Ingarangi he Pero
tehana nei, ki te kingi Pikopo, ko te tikanga
me whakarere e Ena tona karakia me uru ki
te karakia o tona tane, otira kahore a Arapo

no i whakarongo kahore hoki a Ena i whaka-
rongo. I mea te Taima nupepa o Ranana e
kore e painga e Ingarangi te whaka rere o te
tangata i tona karakia ehara i te mea he mo-
hio nona he he no tona karakia engari na
tetahi putake ke ora kia marena ai ki te tane,
kia tu ai hei kuini. I te nui o tu aroha o
Arapono raua ko Ena ka tohe tonu raua, a
mina ana a Ena ki te hahi o Roma.

He kaha te whakanuinga a te Paniora i to
ratou kingi tamariki, i tona marenatanga. I
tae hoki te Piriniha o Weiri raua ko tona hoa
me etahi atu whanaunga o Pirinihehe Era.
Otira i pa he aitua nui i te ra o te marena. I
te mano e umere ana, e rui ana i te huarahi ki
te puawai ka panga iho e tetahi tangata ko
Morara te ingoa he tainamaiti i takaia, ki te
pupu puawai engari kaore i tika ki te kareti
o te kingi, e 25 nga tangata i mate, me nga
hoiho, mate etahi hoia, rangatira   me tetahi
wahine tino rangatira  I ohomauri a Arapo

no raua ko Ena, ko Ena i rahi tana tangi. I
oma a Morara, no tetahi ra rawa ka kitea i
tetahi taone ke, i haere tonu ma to whenua.
Kotahi te pirihimana i puhia e ia, no muri iho
ka pupuhi i a ia ano. Ko Morara he tamaiti
na tetahi tangata tino whaimoni.

He nui to matou hari i te putanga o Hami-
ora Hei i te tohu LLB. Ka ahei ia ki te
tu hei roia ki te aroaro o te Hupirimi Kooti.

TE PIPIWHARAUROA

WHAREKAHIKA KI WHAREKAURI.

(NA TIPIWHENUA.)

PUKAPUKA IV.

KUA paenga aku korero e mohio ana mo
nga Moriori, kati me ahu ake nga ko-
rero mo te nuinga o nga tangata o Whare-
kauri me ona mahi» me ona kai. Kaore he
whenua hei rite mo Wharekauri te nui o te
kai. Kaore he whenua hei rite mo tenei te
nui o te tuna he ngarara te tuna ki tenei mou-
tere. E pepehatia ana e paheke ana te ho

hio i te tuna ina whakawhiti i nga kauanga.
I mahara au he korero whakangako, he reke-
nga korero. Kei te notitanga o te whanga
he kauanga, e wha maero te whanui, he wai
katoa he repo. Hei te Raumati ka miniti te
wai ka hopuapua ki te wahi e takahia ana e
te hoiho, ka nui te tuna ki reira, ka paheke ka
mania te hoiho. I te whakawhitinga o taku
hoa pakeha i tenei wahi ka oho te hoiho i te
tuna, taka ana ia ki te wai, ko te hoiho i oma
ki uta. I rongo korero au, kaore au i kite e
kiia ana kei tetahi wai iti e rere ana ki te
Whanga, ko Waipapa te ingoa, hei nga ahiahi
pai kaore he hau, ka whakaea te tuna, ka tu
te rere, penei me te kahawai e tuki nei ki te
akau. Ko te mahi nui o te tuna ki Whare-
' kauri ko te tikanga anake, ehara te rapu me
te patu. Ka mau te tangata ki te matau, ko
te pukunga tonutanga ake o te kohuwai he
tuna, e ta ana ki te matau, e kore e roa kua ki
te paeke. He maha nga ahua tuna; he mo-
mona, he rarahi. Ko tetahi ika nui ano o te
"Whanga he patiki. Ko te patu i te tuna ka
peratia me te tui kakahu. Ko te wahi e wha-
kapipi ai te patiki kei te ngutuawa o te Wha-
nga, kei te Awapatiki, ngaweki ana tona tini
noa atu. Kei te moana he hapuku, he koiro,
he pakirikiri. E hiia ana te hapuku i runga
toka. E kiia ana i nga wa o mua e hiia ana
te hapuku i te roto i te Whanga. Ko tetahi
kai nui o Wharekauri he manu, he toroa he titi,
he kuaka, he parera, he wana, ua., he toana
ki to ratou na reo. He nui te kereru i nga
wa o mua, ko te kai he karaka, ara he koopi
ki to ratou na reo. He karaka, he akeake
nga tino rakau o tenei moutere, e meatia ana
te akeake hei pou taiapa. Ko te whana he
mea hari mai no Niu Tireni; i te nui o te ro

to, o te kai, te tuna, te kohuwai, kua tupu ra-
wa tenei manu, kua tini, a he manu tino tete-
re ki Wharekauri. Ko tenei tetahi o nga
manu tino pai o tenei moutere, ko tenei hoki
tetahi o nga manu tino reka kua kai au. Ko
te manu tini atu ia ki Wharekauri ko te pa-
rera; haere atu he wahi he parera, haere atu
he wahi he parera, nga hopuapua wai e nohia
ana e te parera. Na, huri ake ki nga manu
o te moana ki te titi ki te toroa. Kaore o
nui nga kupu mo te titi, he manu hoki tene;,
e maina nuitia ana e etahi atu wahi. He to-
rea te tino kai o Wharekauri ara ko nga kua-
o; e kiia ana rarahi ake i te kuihi katua,
reka atu i te titi he ngako katoa, ko nga
mutu toroa, ko Rangitutahi (The Sisters) ko
Motuhara. He maha nga tau i tuku kai to-
nu ai nga tangata o Wharekauri he kai hei
whaingi i nga mano tangata e huihui ana ki
Parihaka, hei kai mo nga toopu a Te Whiti.
I puta to ratou kaha ki te mahi kai, ko o ra-
tou na hiahia ake i peehia e ratou kia nui ai
te kai hei tuku ki a Te Whiti. Na te aitua
nui tonu i pa ka mutu te tuku kai ki Parihaka.
Kia kotahi ano te ra e rere ai ki nga motu titi
ka hoki. Ka toru tau ka hipa nei ka whakaa-
ro nga tangata o Wharekauri ki te haere ki te
patu titi i Rangitutahi hei tuku ki Parihaka.
I haere ratou ki te pito whakateraki tatari ai
kia marino te moana, ka roa e tatari ana ka
hoki nga kaumatua ki nga kainga, ka waiho
iho nga tamariki ki te tiaki i nga poti, no mu
ri ka kokiritia e nga tamariki nga poti ka rere
ki te moutere. Te taenga ki te moutere ka
rere etahi o nga tangata ki uta, ka noho etahi
i nga poti. Te ekenga ki runga ki te wahi
tutika e noho ana ka kuao toroa ma tonu, ko
nga katua kua rere kei te tahora kei te kimi
kai ma a ratou pi. I te momona o te kuao
toroa kahore rawa e nukunuku, heoi ano ka
haua ki te rakau, ka panga iho ki te moana,
ma te hunga i runga i nga poti e kohikohi,
nawai ra ka totohu nga poti, ka karangatia
ake te hunga i uta kia mutu te patu. Ki ana
nga poti ka huti nga heera ka rere ki te tua-
whenua. No nga poti e hoki ana ka puta
te hau, tata rawa atu ki uta ka pouri, kahore
e mohiotia te unga. Ko te poti i u ki uta,
te mea i mau tonu te heera, ko nga mea i tu-
kua nga heera e rua tahuri katoa, mate ake
tokoiwa  he taitamariti anake. He parekura
nui whakaharahara tenei i pa ki Wharekauri
i rangona ai te tangi ki nga wahi katoa o te-
nei moutere. Tetahi parekura nui ano no te
pakeha i rere mai i Rangiauria ki Whare

kauri, tahuri ana, tokoono, tokoono atu ki te
moana kore rawa he morehu. E tika ana ano
anei moutere kia kiia he urupa kaipuke, ka 41
katoa nga kaipuke kua pakaru ki konei, kei te
toe tonu nga koiwi o etahi. No te matenga

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ano ki te moana ka mutu te patu toroa o
Wharekauri, ka mutu hoki te tuku kai ma Te
Whiti. Heoi ano e haere ai ki te patu toroa
ma te whiwhi tima, e £40 te utu mo te tima i
te ra kotahi.

Te tino oranga o nga tangata o Whare-
kauri, pakeha, Maori, he whakatupu hipi tu-
kua ai nga hipi me nga huruhuru ki Ririta-
na ki Timaru, he poaka ano tetahi mea e
whakatupuria ana. Ko te mate o nga tanga-
ta o Wharekauri he nui no te utu o te tima
mo te haringa i nga kai, he 43. mo te hipi ko-
tahi. Ko te nuinga o te whenua kua rohero-

hea ki ia whanau ki ia whanau, ko nga rere he
mea whakariterite kau i waenganui i te iwi
kainga. Ko te nui e Wharekauri he iti rawa
no te whenua ki etahi, he nui rawa ki etahi.
I tetahi wa tata tonu ka heke katoa nga Mao.
ri ki Taranaki, e 20 ano pea i noho iho. He
tikanga na Te Whiti kia kaua tona iwi e uru
ki nga mahi kooti whenua, heoi, i te tunga o
te kooti tuatahi ki Wharekauri, kahore nga
tangata o Te Whiti i haere ki te whakawa i
o ratou whenua, tu ana kotahi ano te tangata
he awhekaihe, ko Naera Te Piringatapu te
ingoa riro ana te nuinga o te whe-
nua ia ratou ko tana whanau, kahore hoki
ona wehi ki te kooti. Kei te noho whenua-
kore etahi o nga Maori o Wharekauri. No te
tunga tuarua o te kooti i enei tau tata nei ka-
tahi ka whai whakaaro, ka tu ki te whakawa
i o ratou whenua. Ko nga tangata ia e u tonu
ana nga whakaaro ki nga tikanga a Te Whiti
kahore i te aro ake ki o ratou whenua. Kua
rite te noho a nga Maori o Wharekauri ki ta
te pakeha, ara kua noho marara, kei te noho
i ia tangata i ia tangata ki tona wahi ki tona
wahi.

E kiia ana na tetahi tangata rangatira ra, o
Wharekauri   i tuku he kaipuke kau, kotahi
tino kaipuke i ki i te kau i tukua e ia ki Tara

naki hei awhina i nga mahi o Parihaka.

Ko nga tangata tuatahi ki te kauwhau i te
Rongo Pai ki Wharekauri he Tiamana. Kei
te ora tetahi o taua hunga, kei 'Wharekauri 
tonu e noho ana. Ki taku titiro, ki taku ro-
ngo hoki kaore ta ratou mahi i tupu. No
muri mai ka tae a Pihopa Herewini, ko te
tupunga tenei o te Hahi o Ingarangi, i horapa
ai ki te motu katoa i hanga ai he Wharekara- 
kia ki nga wahi katoa. Ko te kaikarakia
whakamutunga o te Hahi, he Moriori ko
Tapu. I te matenga o Tapu ka mutu hoki
te karakia ki Wharekauri. Ko te Weterina
ano tetahi hahi i mahi ki konei ko te kai.

 karakia whakamutunga ko Te Kooti. I te mea
kua mate te whakapono ki Wharekauri ka u

mai te mahi a te Whiti, ko te rironga tenei o
te iwi nui, heoi ano i puta ki waho ko nga
Moriori. I u tonu ratou ki te whakapono no
te mea, na te whakapono ratou i ora ai i te
wa e whakamotitia ana e te Maori. E ru; i
nga tau i noho ai te Momona ki  Wharekauri,
ka mutu, ka hoki mai ano ki nga iwi e wha-
kapono ana porearea ai. Kahore he karakia
o nga Maori, engari nga pakeha he whare-
kirakia to rato kotahi taenga o te minita
pakeha i te tau ki te karakia i nga pakeha. I
tenei tau ko maua i haere e rima aku wiki ka
hoki mai ai au, kia rokohanga mai ai e au te
wa e timata ai te kura o Te Rau. I manaa-
kitia au, a i karakia hoki au i nga kainga ka-
toa. Tokorua rawa nga tangata kahore i pai
ki a au, me taku i kauwhau ai, ko tetahi tonu
o nga tino kaumatua raua ko tana tamaiti. Ka
kite mai i a au ka tahuri  ke, ka haere, kahore

e tangi mai e tungou noa mai ranei. Heoi
ano taku he i kinongia ai au he kau

whautanga naku i te ingoa o Ihu Karaiti, ara, he
kauwhau kia pai te noho, kia wehi ki a Ihowa,
kia takahia nga mahi he, nga mahi kino, kia
whakaakona nga tamariki ki nga mahi pai ki
nga whakaaro pai, kia kore ai ratou e kikite
mamae i te pouri i tenei ao tae atu ki tera ao.
Mo enei korero i kinongia ai au. Me i tanga-
ta haurangi pea au, me i tutu, mei tinihanga!
nga kotiro penei kua whakanuia au, kua kore
e kinongia. He mohio noku ko te Rongo
Pai a Ihu Karaiti te tika mo te tangata i
kauwhau ai au. He mea miharo naku te kore
o nga apotoro a Te Whiti e haere ki etahi
whenua kauwhau ai i ta ratau i mohio ai he
tika, hei panga mo te Iwi Maori, tena koa kei
te puritia e ratou kia ratou anake tenei ori-
nga, ki te mea he oranga.

Ka paenga nga korero, engari me whai ku-
pu ake pea au mo te hereheretanga i a Te
Kooti me ana tangata i te tau 1869 na konei
hoki i ingoa nui ai tenei motu ki te Tai-
rawhiti. Ko te whakaaro o te Kawanata-
nga kia mane te ahua o te whenua ka wha-
kahoki ai i nga hauhau ki o ratoru kainga,
otira no te taenga mai o nga kaipuke hari
kai mai ka hopukia e nga herehere, ko tetahi
i tukua kia pae ki uta ko tetahi i haria
mai ki Niu Tireni hei whakahoki mai
i a ratou. I waenganui o te moana ka panga
tetahi kaumatua ki te moana ko Te Warihi
te ingoa. Ki te ki a nga hauhau ko te take i
kohurutia ai tenei kaumatua hei whakahere,
ki nga atua kia mutu ai te marangai. Ki te
korero ia a nga tangata o Wharekauri, ko te
take i kohurutia ai a Te Warihi he whakatoitoi
no taua kaumatua ki a Te Kooti, ko Te
Warihi raua ko Keeke, ko Keeke kaore i eke

TE PIPIWHARAUROA

mai ki te kaipuke i tona mohio e kore e hapa
tona patua. He aroha rawa nga korero o te
koharutanga o Te Warihi. I a ia tana wahi-
ne me tana tamaiti i roto i te kaipuke, katahi
ia ka tikina ki runga ka panga ki te moana
i a ia ano e ora ana, ka mahue te wahine me
te tamaiti kia tangi ana ki to raua matua.
Ko te kohuhu tuatahi tenei a Te Kooti. Ro-
ngo ai ano au ki etahi tangata e whakatika
ana i tenei kohuru weriweri E mea ana eta-
hi tangata tau ana a Te Warihi ki te wai ma-
rino ana te moana. E kiia ana ko te karakia
a Te Kooti he karakia ano ki a Ihowa, engari
ko taku e mohio ana ko nga atua anake
o nga tauiwi ko Moroko, te atua e patua ana
he tangata hei whakahere. Kahore he mea
hei whakatika mo te kohuhu i tenei ao tae atu
ki tera ao. Ki te korero a etahi tangata kua
pai tonu te moana ka panga nei a Te Warihi
ki te moana. He kohuru te kohuru, waiho
i te kohuru. Tenei ano nga uri o Te Wari-
hi ka puta kei te ao;

Te Warihi = Wikitoria
Paratene Tatae = Hera

Moana

Kaikiri .=
Kapua

Kauna Reremoana  
Reweti Kohere

Ka huri nga korero e te iwi. Ko taku hia-
hia i tuhia ai e au enei korero, he tuhi ki te
; pukapuka, hei titiro ma nga whakatupuranga
e piki ake nei. Kia ora, e nga tangata katoa
o Wharekauri, nga pakeha nga maora; e ko-
re e wareware a koutou manaaki; ki te tupo-
no tatou ki te kite ano, he pai tena, ki te kore
ia tatou e kite i tenei ao, hei te kainga pumau
tatou katoa kite ai. Kia ora? Kia ora!

(Ko te mutunga.)

HE POKORORO HUURU.

Ko te tino tangata rongo-nui atu o Niu
Ioka i enei rako Pikiri Heme (Pixley Seme),
he Huuru no Awherika. I whakaakona ia
ki Karamapia Kareti a i riro i a ia te metara
koura mo te tangata pai ki te korero, i hinga
i a ia nga pakeha. Hei tera tau ka mutu
tana kura ki Amerika, ka haere ia ki O! Oki-

whata, Ingarangi, ki te ako hei roia. Ko
tona hiahia kia tu ko ia he tino roia mo tona
iwi.

TE RONGOA WAIPIRO.

(Na PROFESSOR KIRK.)

I te mea kei te hau nga a rongo o Hikapuhi me tana
rongoa waipiro ara, e kiia ana e ona hoa, ko te "neehi."
he mea tika kia whakaaturia nga kupu a Takuta
Keeke, o Erinipara, mo te ahua o te waipiro. Ko te
"neehi" he wahine mohio ki te tiaki turoro, ki te wha-
kahaere i nga rangoa mo te turoro, engari kaore o
matou mohiotanga i puta ranei a Hikapuhi i nga wha-
kamatautauranga "neehi," kaore hoki matou i te mo-
hio he tino tikanga na te neehi te hoatu tonu i te
parani "tiri ta" hei rongoa mo nga mate katoa. Kua
rongo matou kua mohio te tangata ki te inu waipiro i
runga i nga mahi a Hikapuhi, a ko wai ka mohio ki
nga tangata kua mate i te inumanga i tenei wai tino
kaha. He aha ra i pirangitia ai e te iwi nei e te tohu-
nga te waipiro hei rongoa? He waipiro ano hoki ta
Wereta tana rongoa. He mohio no ratou he wai tera
e hengia ana e te tangata—ETITA.]

I MEA a Takuta Keeke:

E meinga ana e etahi tangata te wai-
piro ara, te parani, te wehike, te rama, te
waina, te pia, te tauti me etahi atu waipiro,
hei rongoa mo nga mate maha. Kahore ano
matou kia kite i tetahi pai o te waipiro hei
rongoa, e tino whakahe ana matou. Kei ra-
ro i nga korero mo nga mate—e meinga ana
he waipiro he rongoa a matou kupu maha mo
tenei mea, heoi ano a matou kupu inai-
anei mo nga mahi nui a te waipiro ki te tina-
na o te tangata, ara te rongoa o te waipiro
(alcohol)

Ko tetahi mahi nui a te takuta he tiaki he
whakaoho i nga uaua nerve masses) o te ta-
ngata kei reira nei te ora o te tangata. Ko
ta te waipiro mahi he whakangoikore he patu
i enei uaua.E mohiotia ana te nui o te rongoa
o roto i te waipiro hei whakamate i te tangata
kaha rawa, ka mate ia ano i puhia tona mate-
nga ki te mata. Ki te hawhetia te nui o taua
rongoa ka ngaro nga whakaaro o te tangata,
ki te koata ka hurorirori noa iho; ki te ha-

whetia taua koata, ka whakaohoa te tinana;

ko te ngau a te wahi iti rite tonu ki te ngau a
te wahi nui e mate ai te tangata, heoi ano te re

reketanga, he kaha rawa tetahi, he kaha kore
tetahi i te mea he paku rawa, tena ia he Rai-
hana katoa raua. Ko ta te waipiro tino mahi
he whakaheke i te kaha o te tangata, ko te
mea tika ia ma nga rongoa katoa, he whaka-
kaha i te tangata. Ko ta te waipiro tino ma-
hi he riri ki te ora, he whakarite hoki i te
tangata hei patunga ma te mate.

He tino mate tenei e uru ana nga tamariki
wahine. He tokomaha nga kotiro na o ratou
whaea ano i whakaako ki te haurangi i ta ra

tou mahi ki te whakainu tonu ki te parani.
E mahia ngaromia ana, a e whakaarohia ana

HE KUPU WHAKAMARAMA.

he mea pai. Inakoa, ki to kore te puku e
kaha, ka whakainumia  te tangata ki te waipi-
ro, ohira kahore te tangata e mohio hei wha-
kaiti ke tona tikanga i te kaha o te tinana, a
hei whakanui i te mate. Kua kite ratou i te
tangata e whakahemohemo ana, kaore e ata
tau no te mea i rongoatia ia ki te parani ki te-
tahi atu waipiro ranei.

E whakainumia ana ano nga tamariki no-
nohi ki te parani, a e whakapono ana matou
e mate ana ratou i te waipiro, a e kore e
mate me i kore e whakainumia. Otira e tino
mohio ana matou kei te kite haere te tokoma-
ha o te tangata i te tino wairangi o te mea i
te waipiro hei rongoa.

Ehara te waipiro i te kai ara kaore e ngaro
ana ki roto i te tinana. Ki te inumia te wai-
u ka ngaro ki roto i te tinana ara ka kainga e
te tinana, kaore e puta wai-u mai ano ki wa-
ho, tena ko te waipiro, puta waipiro tonu
ai, e puta ana i roto i te ha, i roto i te kiri i
roto ranei i te mimi.



UIUINGA MO TE AUTE.

NO te io o nga ra o Mei ka tu ki Nepia te
Komihana uiui mo te whenua kura i
Te Aute. Ko nga mema o te Komihana ko
Tiati Ketera o Akarana, ko Archanara Hoo
ka, mema mo Mahitaone; ko Hunare Eriota
kai-tirotiro maina, o te Hata; ho Ropata
Rii, kaitirotiro kura o te Hata, ko Apirana
Ngata, mema mo te Tairawhiti; ko te Ke-
rehi te kaiwhakamaori.

Ko nga tino putake i whakahaua ai te Ko-
mihana e te Kawana, ara, e te Kawanatanga,
ko enei e whai ake nei:

(1) Te nui o te whenua, me nga hua e puta
ana o te whenua.

(2) Te whakahaere a nga kaitiaki i te whe-
nua; te moni reti, te moni hoko ranei;

nga moni ranei kei te takoto, kei te
peheatia aua moni.

(3) Kei te whakaritea ranei nga putake i
tukua ai te whenua, ara kei te tu he
kura i te takiwa o Ahuriri, hei whakaa-
koranga i nga tamariki o nga iwi e rua
e noho ana ki Niu Tireni, i raro i te
mana o Ingarangi. Mehemea kahore,
he aha nga take i kore ai.

(4) Ki te kore e taea te whakarire nga take
katoa o te rahui, e taea ranei te rapu
he tikanga hou hei whakatutuki i aua
take.

(5) Mehemea e puta ana ki nga tamariki
mo ratou nei te kura nga kura ranei, te

painga nui, ara mehemea e whakaako-
na ana nga tamariki Maori 1112 nga ta

mariki pakeha ki nga mahi a ringa:

mehemea ranei e whakaakona ana ki
nga mahi paamu.

(6) Kia tirohia te nui o nga moni e pau
ana i tetahi i tetahi o nga kura; a. i
peheatia  te whakapaunga i aua moni.
1 tono te Komihana ki nga kaitiaki o te
kura o Te Aute kia tae mai ki te aroaro o te
Komihana, no te mea e pa ana ki a rato te-
tahi kupu, ara, nga kupu e mea nei, kahore i
panuitia te tukunga i te whenua ki te reti, ka

hore hoki i nui rawa te moni reti.

I mea a Pera Wheraro, no ratou te whenua
engari kahore ia i te marama ki nga putake o
te Komihana.

I tu a Te Manu, kaititiro o nga kura Mao

ri, ki te whakaatu ko ia te mangai o te Tari o
nga Kura, engari ehara ia i te kai whakapae,
kahore ana kupu mo te ahua o te tukunga i
te whenua ki te reti, heoi ano tana he awhina
i te Komihana, engari e whai kupu ia mo te
mahi a ringa.

I mea te Tumuaki o te Komihana e pouri
ana ia ki te kore o te Tari Kura e tu ki te
whakapae, na ratou hoki i whakakiki tenei
Komihana. Kua patua tana waea ki taua tari
kia whakaaturia mai te ingoa o te tangata
nana te kupu whakahe mo te nihi; kaore he
whakautu mai a te Tari. Kaore ano kia pa-
nuitia te Komihana, engari kua tukua e ia he
whakaatu. Ko tona hiahia kia whaikupu
ano hoki nga Maori.

I mea a Wiri Erueti he ohorere tonu te
putanga mai o te Komihana, kaore a; ano nga
Maori kia huihui ki te whakariterite korero
ma ratou. Me tuku nga Maori kia whakari-
te korero ma ratou.

Ko te nui o te whenua e 7779 eka 400
na te Kawanatanga i homai ko te toenga no
nga Maori.

PIHOPA O WAIAPU.

Ko te Pihopa o Waiapu te pono tuatahi i
karangatia e te Komihana. I mea te Pihopa
ko ia tetahi o nga kai tiaki, ona hoa ko Ta
Wiremu Rahera (Kapene Rata) ko JB
Fielder, ko Hemi N Wiremu, ko J H. Cole

man (Koromana)  Ka tekaumatahi, ona
tau i tu ai hei kai tiaki. Ehara i te mea ko
ratou ki te whakahaere i nga moni, i nga ti-
kanga ranei o te kura. E riihi ana te whenua
ki a te Atirikona Wiremu mo te £2, 200 i te
tau. Kei te Atirikona raua ko Te Tatana,
kaiwhakaako te whakahaere o nga tikanga,
katoa o te kura, a e whakaae ana ratou ki a
raua whakahaere. E utu ana ano te Kawana-

TE PIPIWHARAUROA

tanga ki te kura mo etahi tamariki. E wha a
kaae ana ratou ki etahi tikanga hou ki te taea
e ratou. Ko te kura o 'Hukarere tetahi e
whangaia ana e nga moni o Te Aute. No te
Pihopa o Waiapu te whenua i tu ai a Huka

rere, he mea hoatu noa, na te pihopa anake
tenei kura i nga tau tuatahi, no muri mai ka
tapaea ki nga kaitiaki o Te Aute. Kei a
Mihi Wiremu katoa te whakahaere o Huka-
rere, engari ko te kai-tirotiro a te Kawanata-
nga te kai-titiro. E whakatakotoria ana i
ia tau i ia tau ki te aroaro o te Hinota o Wai-
apu nga kaute, a i ia toru tau i ia toru tau ki
te aroaro o te Hinota Nui o Niu Tireni a e
otititia   ana nga kaute. Kahore ia i mohio ki
nga rihi tawhito, ko te nihi inaianei mo nga
tau 12, kua toru tenei nga tau. Kahore i pa-
nuitia te tukunga ki te nihi. He mea
wariu te whenua, a whakaritea ana e aku
hoa kia £2, 200 te reti, i nui ke ake i ta te
Atirikona i pai ai. Ko to matou hiahia kia
noho tonu te Atirikona i runga i te whenua
hei tohutohu, hei whakahaere, nana hoki i
tupu ai te kura. Nui atu te pai mo te kura i
te tukunga i te whenua ki a Te Wiremu. I
runga i te kaha o Te Wiremu raua ko Te
Tatana kua paku nga rongo o Te Aute ki nga
wahi katoa. Kaore ano au kia rongo i etahi
kupu whakahe mo Te Aute, heoi ano ko te
hiahia o te Kawanatanga kia whakaakona nga
tamariki ki nga mahi a ringa  I whakaakona
ano nga tamariki ki te kamura. Ko te take i
kore ai a Te Tatana e pai ki te mahi a ringa
kei whakararuraru i etahi atu mahi, otira tera
ia e whakaae ki nga tohutohu a nga kaitiaki.
Ma te whai-moni hoki e taea ai he mahi hou.

I runga i nga patai a te Komihana, ka mea
te Pihopa ko nga whare o Hukarere he aroha
noa he nui hoki nga moni a Te Wiremu ake
kua whakapaua ki Hukarere ki Te Aute. E
kore e taea te titiro nga tamariki katoa kua
puta atu i Te Aute ko Apirana Ngata raua ko
Takuta Pomare i whakaakona ki Te Aute.
Kaore ano ia kia rongo ki tetahi tamaiti o Te
Aute kua piki i runga i nga mahi hokohoko
toa. E £900 nga moni e pau ana i Hukarere
i te tau, Ko nga whare katoa i Te Aute no
te kura ko nga kararehe anake na Te Wire-
mu. He nui te pai o Te Aute kua puta ki te
Iwi Maori. Ki tana whakaaro ko te tikanga
o te kura mo nga Maori anake, engari he
whai mana ano nga tamariki pakeha ki te
haere ki reira. Kaore ano ia ki a rongo ki
tetahi kupu a nga matua kia whakaakona a
ratou tamariki ki te mahi paamu, kahore hoki
ia i rongo ki te Kotahitanga o Te Aute e mea
, ana kia whakaurua nga mahi a-ringa.
(Taria te Roanga.)

MATENGA O TE HETANA.

(NA PINE TAMAHORI)

KUA riro a te Hetana ki te whenua o te tini
o te mano. Kua ngaro ia i nga kanohi o
tenei whakaminenga nui i a ata whakahaerea
nei e ia mo nga tau tekau ma toru. Kua
kore e rangona tona reo tohutohu i roto i te
whare-o-raro. Kua mahue iho i a ia tona
koroni i whakamanamana tonu nei ki a ia mo
enei tau maha. Kua riro atu ia i a mate a
mahue iho ana ki muri nei ko te ngakau pouri
mo te taonga nui kua riro nei. I te mea ka
riro nei ia ka titiro whakamiharo te ngakau

ki nga tu ahua huarahi i haerea e tenei tanga-
ta nui. I rere atu ia i runga i te tai e kia nei
kei roto i nga mahi a te tangata e mau nei i te
tangata i eke atu i te wa tika ki nga tunga
nunui, a kore rawa i mohiotia e karangatia ia
i te wa ano e mau ana ona ringa ki te parau.
Na te roa na te nui hoki o te mahi ka mutu
te mahi a tenei mihini.

Te upoko e whakaaro tonu nei i nga mea e
pai ai te iwi, nga ringa e hohoko tonu nei ki te
awhina i te tangata ngoikore, te waha e mamae
tahi nei me te hunga e mamae ana, e riri nei
hoki i nga mea he katoa kua ngaro ratou. Ka
ngaro ia i roto o Niu Tireni, ka ngaro ano
hoki ia i roto i te ropu o nga kai whakatakoto
whakaro o te kingitanga o Ingarangi. Ana
mahi katoa i mahia e ia i runga i te ngakau
tapatahi i te ringaringa kaha. Ki roto ki ona
ringa e nga wari noaiho ana nga tu whaka-
haere tikanga katoa, e uaua ana ia ki era atu
kai whakahaere. I hanga e ia ana ture hei
painga mo te iwi hei tauira hoki ki era atu wa-
hi. He he ona, e marama ana, otiia i nai-
anei ka ngaro enei, ka maharatia ko ana mahi
pai, ka whakaurua ia ki roto ki te rarangi
ingoa o nga tangata nunui o te ao. I whaka-
honore ia i Niu Tireni a ka whakahonoretia
hoki ia e tera, a e kore tona ingoa e ngaro i
roto i a tera pukapuka mo nga tau e heke iho
nei.

I roto i ana mahi ka tae mai te reo e kore
nei e whakakoetia, ka haere ia, ka mahue iho
ko ana mahi ki te koroni ki te ao katoa ano-
hoki. Ma nga mahi a te tangata penei ka tu
ai ka kaha ai te iwi. Kei roto i nga ngakau
o te mano tona kohatu whakamahara. Aha,-
koa kaore a te Hatana i tae ki nga a kura nu-
nui, e hara i te tangata rangatira, otiia na
tona kaha ka tae ia ki te tunga tiketike rawa,
a whiwhi ana i a ia te iwi ki nga painga maha.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Kua timata noa atu te ahua ngenge o te
Hetana i ona ra whakamutunga ki Ahiterei
ria. I te ratapu 10th hawe haora i mua o te
rerenga o te tima ka haere ia ki te moe. To-
na aranga ake nui atu tona pai heoi ano ko
te mamae o tona pakihiwi me tona puku i te
ahiahi e noho ana a ia, tona wahine me tona
hekeretari e korerorero ana e tatari ana ki te
pere mo te tina o te Ahiahi. Ko ia i te tako-
to i runga i te hoopa me ona kahu katoa i
runga i a ia. I te rua tekau meneti o te
pahi tanga o te ono, ka titiro atu ona hoa kua
rereke haere tona kanohi ka haere atu hoki
raua ki te awhina, ka karangatia te Takuta.
Kaore rawa nei i roa i muri iho ka moe, i ro

to tonu i nga ringa o tona wahine. Ko tona
mate he mate manawa. Nui atu tona pai i
tona matenga kahore he koiri haora he ma-
mae mehemea tonu he tamaiti e moe ana.
Kotahi rau e whitutekau maero ki waho o te
moana ka mate nei a te Netana, a whakaho-
ki a tonutia atu te tima ki Hirini (Sydney).

I whanau a te Hetana ki tetahi wahi o
Ingarangi ko Lancashire te ingoa i ta 22 o
Hune 1845' Ko tona papa he mahita no te
kura Eccleston Hill Grammar School, e rua-
tekau ma Tima, ona tau i mahita ai. Ko tona
whakapapa he whakapapa tawhito, he mahi
pamu te tino mahi a tona pumau he penei ano
hoki te mahi a te whanau o tona koka. Kaore ia
i roa ekura ana ka mutu, ka haere ki te ako
mahimaitai. I te tau 1860 ka uru ko ia tetahi o
nga tangata mahi o tetahi whare mahi mai-
tai i Liverpool. I taua wa ka hau atu ki
Ingarangi te tango koura o Ahitereiria, ara o
Wikitoria (Victoria). I te tau 1863, te riho-
nga mai i a ia he tiwhikete mo tana mahi, ka
haere mai ia ki Wikitoria. Kaore i roa ki
reira ka haere ki te ke ri koura i Bendigo.
Tona korenga i whiwhi ka haere iho ki Mere

pana (Melbourne), ka hoki ano ia ki tona ma-
hi maitai. I te tau 1866 na te rongo koura
ka haere mai ia ki Niu Tireni, ka u ki Hoki-
tika. Nona e keri koura ana i Waimea ka-
tahi ano ia ka whiwhi. I hoki ano ia ki
Wikitoria i te tau 1869, a marena tonu atu
ki te tamahine a John Spotswood. Tona ho-
kinga mai i taua tau ka tu ko a tetahi mo te
Poari o Arahura, i tetahi tau mai ka tu hei
Tiamana mo te Poari. I te huinga o Arahu

ra ki roto i te porowini o Westland ka meatia
koa he mema mo Arahura i roto i te Kauni-
hera, a tu ana ia hei Tiamana mo te Komiti o
taua Kaunihera. I tenei takiwa ka timata ia te
whai haere i nga mahi o te Paremata ara ka
timata tonu i tenei takiwa tona pai ki nga
whakahaere maha'kawanatanga 1876 ka
whakaingoatia hei mema (Kawanatanga—

Liberal) mo Kumera kaore ia 1 tu. I te tau
1878 ka tu hei mea (mavor) mo Kumara.
I te pootitanga mema i te tau 1879 ka tu ko
ia hei mema mo Kumara.

I te tau 1882, i te nui rawa o tona rere
pooti, ka awhetia, whakatungia tonutia atu
ia hei mema mo te wahanga ki Kumara, Ko
te Hetana anake te mema turoa o te whare,
mai i te tau 1879 ki tenei tau, no konei ka
tika ia kia kiia ko te "Matua o te whare" ihi
ka hinga a Atakinihana (Atkinson) te pirimia,
ka uru ko Parana ki te tunga. Ka uru a te
Hetana he minita mo nga Keringa (mines)
mo nga mahi hoki (public works). I te tau
1893 ka mate a Parana (Ballance) tu tonu
atu a te Hetana hei pirimia. No reira mai
ka tu ia hei tino tangata mo Niu Tireni. I
tetahi takiwa he Mea ia no Kumara, he me-
ma no te Poari Awhina, Poari o nga kura,
kai tieki o to Hohipera, he mema no te Kau-
nihera, he tiamana hoki no te Komiti o nga
kura.

No tona tunga hei pirimia ka tu hei minita
mo nga Keringa, mo nga mahi, mo te taha Tieki
o te koroni, mo nga mea Maori, mo nga ma

hi hoki o te moana. Ko enei ana mahi i mahi
ai mo nga tau tekau ma toru. Ka kitea i
konei te hihiko o tenei tangata ki te mahi.
Na konei i tika ai te ki a te Pirimia o Ahine-
retria,  "Kaore tetahi tangata e kaha ki te
haere noatu ki te tunga o te Hetana tu ai."



Nama 100.

HEI Akuhata nei eke ai nga nama o Te
PIPIWHARAUROA ki te 100, ara hei Aku-
hata te Tiupiri o ta tatou mokai. Ko te Nama
I no Maehe 1898. Hei te Nama 100 ma

tou whakataki ai i nga korero o Te PIPIWHARAUROA
ROA, o tona timatanga mai tae noa mai ki tenei
ra, ona he, ona mate; ona tika, ona kaha; ko ta
matou kupu ia inaianei he tono ki te iwi Ma-
ori katoa kia tautoko i ta tatou mea, kia tuku
mai i a ratou oranga mo ta tatou manu, ara,
nga tangata katoa kua tukua atu nei ki a ra

tou. Meinga enei marama e wha hei tirotiro-
hanga i nga mea katoa e tu he ana i waenga

nui i a koutou i a matou. Kia ora e te iwi. Kui
Kui, Whiti, Whitiora

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ㄀　⼀ⴀ 倀椀甀爀愀 一最愀瀀甀欀攀⸀ 䬀愀 渀甀椀 渀最愀 栀甀愀 欀愀爀攀愀漀 漀 琀攀ⴀ ഀ渀攀椀 洀愀爀愀洀愀Ⰰ 栀攀椀 琀攀爀愀 洀愀爀愀洀愀 瀀愀渀甀椀琀椀愀 愀椀⸀ഀഀ䠀⸀圀⸀圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀