Te Pipiwharauroa,

he Kupu Whakamarama.

NAMA 98.

MEI 1906.

TE HINENGARO O TE MAORI.

Ite otinga o te ao me ona mea katoa ka ha-
nga te tangata — i hanga kei io Te Atua
te ahua Ko te take ko tetahi ranei o nga ta
ke i rite ai te tangata ki te Atua na te mea he
hinengaro to te tangata. I whakawhiwhia ai
te tangata ki te hinengaro kia mohio ai ia ki te
tika ki te pai — kahore te kararehe e mohio ki
te tika ki te he ranei. Ko te tangata te tihi o
te ao.

Ko te hinengaro e rite ana ano ki te tinana o
te tangata, ki te kore e whakamahia, ki te kino
ranei nga kai kaore e pakari kaore e tupu pai.

Ko nga uaua o te tangata e whakamahia ana
ka rarihi, ka maro, ka pukupuku, a e kiia ana
e te Pakeha rere ke nga TOTO o te tangata i
whakaakona o te tangata matau, i nga TOTO o
te tangata kuare; ko to te tangata matau i tu-
whekewheke, ko to te tangata kuare i maheni
tonu. He .ereke ano to te hoiho TOTO i to te
tangata. Ma te whakamahi ka kaha ai te hi-
nengaro, ara ma te korero pukapuka, ma te
whika ma te whakaaro. Ki te kino ki te he
nga kai ma te tinana ka kahakore te tinana, ka
pangia e te mate, waihoki he penei ano te ahua
o te hinengaro, ki te whangaia ki nga whakaaro
kino, ki nga mea kuare, poauau, ka kaha.kore
ka kore e hihiko ki te wehewehe i te he i te tika;

i te pono, i te teka. I nga ra o nehera, he
maha nga mea e puta tonu ana hei whakamahi
i te hinengaro o te Maori; i te mea kahore i
mohiotia te wa e huaki mai ai te taua, i noho
mataara tonu te tangata, i whakaaroaro tonu
tona ngakau ki nga mea e kaha ai ia, e au ai
ranei tana noho; i hanga he pa mona, i ata ti-
rohia te wahi hei turanga mo tona pa, i ata
waihangatia hoki tona pa tuwatawata; he mea

ata hanga, he mea whakairo tona whare i mahi
ai tona hinengaro. I whakapono ano hoki te
Maori ki nga mea e kore nei e ahei te tangata
o enei ra te whakapono.

I te taenga mai o te Pakeha ka whakaakona
ki te kura, ka whakamahia te hinengaro o te
Maori ki te whakaaro, a ka tupu. Kua eke
etahi o tatou tamariki ki nga turanga tino tei-
tei o te Pakeha, kua puta i, nga whakamatau-
tauranga tino kaha a te Pakeha. Kua kitea
e au ko nga iwi e kaha ana te kura e kaha a-
na te whakapono kei runga ake i nga iwi e pu-
puri tonu ana i nga tikanga maori, ara ho nui
ke atu te hihiko o nga whakaaro o te hinenga-
ro, tae ana ki nga tikanga ki nga korero, ki nga
mahi, ki nga whare, ki nga kakahu, ki nga ti-
nana te painga ara te nuinga o te iwi kaanga
hoki nga mea torutoru e mahi ana i te kino.

I te mea kua maha nei nga tau i noho ai
tatou i waenganui i te Pakeha, i whakaakona
ai ratou i nga kura, i noho ai i roto i te wha-
kapono —— ko te tikanga inaianei kia pakari
te hinengaro o te Maori, kia kaua e whakaae
kia whangainga ki nga kai kino ki nga mea
poauau, kia kaua e whakatutuatia.

Ko nga rongo nui o te iwi Maori i enei ra
he tohunga, i kiia e Apirana Ngata e rite ana
ki tetahi mate uruta kua pa ki te Maori. Ko
tetahi kino nui o enei mahi tohunga, haunga
ia te pehi i te whakapono, engari he whakatu-
pua, he whakataurekareka i te hinengaro o te
Maori, he whakahoki whakamuri. Ka nui nga
tohunga kua puta tenei ra. Ko Wereta mate
whakapakau i nga ringaringa ka ora ai, a wha-
kaponohia ana, ko Pari Rekena ma tana moe
i nga wahine ka ora ai, whakaponohia ana, ko
Hikapuhi ma te kupu kau ma te waipiro ka
ora ai nga mate katoa whakaponohia ana, a

TE PIPIWHARAUROA

ko Karepa he tapenakara  nei tona, i
whakaponohia ano a inaianei he poro-
piti, kei runga ake i enei katoa e ai ta-
na kupu he teina ia no Ihu Karati!, ka ora ia
ia nga mate katoa, hei te 25 o nga ra o Hune
nei haruru ai ia ki a Kingi Ehara ki Turanga,
e hanga ana e ia he whare e £3, 000, 000 te ai-
tu—a, aue! e nga atua me nga ika nonohi,
kei te whakaponohia ano e etahi tangata, kei te
tautokona. He aha ra te mutunga o tenei
mahi. Na te kaha o nga hinengaro o enei
tangata i whakatahunga ai i a ratou, engari
he hinengaro hianga, tinihanga, maminga, ko
te mate ia kei nga hinengaro o te hunga e
whakapono ana ki enei mahi kei te heke o
Ta tou hinengaro ki te kuaretanga, ki te poau-
autanga, a i te mea e tupu ana tenei mahi e
horapa ana, hei whakatutu hei whakawaira-
ngi i te hinengaro o te Iwi Maori katoa. Ki
te kino nga kai ka mamae te puku, ka ruaki-
na mai ki waho, nana noa te hinengaro kaore
e aue i te mamaetanga i te weriweri o nga
kai e whanga i nga ana ki a ia. Ka taunga
pea ia.



HE TAUNAHA.

Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

EHOA, mau e panui atu nga kupu i raro
iho nei.

I te mea kaore ano kia hakirikiri noa i a
au te taunaha a nga iwi o te motu mo te
Maehe e heke iho nei no reira e nga iwi e nga
hapu me nga tangata o roto, te iti te rahi, he
whakaatu tenei ki a koutou, hei nga ra o
Maehe te tau 1907 ka tu te hui ki Pakirikiri
mo te whakaarahanga o te kohatu o Heta te
Kani a Takirau. Tera e whakatuturutia te
tino ra.

He Pao, koi ponana te rere a Maehe
naku te parahi kua mau ki runga e au,

Heoi

Na TEOTENE PITAU.

HE PANUI.

KEI a matou etahi Katikihama he akoranga ma
te Tamariki me Nga Inoi mo nga Ratapu

Ki te whakaatu mai tetahi minita ana e hiahia ana
he tukua notia atu.

"NOHO PUAPUA I TE AO, HE AHA TE
KAI ?
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.

TENA koe te haere na ki nga iwi Maori e
 noho nei i Niu Tireni, e mau atu nei i nga
rongo pai i nga rongo kino, a e whakaoho nei
i te iwi Maori kia takatu kia tumanako tonu mo
te riri ka tata te taima; ina ra i kitea iho nei
ki nga korero o te Pipi Nama 96 te whai-korero
a te Pirimia ki nga tangata mo te aroha, no
reira he whakatauki:— " Noho puapua i te
ao he aha te kai? " Mate kotaha mate kotaha
tu noa ana nga karanga i Kaitu ka ngaro Riri-

hape, e tu ki runga kei mate a tarakihi koe
engari kia mate a ururoa, e pai ana he ika nui
te mango e horo nei i te whenua." Tera pea
ka patai te kai korero, me pehea te tu ki runga?
ae, E pehea ana ko; a o koutou whakaaro ki nga
whakahaunga a te tangata, e koingo nei tona
ngakau kia taua ki te iwi Maori, ka mate nei
i te ture Muru Whenua a te Kawanatanga?
Mehemea e kore taua e whakaaro ki aua wha-
kahaunga, ka tuturu tenei whakatauaki, "Noho
puapua i te ao he aha te kai? " E ki nei hoki
ia me tino whakawhiti ki tawahi ki te titiro i
te Tiriti a te Kuini i hainatia; tuarua, kia kohia
he moni hei whakawhiti i tenei takakarua, eng

ari ka hoki mai ano te uauatanga o te take tua-
rua ki a taua ki te iwi Maori, penei ka mate
aururoa tatou, tena ko te takataka noa iho i Niu
Tireni maumau ( ka mate a tarakihi); heoi
pea te tangata e whiwhi ki te whakaaro ake ko
Apirana Ngata. E kore enei korero e waiho
hei patu taringa a kaua e tatu atu ki tetahi wa-
hi hei taunga mo te whakaaro e taea ai tenei
putake, ara e kore e taea i te wa poto nei te
whakahuihui nga iwi o te motu kia kotahi a
kia korero mo te take a te tangata e tangi nei
kia taua ki te iwi Maori. Mehemea he wehi
to taua i te ture nei ka taea noatia atu me pe-
nei:— (i) Me whakawhiti he tangata kia toru
kia wha ranei, (2) Me kohi he moni e rua he-
reni ma te tangata kotahi. Me pehea ra tona
mahinga? Me penei pea, me whai komiti te-
na iwi tena iwi puta noa nga iwi e noho nei i
Aotearoa tme te Waipounamu), a tea aua ko-
miti e whakahohoro te kohinga o te moni, a ma
te Pipi e tohu he ra tuturu e noho ai aua ko-
miti me te ra hoki hei whakahuihui i te moni
e kohia, me te tangata hei pupuri i aua moni.

Ehara e te Pipi i te mea koia nei he otinga
mo tenei putake, kei tau te mea pai.

Heoi

E. M Kipa.
Waimarama.

4/16/06.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

WHAIKORERO A APIRANA NGATA

WAI.O.MATATINI, WAIAPU.

HANUERE 12, 1906.

KI TE ROPU AHUWHENUA O MGATI-POROU.

Te roanga.
E Tama ma o Hine ma! Tena koutou.

vi.—NGA TARU KIKINO.

Ka tae rawa atu he whiriwhiri ma to kou-
tou ropu ki nga ture e mana i tenei wa mo
nga taru kikino. He huarahi aitua tenei mo
nga whenua, i te mea kua whakawhiwhia e
te ture te mana ki te Minita Maori ki te tango
a ki te tuku atu ki te nihi i nga whenua
Maori e ngaromia ana e nga taru kikino, ko
nga kaititiro a te Kawanatanga hei wha-
kaatu i te kaha kore o nga Maori ki te wha-
kapai.

Kei o tatau aroaro ena mea e takoto ana,
engari ko aku kupu kua tuhia e au ki raro
i te whakaupoko mo nga mahi paamu.

Ko te kupu hei whakatakoto ma to koutou
ropu i konei mo nga taru kikino me ahu ata ki
te putake mai o etahi o nga taru tino whakari-
hariha e haere ana mai i roto i nga purapura
karaihe koroa e mia ana ki nga ngakinga.
Ko te tino aitua tenei ka pa ki nga whenua
o Waiapu. Engari te tataramoa, te tumata-
kuru e matauira ana te patu. Ko nga kooti
tauhou a te pakeha me era atu taru kaore e
taea te mahi.

Ko toku whakaaro kei te Paremata tonu te
ngoikore mai i mua. Kaore i te tiakina nga
patiki karaihe no reira nga purapura i mua
atu o te tapahanga. Kia kore mai i reira
ka whakamau ai i te kupu ara i te tiwhikete
ki te tangata nana te karaihe, ka whakaae
mai kia tapahia hei purapura hoko. Me wha-
katakoto e to koutou ropu tetahi kaupapa ka
tuku ki nga Kaunihera pakeha kia tautokona,
kia tae atu ai ki te Kawanatanga ka ngawari.

Ko te mea tika ia mo roto o Waiapu ko
te whakatakoto patiki karaihe ma tatau ma
nga Maori i nga raorao nei, kia iti ai te karai-
he e hoko mai i waho.

VII.—NGA HUARAHI MAHI WHE-
NUA.

Ka tae tenei kei te take e tumanako nui
ana te tangata, ki te hua nui mo nga mahi

a o koutou ropu, ara ki te mahi paamu. Kei
raro i tenei kupu nga whakaaro maha noa
atu. Mehemea au kaore i kite e takoto nui
ana tenei kaupapa i roto ia koutou i enei ra
ka taha nei, a i o koutou hoa kei era atu
wahi o te motu e noho ana, kua ngohe noa
atu ra oku whakaaro mo nga whakahaere
whenua Maori; notemea kua mohiotia aha-
koa pehea te whai kaore he tutukitanga pai.
Ko tenei kua noho nui te whakaaro o ia hapu
kia mahi i tona whenua, o ia tangata kia whi
whi i tetahi wahi whenua hei mahinga mana,
kia whiwhi hoki i nga huarahi awhina e taea
ai e ia te mahi.

Mehemea kei raro i o tatau ringa te whe-
nua e takoto topu ana, e watea ana i nga
hiahia maha o te iwi kainga, e watea ana
hoki i nga whakararuraru a te ture, tera ratau
e ata kotikoti noa, ka wehe ma ia tangata,
ma ia ropu ranei e hiahia ana tera e poto
te whakaaro e whaiti te mahi ko te tono anake
kia puare mai nga huarahi awhina. Ko te-
nei kei te takoto he te nuinga o nga whenua.
Tuatahi, kei te papatipu te nuinga o nga
wahi e hiahiatia ana. Tuarua no te tokoma-
ha nga whenua. Tuataru kei runga e takoto
ana nga ture maha. Tuawha kei te toe mai
ma te Paremata tetahi mahi nui ki te wewete
i nga huarahi e puta ai nga hiahia.

Tirohia i te tuatahi ko nga wahi kua kooti-
tia e mau nei ano kia tatau. Ko te nuinga o
ena he taonga na te tokomaha kei runga, ko
a tatau teihana hipi e whakahaere nei. Kei
te pai ena mo enei ra tata nei i te mea kaore
he maharahara mo ratau ka riro i nga ture
kino.

VIIII,—NGA PAAMU HIPI A
NGATIPOROU.

Engari ahakoa ena, kanui te mahi kei te
takoto ki te whakatikatika i nga huarahi wha-
kahaere, ki te hanga he tikanga e taea ai te
whakawhaiti ona tu raruraru. Ko tetahi take
nui e pa ana ki nga teihana, maku e whaka-
takoto atu hei tirotiro ma to koutou ropu.
Ko tona hangaitanga ia me whakatakoto ki te
aroaro o te Komiti me te iwi nui tonu o ia
teihana o ia teihana. He penei taku whaka-
aro kua tipu nga teihana nei, kua whai tao-
nga a runga na te [tokomaha o Ngati-Porou,
kua mama te nuinga i nga taumahatanga,<kua
iti haere nga mahi ki runga. Kei te rapa
tatau he huarahi e taea ai era atu o nga whe-
nua o Ngati-Porou te mahi, e taea ai te nga-
kau ahuwhenua o nga ropu taitamariki te

TE PIPIWHARAUROA

awhina te whakatutuki.  Kei te rapa tatau i
te puna moni, kei te whakamanawa atu ki te
Kawanatanga anake. Ki au nei anei tonu
tetahi puna moni tutata, kei o tatau ringa
tonu e mau ana, ko nga tuara pakari o enei o
o tatou whenua kua pai nei. E tono ana au
ki nga teihana a Ngati-Porou, a i te tuatahi
ki nga mea i pa atu ai au ki te whakahaere
kia tapae mai i o ratau tuara hei whakawaha i
tetahi kawenga moni i tenei wa ano, hei wha

kahirihiri hiri i enei whakaaro whakatupu hou. E
kore e taea te tono kia tuku tinana moni
mai ratou. Engari kia wai hoko to ratau
kaha hei whakamana e riro mai ai tetahi moni
kia £5, 000 tae atu ki te £10, 000 i tenei tau
ano kia whakaritea etahi tau kia 5 tae atu ki
te 7 hei maunga mo tera taimaha i runga ia
ratau, heoi ma ratau e utu ko nga itarete i
roto i aua tau. Tera hoki i roto i aua tau
kua whaka haerea aua moni ki runga ki etahi
whenua hou, i runga i te mahi paamu, pau
rawa ake nga tau kua rahi nga wahi hou kua
oti, kua nuinga taonga kei runga hei punga
mo nga mokete, hei timata hoki ki te wha-
kaea haere i nga moni na nga teihana i utu.
He huarahi poka tata tenei ki te tahua moni,
e mahi rawaho ana i te Paremata, e mahi to-
nu ana i runga ia tatau. Ko te mea nui ko
te whakaaro rite i nga Komiti whakahaere i
nga whenua ara i nga teihana ko te whiwhi
hoki i tetahi pakeha, kamupene ranei hei
homai i te moni mo tena wa roa. Ka hoatu
tenei take me nga whakamarama a waha kia
koutou hei tirotiro.

Ko etahi o nga whenua e toa nei me mahi
huihui ka taea ai; i te nui rawa o nga tangata
ki Toto i nga karaati ko te kore e rawe ki te
tuku ki te nihi i te kore kainga ke mo te iwi,
hei oranga mo nga hoiho. Ko ena me paamu
huihui. Tera ano nga wahi e rite hei tuku,
wahi ririki i roto i aua tu whenua ki etahi o
te iwi kainga tonu mo nga mahi miraka,
whakatipu pikaokao. Ko te huarahi pai tenei
mo te nuinga o nga raorao o Toto i Waiapu
kia tekihana!!  te 20 eka ahu atu ki te 50 ka
nihi kia tatau ano. Kia pai ai te mahi wehe-
wehe a te tangata. Ko etahi wahi ka rawe
hei purapura karaihe, hei whakatipu oti hai
hoko, hei whakatipu rakau hua ranei ma
reira ano hoki taea ai te hoko te whakatipu
nui i te poaka.

Engari ko te huarahi ki enei hiahia ki taku
titiro me ma roto anake i te kaporeihana, ka
marama ai nga Komiti ki te ata wehe i nga
wahi hei tuku ki runga i nga nihi penei i
enei i runga ake nei, me nga wahi hei rahui
hei mahinga kai, hei takanga hoiho.

Ko nga wahi kei te karauna karaati o  a
wahi ngahehe e tika ana kia whaka haerea
tonutia i tenei wa he tikanga, mehemea e hia-
hiatia ana kia paamutia kia riihitia ranei ki a
tatau Maori ano, e rua nga huarahi, me nihi
hangai tonu ki nga tangata e hiahia ana, me
whakakaporeihana ranei ka riro ai ma te
Komiti e nihi. Me tuku e te Komiti i runga
i te teneta ki nga mema o te ropu, ki nga ta-
ngata ano ranei kua taunaha i tera wahi.

Ko nga whakatikatika mo te kaporeihana
e mahi i roto i enei ra i runga i te tono mai a
te Pirimia, me whai kia oti tonu i roto i tenei
Paremata, ara kia wetekia atu ki waho nga
Apiha Kawanatanga; kia whakahokia mai
ano ki nga Komiti te kahanga o nga whaka-
haere. Ma tatau tahi tena e mahi.

Ki taku titiro ko te huarahi e mama ai nga
mahi whenua me haere ropu kia tokotoru kia
tokowha ranei tangata ki runga i ia whenua
i ia whenua i runga i te huarahi nihi. He
nui te 1000 eka whenua ma te tokowha ta-
ngata hei oranga mo ratou me a ratau tama

riki. Ehara hoki i te mea e whaia ana kia
pera rawa to tatau whiwhi ki te moni. Me
atua atu i te oranga iti, kia taea tera ka taea
ai hoki nga oranga rarihi; kei te wa tena i a
tatau uri, engari ko te kaupapa o te mahi, o
te wha kapuranga taonga, o te whakaepa tao-
nga kia takoto atu tenei whakatipuranga.

Ki te ata whakariteritea nga ropu i nga ta-
kata e matatau ana ki nga mahi whenua, ara
ki te tope rakau, ki te hanga taiapa ki te
whiu whiu hipi me era atu mahi e mahia nei
e koutou me o tatau rangatira pakeha, he
mama hoki nga mahi o te whenua, ka ahua
iti ano e taka atu ma te moni e awhina.
Mehemea ka whakamanawa ki te moni anake
hei mahi IHO ia mahi mo ia mahi, kaore e oti,
haora hoki e kiia he ahuwhenua, engari he
whakakii noa i te whenua mo etahi atu tanga-
ta totika.  Ko te wahi nui o tenei kaupapa
ko te ora tinana e puta mai i runga i te mahi
o te tinana o te tangata, i te kimi a tona ake
hinengaro, i te kawe motuhake o tona kaha,
ka tipu ia hei tangata, ka tipu hoki te iwi hei
iwi kaha.

Kaore ano i ata tau i te whakaakoranga hua-
rahi tika mo tenei wahi o te kaupapa. Koia
i tika ai kia whai ropu whiriwhiri, whakamata-
kitaki i nga whakaaro, hei roto i nga kimiha-
nga e kitea ai etahi kupu ka whakatakoto. Ko
te nuinga hoki o te kaupapa kei te whanga ki
nga whakatikatikanga ture na reira i uaua
ai te whakatakoto tikanga hei tinana tonu i
tenei wa.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

E hiahia ana au kia rongo whanui i te reo
o te iwi e hiahia ana ki tenei take, me kore i
roto ia ratau etahi whakaaro hei whakamara-
ma i te huarahi tono awhina i te Kawanata-
nga, i o tatau hoa pakeha hoki.

Heoi nga take nunui e taea i tenei wa.

(1). Ko te whakakotahi i nga teihana a
Ngati-Porou e tika ana hei punga i teta-
hi moni nui hei timata mahi ki nga waahi
hou o te takiwa, ki nga wahi ranei e ma

haraharatia ana tera e taka ki raro i te
maru a te Kawanatanga.

(2). Ko te whakakaupapa i tetahi pitihana
ki te Paremata kia whakamamatia  nga
take o nga whenua e taea ai e nga ropu
Maori te mahi, e taea ai ranei te riihi ki
te Maori e taea ai hoki e nga Maori e
hiahia ana ki te mahi paamu te awhina ki
te moni.

(3). Ko te hui whiu ko te whakatakoto
tikanga e taea ai te whakaako nga huarahi
mahi whenua ki te iwi Maori

(4). Ko te whakatakoto kaupapa whakati-
katika mo te ture me nga muri kaporei-
hana.

(5). Ko te uiui haere ki nga peeke moni, ki
nga kamupene, ki nga pakeha rangatira 
me kore e marama mai ia ratau etahi
huarahi moni ngawari ki runga ki nga
whenua Maori.

IX—ME WHAKAARO TE MAHI
WHENUA.

Haunga hoki te kore moni, he mate nui
rawatera; ko tetahi taimaha o ta tatau take
ko to tatau kuare. Ko te kaha tinana me
whakaae kei a tatau tera. Ko te maramata-
nga ki ona tini raweke o te mahi paamu, ka

ore rawa ia tatau. A ka timata nei tatau ki
tera mahi, heoi te maramatanga kei te nuinga
o nga Maori o to tatau rohe nei, ko nga pito-
pito o nga mahi e hopukia ana mai i runga i
te mahi ki a tatau pakeha. Na reira e tika
ana kia kaha te tautoko a to koutou ropu kia
whaia nga huarahi e whiwhi ai te Maori ki
te maramatanga, hei apiti ki te hao a tona
puku, ki te kaha o tona tinana.

Nga huarahi whakaako.

(1). He tika kia tonoa mai ki to tatau rohe
nga Kai.tohutohu a te Kawanatanga,
nga tohunga o i a wehenga o ia wehenga
o te mahi whenua.

(2). Kaua e mangere ki te haere ki nga kai-
nga o o tatau hoa pakeha i te wa e mahi
ana nga hipi ki te matakitaki i te iwi to-
hunga ki tana mahi e mahi ana.

(3 Me kaha te tono a tenei ropu kia tuku
tukua etahi o nga tamariki o te takiwa
ki nga paamu a te Kawanatanga, ki ru-
nga ranei ki nga paamu a nga pakeha
ako ai i ia momo mahi, i ia momo mahi,
hei kawe mai ki muri ki te kainga.

(4). Me whakaaro nui tenei ropu kia tu ki
te rohe o Waiapu nei tetahi kura mahi
paamu. Ko te nuinga atu o tena take
waiho mo tetahi wa.

Ka mutu nga take e maharatia ana i tenei wa
hei whakatakoto atu ki mua i to koutou ropu.
He nui rawa, otira e mahi ana i te huarahi
hei haerenga mo nga wawata me nga tuma-
nako. Mehemea ka ea ana ia koutou te ha-
whe iti, he tino taonga ki te iwi.

Me apiti atu e au ki muri nei e rua nga
kupu. Ko te kaupapa o te tika ko te whaka-
pono kei wareware rawa tena i te ropu tai-

tamariki. Me tipu mai i reira nga mahi. Ko
te rua, ko te tino hoariri o te tika kei tu tatau
rohe, e kai ana i nga whakaaro totika» e rau-
patu ana i te kaha tinana, e whakaware ana i
nga mahi tika, e whakapau ana i te taima ko
te waipiro. Hoatu ano tenei ki roto ia koutou
whiriwhiri katoa, a kei mou mou mahi noa
koutou.

Heoi, kia ora
Na to koutou pononga i runga i te mahi

A. T NGATA.

TE PIPIWHARAUROA

HE MATE URUTA.

ITE uinga a te pakeha ki a Apirana
Ngata i tona whakaaro mo nga mahi
tohunga i waenganui i te-Iwi Maori ka
mea ia he mate tenei kua pa ki te Maori—
he mate rere, heoi ano te tikanga pai me
waiho noa iho, kia pau te kaha o taua ma-
te, a hei te oranga o te hunga i pangia e
kore e pangia i muri atu.

E whakaae ana matou ki tenei kupu
he mate nui tenei kua pa ki te Maori—
he mate uruta, kei te toha haere. No enei
tau tonu i ungutu tonu ai te puta o taru
nei o te tohunga. He tokomaha nga to-
hunga o mua atu i a Wereta, no Wereta
rawa katahi ano ka hapainga. I kaha ai
te aru o te tangata i a Wereta na tana
kinga he mana Atua kei a ia, hemana ma-
hi merekara I hapainga tenei tangata e
nga rangatira, e nga mema o te Paremete,
i hoatu he taonga mana, he hoiho reihi.
Muri tata tonu iho i a Wereta ko Karepa
muri tata iho i a Karepa ko Pari Rekena,
te puru o Waikato, muri tata iho i tenei
ko Hikapuhi he wahine tenei, no te Ara-
wa, i timataria tana mahi ki Heretaunga
engari i te mea kua kinongia te ingoa nei
a tohunga ka kiia ia e ana akonga he
"neehi," ara he wahine tiaki turoro. Ko te
tino rongoa a tenei he waipiro, ko tenei te
rongoa mo nga mate katoa, he parani
tiri ta" 3 stars). Koia nei te parani
tino kaha atu a te pakeha, he ahi tonu,
whakananu ai te pakeha ki te wai ka kai
ai, tena ki te "neehi" ka inumia wai

maoritia. Hei tapari mo te huarahi ko te kupu
kia ora kia ora. I tukituki nga rongo o
"neehi" i roto o Turangi nei mo tana wha-
kaoranga i tetahi rangatira o konei, na te
kupu noa na te parani ka ora. Mo tana
karaihe parani me te kupu whiwhi ana
tenei wahine ki te 10, te haerenga ngaro
tonu atu no muri ka mate tana turoro.
Ko te ingoa noa o te nanakia wahine nei
i "neehi" ko aua mahi ia kahore i rite ki ta
te neehi. E ki ana a Wi Pera he mahi

maori, ko te atua o Hikapuhi ko Makawe.
Ko tenei wahine no te rangai tonu o
Wereta o Karepa, o Pari Rekena.

HE POROPITI MO TUHOE.

E tarewa tonu ana te ingoa o te
"neehi" i runga a i nga ngutu o te

tangata ka whakaete he tetekura ke—he
poropiti no Tuhoe, ko Rua Tapu te ingoa.
E 33 nga tau o tenei tangata ko Maunga
Pohatu te kainga. I tae mai ano ki Tara-
nga nei ki te kuti hipi i tae ano ia ki te
Rongopai, i ki he mea tono mai ia na
Ihowa. Kaore nga tangata i whakarongo.
No tona hokinga ki te kainga ka whakaatu
ko te teina ia o Ihu Karaiti, e 9 nga tau i
whakahaputia ai a te Karaiti (he korero
hou tenei) waihoki e 9 ano nga tau i noho-
puku ai ia, a katahi ano ka whakaatu i a
ia ahakoa he aha te mate. .1 tona putanga
ki Opotiki ki Whakatane oho ana te Maori
ka aru i a ia. I whakaaturia e ia hei te
te 25 o nga ra o Hune nei ka tae mai ia
ki Turanga nei a ka haruru ia ki reira ki a
Kingi Eruera VII, a hei reira ka hanga
tetahi whare mona e ^3,000.000 te utu.
I te kitenga o Rua ka hui te tangata ki a
ia ka penei ia ka tutuki ta tona ngakau i
wawata ai, a he tika tana whakaaro he iwi
poauau te Maori. I runga i tenei whakaa-
ro ka takahia e ia nga tapuae o Wereta
ara ka haere ki te whakamatakitaki haere
i a ia ki etahi iwi me te aru ano tona iwi i
muri i a ia, ka haerea ki te Wairoa. Te
taenga ki Waikaremoana, ka whakahoutia
ara ka meinga kia kore e kino a muri ake
nei, no te taenga ki te Wairoa kaore i ma-
naakitia, hoki ana ki Maunga Pohatu.
Kei te taria tona taenga mai ki konei a te
25 o nga ra o Hune ko te pirihimana pea
e haruru ki a ia, ko te whare toru miriona
ko te herehere, ko nga tangata e whaka-
pono ana ki a ia e tuku ki te whare pura-
ngi ki reira noho ai, kia ora ra i te mate
uruta ka tuku ai ki waho.



Ko nga tangata o te Poari Whenua o Ika-
roa ko Mr Kensington (Kehingitana) raro-
hekeretari o te Tari Whenua, ko Tiriti Eteka,
raro-hekeretari mo nga mea Maori, ko Rupuha
Hianga o Porangahau.

HE KUPUWHAKMARAMA.

NGA PIKAUNGA KI PONEKE.

TENA KOE! Tenei etahi pitopito korero
  e tika ana hei panui atu ma ta tatou
pepa. No te wa i tu ai au mo te rohe pooti
o Te Tai Rawhiti i runga i te karanga a te iwi
ka whakaaro au kia hoki ano au ki nga marae
katoa o Te Tai Rawhiti haere ai i mua mai o
te Paremata, a i tuku kupu au ki nga iwi kia
noho marama tera au kei te haere .

Na te nui tonu o nga raruraru ka taka mai
mo waenganui o Aperira nei au timata ai te
haere. Tenei kua takahi mai i Waiapu ma
Tikirau ki Tarakeha. Ka wehea atu i reira
te rohe o Horouta Kotahi te take whanui
kei te whaka haerea e nga hapu mai Tikirau, ki
Tarakeha, ara, ko te whakariterite rawaho i
nga rohe o nga wehewehenga nunui o o ratou
whenua papatipu. Kua rite enei, a kua tu-
kua he tono ki te Timuaki o nga Kairuri
kia hanga he tikanga e taea ngawaritia ai enei
whenua te muri . Kei te ongaonga mai te
whakaaro i te taumaha o te whenua i tenei ma-
hi i te muri otira ki te whakaa.o tera e oti
pai enei whenua e mahia ngawaritia, ina tu-
kua tooputia atu ki te ringa o te Timuaki Kai-
Ruuri . Ko te nui o te whenua e tata ana ki
te 200, 000 eka—he papatipu toitu katahi a-
no ka whakaaetia kia maanu i runga i te muri
i te whakawa. He whenua e pai ana te nuinga
mo nga mahi whakatupu kararehe, he nga

wari nga awa, he pai te takoto o nga whenua, e
anga ana ki te tuaraki.

Kei te kaha te tumanako kia honea enei whe-
nua i nga taumahatanga i rongo ai era atu
wahi o te motu i te mamae. Ko te kaupapa
i whakaae ai nga hapu nei kia ketia o ratou
whenua, ko te ahu whenua kia tau ai nga ta-
ke e marama ai te mahi a nga hapu i o ratou
wahi.

TE WHAKATOHEA ME NAWA.

No nga ra timatanga o Mei nei ka eke mai au
ki tenei waka kia Matatua, tuatahi mai kia te
Whakatohea, tuarua kia Ngatiawa. Tera ano
a ratau na take i whakawhiwhi mai ki au—he
take e pai ana hei hari ki Poneke, ko te nuinga
he take e ahu tonu ana ki nga Kooti Whenua
Maori. Kei Whakatane ka kotia taku tira
e te poroaki a te Pirimia kia tae ki Nepia ki te
muinga mo Te Aute me era atu kareti Maori.
He nui taku pouri mo te tupono o tenei raru-
raru nui, te tae au ki a Tuhoe, te ata tutuki te
whakataki atu i etahi hapu o Ngatiawa, me
nga hapu o Te Arawa i te taha moana. Ha-
ere tika tonu mai i Whakatane ki Rotorua.

He nui.nga take a Ngatiwhakaue raua ko Tu-
hourangi i tuku mai ai, a tenei e whakawaha
nei. Tenei ra kei te haere taimaha i nga ma-
te whanui o nga iwi, i nga mate takitahi. He
matua ra e te iwi ki te whiwhi mai etahi o nga
take. I au tonu e haere ana ki te tirotiro i nga
takiwa kia kite tinana i nga hapu. E toe ana
te haere ko roto o Turanga ahu atu ki te Wa-
ihoa me te upoko o te ika. Tera e whakama-
tau kia tae ki te Wairoa i roto i enei ra.
Heoi ra

Na to hoa

Akarana, Mei 11, 1906

A. T Ngata.


TURANGA I TE IWI MAORI.
KAUTI O WAIAPU.

Ite tau 1901: Tane 1170. wahine
1114; awhekaihe e noho Maori ana.
tane 108, wahine 82; huinga 2474 I 
tau 1906: Tane 1233 wahine 1132;

awhekaihe, tane 143 wahine 103; huinga
2611, ara 137 piki nga i nga tau e rima,
ara, e tata ana ki te 6 i roto i te 100. I te
tau 1901 e 59'6o6 nga hipi a nga Maori i
te Kauti o Waiapu, 1625 nga kau, 7610
nga poaka. I te tau 1906 e 73'43 nga
hipi; 3196 nga kau, 8196 nga poaka
KAUTI O KUKI.

ITE tau 1901, te tokomaha o nga
Maori hui atu ki nga awhekaihe 1803,
tane 692, wahine 713; awhekaihe tane 77
wahine 51 I te tau 1906, tane 965. wahi-
ne 704; awhekaihe tane 54 wahine 36
hui katoa 4750, ara, e 44 hekenga i roto
i nga tau e 5. I te tau 1901, ko te nui o
nga hipi a nga tangata o te Kauti o Kuki
18, 090, i te tau 1906, 15, 385 ara, 2705 te
hekenga.

 

E 90,000 eka o Whanganui e hokona ana
ki te Kawanatanga i runga i ta te Kawana-
tanga wariu.—Na Timi Kara i tono kia ho-
kona.

TE PIPIWHARAUROA

KOTAHITANGA O TE AUTE.
NGA MOTINI I WHAKAAETIA.

1. Na Terei Ngatai i motini, na A. Ta
Ngata i tautoko:

Ko te mahara a tenei Hui kua tae tenei ki
te wa tika hai whakawhanuitanga i te kupapaa
o tenei Kotahitanga, kia uru mai ai ki rito
nga tikanga topu katoa e tika ana, e kaha
ana ki te mahi i nga tikanga katoa e tipu ai
te ora mo te iwi Maori, a i runga i tenei hua^
rahi e tika ana kia whakaturia tetahi komiti
hei hanga i tetahi kaupapa hou, a ko nga. me-
ma mo taua komiti ko Revs. Chatterton,
Bennett, Te Tatana, Tomoana ko Ngata.

Menemana (i) (A kia whaimana ratau ki
te apiti atu i etahi ingoa mo tenei komiti) a
me takoto mai ta ratou ripoata ki te aroaro o
tenei hui i te 2 o nga haora i te Taite te 28 o
Tihema 1905.

2. Na te Tatana i motini na Tereni Ngatai
i tautoko:

He motini na te Honore na te Hekeretari
o te Kotahitanga, me whakatu tetahi komiti
ko nga mema ko Tiatetene, Peneti, Ngata
M.H.R., Paraire Tomoana, Ngatai me te
Kaimotini, hei ripoata mo runga i te ahuata-
nga o te PIPIWHARAUROA, a he mea hei whi-
riwhiringa ma ratou enei:

(1) Kei te pai ranei ki nga tangata te PIPI,
Kaore ranei. Mehemea Kaore, he aha i
kore ai?

(2) E hapai ana ranei te PIPI i nga tikanga a
Kotahitanga koia nei hoki te mangai o
tenei Kotahitanga.

(3) Me aha he tikanga hei mahinga ma ta-
tou hei hiki ake i tenei pepa i roto i nga
whakaaro o te iwi.

Ko te ripoata me tuku e tenei komiti ki
tenei huihuinga.

(3) Na Pohau Erihana i motini, na Rongo
i tautoko:

Kia tonoa ki te Kawanatanga kia whiri-  

whiria he wahine kia mohio ki te tiaki turoro,
kia wehewehea ki nga waahi katoa hei wha-
kaako i nga wahine ki nga mahi taka kai ma
nga tamariki, tiaki hoki i nga turoro, hei ako
hoki ki te tiaki kainga me era atu tikanga e
pa ana ki te o ranga o te tinana.

4. Na Tiatetene i motini, na A. T Ngata i
tautoko:

I runga i te whakaaro nui o te tangata
Maori o naianei ki te whakakore i nga hanga

whare tawhito a te Maori, a ki te hanga
whare i runga i nga tikanga hou, a i runga i
i te waihanga hou o te whare o naianei kaore
e kitea ana nga atahuatanga o nga whare
tawhito; kaati e mea ana tenei hui me wha-
katu tetahi komiti i tetahi waihanga o tenei
hanga o te whare e iti ai te utu e rite ai nga
whakaaro o enei takiwa, a e mau ai te atahua-
tanga o tenei hanga whare. Ko taua komiti
ko A. T Ngata, M.H.R Dr. Pomare, Ha-
matana me F. deClere (he tangata no
Poneke, mehemea ia e whakaae) a me whai-
mana ratou ki te apiti mai ano i etahi atu, a
ma A. '£. Ngata e karanga tenei hui.

Hei te takiwa e kitea ai e tenei komiti te
waihanga mo taua ahua whare, me whakaatu
e ratou kia marama ki nga Maori.

5. Na F.C.Long i motini, na Wepiha ha i
tautoko: Ko te motini kua pahitia nei mo te
whakamaori i etahi o nga pukapuka a te pa-
keha, kia tukua atu ki te komiti o TE PIPIWHA-
RAUROA.

6. Na A. T Ngata i motini, na Wi Paraire
i tautoko:»

He tino mea nui kia tika te tu ate Kaupapa
o tenei Kotahitanga; i runga i te mea kei te
ahua o taua tuunga inaianei e kitea ai ona
painga a enei ra e haere mai nei, na reira e
whaikupu atu ana te Kotahitanga ki te komiti
i whiriwhiria e tenei huinga o te Kotahitanga
kia whakarapopototia nga mahi a taua komiti,
a kia tukua ki te perehi nga mahi a te Kota-
hitanga hei tirohanga iho ma te Ropu a tera
tuunga o te Hui.

7. Na A. T Ngata i motini, na Wi Paraire
i tautoko;

Kia whakahaua te Hekeretari e tenei hui kia
tonoa atu te Minita mo nga Maori kia whakau-
rua nga waiata Maori ki roto i nga mihini
whakatangitangi, me etahi kaupapa whaiko

rero a taua a te Maori. Ko nga moni mo
tenei mea, me puta mai i roto i te moni kua
whakatahia e te Kawanatanga hei whakatutu-
ki i nga mea mo te taha ki te iwi Maori.

8 Na A. T Ngata i motini, na; Ngatai i
tautoko:

Ko nga motini mo te tuunga o te Hui topu
o te Kotahitanga me waiho ma te komiti Tu-
muaki e whiriwhiri mai te waahi hei tuunga.

9. Na te Tatana i motini, na Peneti i tau-
toko:

E kaha ana te whakaaro o tenei hui, he
mea tika kia whakawhiwhia te Iwi Maori ki
te mana pooti mo te turaki mo te whakapu-
mau ranei i nga raihana hokohoko waipiro.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

10. Na Pine i motini, na Te Wheoro tau-
toko:

He tono atu ki tenei Kotahitanga kia ata
tirotirohia nga wahi e rawaka ana nga tama

riki o Te Aute, a kia whakaturia ai ki aua
wahi he wahanga ropu mo tenei Kotahitanga.

11. Na Anaha Te Rahui i motini, na Piri-
ka Miroi i tautoko:

E motini ana ahau ki tenei hui o te Kota-
hitanga kia whakaturia tetahi kura mo nga
mahi e kiia nei tona ingoa he mahi whakairo-
a-ringa, hei whakaako i nga tamariki Maori i
runga i te ngakau wehi kei ngaro tenei tao-
nga nui a o tatou tipuna, me te mahi whatu
kakahu Maori me ona whakairo.

12. Na Peneti i motini, na Piraka i tautoko:

Kia tukua te mana o te kura whakairo ki
raro i nga whakahaere o to tatou Kotahitanga,
engari me tono ki te Kawanatanga kia awhi-
natia taua kura.

13. Na Tiatene i motini, na Peneti i tauto-
ko:

Ki te whakaaro a tenei Kotahitanga, ko te
hurahi e puta mai ai he tika mo te Iwi Maori
kei a runga o te ahua o ta ratou mahi i o ma-
tou whenua. He take nui rawa tenei hei
tirotirohanga ma tatou, na e whakaaro ana
tenei hui kua tae inaianei te taima hei wha-
katunga i tetahi kura hou hei ako i te Iwi
Maori ki te Mahi paamu, penei i te whakato
rakau me era atu mea o tenei ahua.

14. Na Te Tatana i motini, na Peneti i
tautoko:

Kia whakatakotoria nga mate o nga Maori
o Rotorua mo te taha o nga kai, ara o te ora
e puta mai ana i te Moana o Rotorua ki mua
i te hunga e tika ana hei whakatakoto. Ma
te Hekeretari o tenei huihuinga e whakapuaki
atu tenei motini, a mana ano e whakamarama
enei mate ki nga tangata kei a ratou nei te
mana me nga whakahaere hoki o te Moana o
Rotorua.

15. Na Tiatene i motini, na Honore W
Wainohu i tautoko:

I runga i te mea kua kitea te kaha te piki
haere o te mahi petipeti i roto i te Iwi Maori,
i runga i te whakamanatanga a te Ture i te
Totaraihe (Totalisator) na reira ko te tino
whakaaro o tenei hui kia whakakorea atu te

Totareihe.

16. Na F. A. Peneti i motini, na Taekata i
tautoko:

Notemea e tuturu ana te whakaaro o tenei
Kotahitanga ko te kaupapa e tupu tika ai nga

whakahaere mo te ora o te Iwi Maori ko te
kaupapa o te whakapono, na he whakahau
tenei na te Kotahitanga kia rapua nga huarahi
e kitea ai nga tangata matau, kaha ki nga mahi
a-wairua, hohonu te whakapono, hei minita:

tangata e mohio ana ki te ahua o nga mate e
pa mai nei ki te Iwi Maori, mohio hoki ki nga
huarahi e taea ai te arai atu aua mate. E
pouri ana tenei hui mo nga rongo ahua ngoi-
kore o nga whakahaere a te Hahi i etahi taki-
wa, a he whakahau tenei ki nga minita ki nga
whakaminenga kia whakaputaina te ngakau
kaha ki te inoi ki te Atua, me te mahi uaua
ano hoki kia kahore ai enei mate i aua takiwa.



HOKINGA KI TE WA KAINGA.

Ki TE PIPIWHARAUROA.

KI nga hoa i nga wahi mamao katahi ano
au ka whakaatu kia tika ai te rere
mai o a koutou reta aroha ki au no te mea kai
te ahu ke ki taku kainga i noho ai i enei tau
maha ka mahue ake nei. No Hanuere 3
1906, ka u au me toku hunuku ki Turanga
(Gisborne), he hoki mai tenei ki te kainga i
whanau ai i whakatipuria ai. No te tau 1893
ka tae au ki Waikato, a no te 1906 ka tae
mai i te hiahia o te pihopa o Waiapu kia hoki
mai au. I hoki mai au i runga i nga poropo-
roaki maha a toku iwi aroha a Waikato. He
nui nga roimata i ringitia, o ratau o matau
hoki, a e mau tonu nei te aroha kia mohio
mai hoki ko nga tohu aroha a nga taha e 2
nui atu ara, pakeha, maora. I kite au ki te
kaha o te aroha o nga pakeha o Waikato he
aroha karaitiana ara he aroha tinihanga kore.
He tino taonga Maori nga tohu aroha a oku
rangatira  o Waikato ki au. Ko te whare i
panuitia e au ki te Pipi i au e noho ana i
Waikato he toko maha nga tangata i tuku
moni ake. Waiho atu e au ka oti te whare
hui he mea hanga ki aua moni, na te mate o
nga kai i te mate taewa nei i kore ai e kawaia
i tenei. Raumati ka mahue ake nei e whatekau
pauna £40, kai te peeke hei kaupapa mo te
pereti kohi moni mo te whare karakia ki te
Paina ina tomokia te whare Maori. Tera
ano e panuitia.

Heoi,
Ma te Atua a Waikato e manaaki tae mai

ki konei.

Na NIKORA TAUTAU.

TE PIPIWHARAUROA

HINOTA KI TE KAHA.

KO etahi enei o nga motini i whakaaetia i
te hui o te Hahi i tu ki Te Kaha i a
Pepuere 19, i 1906

I whakaaria e Rameka Haumia Minita, i
tautokona e Ratema Te Awekotuku Minita.

 He kupu na tenei Hui, kia kaha nga tanga-
ta ki te hanga Wharekarakia mo nga wahi e
hapa ana o te Atirikonatanga o Tauranga, kia
awhina katoa atu nga wahi o tenei Atirikona-
tanga." I whakaaria e Wiremu Wirepa, i ta-
utokona e Ratema Te Awekotuku Minita.

"E tono ana tenei Hui ki te Pihopa, kia tu-
huna atu he kupu ki te Kawanatanga, kia kaua
e tangohia i raro i te mana o te Ture Purotu
(Scenery Preservation Act) nga wahi e mo-
hiotia ana he Urupa Maori. A e whakaatu ana
tenei Hui, e toru nga urupa kei te takiwa o
Maungaroa tae atu ki Pahaoa, a e hiahia ana
kia kaua rawa enei wahi e tangohia i raro i te
mana o taua Ture Purotu." I whakaaria e
Ratema Te Awekotuku Minita, i tautokona e
Wiremu Kingi.  Kia tukua e te Tumuaki te
tono ki te Hekeretari, mo nga Ture kia wha-
kamana mai te Tekiona 460, te Ture Whaka-
tikatika Hokohoko WaipiroLicensing Acts
Amendment 1904) ki te takiwa o te Kaunihera
o Mataatua; i te mea he nui nga raruraru e ki-
tea ana ki era takiwa, i te kino o te whakahaere
i taua wai." I whakaaria e Tipene Tukitera-
ngi, i tautokona e Hemi te Kani.  He motini
tenei ki te Pihopa na tenei Hui o te Hahi Ma

ori kia whakamohio he Minita motuhake ki nga
takiwa o Te Whakatohea." I whakaaria
Pererika Peneti, Minita, i tautokona e Wire-
mu Kingi. " E motini ana kia whakahaerea
e tenei Hinota he tikanga whakakaha i nga
whakahaere o te whakapono i nga wahi e ahua
mate ana, ara kia whakaritea te wa me te ka-
inga hei huihuinga mo nga Minita e whaka

ritea ana hei whakahaere Mihana (Mission).

I whakaaria e Hakaraia Pahewa, Minita, i
tautokona e Wiremu Kingi.  He motini atu
ki te Tiamana o tenei Hui kia tu tonu, ia tau,
ia taunga Hui o te Hahi Maori, kia mama ai
te huri haere ". I whakaaria e Wiremu Ki nga
i tautokona e Hakaraia Pahewa. Minita. He
motini atu tenei naku ki tenei Hui mo te Hi-
nota a tenei tau e haere mai nei kia tu ki Roto-
rua. I whakaaria e Wiremu Kingi, i tautoko-
na e Pererika Peneti, Minita.  He motini
tenei naku kia rongo mai nga mema honore o
roto i tenei huinga kia whaka haerea he tikanga
e taea ai te whakaneke te oranga mo nga Mi-
nita Maori." I whakaaria e Pererika Peneti,
i tautokona e Hakaraia Pahewa, Minita. No

te mea kei te perehitia i tenei wa te Himene
Maori, he tono atu tenei ki te Pihopa mehe-
mea ka taea te whakanohonoho o nga roto wha-
kaatu i nga wahi e kaha te reo. i nga wahi e
ngawari te reo i te taha o nga himene, ara nga
expression marks. I whakaaria e Pererika
Peneti, Minita, kia puta he ku pu whakamahara-
tanga ma tenei hui ki te pai o nga rangi Maori
mo etahi o nga himene, kia kaua e tukua rawa-
ha nga rangi Maori kia ngaro, engari me wha-
kahaere tahi nga rangi Maori, me nga rangi pa-
keha. I whakaaria e Pererika Peneti, Minita
i tautokona e Rameka Haumia Minita: Kia
kimihia e tenei Hui he tikanga e taea ai te pe-
rehi he pepa ma te Hahi Maori hei kawe mai
i nga korero o ia wahi o ia wahi i tena marama
i tena marama, hei whakamarama hoki i nga
kupu Karaipiture, me nga tikanga hoki o to
tatou whakapono.



TAUTOHE TIMA.

KO nga kamupene tima e hari ana i
nga kai o Niu Tireni ki Ranana
kua whakakotahi he kino no ratou ki teta-
hi kamupene ano e hari ana i nga kai o
Niu Tireni ki te Hauauru o Ingarangi ora
ki Riwapuuru me Manatihita. I te mo-
hiotanga o tenei kamupene kei te hiahia
era kamupene ki te whawhai ki a ia ka
tukua te utu mo te pahihi mo te taonga ra-
nei. Ko te utu inaianei kei te £3° ka piki ki
te £100 ki Ingarangi, otira kua tukua e te-
nei kamupene, mo te ihu ki Ranana e £12,
mo te kei £25. Ka ngawari noa te tae ki
Ingarangi i enei ra. He take ano tenei e
mama ai te haere o te hunga e mea ana ki
te kawe i te pitihana ki te Kingi.



PITOPITO KORERO.

He nui to matou pouri i te putanga mai o
te rongo kua mate a Ru Reweti ki te takiwa
o Ngapuhi. Ko Ru Reweti te tane a Wiki-
toria Taitoko o Whanganui i hinga ia i a
Hone Heke i tera tau mo te turanga mema
mo 'Tai Tokerau  - I tautoko a Ru i te Kota-
hitanga o Te Aute, na raua ko tona hoa ka tu
tetahi hui nui a taua Kotahitanga ki Putiki.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

KUA TAUAKI TE KUPU MANGERE.

Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

TENA KOE komako te Puke-ki-Hikura-
ngi nga nga reo kaha ki te kawe whakaaro
ki nga wahi katoa o nga motu e rua nei ara, o
Aotearoa me te Waipounamu. E hoa panui-
tia atu taku kaupapa i whakatakoto ai hei ti-
tiro iho manga tangata mohio o nga iwi e rua
e noho nei i Niu Tireni ara mo te kupu taunu
a o tatou hoa Pakeha kua tauaki nei ki runga
ki te iwi Maori ara, he mangere te Maori ki te
mahi ahu whenua. Heoi ra e te Etita na tana
kupu i whakawhanau mai te Ture Hoko Whe-
nua o te tau 1905 hei tango i nga paanga o te
hunga whai take ki roto ki nga Poraka nunui
e toe nei ki te iwi Maori, kia taea ai te tango
atu aua Poraka nunui hei whakahaere ma ra

tou a i te mea kua tapahia te Ture Kaunihera
Whenua i te tau 1900 i raro i o tatou waewae
a ka marama ki a tatou koia nei anake nga hua
o te ture nei he hiahia ki o tatou whenua a ka
waiho nei hei kupu taunu ma nga Pakeha ma-
nuhiri nei kia tatou.

Taku karo mo iaua kupu  Mangere"

1. Ko nga Maori o mua he tino iwi ahu whe-
nua a na to ratou werawera na to ratou
kaha ki te ahu whenua i tupu nui ai te iwi
Maori. Tae mai to koutou tupuna a Ka-
pene Kuki i tona manuhiritanga ki tenei
motu e toitu tonu ana te ora me te ahu
whenua o te iwi Maori i to ratou motu
ataahua.

2. I te mea kua mate te nuinga o nga Ma

ori o Niu Tireni a kua piki mai te maha
o te iwi Pakeha ki Niu Tireni, a ka hanga
nei e aua manuhiri nga ture manamana
hei ture ki tenei motu; a na aua hanganga
i arai nga hiahia o te iwi whai paanga ki
te mahi ahu whenua.

3. Na aua hanganga ture i here nga tini
whenua o te Maori kia kaua e wehewehea
ki ia tangata ki ia whanau ranei, a kia ka-
ua e tukua kia riihitia kia hokona ki te ka-
toa engari ki te Kawanatanga anake mo
te utu iti rawa kaore nei i haere i te hiahia
o te Tiriti o Waitangi.

4 I te mea kaore aua ture i whakaae kia
wehewehea te whenua ki ia tangata ki ia
whanau, me pehea ianei Pakeha ma me
to tatou Kawanatanga kua takapoua nei
te kaha o te iwi Maori raro ki te ringa-
ringa kaha o te ture a ka waiho nei e ko-
utou hei taunu ma koutou?

5 E hoa ma he iwi tino matau te Maori ki
nga mahi tinana me te ahu whenua, ina
hoki kua nohoia e ratou nga nohoanga
teitei o te Iwi Pakeha, ora, nohoanga
kai"whakawa, pirihimanatanga, hahata-
nga, maihitanga, kapene hoia, kapene ka-
ipuke, parakimete, roiatanga, takutatanga
minita karakia, me era atu mahi. Ko e-
nei mea haora i araia e te ture no reira i
taea ai enei huarahi e te iwi Maori te
whakatutuki.

6. Te ture mutunga he muri i i te whenua
ara, he hoko i nga whai taketanga o nga
Maori ahakoa haora te hunga whaipainga
e whakaae. Ka kiia e taua ture kua wha-
kaae nga Maori no reira ko te raupatu
whakamutunga tenei mo nga whenua o
te tai Hauru, no reira: e o matou hoa Pa-
keha na to koutou watea i enei here i ta-
unu ai koutou.

7. I te mea kua whakatuwheratia e te Kawa-
natanga ana tari tuku moni kia koutou
ara ki te iwi Pakeha no reira ka whai pa-
kiaka hei whakaputa i to koutou kaha ki
te ahu whenua a kaore nei aua ture tuku
moni e whakatuwheratia ki te iwi Maori, e

ngari e tuhera ana i nga ngutu anake o
te Pirimia me te Honore Timi Kara.

Koia ra tenei nga tatunga iho o nga tini to-
hutohu a to ratou Pirimia me to tatou Minita
e whakatakoto nei ki nga hui o te motu nei.

Na to koutou hoa

Na Momo Raiona.
Hiruharama
Mei 5 1906.



Nama 100.

HEI Akuhata nei eke ainga nama o Te
PIPIWHARAUROA ki te 100, ara hei Aku-
hata te Tiupiri o ta tatou mokai. Ko te Nama
I no Maehe 1898. Hei te Nama 100 matou a-
ta whakataki ai i nga rorero o Te PIPIWHARAUROA
ROA, o tona timatanga mai tae noa mai ki tenei
ra, ona he, ona mate; ona tika, ona kaha; ko ta
matou kupu ia inaianei he tono ki te iwi Ma

ori katoa kia tautoko i ta tatou mea, kia tuku
mai i a ratou oranga mo ta ratou manu, ara,
nga tangata katoa kua tukua atu nei ki a ta-
tou. Meinga enei marama e wha hei tirotiro-
hanga i nga mea katoa e tu he ana i waenga-
nui i a koutou i a matou. Kia ora e te iwi. Kui,
Kui, Whiti, WHITIORA

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ㄀　⼀ⴀ 䠀攀洀椀 䠀甀愀琀愀 吀⸀ 䠀愀氀戀攀爀琀Ⰰ✀䌀㬀 倀⸀ 䐀愀瘀椀攀猀Ⰰ 䐀愀瘀椀搀 ഀ䨀漀渀攀猀Ⰰ 䴀爀猀⸀ 䈀愀猀椀氀 吀愀礀氀漀爀Ⰰ 䨀⸀ 一⸀ 圀椀氀氀椀愀洀猀Ⰰ 䴀椀猀猀 䬀⸀ ഀ圀椀氀氀椀愀洀猀Ⰰ 䴀椀猀猀 䈀攀愀琀琀椀攀Ⰰ 䜀⸀✀ 匀琀愀椀渀琀漀渀Ⰰ 圀椀 䠀漀甀欀愀洀愀甀㬀ഀഀ㜀⼀㘀 䴀攀爀攀愀渀愀 䬀椀椀眀栀椀Ⰰ 䴀椀猀猀 䬀攀椀琀栀⸀ 䄀爀愀渀椀 䬀甀渀愀椀琀椀㬀ഀഀ㔀⼀ⴀ 䴀爀⸀ 圀⸀ 吀⸀ 倀爀攀渀琀椀挀攀Ⰰ 吀攀 䠀愀琀愀 䬀椀眀愀爀愀⸀ 刀攀瘀⸀ 䔀 琀攀 ഀ一最愀爀愀Ⰰ✀吀攀 刀愀渀最椀洀愀爀椀攀Ⰰ 䴀愀瀀攀爀攀 䬀椀渀最椀Ⰰഀഀ䠀⸀圀⸀圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀 ഀ