TePipiwharauroa,

He Kupu Whakamarama.

NAMA 96.

MAEHE 1906.

NGA KUPU A TIMI KARA.

KI ta te pakeha whakaaro kahore e
tika nga tangata whakahaere o te
Hahi kia uru ki nga mahi ngangare o te
Paremete, ara ki nga tikanga o nga ture e
whakaotia ana ki te Paremete. A tenei
pea etahi tangata kei te whakahe ki te ka-
ha rawa o Te Pipiwharauroa ki te whaka-
he i te Ture Whakanohonoho Whenua
Maori, ki te karanga ki te iwi kia whaka-
kotahi, kia hoea nga waka ki Ingarangi ki
te kawe i te kupu ki te Kingi kua takata-
kahia e te Kawanatanga o enei moutere te
Tiriti tapu a tona hakui i hanga ai ki wae-
nganui i a raua ko te Maori. E whakaae
ana matou he he te UTU o nga minita ki
etahi mahi o te Paremete ara ki te whaka^
haere pooti me etahi atu huarahi otira ki
te kite atu nga minita he mate mo to ra

tou iwi kei tetahi ture he mea tika kia puaki
o ratou reo ki te whakahe i taua ture. Na
wai ia nei te whakahaerenga kia tuku te
Iwi Maori ki raro i te maru o te Kuini, a
kia hanga kawenata ratou ki taua kuini?
Ehara ia nei i te Hahi? A kia kaua ia
nei taua hahi e whai kupu ina kite i taua
kawenata e tukitukia ana e te pakeha apo
whenua?  

I kaha ta matou whakahe i tenei ture
me ta matou whakatupato i te Iwi Maori
he mohio no matou he mate mo te Maori
kei roto i tenei ture. He pai ki te pai, ki
te tau noa to matou wehi, otira ki te mate
te Maori i tenei ture ko te tino matenga te-
nei o te Maori, engari ra e ora ano i te ao,
e ora taurekareka.

I te whai-korero a Tima Kara i Poneke
i mea ia kia tupato te Kawanatanga.

I tetahi hakari a nga pakeha o Poneke,
ka puta i a Timi Kara etahi kupu mo nga
whenua maori. I mea ia, "Kua tae mai te
wa hei riihitanga hei whakamahinga i nga
whenua maori engari kaua hoki e takahia
te Tiriti o Waitangi. I mea ano ia he
mea tenei hei whakaarohanga ma nga ta-
ngata katoa e hiahia ana kia tupu tenei
koroni, ara kia whakanohia nga whenua
Maori. I runga pea i te kaika o te
ngakau kia wawe nga whenua Maori
te whakanohia kaua te tangata e
wareware ki nga Maori, engari me whai
kia noho pai nga iwi e rua, kia kotahi te
whakaaro. E kore e pakeke rawa te wha-
katakoto ture e taea ai tenei mea, a e oti
ai i runga i te pai ki nga taha e rua. Ka

hore he he o te tango i runga i nga tika-
nga ano e tangohia nei nga whenua pake-
ha, kaua e whakarereketia he ture mo te
pakeha mo te Maori. I muri iho i te
Minita Maori ka tu ko te Hon. T K
MacDonald i mea ia e ata whakahaerea e
e te Paremete nga whenua maori, otira he
mea kino rawa te takoto kau o te 8^ miri-
ona eka, he kino ki te Maori he tino kino
rawa ki te Koroti. 

E whakapai ana matou ki te nuinga o
nga kupu a Timi Kara, e hari ana hoki
matou ka taria hikitanga i te Tiriti
o Waitangi, i whakaaro hoki matou
kua kore he whakaaro o Timi Kara
ki te Tiriti o Waitangi, i puta hoki tana
kupu i te whare i tera tau kua mutu te ma-;

na o taua Tiriti. Kia mate te Iwi Maori

TE PIPIWHARAUROA

kia mate ki raro i te Tiriti o Waitangi, e
mea nei te rarangi tuarua kei te Maori ano
te tikanga mo o ratou whenua. Ehara ia
nei i te takahi i te Tiriti o Waitangi
te tango o te Kawanatanga mana e wha-
kahaere nga whenua maori i te mea ka

hore i tukua e nga Maori.

Ko nga kupu ia a Timi Kara mo te tango i
nga whenua maori a matou e whakahe ana.
Ahakoa tangohia nga whenua maori i runga i
nga tikanga e tangohia nei nga whenua pakeha
kahore tonu ano e tika. Ki te tangohia te
whenua o te pakeha e 20, 000 eka i te £5 mo
te eka, ka whiwhi taua pakeha ki tea: 00, 000,
ka ora ia i te mea kotahi ano ia, a i tona mo-
hio ka taea e ia tenei £100, 000 te mea kia tupu
ki te £1, 000, 000, i nga tau ruarua noa, kahore
he mate mo tenei pakeha. Tena kite mea no
nga Maori e 500 tenei 20, 000, ara e 40 eka ano
mo te tangata kotahi, a ki te hokona te whe-
nua mo te £5 mo te eka, e £250 ma te tan-
gata kotahi. E ora ranei te tangata me tana
whanau i te £250? Ki te waiho tenei moni
ki te Maori ano e kore e pau te tau kua pau
katoa, ka noho kore whenua tenei tangata, he
pai ke atu te 40 eka i te £250 ki te Maori.
Otira e ki a Timi Kara ka tukua taua moni
ki te kaitiaki o te katoa mana e tiaki, ko te
moni whangai e puta ki te Maori. E £8 pea
te moni hua o te £250 a e ora ranei te tanga-
ta i te £8 i te tau? Ko te hea te mea pai ko
te mahi ranei o te Maori i runga i te 40 eka,
ko tona noho mangere noa ranei i runga i
tana tatari ki tana £8? Ko nga tangata
whaiwhakaaro e kite ana hei mate nui mo te
Maori ina tangohia ona whenua. Ki te
tangohia te whenua o te pakeha e kore
ia e mate i te maha o nga huarahi mahi e
tuwhera ana ki a ia, tena ko te Maori ko te
ahuwhenua anake te mea e mohio ana i a ia
ehara hoki i te mahi na ona tupuna te paraki-
mete, te kamura me era atu mahi huhua a te
pakeha. Waiho atu i te pakeha ana mahi,
waiho i te Maori ona whenua, kaua ia e mina-
mina noa ki nga whenua o te Maori. Ki te
whakaritea nga tikanga e tangohia ai nga
whenua Maori ki nga tikanga e tangohia nei
nga whenua pakeha, e kore rawa e tika kia
tangohia nga whenua maori i te mea ka rohe-
rohea he iti noa te wahi mo te Maori ko-
tahi, ara kahore he mana o te Kawanatanga
ki te muru i te 20, 000 o nga Maori e 500 no
mea ki te wawahia taua whenua ka kitea e
250 ano eka mo te Maori kotahi. Kei hea ra
te Maori kotahi kei Niu Tireni e 20, 000 eka
nona anake?

Heoi ano te tikanga pai, ko nga whenua
kahore e taea e te Maori te mahi me tuku era

ki te nihi ara ko nga whenua e kiia nei e te
ture ko nga "toenga." Kahore a Timi Kara i
pai ki te kupu nei ki nga "toenga," ko tona
hiahia kia horapa tonu te haere. He hoa a
Timi Kara no te Iwi Maori, engari he hoa
me titiro tonu. E tino whakaae ana matou
ki nga kupu a Raniera Erihana e mea nei,
mehemea ko te whakanohonoho i nga whenua
Maori te tino hiahia o te Kawanatanga he aha
te waiho ai i te nihi anake, he aha hoki i
whakaurua ai te hoko? E te iwi, kia mataa

ra, kei parangia koutou e te moe, ka patua
tatou e te hoa riri, e te pakeha e takare mai
nei ki o tatou toenga whenua.

NGA WHENUA MAORI.

ITE whai-korero a te Pirimia ki nga pake-
ha o Te Aroha, i puaki i a ia enei kupu,
"Me whakatuwhera nga whenua Maori Ki
tana whakaaro e kore e taka tana kupu ki te
Paremete, ara, hei te tunga o te Paremete a
tenei tau e eke ki te 500, 000 eka whenua
maori e whakanohoia.  I puaki tana kupu ki
nga tangata i Waimarama ko te hiahia ki nga
toenga whenua o te Maori ara ki nga whenua
kahore e taea e ratou te mahi, e rite ana ki te
tai e pari mai ana. E kore rawa e taea te
whakahoki atu. Heoi ano te mea nui ko te
hanga i tetahi ture hei whakawhiwhi i nga
Maori kore whenua, a ko te titiro hoki e tika
ana te nihi a te Maori i o ratou whenua. Kei
te pai te haere a te Kawanatanga, e mea ana
ia tera e hokona etahi wahi o nga whenua
maori hei nohoanga mo nga pakeha, engari
hoki me whakanoho ano te Maori ki runga i
o ratou whenua. He ui na tona ngakau he
aha ra i heke ai te mahi ahuwhenua a te
Maori, a ki tona whakaaro no te pakeha te
tino he. He iwi ahuwhenua te Maori i mua a
e mea ana ia ka penei ano ratou a enei ra e
tu mai nei."

I tae a Te Hetana ki Waimarama ki te
marenatanga o Taina Mihikore Karauria
raua ko Tu te Teira, he tamariki rangatira no
Heretaunga. Ko te Mihikore na te tungaane
o Airini na Iraia ko Tu na Te Tera Tiakitai.
He marena tino nui tenei.

HE PANUI.

KEI a matou etahi Katikihama he akoranga roa
te Tamariki me Nga Inoi mo nga Ratapu

Ke te whakaaturia i tetahi minita ana e hiahia ana
hei noatia atu.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

WHAIKORERO A APIRANA NGATA.

WAIOMATATINI, WAIAPU.

HANUERE 12, 1906.

KI TE ROPU AHUWHENUA O NGATI-POROU.
E Tama ma! e Hine ma! Tena koutou.

TENA koutou i te tau hou, i te tikanga
hou kua whakawhiwhia mai nei kia
tatou i tenei wa, i te mea kua whakahaua
au e koutou me nga iwi o te Tai-Rawhiti
hei mangai mo koutou, mo ratou hoki ki roto
i te Paremata.

 E mihi ana au ki te hohoro o ta koutou
manaaki i tenei whakaaro kia whakahuihuitia
tatau nga taitamariki o Ngati-Porou me o
tatau kaumatua i roto i tenei rohe i Tawhiti
ki Patangata ki te kimi, ki te uiui, ki te wha-
kahaere topu i etahi tikanga e puta ai he pai-
nga ki to tatau iwi, ki o tatau toenga whenua
hoki. Ma kona hoki ka pakari ai nga mahi,
kamarama ai hoki au ki nga taunga iho mo
nga whakaaro ina tae atu ki te Paremata, ka
mohio ai au ki o koutou hiahia, ka kaha ai
hoki ki te kimi i nga huarahi e puta ai aua
hiahia.

Otira ko te tino kaupapa o tenei whakato-
putanga ia tatau ko te take i whakahaerea e
au i roto i nga ra i whakahaerea ai te pooti,
ara tona ingoa poto ko

TE AHUWHENUA.

I te mea kua manaakitia tena take e te
Tairawhiti, ka tae tenei ki te wa hei whaka-
whanuitanga mo nga korero mo nga whaka-
marama, mo nga whakatakitakinga o nga
peka maha o tenei take. Ko te wahi tena o
ta tatau take kua whiua mai ki runga ki au;

a e koa ana au i roto i te tau hou ki te wha-
katakoto atu i oku whakaaro ki mua i to kou-
tou hui, a ki te tautahitanga hei roto i toku
ake rohe au timata ai te whakatakoto. Ko
taku tono kia whakaurua atu tenei pukapuka
aku ki roto nga take hei whakahaerenga ma
to koutou ropu.

ME KARO TENEI TAUNU, "HE
MANGERE TE MAORI."

1 te mea kua eke nui ki runga i te iwi
Maori tenei kupu taunu, "he mangere," ko te
mahi tuatahi tonu ma to koutou ropu, me era
atu ropu e whakaturia i roto i te rohe pooti o
te Tai-Rawhiti a muri ake nei i runga i te

kaupapa penei i ta koutou, he karo i tenei ku-
pu taunu. Ko etahi huarahi e taea ai te karo
ki taku whakaaro koia enei:—

(a). Me whakamarama e koutou te ahua o
te Maori i mua atu i nga wa hoko whe-
nua, he iwi ahuwhenua, me nga mahi
i taea e te Maori i era ra-nga mahi
witi, whakatupu poaka, hoko kaipuke
me era atu mahi.

(6). Me whakamarama nga huarahi i taka
ai te Maori ki te he i runga i nga hoko
whenua, i nga nihi whenua, ka waiho
ko nga hua o ena mahi hei oranga mo
te tangata Maori, ka whakamanawa
ki tena oranga, he oranga ngawari hoki,
ka ngoikore ki nga mahi tinana.

(o) Me whakamarama nga araitanga, nga
whakararurarutanga a nga tute maha
a te Paremata, i hemanawa ai te iwi
Maori, i kore ai e taea e nga mea e
hiahia ana te whakapai o ratou whe-
nua.

(a). Me whakawhaiti nga maramatanga ka-
toa e takoto nei o nga mahi ahuwhenua
o to koutou rohe?—

1. Te timatanga me te whakahaerenga a
tae mai ki tenei wa o nga mahi hipi a
Ngati-Porou; te kaute o nga hipi, me
era atu kararehe a te Maori i tenei wa,
te wariu o nga whakapainga kei runga
i aua whenua, nga eka kua pai.

2. Nga mahi a te uaua o te Maori ki nga
whenua e nohia mai nei e nga pakeha.

(e). Hei muri i tena ka whakatakoto maro
ai i te kupu e hiahia ana koutou kia ta-
huri nui ki nga mahi whenua, ki nga
mahi-a-ringa  e tono ana koutou kia
awhinatia tenei whakaaro o koutou e
te Kawanatanga, e te iwi pakeha, e
te iwi Maori

(/). Ko nga kaupapa e takoto ia koutou
he mea tika kia tukua ki nga nupepa
pakeha o te Koroni, kia whakarongo
tauhou mai te iwi pakeha ki tenei taha
hoki o nga korero whenua Maori kia
manaakitia e nga nupepa, a kia riro ko
ratau tonu hei awhina i o koutou wha-
kaaro whakatipu hou.

(g). Ko te whakaupoko tonu tenei mo te-
tahi pitihana nui ki te Paremata a
tenei tau ko nga whakamarama e taea
ai te karo tenei kupu te mangere ki
raro i te iwi Maori.

TE PIPIWHARAUROA

II—NGA MARAMATANGA MO NGA
WHENUA O TAWHITI KI PATA-
NGATA.

Ka mutu tena ka hoki mai tenei te titiro,
ka whaiti ki nga whenua kei o koutou aroaro,
ara, ki nga whenua o to koutou rohe tuturu i-
Tawhiti-ki Patangata. ta Me tino whai koutou
kia takoto marama ki o koutou aroaro te ahua
a nga take, nga mapi, nga wariu, nga karai-
hemanga, nga taumahatanga i te rehi i te taa-
ke, nga huarahi rori nga tikanga me nga tau
o nga nihi o nga wahi kei te pakeha e nihi
ana, nga taitara; me nga rarangi ingoa o nga
waahi kua kootitia, me era atu mea katoa e
marama, ai koutou ki te takoto a nga whenua
o to koutou rohe i te timatanga ai o to koutou
ropu ki te mahi. Ma tena anake ka marama
ai te whakatakoto he kaupapa whakahaere
ma koutou.

Maku e whakamarama i konei nga wahi
kei reira, me nga huarahi e taea atu ai enei
maramatanga.

i. Ko nga Karaati o nga whenua, me nga
rarangi ingoa kei te Tari Kooti whe-
nua Maori i Kihipane. Me whakahau
kia kapea mai, ma to koutou Komiti e
tuku atu te rarangi o nga whenua hei
mahinga mai ma. ta ratau tangata e
whakarite ai.

 2. Ko te mapi o nga whenua o te Kaute
o Waiapu kei te Tari Ruuri i Kihipane,
e kore rawa e pau nui te moni e whi-
whi ai koutou i tetahi kape. E taea
tenei te tono kia takoto ki te Tari o to
koutou ropu, me maaka haere i runga
nga wehewehenga o nga ahua onga
whenua, ara:

I. Nga wahi kei te Kawanatanga.

II. Nga wahi kua riro atu i nga pakeha
i runga i te hoko.

III. Nga wahi kei te pakeha e nihi ana.

iv. Nga wahi kei te Maori e mau ana, a
i roto i enei me wehe ano (a) Nga wahi
kua kootitia, (b) Nga wahi kei te pa-
patipu (c) Nga wahi kei te. mahia hei
paamu.

3. Ko nga wariu o nga whenua me te nui
o nga reiti, kei te Tari Kaunihera (pa-
keha) o Waiapu i Waipiro Bay. He
mea pai kia whakahaua e to koutou
Komiti kia kapea mai enei, a kia ka-
tea mai hoki te rarangi ingoa o nga ta-
ngata Maori kei roto i te rouru o te
hunga utu reiti, o ia wehenga, o ia we-
henga (riding) o te Kaute o Waiapu,
me te nui o o ratau pooti.

E tata ana tenei ki te wa hei whakaritenga
ma te Kaunihera pakeha i nga reiti mo nga
whenua Maori o to tatau rohe, a he take tika
tenei hei whakahaerenga ma to koutou ropu
i tenei wa tonu. Ara me whakamarama:-

A. Kua tonoa e au kia tukua mai ma kou-
tou etahi kape Maori o te Ture Reiti o
te tau 1904

E. Me whakamahara e nga tangata e pa
ana ki ia poraka, ki ia poraka e tauria
nei i tenei wa e te reiti, kia ata whiri-
whiria he tangata hei tuhinga ki te
rouru o te hunga utu reiti; kaua e
taipuatia ki te tangata kotahi nga po-
raka maha, engari me ata wehewehe
kia whai tangata motuhake ia po-
raka, mo ia wehenga ranei o te poraka,
kia whiwhi nui ai nga Maori i te pooti
mo nga mema mo te Kaunihera o to
tatau rohe, kia whai reo ai tatau i roto
i nga whakahaere rehi o o tatau takiwa.

 C. Me whiriwhiri te ahua o nga whenua e
tika ana (o) Mo te puru rehi (b) Mo
te ^2^ reiti (c) Mo te ai rehi (o) Mo te
kore rehi.

Me whiriwhiri enei take i runga i te
ngakau ngawari, i te whakaaro marama
kua waenganui atu tatau inaianei kei
roto i nga rure, i runga i te awhina kia
tipu haere nga painga mo nga whenua
i nga rori i nga piriti.

4. Ko nga taake Kawanatanga e pa ana
ki nga whenua Maori anake kei te nihi,
a ma nga pakeha ano kei a ratau e
riihi ana o tatau whenua e homai te
maramatanga ki to koutou Komiti,
me hoki rawa atu ki te tau 1896 tima-
ta mai ai.

He mea pai tenei kia takoto ma

rama, kia mohiotia e hia te taake e ta-
ngohia nei i runga i nga whenua nihi o
to tatau takiwa, notemea he takoha era
no o tatau whenua ki te koroni. Kei
te haere mai nga ra e whanui ai enei
take ki te iwi Maori.

5. Me tono e to koutou Komiti ki te Tari
Ruuri i Turanga te kaute o nga moni
muri e takoto nei i runga i nga whe-
nua o Ngati-Porou, nga muri kaore
ano i rite, ahakoa o nga whenua papa-
tipu, o nga whenua ranei kua karauna
karaati.

He taimahatanga ena kei runga i nga
whenua, e pa mai ai he mate a enei
e tu mai nei, a e tika ana kia whakaha-
erea he huarahi e taea ai te whakama-
ma.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

6. Mo nga tikanga o nga nihi, me nga tau
o nga nihi o nga whenua kei o tatau
hoa pakeha nihi ana, kaetaea nei te
uiui atu kia ratau e ia hapu, e ia
hapu; engari me whai e to koutou
Komiti kia takoto ki to ratou tari nga
maramatanga.

7. Maku e hoatu kia koutou te rarangi
ingoa o nga wahi kei te Kawanatanga
o nga whenua Maori o tenei takiwa,
mea ake nei tukua ki te makete; a hei
muri ake nei whakamarama ai i nga
huarahi mahi mo era.

8. Me whai ano hoki e te komiti kia mohio-
tia nga whenua kua tutuki kei te wha-
kahaerea ranei i naianei i runga i te
tikanga Kaporeihana.

(Taria te roanga.}

KO AU TE TANGATA MATAU.

 Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

PANUITIA atu nga korero nei hei wha-
kautu i nga korero a Te Waaka Te
Huia e mau nei i te Pipi nama 93 e ki ana
ia. Tena ko te ako i te hohonutanga o te
Karaipiture "e ka rawe ra te Ingarihi raua
ko te Maori i akona nuitia ki te hohonu o
te Karaipiture. Hei aha te whakahihi te
matauranga o te hunga kihai nei i eke ki
nga taumata teitei o te matauranga." Na
e hoa mehe tangata matau koe ki nga ka

raipiture e kore koe e korero pena. Tena ia
na titiro atu i taea ranei e nga tangata
titiro whetu, me nga tohunga i eke nei ma-
tou ki nga taumata teitei, te whakaatu te
tikanga o te moemoea a Nepukaneha?
Me titiro atu ano koa tatou kia Hohepa i
whakamaramatia nei e ia te moe a Parao
ta ona hoa hoki i noho tahi ai Tatou i te
herehere. I akona ano ranei ia ki te ho-
honutanga o te Karaipiture.

E whakahe ana ranei koe ki te kupu a
Paora i ki nei kua whiriwhiria e te Atua
nga mea kuare o te ao hei mea e whaka-
ma ai te hunga whakaaro? E hoa kaore
matou e whakapono ma nga tangata i
akona ki te hohonutanga o te Karaipiture
ka mohiotia ai. Ko te Karaipiture he
mea na te Atua, no reira kei te whakapo-
no matou ki ta Paora e ki nei "Ma te
Wairua o te Atua ka matauria ai nga mea

a te Atua, ma te wairua hoki o te tangata
ka matauria ai nga mea a te tangata," no
reira, kaati mai ano korua ko to Etita i
nga taumata teitei o a te tangata mea.

- E ki ana ano koe i kauwhanga ki Pai-
hia i te tau 1814 te rongopai o Ihu Karaiti
rokohina mai au e kai ana ano i au ka tae
mai te rongopai ka ora au na konei matou
ko aku hoa aroha i puta ai te ihu tae mai
ki tenei tau 1905

Na, e hoa, kore rawa o korero katoa e
ahu ana hei whakamarama, he tika he
mea whakamana Tatou e te Atua hei kau-
whau i tana rongopai: e ki ke ana hoki a
te Karaiti, "te hunga katoa i tae mai i mua
i au he tahae he pahua;" na kua mohio
matou ki te hahi a te Karaiti kaore i pena
me tou.

He mea whakatu ke ki runga ki te tura-
nga a nga Apotoro ratou ko nga poropiti
ko Ihu Karaiti ano te tino kamaka o te
kokonga na e hoa kaore matou e pohehe
ki te hahi o te Karaiti, he apotoro ano kei
Toto, he whitu tekau, he poropiti, he tohu-
nga nui e era atu. Ko nga hahi kaore nei
i whakaturia ki te turanga a nga apotoro
ratou ko nga poropiti mo Tatou ta Paora e
ki nei, "ko te ahua o te karakia kei a ma-
tou, ko tona kaha ia kua whakakahoretia.
Na e hoa ko etahi atu take au hore rawa
he kai o roto, kotahi ano aronga he tanga-
ta whakahihi koe, whakamarama na hoki.

Heoi ano

Na PAORA HOPERE.
Taupiri, Waikato,
23/1/06.

[He tangata whakahi rawa a Paora Hope-
re kahore i rite ki te tangata kei a ia te
Wairua poropiti. E hone ana ia kei a ia
anake te Atua me te Wairua o te Atua, ko
matou me etahi atu "he tahae he pahua."
Kahore a Paora Hopere i mohio e rua nga
taha o te Karaiti he Atua he tangata. Ki ta
Paora H. ki ki te tae te tangata ki te Kareti
e kore e noho te Wairua o te Atua ki a ia
heoi ano ki tera tu anake i a ia nei. Kahore
pea a Paora Hopere i te mohio he tangata
kareti a Paora, a i tau nui te Wairua o te
Atua ki a ia?—ETITA.]

WHAKATIKATIKA.

Ko nga raina e rua tuatahi o te wharangi 6, koramu rua, e tima-
ta penei ana, "haua, kahore, & c me hiki ki raro o te wharangi 71
koramu tahi, ora ki raro atu i enei kupu, "Ko te Moriori he iwi."

TE PIPIWHARAUROA

WHAREKAHIKA KI WHAREKAURI.

(NA TIPIWHENUA.)
PUKAPUKA II.

KO 'Wharekauri kei te Rawhiti o Niu
Tireni, e 500 maero e rere atu ana te
tima i Riritana ka tae, engari ki taku rongo
ko te Matau-a-maui i Heretaunga te wahi
tata rawa kei runga iti ake pea i te 400 mae-
ro te tawhiti. Ki te ki a nga pakeha matau
he wa ano i kotahi tonu ai a Niu Tireni me
Wharekauri, engari i totohu a waenganui ki
te moana i runga i nga mahi a te puia. E
marama ana hoki na te puia tenei moutere i
hanga ina te ahua o ona oneone ona pukepu-
ke, me ona kohatu. Ko te nui katoa o Wha-
rekauri kei te 200, 000 eka, engari he nui o
enei eka he roto, ko te Whanga ko te roto nui
e tata ana ki te 50, 000 o nga roto ka toe o te
whenua 150, 000, a nuku atu pea i te hawhe o
enei eka he repo, he pakihi pukahu, kahore
rawa e tupuna e te tarutaru. I maumau te-
nei moutere ki te riro i te roto i te repo. Ka-
hore nga repo o Wharekauri i rite ki o Niu
Tireni. Ko nga repo o Niu Tireni nga
wahi tino momona, tena ko nga repo o
Wharekauri kahore kau he painga, he
tapoko, he poharu, he titohea. Ko nga repo
o te tuawhenua nei kei nga mania, ko o Wha-
rekauri kei runga ke i nga pukepuke. E ko-
re e taea te whakamaroke. Ki te keria he
manga ko nga taha ano o te manga e maroke
ko te whanga atu e kore rawa, i te pukahu te
pupuri te wai penei me te hautai e pupuri nei i
te wai, a ki te taea te repo te whakamaroke e
kore rawa te tarutaru e tupu heoi ano he ra-
rauhe tauwhena nei e tupu ana. Ko nga
wahi pai o Wharekauri ko nga taha tai ko
nga wahi nga herehere, kei konei e taka ana
nga hipi. He whenua takoto tika, kahore he
maunga teitei, ko te wahi tino teitei e 900
putu. Kaati ake pea nga korero mo te ahua
o te whenua, me ahu ake nga kupu ki nga
tangata.

NGA MORIORI.

Ki te ki a etahi tangata he iwi wehe te
Maori i te hekenga mai i Hawaiki ko ratou
no mua i te Maori i heke mai ai. Ko tenei
ta nga Moriori korero. He iwi kotahi te
Moriori raua ko te Maori ko Hawaiki anake
, to raua matapuna, heoi ano i wehewehe ai he
maha no nga tau i wehe ai i te hekenga mai i

haua, kahore a ratou na riri, kahore e mohio
ki te mau patu. I te rongonga o te
Hawaiki. Engari i rokohanga mai te Morio-
ri ki Aotearoa ki te Waipounamu. E tino ma

rama ana tenei i heke mai te Mooriori i Niu
Tireni, inahoki he maha nga ingoa kainga o
Wharekauri he ingoa kainga no Niu Tireni.
Kei reira a Waitangi, a Whangaroa, a Kai-
ngaroa, a Tongariro, a Waikato, a Hikura-
ngi, a Rangitukia, a Tikitiki, a Titirangi a
Manukau, a Kairakau a Nukutaurua, te Pana-
a-Kahungunu me etahi atu.

Ko te take i heke mai ai te Moriori i Ha-
waiki he riri he riri ano hoki te take i heke mai
ai i Niu Tireni ara i te Waipounamu. Ko to
Tama-te-kohurhuru hapu ko te Wheteina, he
whaiaipo ara ki tona reo he whai-tipanga ta-
na ko Papa, ko tona hapu ko Rauru. No te
kianga a Papa ehara a Tama i te tangata toa,
ka riri a Tama a whakamatea ana e ia a Pa-
pa, ko Horopapa tena ka ngaki i te mate o
tana tamahine, ka mate te Wheteina i Ngau-
ru, ko Tomoana anake te morehu. No te
matenga o Te Wheteina ka hanga waka mo
ratou, ko te hekenga tenei ki Wharekauri, ko
nga waka i rere ai ko Rangi mata raua ko
Rangiahua. Ko Rangiahua i u ki Okahu kei
te raki o te moutere i matemate ona tangata i
te anu i te mate kai, ko etahi i mate ki te wai.
Engari nga tangata o Rangimata i u ora, a
na ratou i whakato te karaka ara te koopi ki
tetahi wahi ko Wairarapa te ingoa. No mu-
ri mai ka haria to ratou waka ki te Awapatiki
ara ki te ngutuawa o Te Whanga. I te pu-
ki te roto i taua wa, no te tonga i Rangimata 
na haea te onepu e te takere ka pakaru te
roto, i te kaha o te pakarutanga ka pakaru
hoki a Rangimata, a kei Te Whanga e tu ana
tetahi toka inaianei ko Rangimata  te ingoa,
me ona tangata ano he kohatu kei runga
tonu.

Rokohina atu e Marupuku ratou ko tana
iwi o Rangimata he tangata ano i Wharekau-
ri, a i mohio ratou ki to ratou reo na konei i
whakaarohia ai no taua iwi ano engari no
mua atu i rere mai ai i te tuawhenua.

He roa te wa i muri atu ka u mai a Moe i
Niu Tireni no Rauru tenei tangata, he tamaiti
na Horopapa. Ko tona waka i rere mai ai ko
Oropuke i pakaru ki Rangiauria ki tetahi wa-
hi e kiia ana inaianei ko Oropuke. No te
taenga mai o Moe ka timata ano te riri ki Te
Wheteina, ka patua e ia, heoi ano i ora ai he
mea huna na tona whanaunga na Nunuku. I
mate a Moe ki Rangiauria (Piti. I.) he mea
tahu ratou ko tona iwi ki' roto ki te whare.
Na tenei ingoa na Moe i kiia ai i heke mai te
Moriori i roto i a Mamoe o te Waipouna-
mu.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Na tenei tupuna o te MORIORI i whakatu te
ture, "Ko ro patu tangata, me tapu to-ake,"
era me mutu rawa te patu tangata mo ake
tonu atu. Nana ano hoki i whakaute te ture
ki te ri? kia heke te toto ka mutu—he mate
tena. Ki te pa te. Moriori ki te heke ranei te
toto me karanga ia, "E ka pakaru tanga nei
upoko"—E ka pakaru taku upoko. I mau
tonu enei ture i te MORIORI tae noa ki te wa i
raupatutia ai ratou e te Maori

Haere na, haere na, ka tae ki te wa i kitea
ai tenei moutere e te pakeha ara e Rewhete-
neti Paratene (Broughton), i u ia ki Kainga-
roa. I huihui mai te Maoriori kia kite i te
kaipuke me nga tangata o runga. I to ratou
kitenga i nga heramana e puhipuhi ana i a
ratou paipa, ka mea, "Na titiro ki te ahi a
Mahuika e pupu ake nei i o ratou korokoro."
I kiia e ratou nga rikini o te kaipuke he ku-
penga. Kahore ratou i mohio he tane ranei
he wahine ranei nga pakeha. I mea etahi he
wahine katahi ka timata te to i nga pakeha ki
o ratou kainga i te ngahehe, katahi ka pupuhi
noa nga pakeha hei whakawehi. No te ro-
ngonga o nga Maori ki te tangi o te pu, ka
karanga, "Whakarongo ki te papatanga o te
rimu o to rato? atua o Hauaro." No te kite-
nga o nga pakeha e haere mai ana ano tetahi
ope Maori, ka pupuhi ano nga pakeha ka tu
etahi o nga Moriori kotahi i mate rawa ko
Tamakororo te ingoa. Hei whakamarie i te
ngakau o nga Moriori ka waiho e nga pakeha
he taonga i te akau hei utu mo to ratou he a
e kiia ana i riria e nga Moriori te hunga o
ratou i tutu ki nga pakeha.

He maha nga tau i muri iho ka tae mai ki
Wharekauri nga kaipuke patu tohora patu
kekeno. I runga i tetahi o enei kaipuke he
Maori ko Pakiwhara te ingoa o tetahi, no
Ngatitama, ko Ropata Tama-i-hengia  to teta-
hi no Ngatitoa. Ko Ropata i noho ki nga
Moriori ki tetahi kainga kei te pito hauraro o
te moutere, ko Wharekauri te ingoa o taua
kainga. Kahore a Ropata i mohio ki te reo
Moriori, ho tona hokinga ki Niu Tireni ka
kiia e ia te ingoa o te moutere ko Whareka-
uri a koia nei te ingoa ki a tatou nei ki te
Maori o taua moutere ko Wharekauri ko tona
ingoa ia ko Rekohu.

Ko te tangata ia nana i mau ki tona iwi
nga rongo kai o Wharekauri ko Pakiwhara.
No tona unga ki Poneke ara ki te Whanga-
nui-a-Tara  ka korero ia, "Kei te rawhiti o
konei he whenua kai, nui te ika me te kai-
moana, he nui te tuna; he whenua huahua,
he whenua toroa." Ko te Moriori he iwi
Maori ka puta te hiahia kia raupatutia e ra

tou a Wharekauri, ka karangatia he hui ma

ratou I tu he hui ma Ngatimutunga ki Ku-
mutoto (Lambton Quay) ki te Aro, ma Nga-
titama ki Raurimu (Thornton). I Poneke
tetahi kaipuke e tu ana ko te "Rodney" te
ingoa. Na nga Maori i tito kia rere te kai-
puke ki Matiu, no te taenga ki reira ka hopu-
kia te kaipuke, ka tonoa te kapene kia haria
ratou ki Wharekauri, ko te Mete ko Ferguson
i puritia e nga Maori kia hoki mai ai ano te
kaipuke ki te tiki mai i te toenga o nga Maori.
I u nga Maori i te kaipuke tuatahi ki
Whangaroa, i te pukanatanga ano o nga ka-
nohi, i te whateroterotanga;  o te arero, i te
tanga o te mahunga, i te pikaritanga o te
waewae, i te kapakapatanga o te patu, ka
wehi te Moriori ka rere, te tu rawa te ringa.
I murua te whenua i whakataurekarekatia te
tangata. I kino rawa te tikanga a nga Mao-
ri. Ki te kore e kaha ki te mahi ka patua, ki
te hiahiatia te wahine ka patua te tane. E
kiia ana mo te take kore noaiho e 59 nga
Moriori i taone ki te hangi kotahi i Te Raki;

mo te takahanga i te tapu ka whakamatea e
Ngatitama a ratou pononga Moriorio nga tane,
nga wahine, nga tamariki, ka whakararangi

tia ki te one i Waitangi. Ko nga Maori o te
kaipuke tuarua kahore i whiwhi whenua, tae
rawa atu hoki kua riro katoa i te ope tuatahi,
heoi i noho noa iho ratou ko etahi i heke ki
tetahi moutere ano kei tonga o Niu Tireni, ko
te ingoa ki te pakeha ko Auckland Islands ki
te Maori ko Mangaaahuka pea ia nei. Ko te-
nei te moutere i kiia nei e Te Piipi i tera tau
he urupa kaipuke. Kua mutu te noho o te
Maori ki reira inaianei, kua riro i te Kawa-
natanga a kua riihitea ki tetahi pakeha.

Ko tetahi o nga tino rangatira nana nei i
raupatu nga MORI ORI ko Pomare, kei Porirua
ano ana uri tata e ora ana. I te kootitanga o
Wharekauri i wahia tetahi whenua e te Ka-
wanatanga mo ratou e 4100 eka, he whenua
pai katoa. Nui atu te ora o nga Moriori he
nui a ratou hipi; no tetahi awhekaihe Moriori
ri tetahi o nga whare ataahua atu i kite au i
Wharekauri ri. Tokowaru ano o nga tino Mo

riori kei te ora, a e marama ana e kore e roa
kua ngaro rawa atu ratou i te mata o te whe-
nua. Ko enei o ratou ingoa:

Te Ropiha (i) ... 90 tau pea
Riwai Ropiha (i) ... 55
Wi Hoeta (1) ... 72 ..
Nga Wheua (w ... 62
Nga Mare (w ... 48
Hapurona Pawa (i)... 50 "
Horomona Rangitapua  (i) 45
Tame Rangitapua (i) 22
Kahore rawa tetahi o enei Moriori i te moe
i te Moriori ko Tame Rangitapua  to ratou

TE PIPIWHARAUROA

mea tamariki rawa; kaati i te kore kotiro
Mooriori hei wahine mana moe ana ia ki te
awhekaihe Maori. Heoi ka marama e ngaro
wawe te Iwi Mooriori. Ko Wi Hoeta e iwa
nga tau i matapo ai, a no tera tau ka titiro
noa iho a e titiro mai nei, ehara rawa i te ron-
goa i ora ai. Ma te Atua nga Mooriori e ma-
naaki e atawhai.

(Tana te Roanga.)

HE PITIHANA PIKOPO.

KUA kite matou i tetahi pitihana ara i
etahi pitihana na te Hahi Pikopo ara
na etahi tangata Pikopo, ko te wahi i taia ai
aua pitihana ko Otaki. Ko te tuatahi o enei
pitihana na nga Maori Pikopo, ko te tuarua na
nga Maori katoa, hei tautoko i te pitihana a
nga Pikopo. Kahore matou i te rongo kei te
hihiko te maori ki te haina i tenei pitihana, a
e kore hoki te tangata whaiwhakaaro e hai-
na. He hanga raruraru tenei mahi, he tuki-
tuki i nga kura nunui o te Maori

Ko enei nga tino kupu o enei pitihana;—

(1) Kia whakawateatia nga tamariki Piko-
po e tukua titikatia atu ana ki nga ku-
ra kua tohungia ake nei (ara ki Te Aute, ki
Tipene, ki Wikitoria, ki Turakina) me nga
tamariki e tukua atu ana i nga kura kawana-
tanga Maori, kia kaua e akina kia tomo ki
nga karakiatanga i raro i nga ritenga o tetahi
hahi ke atu i to ratou. A kia kaua e akona
ki nga ritenga me nga akoranga o tetahi atu
hahi i a ratou e noho akonga ana ki roto i nga
kura kua tohungia ake nei.

(2) Kia hikitia ake hoki i nga taumata ta
akoranga i roto i nga kura kawanatanga
Maori i roto i o matou takiwa ki te taumata
tuaono, ki te tuawhitu ranei.

Heoi ano te mea nui i roto o enei pitihana
he whakararuraru, he wehewehe, i''te ahua o
nga tamariki e noho ana i enei kura. E taea
ranei te pei te tamaiti Pikopo ki, waho o te ru-
ma o te whare ranei i nga wa katoa e karakia
ai e whakaakona ai ranei nga Karaipiture?
Ka wehewehe te ahua o te kura, kua rua nga
mana whakahaere ko te Ka, i"whakaako, ko te
Hahi Pikopo. E kore te kura e tupu ki te
huhua nga mana. Ko nga kura hoki e piti-

hanatia nei e rite ana ki te whanau kotahi, a
he mea kino rawa ki te whakarereketia  he
ture mo etahi mo etahi. Heoi ano te mea pai
ma nga Pikopo mehemea e wehi ana ratou

kei karakia a ratou tamariki kei whakaako-
na ki nga Karaipiture kia kaua a ratou tama

riki e tukua ki enei kura, engari me tuku ano
ki o ratou na kura. E mea ana tenei pitiha-
na ko nga tamariki o era atu hahi e tae ana
ki nga kura Pikopo kahore e "akona ana nga
ritenga o te Hahi Pikopo ki runga i a ratou."
He tito tenei ki ta matou whakaaro. Ki te
haere te tamaiti ki te kura Pikopo kahore he
he ki te whakaakona ia ki nga tikanga Pikopo
nana hoki i haere ki reira, ki te haere nga
tamariki Pikopo ki nga kura o era atu hahi i
tika ana kia whakaakona Tatou ki a ratou to-
kanga. Engari tokowha ra nga tamariki
Pikopo kei enei kura, i pitihana ai ratou. I
nga tau maha i noho ai au ki Te Aute kotahi
ano te tamaiti Pikopo i mohio i a au, a inaianei
kei te Pikopo tonu. Ki te whakaaetia tenei
pitihana ko wai ka hua, ko wai ka tohu, e
kore ano nga Pikopo e pitihana kia whakako-
rea rawatia atu te whakapono i enei kura. Otira
he aha te mana o te Paremete ki enei kura e
uaua ai ratou ki te tohutohu atu kia penei ta
ratou tikanga, a kaua kia penei. He aha
hoki nga ritenga o era atu hahi e wehingia  nei
e te Hahi o Roma kei whakaakona kia ana
tamariki? Ko te pitihana tika ia ma te Iwi
Maori he tono kia whakaakona a tatou tama

riki ki nga mahi a ringa. Mo te wahi tuarua
o enei pitihana kahore a matou kupu.

KOHATU WHAKAMAHARATANGA.

NA MATENE KEEPA.

ITU he hui ki Rotorua i te 10 o nga ra o
Maehe.' Ko te putake o tenei hui, he
hurahanga i nga arai o nga Kohatu whaka-
maharatanga'ki a Te Keepa Te Rangipuawhe
raua ko Petera Te Pukuatua, he kai hautu,
he rangatira hoki no runga i tenei waka i a
Te Arawa. He tini te tangata i tae mai ki
tenei hui. I tae katoa mai nga hapu o Te
Arawa ki tenei hui, me etahi o nga iwi o wa-
ho, i tae mai hoki te Pirimia raua ko tona
hoa wahine me ta raua whanau me te Honore
Timi Kara. Kotahi tonu te ra i hurahia ai
nga Kohatu e rua. Ko te Kohatu i hurahia i
te ata koto Te Keepa kei te Whakarewarewa
kei runga i tetahi puke e tu ana, marama ana
tera te tu mai ki te titiro atu ano te purei
kohu e tau ana i runga i nga maunga. No te
ahiahi ko to Petera, kei waho tonu mai i tona
tupuna i a Tametekapua   e tu ana Ohinemutu,
matawaia ana tera te kanohi i te matakitaki-
nga atu ki te kohatu nei i te marama i te pai
hoki ki te titiro atu.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

I te ata o te Hatarei, ka timana te whakaeke
a te tangata ki te Whakarewarewa tae noa ki
te wa i whakaritea hei hUrahanga i te arai o
te kohatu ara ki te 10 o nga Haora, whakaeke
ana te Maori whakaeke ana hoki te Pakeha.
No te hawhe pahi o te tekau ka tae te Piri-
mia ratou ko te Honore Tima Kara ma ki te
Whakarewarewa, katahi ka pohiritia ka ara-
hina haeretia ki te wahi i tu ai te kohatu. Te
taenga o te Pirimia ma ki te turanga o te
kohatu ka waiatatia he himene e nga tamariki
kura Ratapu o te Whakarewarewa a na te
Rev. Peneti te inoi katahi ka whai korero te
Pirimia. I te whai korero a te Pirimia i tino
nui ana kupu mihi mo tenei kaumatua mo
runga hoki i te pai o ana whakahaere i a ia e
ora ana, mo runga hoki i tona maia ki te ha-
pai i te mana, me tona piri pono hoki ki te
Kuini; a kia waiho nga mahi pai a nga kau-
matua rangatira kua riro atu hei whakamaha-
ratanga ki a ratou a hei tauira, hei mahinga
hoki ma tatou i muri nei Maori Pakeha. I
whanau a Te Keepa ki Motutawa Rotokakahi
i te tau 1826, ko ona tau e 79' I etahi tau i noho
kai whakaako ia ma nga minita Rev. Hapi-
mana, Paraone, Te Peneha. He kaumatua
i kitea tona toa tona maia ki te hapai i te ma-
na o te Kuini i te wa o nga pakanga o mua a
riro mai ana i a ia tetahi turanga whawhai
ara Meiha (Major of New Zealand Militia).
Kotahi te tamaiti a Te Keepa ko Maika Te
Keepa. Ka mau te Pirimia ki te taura a
hurahia ana te arai, ka mea ia kia whakanui
nga tangata a maunu ana nga potae. Katahi
ka kitea nga tuhituhinga o te Kohatu, koia
tenei nga korero:

"He tohu Aroha ki a Te Keepa Rangirua-
whe, te upoko o Tuhourangi, he rangatira no
Te Arawa, he Meiha no nga Mirihia o Niu
Tireni. I whanau i te tau 1826, i mate i a
Hune 27, 1905. He kaiarahi ia no tona iwi,
he tamaiti pono no te Hahi o Ingarangi, i
tautokona e ia nga tikanga pakeha, i hapai
hoki ia i te Kawanatanga."

I tetahi taha o te kohatu ko enei kupu:

"Ko ana kupu iho ki tona iwi, kia u ki te
whakapono; kaua au e tangihia, engari me
tangi ki a koutou me a koutou tamariki."—
Ruka xxiii, 28.

Ko te roa o te Pirimia e whai korero ana i
tata ki te kotahi Haora me te hawhe; ka mutu
tana whai korero ka whai korero hoki te
Honore Timi Kara. Ka mea, E te iwi, waiho
nga mahi pai a Te Keepa kua mahue iho nei
hei tauira, hei whainga atu hoki ma tatou^ i
mahi nei i nga mahi pai ki tona iwi hui atu

hoki ki te iwi pakeha. Mo konei kia haere
tahi te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha ara
kia whakapai te iwi Maori i o ratou whenua;

a kia ngakau nui ki te tuku i nga tamariki ki
nga kura kia whiwhi ai ki te matauranga.
Ehara i te mea kia mohio ai ki te reo pakeha
anake, engari kia whakaakona ki nga mahi a
ringa a te pakeha ora ki nga mahi kamura ki
te ahu whenua me etahi atu mahi a te pake-
ha. E toru nga mea nunui e patu nei i a
taua i te Maori: Tuatahi, he mangere, tuarua
he moumou rawa, tuatoru he hurangi. Ki te
taea e tatou te whakarere o enei ara e toru,
tera e ngawari noa ki a tatou te mahi i nga
mahi papai ake i enei. Te mutunga o te
wahi korero a Timi Kara ka waiatatia e Tu-
hourangi te waiata a Te Keepa, ka mutu i
konei te taha ki te kohatu. Katahi ka taki
huri iho te tangata ki te kai (tina) ko te nui-
nga ia o nga tangata i haere kia kite i te wha-
kahunga o te puia (Wairoa Geyser) Ka mu-
tu katoa te taha ki te kohatu o Te Keepa, ka
haere katoa nga tangata ki Ohinemutu kia
kite hoki i te hurahanga o to Petera kohatu.
Ko te wa i whakaritea hei hurahanga i te arai
ko te rua o nga haora i te ahiahi.

I mua tata atu i te rua o nga haora ka
whakaeke te tangata, ko taua ahua ano i te
Whakarewarewa haere ana te Maori haere
ana hoki te Pakeha. I te taenga mai o te
Pirimia ma he mea pohiri ano. I te pai o te
marae i te nui hoki, pai ana tera te tu o te
kapa wahine, tane hoki ki te pohiri i ta ratou,
manuhiri me te arahi haere ano tae noa ki te
kohatu. I te taenga o te manuhiri ki te ko-
hatu, ka waiatatia te himene, "Piko nei te
matenga," na te Rev. Peneti i whakahua na-
na ano hoki te inoi, katahi ka korero te Piri-
mia. I te whai korero a te Pirimia i pata
ano ana kupu mihi mo tenei kaumatua me
tana whakataki haere iho ano i a Petera he
uri no Tutanekai raua ko Hinemoa, katahi ka
ahu nga kupu mihi a te Pirimia mo te iwi nui.
Ka mea ano te Pirimia mo te ahua o nga
Maori, ara mo o etahi nga mahinga kai a te
Maori kua riro nei i te ringa kaha o te ture a
te pakeha, ara mo nga roto mo nga awa, kua
ngaro haere te ahuatanga o nga tino kai a te
Maori a kua noho ko ta te pakeha ko nga kai
hou mo roto i nga awa i nga roto a kua araia
te ringa maori e te pakeha kia kaua e totoro
te ringa ki te hopu i ana kai hou engari me
whai raihana rawa ka ahei ai. He whakaaro
noku, he aha ra i araia ai te ringa maori e te
pakeha i mea ai me raihana rawa, no te Maori
nei nga roto me nga awa, e mau ra nga wha-
kamarama i te Tiriti o Waitangi i te whaka-

TE PIPIWHARAUROA

mananga a Kuini Wikitoria, kei nga Maori
ano te mana o ratou awa me nga roto? Na
konei he mea nui rawa tenei hei whakaaronga.
(Tera atu te roanga o nga korero a te Pirimia,
mo te taha ki nga roto me nga awa). Katahi
ka tu a Pirimi Mataiawhea ka mea ki te Pirimia
ara, he tuku atu nana i te kohatu o Petera
mana e tango te arai, ka mau te Pirimia ki te
taura. Te hurahanga o te arai ka kitea nga
tuhituhi 6 te kohatu, koia enei nga karero:—

"He whakamaharatanga ki a Petera Tuki-
no te Pukuatua, i mate ki Manakau, i a
Pepuere 2, 1905, e 86 ona tau. I te aroha o
tona iwi ka haria mai tona tinana ki Te Pa-
paiouru okioki ai. Ko ia tetahi o nga tino
rangatira o Te Arawa, na ratou nei i ata hoe
tenei waka i raro i te maru o Kuini Wikitoria,
i kore ai e tahuri i nga hau kino i pupuhi nei
ki Aotearoa i te tau 1863, a i tautokona e ia
te Kawanatanga i whakaturia nei e ona tupu-
na i te hui ki Kohimarama i te tau 1860. No
te Hahi ia o Roma."

Ka mea to Pirimia kia whakanui nga ta-
ngata, ka maunu katoa nga potae. Ko te roa
o te Pirimia e whai korero ana i tataki te ko-
tahi haora me te koata.

Ka mutu te taha ki te kohatu ka huri ki te
TOTO o Tamatekapua, ka huri tenei ki te taha
ki nga whakahaere kaunihera, ko Peneti te
mangai o nga take e whakaaria atu ana ki te
Pirimia. Ko te kai whakamaori i nga korero
a te Pirimia mai o te timatanga tae noa mai
ki te mutunga ko Kapene Mea. Kia ahiahi
rawa katahi ano ka kai, a he tini te tangata.
Ko te tokomaha o nga tangata i tae ki tenei
hui e 5000, nga Maori hui atu ki nga Pakeha;

ko te tokomaha ia o nga Maori anake e 700.
(No roto i te Auckland Star nupepa te kaute
o nga tangata.)

TE KOTAHITANGA.

Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

EHOA tena koe, me te manu. Ka
rongo ake nei ahau me etahi o toku
iwi o Taranaki ki te tangi a to manu, ko
te tinana kaore ano ahau kia kite noa, i
rere tonu te reo ki nga nupepa pakeha ka
kite iho matau inga whai korero a te ma-
nu, haere mai ana te tino maramatanga

ki roto ki o matou ngakau. Kia kaha te
whakahau i nga iwi katoa mo te kotahita-
nga; ki te rapu ritenga mo o tatou toenga
whenua, ka murua noatia nei e te kawa-
natanga. E hoa ma korikori, huihui, ra-
purapu mema hei whakahaere i to tatou
kotahitanga heoi ano to tatou taonga nui,
kia kotahi te whakaaro, kia kotahi te hi-
ahia, kia kotahi te hapai kupu. Mehemea
ka tupono tenei whakaaro au me ena iwi
o tatou tuturu ki te kotahitanga, ka puta
mai he tino ora mo tatou. Ko taku wha-
kahe tenei ki o tatou mema e pootitia nei
e tatou ki te Paremete. Kaore e kotahi
ana te whakaaro, te mahi he pakanga he
wehewehe, he mauahara, kia matou; i rite
ratou ki te waiata o mua, ara, 'Tu ke
Maana," "Tuke a Kapiti," koi nei to ratou
ahua, "Ko Kaihau hei Maana tona kotahi,
Wi Heke Parata Kapiti (Kawanatanga).
Kai tautoko inga ture katoa e pa mai nei
te mate kia tatou ki te iwi nui katoa me-
hemea e kotahi ana o ratou whakaaro,
kaua e poti ki nga ture e pa mai ana te
mate, kua kore te kawana e whakamana
kia paahi, no te kite iho kua pooti tahi nga
mema maori, no reira ka mahana te Kawa-
na ko te hiahia tera o te iwi inahoki kua
pooti nga mema Maori ki ana Pire. Katahi
pea he tika ka puta mai mo tatou mo te iwi.
Ka tu na Apirana Ngata te tangata tino
mohio, marama hoki ki nga tikanga onga
ture, tangata tino mohio ki nga ritenga
pai kino ranei onga ture e pa mai ana ki
te taha maori. Heoi "E te Etita," mehe-
mea ka tuturu te kotahitanga kei kona
matou. Te Kaupapa o te mahi a Te
Whiti ko te 'kotahitanga o te Tiriti o
Waitangi. No reira mai te whakaaro o
Te Whiti me ona hapu katoa, kia kotahi
te kupu, te mahi, te hoatu kupu, me te
noho pai. Heoi kia ora koe.

Na RANGI TAKEI.
Angatahua

Hanuere 26, 1906.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TURE WHAKANOHONOHO WHENUA
MAORI.

He mea whakamaori mai no te HAWKES
BAY HERALD. 

Ete Etita, tena koe.—I te mea kua ata
titiro nei au ki tenei Ture, tukua
au e koe kia tuhituhi ano ki to pepa.
Kaore e whakamarama te korero, ki te mea
ko te whakanohonoho anake i te whenua
te hiahia o tatou kaihanga ture—a koia
nei hoki te tino take e whakaaturia ana—
e oti tenei hiahia i runga i nga rarangi
riihi o te ture. A, he aha hoki i whaona
ai he rarangi hei whakamana i te Kawa-
natanga ki te muru i runga i te hoko. E
tino kino ana au ki tenei rarangi, a he take
ano hoki. Na te mea pea he Maora au i
nui rawa ai te mamae o taku ngakau mo
te kino o tenei ture, i nui ake ai i o tatou
kuia hanga ture. Ki ta ratou whakaaro e
rite tono ana te Maori ki te pakeha te matau,
na konei i whakaritea ai raua. Otira ko te
Maori he whenua tona, he tangata kuare.
I mau tonu ai tona kuare na te maha o
nga tau i noho noa ai tona hinengaro ka

hore he mahi, a, me tona tinana ano hoki.
Kahore i rite tona whakaakoranga ki to te
pakeha, na reira e kore ia e ahei ki te
whakataetae ki te pakeha. Kahore i rite
ia ki te pakeha te tupato ki te whenua.
Ko tana utu mo te whenua kei runga i to-
na mate i tona ora ranei. Ki te mea e
ora ana te Maori, ka hikitia e ia te utu o
te whenua, ina noa atu te tiketike, otira
ki te mea e rawa-kore ana ia ka iti noa iho
te utu. Ka matauria i konei tona kuare
ki nga mahi moni. A kite whiwhi te Maori
ki te moni e kore rawa ia e whakaaro ki
te whakatuputupu   i tana moni kia whai
hua ai, heoi ano tana i mohio ai ko te kai
i tana moni. Na konei au i mea ai e tino
he ana te rarangi hoko, ara kahore i te
tika mo tenei wa, mei taria mo tetahi wha-
katupuranga atu e kore te tangata e wha-
kahe.

Mo tenei wa ia ko te mea pai ma te
Kawanatanga ko te whakahaere i nga ra-
rangi 19 tuatahi, ara e mea nei e ahei nga
Poari ki te tango whenua hei nihi kia
whakanohonohoia ai aua whenua. E tino
whakaae ana au ki tenei tekiona o te Tu-
re. He nui te pai o enei tekiona, hei pai-
nga mo te Maori hei painga mo te pakeha.

I mua atu o te mutunga o aku kupu e
hiahia ana au ki te whakaputa i etahi ku-
pu mo te tereina 25 e mea nei kia kaua
rawa tetahi whenua e hokona mo te utu i
raro iho i te wariu o taua whenua. Ka
mate ano te Maori i tenei tekiona. E ko-
re te Maori e rite ki te pakeha e tohe tonu
mo te utu tika o tona whenua, no te mea
he tangata kuare ia kahore hoki ana moni
hei whakamahi i te matauranga o era atu
tangata. Kua kitea e tatou he maha nga
wa i kore ai e tika te wariutanga o nga
whenua. Ki te iti te wariutanga a te Ka-
wanatanga i te whenua o te Maori e mo-
hio ranei te Maori? Mo te nuinga o te
Maori aku kupu. Ka mea ahau e kore
ratou e mohio. Kua kite noa ake au i te
kore mohio o te Maori. Ki te ata tirohia
e koe nga he o tenei ture ki te Maori tera
koe e whakaae ki taku, he he te whakau-
runga i te rarangi hoko ki tenei ture, no
te mea e marama ana ka taea ano e te
riihi te mea e matea nei e te Koroni ara te
whakatuwhera i te whenua kia whakano-
honohoia. Hei painga ki te katoa te nihi,
ki te Maori ki te pakeha. Otira kua ta-
kakinotia e te hoko te nihi, a kua meinga
te pai mo te Maori hei mate he mea e kore
rawa e tika. I nga wa e kaha ana te Ma-
ori e ora ana ia, kihai i kaiponuhia e ia
tona ringa matau ki te awhina ki te poro i
tona ringa maui, a hoatu ana e ia ona
whenua ki te pakeha kahore nei ona kaha
kahore nei ona whenua. Na, i te mea
kua hurihia nei te ahua, hei mea pai rawa,
hei mea e tino whakamihia e te Maori, ki
te pupuri te Kawanatanga i nga toenga
whenua o te Maori i te mea ko te Kawan-
atanga te kaha a ko te Maori te kore kaha.
E kore te Maori e ahei te pupuri i ona
whenua i te mea e ngaehe tonu ana te rau
o te noti i roto i ona taringa. Tapahia
atu te rarangi hoko, a whakaorangia te
Maori ki te ora te Maori ka ora hoki te
Koroni i te kore mea hei whakataumaha i

ia. Heoi ano

na RANIERA ERIHANA.

Te Aute.

a

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀一唀⸀ഀഀ䠀⸀圀⸀圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀