Te Pipiwharauroa,
he KUPU Whakamarama.
NAMA 93
GISBORNE..
TIHEMA 1905.


HE PUPURIKANA.
KO te tangata i tino kinongia e nga
Hurai he pupurikana, ko te ahua o
te pupurikana kua tapahia ki waho o te
iwi—he rukenga. Ko te pupurikana he
Hurai i whakaae mana e kohikohi i nga
Hurai nga takoha i whakahaua e te Kawa-
natanga o Roma, na konei i nui ai to ra-
tou tumanako kia puta mai te Mihaia he
turaki atu i te mana o Roma he pohehe
no ratou no tenei ao to te Karaiti kingita-
nga. Kati ra to ratou kino ki te utu tako-
ha, no to haerenga mai he Hurai ano hei
kohikohi i aua tokoha ka tino kino rawa
to ratou riri, ka tino weriweritia te pupu.
rikuna, no te mea ki ta ratou titiro kua
huri mai ano ko o ratou ki te patu i a

ratou.
Kahore e mana poati o te Maori mo te
turaki mo te whakatu ranei i te hoko wai-
piro, e whakaritea ana ratou ki te tamari-
ki, ki te herehere, ki te porangi ranei, he-
oi ano ta te Maori he inoi ki te pakeha
kia turakina atu taua kai, kia tahia atu i o
ratou marae. I tuhia he pitihana e nga
Maori o tenei takiwa ara e Tuhakiririooa,
e te Pariha o Rangitukia, e Te Horo, e
Tokomaru, e Uawa, e Zurihana, e Tura-
nga nei, hui katoa nga ingoa e 800—he
maha nga kainga me nga tangata kahore
i haina ehara i te mea he kore kaha no
inga tangata kawe i te pitihana; e tino
 mohiotia ana te mate nui o te Maori i te
tenei kai, otira i tahuri mai ano etahi Ma-
ori ki te whakatu i taua kaiwhakahaere
etaki na nga tangata hoko waipiro. Ko
nga awhekaihe o tatou i whai pooti, ko
ratou o tatou te hunga whaiwhakaaro,
mataa, tena ko te nuinga o te Maori he
rorirori he aha ranei, otira he tokomaha 
nga awhekaihe i pooti mo te whakatu, i
anga mai ki te puta ki te whakakaitoa
mai ki te nuinga o te Iwi Maori kahore
nei he pooti engari e hiahia ana kia whaka
korea te hoko waipiro. He pupurikana
kahore i ko atu. Ki te whakaaetia te
pooti ki te Iwi Maori, tera pea e penei me
nga awhekaihe e riro noa nei nga whakaa-
ro i te pakeha, Na konei matou i whaka-
angaanga ai te whakaaro. Otira ki ta
matou whakaaro he rangatira te tino
Maori, ehara i te ngakau rahirahi. Kaua
ia matou e wareware ki te tango i o ma-
tou potae ki nga awhekaihe tokomaha i
pooti nei mo te turaki i te hoko waipiro.
Kia ora e hoa ma, kia ora koutou—waiho
atu te kai a nga pupirikana na ma ratou
ano kia ki ai o ratou puku.

2
TE PIPIWHARAUROA
No. 93
KAUWHAU A NGA MEMA.
(I te mea kua mutu nei te pooti ka panuitia e
matou nga pitopito o nga korero a nga mema,
i kore ai a etahi e taia he kore no matou i
 kite.)    -
ME AHA TE TAURA HERE MO NGA
MOREHU WHENUA?
KO te motu katoa kei te whakamana-
wa atu ma te kupu noa o te ture e
haere.
Ko taku ngakau kei te mea kua marama
taku kite he here mataratara ta te ture.
I te wa o te aroha ka herea e te Parema-
ta, i runga i te tangi a te iwi Maori, i
runga i nga pitihana ki tawahi, i te rongo
o te Kawanatanga ki te kotahi o te reo o
te motu i roto i nga huihui kotahitanga.
Otira i te wa o te kino, i te mea e whaka-
mamae ana te Parao kaore nei i matau kia
Hohepa, i te ngakau arita o te pakeha kia
hohoro te tangatanga he koringa mona i
runga i te matou; i te mea kua piki te ka-
ha o te reo o nga ropu takiwa pakeha, o
nga ropu mahi paamu ki te akiaki i te
Paremata, na ratou atu nei na te pakeha i
pooti hei mangai, hei whakatinana i o ra-
tou hiahia; i te mea kua taupunarua te
pakeha, te Maori ki runga ki te whenua,
kua puhaehae, kua taututetute, tera ranei
e manawanui tonu te Paremata ki te wha-
kapakari i te here o te whenua Maori? Ki
taku mahara ra e kore, engari tera e whai
ki te wewete. Ka tukua ko taua ko te
Maori kia tere i te wai, kia ora ai te motu
o te pakeha.
Toku whakateka ki te mau roa o tenei
here kore i tikina rawatia atu ki tawhiti.
Tera e marama mai Ngati Maniapoto, a
Whanganui, nga iwi i roto i te rohe potae
kaore he haere i tua i tera te kaha, i te wa
i whakamana ai, i te haere o te rohe potae
Whanganui, o Taupo, o Maniapoto  me
Raukawa. I herea ai kia watea ai nga
Maori te whakawa i o ratou take whenua
kia tatu pai ka whakahaere ai i etahi atu
tikanga. Otira i te tau 1894 i ngawari
noa te mataratanga, i te mea kua pokaina
a waenganui o te rohe potae ki te huarahi
rerewe. E takoto mai na kua pakaru noa
iho te here o te rohe potae.
Waihoki te rohe potae o Tuhoe e pai
ana i tenei wa, i te mea e tawhiti mai
ana nga hiahia o te pakeha. Otira ina
kuta te rori  nui ki Waikaremoana mai i
Karatia, ko te mata koikoi tonu tena hei
tukituki i nga tupu o te whenua o Tuhoe.
TE HERE.
ME APITI KI TE AHU-
WHENUA.
E pai ana kia mautohe tatou ki te Pare-
mata a kia mau tonu te here o nga whenua
kei taka ki te hoko. Otira me apiti e ta-
tou tena here ki tetahi tikanga ano.
Koia te kaupapa o taku pooti i whaiti
ai i runga i te tana ki nga ture. Ara, kei
tenei kupa i kitea e au i roto i enei tau e
kimi ana au i te ahua o nga ture, o nga
mahi hoki a te Maori a te pakeha.
Ko nga whenua Maori, ma te Maori ano
e mahi i runga i te kaha, i runga i te tu-
pato, ko ena anake nga whenua e marama
ana tera e mau ki te iwi Maori. Ko ena
atu whenua katoa, aha koa pehea te pai
o te hanga o nga ture, me waiho i runga i
te maharahara tera e taka atu ki te he,
E mau ai te whenua, me apiti te here a
te ture, i homai nei hei taanga manawa i
nga rawewe a te pakeha me apiti ki te
ahuwhenua.
Kaua tatou e noho tonu i nga marae o
o tatou kainga inoi ai kia homai te ture
pai, kei runga i te rangi, kei raro ranei i
te wai, kei hea ranei e ngaro atu ana, hei
pupuri i o tatou whenua. Engari whaia
nga huarahi katoa e taea ai te whenua te
whakamahi e te tangata Maori.
Kei runga i tenei take toku pooti e tu
ana. Ko nga take katoa ko nga huarahi
katoa hei awhina i nga tangata takitahi, i
nga hapu ranei ki te ahuwhenua, ko aku
ena e mahi ai, e tautako ai.
I roto i tenei pootitanga mema tena e
korerotia nuitia tenei take. Na kia tupa-
to te titiro mai kia matou ki nga tangata
e kauwhau ana. E kore te tangata e wa-
wata ana kia tu ia hei mema e hanga i te
koreao kia kawa ki ou taringa, ki o te
tangata hei pooti i a ia. Otira e hoa ma,
tirohia nga kupu, tirohia hoki te kaupapa
i tu ai nga kupu mo te ahuwhenua. Ko

No. 93
UE KUPU WHAKAMARAMA.
tehea reo hei manakohanga mai ma te
hunga e hinga mai nei i nga ture? E ki
ana au, ko te reo o te tangata kua whaka
tinana i ana kupu, kau takoto he kaupapa
mahi ahuwhenua. Ki te tonoa atu hoki
ki te Paremata kia homai he awhina e
kaha ai te Maori ki te mahi i ona whenua.
tera e uia mai mehemea kum taea e te
kaitono ora ngaki i ko atu. He aha he
kupu atu ma oku hoa e whakataetae rei
ki te pooti nei? Ehara taku i te pepeha,
engari he hoatu tona hei titiro mai mnu
ma te tangata e kimi ana i te oranga, ho-
mai maku e arahi te kupu hou o roto i
tenei ra hi te mea kua roa ahau e whaka-
tinana ana i tenei kupu a te ahuwhenua.
Ko te parepare whakamutunga tenei o
te pa o te iwi Maori—o te pa o nga whe-
nua.—ko te mahi. Ko wai hei tieki i tenei
parepare mo nga tau e toru e tu mai nei?
Ko to patai tena kia koe i roto i tenei
pootitanga. E hoa, kia pai to whakautu.
APIRANA TURUPA NGATA.
UA kite au i nga panui aweke a Apara-
na Ngata. Ahakoa te nui o ana ko-
rero, kotahi ano tana take ko te ahuwhenua
anake, otira he aha i kiia ai uu Apirana ana-
ke tenei take, na nga tangata katoa tena
take, o Arama mai ra ano tae noa mai ki te-
nei ra. I a au e whawhai ana ki te Ture
Kaunihera, ka uia au e oku hoa riri "He aha he
ture mo tatou?" Ka whakahokia e au, "Ko
te Tiriti o Waitangi, me te ahuwhenua, pe-
nei ano me tatau e whakatupu hipi nei." I
hea a Apirana ka kauwhau mo te ahuwhenua
i era ra? Waiho rawa kia eke te patu ki te
tuara ka korero ai mo te ahuwhenua. Ma te
mihini e ngaki nga whenua ka taea te wha-
kapai i nga tau e rua, ko nga tau
hoki ena e whakatarewatia ana te muru i ru-
nga i te hoko. Kahore rawa he kupu a Api-
rana mo te riri ki te ture. ......
Ko taku te tikanga tika, ara, whawhaitia te
Ture, whakakotahi te Iwi Maori, korerorero
mo te haere ki Ingarangi ki te kawe kupu ki
te Kingi kua takahia te Tiriti a tona koka i
whakarite ai ki te Iwi Maori—whawhaitia te-
nei ture, a me te ahuwhenua ano ko te
ahuwhenua anake kahore he riri he he,
katahi te pakena kaore wehi. Ma te
wahangu, ma te haua o te Maori e ka-
ha ai te Ture, e kore ai e rongona te reo e te
whenua matua ara e Ingarangi. Ka aue ka
mohiotia he mate, ka nohopuku ka poheheia-
he ora, he ngakau tatu.E te iwi kei whakata i
moea o koutou kanohi ki nga kupu reka, kei
purua o koutou waha. He maha nga ture
kua hinga i runga i te kino o te iwi ki aua
ture. No tera tau ka oti he ture tutaki i nga
whare hokohoko i nga tari otira i te kino o te
iwi mataku ana a Te Hetana, a riro ana nana
ano i whakatarewa tana ture. Na konei au
i mea ai kaua e whakamanawa ki te ahuwhe-
nua anake, engari ahuwhenua me te aue ano,
me te amuamu—ko te amuamu te tino rongoa
a te pakeha hei patu i nga ture e kinongia
ana e ratou. Hikitia au e te iwi kei tarewa
ana nga waewae o te hoa whawhai mo tatau
katoa.
Ahakoa he tomuri taku haere me taku pu-
kapuka, me whakaaro tonu mai koutou ki au,
"meinga to muri ki mua." I homai e te Atua
he hinengaro ki te tangata) hei tohutohu i aia,
kia mohio ai ia ki te whiriwhiri i te mea tika,
na konei e te iwi, ata tirohia aku take me to-
ku tinana. Kaati noa te tuku i to tatau kau-
matua ki te Paremata, me okioki ia i naianei,
tukua atu hoki he tamariki engari te hoiho
tamariki e taea te whakaako, tena ko ta hoiho
kua koroua nei kahore rawa he painga. Ma
ranga e te iwi, "Tata, kia mate Ururoa, kei
mate Wheke."
Na to koutou pononga e tuturi nei ki o
koutou takahanga waewae.
na TUHAKA MOKENA KOHERE.
HE maha nga ture e patu nei ia tatou e
tautokona ana e te kawanatanga, a i
hanga hoki e ia hei patu ia tatou, Ina hoki
ko te TURE TIAKI TAITARA WHE-
NUA, 1902. Ko tenei ture i hanga mai e te
Kawanatanga hei taiapa mai i te iwi Maori
kei uru ratou ki te hurahura mai ano i nga
whenua e mohiotia atu ana e ratou no ratou,
otira kua nohoia e te pakeha. Na tenei ture
i kore ai te iwi Maori e ahei te hoki whaka-
muri ake i te tau 1891 ki te whakaara ki te
whakawa ranei i o ratou whenua. He tino
mate nui rawa tenei i te mea he nui nga whe-
nua o te iwi Maori kei te mate rawa i tenei
ture. Kaore rawa e taea i runga i tenei Ture
te whakakorikori o nga whenua i riroi te rau-
patu a te Kawanatanga.

TE PIPIWHARAUROA
No. 93
Ko tenei Ture me whakamatau ki te tapahi
atu i te ahuakohuru ia tatou i te iwi Maori.
Me hanga he ture kia Kootitia ano nga whe-
nua e mohiotia iho ena i riro he i te pakeha, a
i riro he ranei i te raupatu a te Kawanatanga.
TURE WHAKAWHITI, 1885.
Tera tetahi whenua ko Waiohau te ingoa.
e 3500 nga eka. Ka naomia atu tenei whe-
nua ka hokona whanakotia atu e te pakeha,
ki te pakeha, na i te whakataunga a Tiati
Eruera i taua whenua, i tenei tau ano i ki ia
ko tenei whenua i hokona tahaetia e tetahi
pakeha e Paati ki te pakeha. Na i ki hoki ia
kaore i ata hurihuritia  e nga Tiati o te Kooti
Whenua Maori nga take a te iwi Maori ia
kotitanga ia kootitanga o Waiehau.
Kaore hoki i tika te mahi a te Tumuaki o
nga Kooti Whenua Maori i te whakawaka-
nga o tenei whenua o Waiohau. He nui
tona pouri mo te paanga mai o tenei mate
nui whakaharahara ki te iwi Maori i runga i
te hoko tahae a Paati; i runga hoki i te wha-
katau he a nga Tiati o te Kooti whenua
Maori. Na ka mahara ra tatou me hoki mai
tenei whenua, otira kaore e taea te whaka-
hoki mai o tenei whenua, i runga i te Ture
Whakawhiti o te 1885. Na ka marama kou-
tou ki tenei ture hei whakawhirinakitanga atu
mo te iwi o te Kawanatanga mo te paheha.*
Koia ahau ka mea me kokoti atu tenei ture.
E tika ana tatou katoa ki te maranga ki
runga ki te pakanga ki te maranga ki runga
kite pakanga ki te Kowhanatanga kia 
 atu tenei ture a kia whakahokia mai ki
tetahi a aku kapu tenei whenua a Waiohau.
TURE POROTU. Ko tenei Ture e pe-
nei ana tona ahua na ka haere noa mai te
kawanatanga ka tapahi atu i tetahi piihi whe-
nua mona i roto i o tatou whenua i raro i te
Ture o nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894
Na ki te tapahia tetahi rakau e te tangata no-
na taua whenua ki te tahuna ranei ki te ahi,
ka whiua ia mo te 100 pauna, a mana ano ho-
ki e utu nga mea i kino. E te iwi he mate
ra tenei, a he ahu te pai o tenei ture kia wai-
ho hei patu ia tatou. Kati noa pea nga Ture
hei whakaatu i te tino kaha o te kawanata-
nga ki i patu i o tatou whenua. Kati he
aha te painga o te tangata e tu anahei mema
ki te tautoko i enei turewhakarihariha.
I tu a Timi Kara ki te kauwhau ki ona kai-
pooti i Kihipane. I mea ia kaore he painga
o te Kaunihera Whakahaere whenua, 1900.
Ko te take he kore kaore e kaha te haere mai
o nga whenua Maori ki te ringaringa o te
pakeha. I ki hoki ta ku hanga e ia he ture
e riro mai ai nga whenua Maori hei nohoanga
mo tona i wi pakeha. Kua eke ra te kupu a
Timi kua paahitia hoki te Ture maru mo o
tatou whenua o te 1905 Kua tu tena ka to
Paori hei muru i o tatou whenua, hei whenua
mo te iwi pakeha e whakaheka mai nei i
Ingarangi e to tatou Kawanatanga e ki nei a
Timi 1751 nga pakeha i tae mai ki te noho i
Turanga nei. He painga ra enei tangata mo-
na engari ia mo tatou kaore he painga i te
mea e tangohia atu ana o tatou whenua mo
ratou. E ki ana a Timi e 420, 946 nga eka
kei roto i te nihi i te mokete a kua hokona
atu ki te pakeha i roto o tenei takiwa anake.
Na runga i enei korero a Timi ka whakanuia
ia e te pakeha. Koianei ta timi e ki nei ia
kanui te tupu haere o Turanga nei ara ko te
riro atu o tatou whenua i te pakeha. He
aroha ranei tenei no Timi kia tatou ki te iwi?
Ka riro o tatou whenua i te pakeha, a kei
whea he matau mo tatou? Kei whea he whe-
nua hei ahunga whenua ma maua ko Apirana
Ngata?
Ka tahuri ake ahau ki te whakahoki i te
patai a taku koroua a Wi Pere e patai nei ia
he aha taku iwi a Tuhoe, ara a Matatua i
whakatu ai ia ahau. Ko te take ra e korero
he mamae no te ngakau mo nga tikanga o to
ture o te 1896 e tete mai nei nga niho, ki te
ngau i te whenua. Ka whano ra ka tae ki
te manawa te kainga a nga niho o to ture e
koro. Ka riro whenua, ka riro moana ia koe
i te kawanatanga.
E mea ana taku iwi kai tapahia atu nga
niho o tenei ture. 1 rite ra to ture ki te ma-
ngo. Kaore e kitea e te ture nga niho o te
mango ina takoto mai kia whakatirahatia ra
aue ina tonu ia nga niho koikoi o te ika nei.
Waihoki me te ture mo Tuhoe kahore i
mohiotia ona niho i te tuatahi. No naianei
ka kitea aue he niho taniwha.
Me huhua nga mahi ka oti ai te. whakaka-
kaporeihana i nga tangata Maori no matou
tetahi whenua. Mutu rawa ake te whakaka-
poreihana ka pau nga moni i nga kaiwhaka-
maori i nga roia—i te Komiti me nga .hui e
karangatia ana kia hui hei whakaoti i te ka-
poreihana.
E nuku atu ana i te Ł600 te moni e pau
ka tu ai he kaporeihana kei te mohio tonu a
Wi Pere ki te nui o te moni e pau ana i tenei
hanga i te kaporeihana. Ka naomia atu ka

No. 93
whakaturia he komiti whakahaere i nga whe-
nua. He aha ra hoki ka whakaturia he kai-
tiaki. Ko enei tangata katoa e utua ana. I
runga i tena ahua ka pau noa iho nga moni o
nga whenua i te utunga i ngakai tiaki. Kati
meatia kia tukua atu enei whenua ki te
Kawanatanga tiaki ai, ara ki te Korokoro o
te Parata e horo nei i te whenua.
I runga i tenei ahua ka tawhiti rawa atu te
whenua. Ina hoki ra i nga Maori i te tuatahi,
muri iho i nga kai tiaki e toru.
Na i runga i tenei ahua ka huhua rawa nga
tangata ke noatu hei whakahaere i o tatou
whenua. Ko te hiahia o nga kaitiaki he tu-
ku i nga whenua e toe ana o enei whenua o
Mangatu No. 5 me No. 6 (40, 150 eka). Ma-
ngaokuro No. 1 (2027 eka), Pakowhai (374
eka), Wangawehi  (1204 eka), Mangawaru
No. 2 (14, 802 eka), Mangopoike No. 2 (37» 721
eka), Tahora No. 2 (60, 694 eka), Mangawaru
No. 3 (18720 eka), me etahi atu whenua.
Kamei ra nga whenua e meatia ana e nga
kaitiaki ki te tuku atu ki te ringaringa o te
Kawanatanga. Ki te penei ana katahi ka
tino kawea nga whenua nei ki tawhiti Nui ki
Tawhiti Roa ki Tawhiti Pamamao. Otira i
mua o te taenga o enei whenua ki nga kainga
nei ki taku mohio tera e hekatorere atu enei
whenua ki te Korokoro •o-te-Parata ara ki te
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Taniwha nei ki te Kawanatanga o Timi
Taihoa.
He kupu torutoru noa iko enei naku mo
enei whenua, otira i marama tonu mai koutou
kore rawa he painga o te kaporeihana a Wi
Pere raua ko Timi Kara. Kei te ahei noa
atu tatau ki te whakawhakahaere i o tatau
whenua. Koia ahau ka mea e te iwi whaka-
turia ahau kia hanga he ture e riro mai ai
ano ma tatou whakamaori nei ano e whakae-
re o tatou whenua kia riro ai ano ma tatou e
kai nga rau pauna e kaporeihana. Ko inei
ra e Wi toku hiahia he tuuaki atu i to Kapo-
reihana mei kore e riro mai nga whenua o aku
iwi o Te Tairawhiti. E te iwi kia tu ahau
katahi ka whai taima ahau ki te korero i nga
tikanga katoa mo o koutou whenua.
TIKI PAAKA.
POOTI MEMA MAORI.
KUA mutu te pooti; kua tu te hunga i
 tu, kua hinga te hunga i hinga, me
mutu nga mauahara, te ngakau mamae, te
korerorero, te ngau tuaratanumia atu ki te
po. Kaore matou i rere nui ki nga mahi
whakahaere pooti, i runga i to matou whaka-
aro kahore e tika te minita kia uru ki nga
mahi whakahaere poti, ehara hoki i te mea e
pa ana ki te Hahi ki te ahuatanga ranei o te
whakapono, kei wehewehe hoki te ahua o te
Hahi. Onga mema tawhito katoa kotahi
ano i hinga ko Wi Pere anake, ko Hone
Heke, ko Henare Kaihau, ko Tame Parata i
tu katoa. E pouri ana matou mo te hinga-
nga o Wi Pere ara mo tona tinana anake, e
hari ana i a matou mo te tunga o Apirana
Ngata, no te mea ki ta matou whakaaro no
nga taitamariki enei ra, kua huri nga wa o
nga kaumatua. He roa te nohopukutanga
me te whakamomoritanga o nga tamariki i te
mea no ratou enei ra. Ko Apirana Ngata te
tangata tino matau atu o te Iwi Maori, a
mehemea he mea pai te matau ranga me te
kura he aha etahi tangata i kore ai e whakaae
kia tae Apirana Ngata ki te Paremata? Ki
te kore he painga mo te Maori e riro mai i a
Apirana, e kore hoki e riro mai i tetahi atu
tangata, me mutu te tuku mema Maori ki te
Paremata.
E kore e wareware i te iwi te kaha te ma-
tau o Wi ahakoa i mate i a ia ona whenua
ake, i kaha ia ki te pupuri i nga toenga o nga
whenua Maori. E kore e hapa te karangatia
o Wi ki te whare o Runga—ka pai—ko ia ko
te kaumatua hei te whare kaumatua, ko Api-
rana ko te tamariki hei te whare tamariki.
Kaati a matou korero, e haere ana ki ona
wahi. Kia ora o tatou mema, nga mea ta-
whito me te mea hou. Meri Kirihimete ki te
iwi katoa.








E haere ana a Keweti Kohere ki Whare-
kauri, hei te 26 pea o Hanuere ia taeai. He
whakamahara tenei ki nga tangata o Whare-
kauri kia noho mohio ai ki te taenga atu o ta
ratou manuhiri.

6
TE PIPIWHARAUROA
No. 93


HUI KI PAKITIKIRI.
ITU he Kirihimete ma Pitau raua ko tona
hoa ki to raua marae ki Pakirikiri. He
tini te maori me te pakeha i tae mai ki te wha-
karite i te kupu porohiri kia ratou, kei te tae
pea ki te 400 te tokomaha onga maori hui atu
ki nga pakeha i tae mai. Ko te putake o
tenei Kirihimete he kohi moni hei whakaora
i nga whare runanga o tenei marae.
Ko te kaute o te moni i kohia, £191 hui atu
ki te moni kanikani. Kanui te whakamihi
mo te pai o te whakahaere o nga mahi o te
marae; tae atu hoki ki te teepu 1113 ona mea
katoa o runga. Ahakoa te nui o te tangata i
tae mai kihai rawa taea te kai nga kai.
Te mutunga o te whakahaere o te pereti,
ka tu a Pitau ki runga, ka mea ki te iwi kia
noho iho i te po, kei reira etahi kupu mo ta-
tou mema.
Ka tu ake a Pene Heni, ka mea, ka matou
waka no te pakeha, e kore ahei te noho iho,
no reira e mea atu ana kia whakahaeretia
inaianei te korero, i tautokongia hoki e Karai-
tiana Ruru.
Ka tu ake ano ko Pitau, ka mea ia, kaore
aku aha mo tatou mema, kaumutu ake nga
ra o te wawautanga, kua tu nei ko Apirana
hei mema mo te tairawhiti e pai ana, kaore
toku ngakau i te kino i te mau ahara ranei no
reira au ka mea atu ko nga kino i te ngakau o
te korona o te kuia, o te tamariki me tapuke
iho i tenei ra.
Ka tu ake ko Karaitiana Ruru, ka mea,
kaore aku whakapaipai i te korero penei i ta
taku hoa ka noho ake nei, hei aha i 1) hunaia ai
te kino o te ngakau ka whakaatu tonu ki wa-
ho, penei i toku ngakau e kino nei. Ko te
whakatika tonutanga ake oku hoa rangatira
ka tahuri ki te whawhai mai ki a au. Mehe-
mea kaore nga mahi rereke, me nga mahi
koroke i whakahaeretia i roto i tenei pootita-
nga, e kore rawa e puta enei kupu i a au.
I whai kupu hoki a Heni Materoa, i mea
ia, kaore aku kupu takahi mo Wi Pere, he
tangata i kitea oku whakaaro ko Apirana hei
mema mo tatou, ko Wi Pere me whakaneke
atu ki te Whare Ariki. He mohio noku ko
taua tuunga ano mona ahakoa ia hinga. Ka-
ati mo nga kupu a tetahi taha e mea mai nei.
Ki te he o te whakahaere a te taha kia Apira-
na, kaore au nei i te mohio kei te kino te ma-
hi a tenei taha. Inahoki ko au nei kaore
ano i to i tetahi tangata, wahine ranei kia
pooti mai kia Apirana, mai ano i te timata-
nga tae noa mai ki te ra i pooti ai.
Itu ake hoki a Hone Paerata, i mea, ki te
rereketanga o te whakahaere o tenei pooti.
Katahi ano tenei mahi te haina haere i nga
tangata ki te pukapuka, kaore mai i era pooti-
tanga enei tu mahi. E kore e waiho hei mea
korero, mehemea i whakahaeretia i runga i te
tikanga rangitira te whakahaeretanga i o ta-
tou mema penei e kore e puta ake he mamae-
tanga i rato i te ngakau. Kaati i te mea ka
tu nei ko Apirana to tatou mema, kei te pai
rawa atu heoi ano ma tatou ko te tautoko i a
ia, ko te hoatu i o tatou mate hei pikaunga atu
mana ki te Paremata.
Ka tu ake ko Te Wetini Rikirangi ka mea
ia, kaore aku aha mo tatou mema, kua mutu
ke te whakahaere mo ratou, kaua nga wehe-
wehenga me nga kupu rere noa e waiho e ta-
tou hei mea korero i roto i tenei ra. No te
mea ko au ano hoki tetahi tangata korero
parau i a au e whakahaere nei i te pooti o
toku mema o Wi Pere. E hoatu ana au inga
kupu momona hei whakapai mo toku tangata
e kore hoki au e porangi noa kia mea atu e,
e te iwi, ko Apirana te tangata tika hei pikau
atu i o tatou mate ki te Paremata ina tu ia,
ko mohi ranei me etahi atu onga mema nei.
Heoi ano, ka eke aku kupu ki runga ki enei
mema, ka ahua whakatitaha haere te rere o
aku kupu, kaore e hoatu e au ko nga kupu
pai rawa mo ratou Pena ano hoki i a koutou
na e whakahaere na i ena o tatou mema, ki
hoatu koe i nga kupu whakapaipai anake mo
tou mema, a koe tane, wahine hoki. Itu ano
hoki a Nepia Te Atu, me Paratene (Tatae ki
te whakamarama haere i te ahua o ta raua
na whakahaere i a Apirana, me te karo hoki
i nga kupu taumaha i eke ki runga ki o raua
na tinana, a tenei taha.
I kiia hoki etahi tangata o te taha kia Wi
Pere, nui atu te kino onga korero a Paratene
Tatae mo Wi, e kore e ahei kia tuhia ki te
pukapuka etahi rerenga o ana Kupu-Otira he
nui te kaha o Paratene ki te whakataka atu
i enei kupu i runga i tona tinana.
Kaati ko te whakataunga katoa a te hui
mo enei korero, he whakakotahi inga whaka-
aro o te iwi i runga inga wehewehenga i te
takiwa e whakahaere ana i te pooti mo tatou
mema.

No. 93-
MAHI HUA RAKAU.
(Na Wi KATENE, o Motueka, i tuhituhia mo
te Hui o Te Aute ki Rotorua.)
MO tetahi peka o te mahi ahu whenua,
 ara, mo te mahi tou hua rakau.
E mahara ana au he mahi tino pai ma nga
tangata iti nga whenua, kihai nei i nui nga
eka e puta mai ai he oranga i era atu mahi. ara
i te mahi hipi, kau, witi, oti, me ora atu mahi
penei me enei kua ki ake nei au. Otira ki
roto ano hoki i nga takiwa pai mo tenei ma-
hi. Kia tata ano hoki ki nga makete nunui
ki Poneke, ki Akarana, ki Karaitiati, ki Ota-
kou, ki Nerehana ranei, a e taea hoki te tuku
atu i runga i te tima i te tereina ranei ki nga
makete kua kiia i runga ake nei. Otira kei
te rite ano hoki tenei mahi ki etahi atu mahi,
e hiahiatia ana kia ata mohio ano te tangata
i te tuatahi, ara me matua akona ano e tino
pai rawa ai. Etahi o nga mea hei akonga ko
te tounga i nga rakau, ko te tapatapahi i nga
paiaka i mua i te tounga me te tapatapahi
hoki i nga peka. Kia mohio ki nga ahua
aporo papai, me nga ahua paramu
papai, me nga ahua pititi papai, me
nga ahua pea papai, me era atu ahua rakau e
kore e taea te whakahua katoa i konei, no
te mea he rau he rau nga ahua aporo, ko te
nuinga he kikino, kia mohio hoki ki nga aporo
raumati ati ki nga nga aporo mote makariri, otira mo
nga wahanga e wha o te tau. Nga pea pena
ano hoki me nga aporo nga pititi pera ano
hoki to ratou ture.
HEI WHAKAMARAMA.
Ko nga pititi kia 16 kia 20 ranei nga wehe-
nga, kia nui atu ranei. Mo Tihema kia 2
nga ahua pititi, mo Hanuere kia 4 kia 5 ranei
nga ahua pititi, mo Pepuere kia 4 nga ahua
pititi, mo Maehe kia 4 kia 5 ranei nga ahua
pititi, mo Aperira kia 4 kia 5 ranei nga ahua
pititi, kia i kia 2 ranei mo Mei. Ka peneitia
te whakahaere o te tou o te pititi
ka whai pititi tonu i nga ra katoa o enei
marama kua whakahuatia ake nei. No ko-
nei au i ki ai kia tino mohio te tangata ki nga
pititi e maoa ana i te marama o Tihema, ki
nga pititi hoki e maoa ana i te marama o
o Hanuere, me nga pititi hoki e maoa ano i
te marama o Pepuere, me te marama
hoki o Maehe, me te marama o Ape-
rira me to Mei hoki. Otira ehara i te mea ko
te pititi anake, engari ko nga ahua rakau ka
toa pena tonu to ratou ritenga tae iho ana ki
nga hua rakau ririki, ara, ki te karani pango,
ma, whero, me te rahipere, me te kupere me
etahi atu o nga hua rakau ririki katoa. Kei
runga i tenei whakahaere o te tou pititi e
whiwhi ai te kai mahi i te utu mo tona wera-
weratanga, ara ka timata atu i a Tihema tana
hoko noa ki te marama o Mei. Kei muri
i te pititi ko te aporo ko te pea tae noa ki
te timatanga ano o tetahi atu tau hou.
kia Tenei ano hoki etahi mea tuturu e tika ana
kia mohiotia e nga tangata katoa e whawha
ana ki te mahi tou rakau hua. Kia mohio ki
te tapatapahi i nga peka. Tetahi kia mohio
ki te honohono, kia mohio hoki ki nga rongoa
o ia mate, o ia mate, me te mohio ano
ki ia ngarara hoki ki ia ngarara, ara,
ki ia mate kua kiia i runga ake nei.
Otira tena atu ano te huhuatanga o nga mea
hei akonga e kore e taea te tuhituhi katoa.
He paramu tetahi mea pai hei mahi moni
he tou i nga paramu hei whakamaroke, otira
ko nga paramu mo te mahi whakamaroke ko
nga tino paramu pai rawa ano hoki mo te kai
hou tonu nei, tena ko te tini o te paramu ka-
hore nei e pai mo te mahi whakamaroke ka
hore he moni i roto, ara e kore e rite ki nga
paramu whakamaroke no te mea e taharua
ana, he tino pai ki te kai hou tonu hei whaka-
maroke hoki hei kai mo te Makariri. Kei te
taka mai nga ra e mahia nuitia ai e te pakeha
te mahi whakamaroke me te mahi tini i te
paramu me era atu hua rakau ki Niu Tireni
nei. No konei ko te tere o te korikori te
tika.
E kore e taea te tuhituhi etahi atu huhua-
tanga o tenei mahi a o te mahi hua. i rakau.
Hei whakamutunga ake mo tenei reta kua e
mea e kore e taea e tatou i te kure mohiota-
nga ara kihai i ata akona. Tenei ano nga
kai whakaako a te Kawanatanga kei nga
takiwa katoa o nga motu e rua nei, hei tohu-
tohu i nga tangata katoa e whawha ana ki te
nei mahi. He tangata enei kua whakaritea e
e te Kawanatanga hei ako i nga ware. Heoi
ra ka mutu.
Na Wi KATENE.
Nui Tireni
PUTUPOORO.
15 England
18 Cheltenham
34 Cheshire
40 Yorkshire
o Wales

TE PIPIWHARAUROA
No. 03.
TE MAORI RANGATIRA WHENUA.
[Na Reweti T. M. Kohere, he mea whakamaori mai
i te Poverty Bay Herald o Nowema 29. 1905, i mua
atu o te Pooti Pakeha, he whakahe nana ki tetahi o
nga mema o pakeha. Ki ta matou whakaaro he mea
pai kia taia enei korero. I taia i tera marama te kape
o te Pire a Maahi, tumaki o te Apitihana, a e marama
ana ko te hiahia o te Apitihana he tango i nga whenua
maori. Kahore rawa o tatou wheinga i te Apitihana
inaianei, e kore rawa ratou e tu engari taihoa pe ka
ngaro rawa kahore he morehu.]
Ki te Etita o te POVERTY BAY HERALD,
Gisborne. .
TENA KOE,—I te mea ka maha nga
i whakahuatanga o tetahi o te hunga e
wha ana kia tu ratou hei mema mo Waiapu,
i te kupu a te Apitihana e whakakino nei ki te
tu o te Maori hei rangatira whenua a ko te
pakeha hei utu reti ki a ia, tukua atu etahi
kupu maku hei tautoko i te taha Maori kia
kitea ai to ratou tika, ahakoa e mohio ana au
ehara au i te tangata matau, kahore hoki
ahau e tino matau ki te Reo Ingarihi. I tuku
tukunga atu i tetahi patai ki a Kereitana i
tana hui i te po o te Taite ka hipa nei, he ui
atu naku mehemea e taea e ia te whakaatu
nga kino i puta i runga i te rironga ma te
Maori e nihi he whenua ki te pakeha a ko te
pakeha me utu reti ki te Maori, kaore i hoki
i a ia te tinana o taku patai, heoi ano tana ko
te ki ko te pakeha e whiwhi ana i te moni
inaianei i runga i nga whenua maori otira kei
te haere mai te wa e puta nui mai i te moni
inaianei i runga i tona whenua ake i te pakeha
te whakapai. I umeretia tenei whakahoki e
te tokomaha o te tangata i whakarongo ki a
ia, engari ki tuku whakaaro kahore i totika te
whakahoki o taku patai. Ki ta Keretana
whakaaro he mea kino rawa ki te whai rawa
te Maori. Ki taku rongo no Ingarangi a
Kereitana, a, na konei pea i Ingarihi ai ona
whakaaro mo te tu rangatira whenua o Inga-
rangi he "Rori" ko tona whare he nui he tei-
tei: kei aro kei te aturangi o tona whare
teitei ko te whare iti nei o to tangata e utu
reti ana ki a ia. Na, ko te Maori rangatira
whenua he tihokahoka nei tona whare, he kai
mahi ia na te pakeha e utu reti ra ki a ia, e
noho ra hoki i roto i te whare nui, i te paku o
te moni reti kahore e tutuki nga hiahia toru-
toru o te Maori, heoi ka mahi ia ki te pakeha
ahakoa he aha te mahi tae ana ki te mahi
pononga, Kahore rawa he ritenga o te ra-
ngatira whenua o Ingarangi ki te rangatira
whenua e kitea nei e tatou i tenei koroni heoi
ano te ritenga kei runga noa i nga ingoa. E
kore te pakeha e nihi noa i te whenua o te
Maori, na tona mohio ra ano e rarawe ia i
nga hua e puta mai i te whenua, a ko te pake-
ha anake te mea e rangatira ana ko te Maori
kaore. He aha i whakahengia ai mehemea i
ata whakaritea, i ata whakaaetia, te nihi i
waenganui o te pakeha rua ko te Maori?
Heoi ano te mea hei tupatotanga kei tahaetia
e te pakeha matau te Maori kure, tona ranga-
tira whenua. Ehara i te mea he whakaaro
no te pakeha ki to painga e puta mai ki te
koroni i nihi ai ia i te whenua o te Maori, kia
hanga ture hoki te Kawanatanga hei panga
anake mo te pakeha a kahore e whakaarohia
te taha ki te Maori. E te Etita, e kore ranei
koe e whakaae ko te tikanga e whakarangati-
ra ana i te Maori me te pakeha ara i te ta-
ngata nona te whenua me te tangata kei a ia
e reti ana he tikanga tino pai rawa, a he hua-
rahi e puta ai e painga ki te koroni? Ko te
Maori e nihi ana i tona whenua, me te pake-
ha e whakapai ana i taua whenua hei huarahi
moni mana ake e tino awhina ana  te koroni.
Ko ta Keretana e wehi nei kei nui te moni
ki nga Maori e nihi ana i ratou whenua ki o te
pakeha. Kati, ka ui au, ko te hea te mea
pai ki te Koroni, ko te rangatira ranei o te
Maori ko te haere ranei o te Maori  nga hua-
rahi. A, he aha i meinga ai hei hara ina tu-
pona te Maori te tu hei rangatira whenua
waimarie ranei ia ki te whai rawa? Ko te
tino kupu ia a Kereitana ko te rangatira o te
Maori i te mea na te pakeha ke nga moni i
pau i te whakapainga i te whenua. Ka ui
ano au, he aha i whakapangia ai e te pakeha
te whenua, hei painga ranei mona ake hei pa-
inga ranei mo te Maori, nona nei te whenua?
E mohio ana tatou katoa hei painga ano mo-
na: ko te painga e puta ki te tangata nona te
whenua he kua kau no te painga i riro i te
pakeha. Tenei ano tetahi mea hei tirohanga
ma tatou i te mea kua piki te utu e te whenua
i runga i te whakapainga, ko te moni anake
ranei a te tangata nana te nihi e titiro e ta-
tou, a kaore te werawera o te Maori o te pa-
keha rawa kore ranei na raua nei i mahi te
whenua? Ahuanei pea ko te moni i whaka-
painga, ai te whenua ehara kau i te pakeha
kei a ia te nihi engari he mea nama ke nana
i te peeke i tetahi atu tangata ranei. He mea
hoki e tautotohea ano i enei ra, hei wai te utu
o te whenua i piki ake i te utu o te wa e tako-
to kino ana, e rite ana toku whakaaro ki o te
tokomaha e ki nei na te tangata nona te whe-
nua te utu. He tikanga whakamanamana na
Kereitana te whakamatakitaki i nga maruta-
nga o tona ngakau i te aroha i a ia ki te hu-

No. 93
HE KUPU WHAKAMARAMA.
nga rawakore, a e mea ana au kahore pea tona
ngakau aroha i te manukanuka kei noho rawa
kore te iwi Maori i te ao. E mea ana au kei
runga i te ahua o te kiri o te tangata te ahua
o nga kupu a Kereitana mo runga i tenei pu-
take no te mea kua whakaaturia nutia e ia e
kore ia e ki he aroha tona ki te Maori, he
pirangi ranei tona ki te Hainamana, na konei
au i mea ai kahore e tika kia whakarangona
ana kupu mo tenei putake i te mea kahore
tona ngakau i te tapatahi. He nui toku hia-
hia kia hohoro te whakamahia o nga whenua
Maori i runga i te mahi tika ki te Maori, otira
e whawhaitia e au, ara e nga Maori katoa,
nga ture tahatahi, kohuru ko letepere nei tona
tupuna.
Na "RANGI" (ara na R T Kohere.)
9
KORERO POOTI.
KAHORE i rikarika te hinganga o te
Apitihana, a apopo ka tino ngaro
rawa. E 56 nga mema pakeha kei te ta-
ha o te Kawanatanga, 15 ano o te Apiti-
hana. I hinga etahi tino mema o te
Apitihana, a Kapene Rata o Heretanga, a
Tuti o Poneke, a Heremana o te Waipou-
namu me etahi atu, kotahi ano to te
Kawanatanga i. hinga—kua kore kaha ra
wa te Apitihana. Na runga i nga mahi
whakapaeteka mo Te Hetena ka hinga a
Tame Teira o Otautahi, Petepota o Ote-
poti, kei tangata matau katoa.
Ko nga wahi hou kaua e hinga te hoko
waipiro ko Oamaru, ko Marihiku me Keri
Rini, he wahi no Akarana, hui atu ko Ku-
ruta, ki Mataura, me Ahipatene, ka ono
katoa ai nga wahi o Turanga nei kua hi-
nga, he maha nga wahi tata tonu ka
hinga, he mahi nga wahi e whakaitia ana
nga whare waipiro. Ko Waiapu tata
tonu ka hinga, heoi ano i kore na te nui
rawa o te whika hei whainga.
TE KOTAHITANGA O WAITANGI.
Ki TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
TENA KOE. E hora nei i te mara-
matanga ki nga Iwi katoa, o runga
o raro, whiti atu ki te Waipounamu, i te
tika mo te tinana i te ora mo te Wairua.
Utaina atu enei kupu e whai ake nei, ara
mo te kotahitanga e kiia nei kia whakaa-
rahia, e pai ana te kotahitanga, kei wae-
nganui tenei take i a tatou, kua momo
tatou ki te kai o roto o taua kotahitanga.
Tenei hoki taku take, hei titiro ma nga
iwi katoa tuatahi, mo nga mema kia unu-
hia mai i te Paremete tuarua me titiro ta-
tou ki te kowhatu i poua nei e Kuini
Wikitoria ki runga ki tenei motu ara ki te
Tiriti o Waitangi, no muri i te whawai a
Hone Heke, ka hangaa tenei ture. Mohio
tonu nga kaumatua na ratou nei i haina
taua Tiriti hei ture taua mea mo ratou,
tuku iho, tuku iho, ko o ratou whakatu-
puranga i muri i a ratou hei tiaki i o ra-
tou, i o ratou tinana, i o ratou toanga, i o
ratou whenua, kei ekengia mai e nga wha-
kaaro a etahi atu iwi, kei konei te kaupa-
pa o nga ture e tokoto ana he take pai
tenei hei whakaaro ma tatou a na wai te-
nei mana a na wai hoki i takahi mehemea
ki te oti he ture hei tango i o tatou whe-
nua me mate tatou ki runga ki tenei wha-
kaaro, ara kia kohia he moni hei pura i
tenei kohi ki te ao katoa. Tuatoru ko to
tatou karangatanga e te kawanatanga kia
haere atu ki te Paremeta ki te hanga ture,
ko to tatou nei kuaretanga hoki tenei, ko
to tatou whakaaetanga ki te haere ki te
Paremete, me titiro hoki tatou e wha nga
mema maori, tini ke nga pakeha, me pe-
hea e tu ai o ratou poti, hei ano tona
tikanga kia kiia ai e te kawanatanga na
nga Maori katoa i hanga ai nga ture e wha-
kamate nei i a tatou.
Kati ano na to hoe mokai nei.
na HAPI TAKIMOANA
Parengarenga,
Oketopa, 19.1905

10
TE PIPIWHARAUROA
No. 03.
MOMONA.
[Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
E MANU U e, kia ora koe, hei pikau i nga
whakaaro maha o nga iwi e noho nei i
nga motu e rua nei, hei whakatutuki i nga
korero mohio a nga pukorero o te iwi ruwai-
waha a te Maori koni ahi, a hei waha hoki i
nga kupu pai i nga kupu paraiwaha a te hunga
e mea nei ko ratou te hunga matau o tenei ao.
Maku noa e penei ake mo te Maori, heoi ano
to matou nei mohio kei roto anake i nga para-
ikete; ka pa tau ko te Ingarihi, e taea mohio
a raro o te whenua a runga tutuki atu ki te
rangi, na te mea whare wananga a te Inga-
rihi, tena ko te Maori kai ro (aruhe), he aha te
aha. Ko a te Maori whare wananga o nehe,
ra he ako ke kia toa, kia mahi kai me era atu
ahua o nehe. Tena ko te ako i te hohonuta-
nga o te Karaipiture, e, ka rawe ra te Ingarihi
raua ko nga Maori i akona nuitia ki te hohonu
o te karaipiture, hei aha te whakahihi te ma-
tauranga, e te hunga kihai nei i eke ki nga
taumata teitei o te matauranga. He tangata
matau ano ahau ki a au ano e ai taku whaka-
aro iho i roto i toku tinana maua ko taku nga-
kau, otira tera atu tetahi i eke ki te taumata
nui o te kura o te matauranga na ka he ahau.
I penei ai aku korero he miharo noku ki te
Etita o te Pipi, e whakahengia nei e matou ko
aku hoa Maori, no te mea e tino matau tuturu
ana ahau ki te Etita, he tama nei na Te Wi-
remu Pihopa o Waiapu, ko Hapata Wiremu.
He tangata ahau i akona e taua tangata ki
nga karaipiture i te Rau. Ko taku roa e kura
ana, no Hurae 19, 1886 ka timata au, a no
Tihema 18 1889 ka kore au i hoki atu ki te
kura tae noa mai ki naianei. Ko taua Etita
i akona tikatia ki nga kura nunui a ratou ma
a te Ingirihi ki Ingarangi, mohio katoa ia ki
nga reo ki nga mea katoa.
E manu e, Pikaua atu enei kupu hei kite
iho ma oku hoa aroha i nga motu e rua nei.
Ko Waaka Te Huia he tangata maori tuturu
no Ngapuhi me te Rarawa ehara i hawhe o
runga, he tangata hoki e korero tonu ana ki
nga pakeha Momomona, ka tokoono nga pake-
ha kua tutuki mai ki mua i oku kanohi me
toku ahua katoa, tokorua tonu ki te taenga
mai. No nga ra o Oketopa nei ka puta mai
tokorua, taku kupu ki a raua, e hoa ma e kore
korua e tau hei hoa korero moku, e kore hoki
ahau me toku iwi e riro atu i a korua; engari
taku kupu ki a korua, haere ki Amerika tikina
a Hohepa Mete hei hoa korero moku mo nga
Hahi, ko korua he kohungahunga kai u ki a
au nei; tena iana utua taku patai, Homai ki a
au te Paipera Tapu a to Moromona? Kaua
hei taku Paipera, timata i a Kenehi ki a Ma-
raki, i a Matiu Rongo Pai ki nga Whakakite-
nga, naku tuturu enei Pukapuka, i tae mai i
te tau 1814, a kua pau i a au te kai timata mai
i aku tupuna matua tae iho ki a au, i kiia ai
naku enei, kua tae ke mai ki Niu Tireni, i
kauwhautia ki Paihia i te 25 o Tihema 1814
te Rongo Pai o Ihu Karaiti; rokohina mai au
e kai ana ano i a au, ka tae mai te Rongo Pai
ka ora au, na konei matou ko oku hoa aroha i
puta ai te ihu tae mai ki tenei tau 1905 Ka
patai ano ahau, Moromona, I hea ra koe e
moe ana te tere mai ai ki te wawao i te patu i
a au ano? Heoi e aku hoa aroha, nui atu ta-
ku koa kia tae mai a Hohepa Mete hei hoa
korero moku ki te Karaipitare, kia hinga ra
ano ahau i a Hohepa Mete katahi au ka riro
ki te hahi Momomona whiti atu hoki ki a Ame-
rika, ka nui hoki taku hiahia kia mano he wa-
hine maku. Tena ma nga heramana nei ra-
tou ko etahi o Niu Tireni ahau e mea kia uru
ki te Momomona, " Nowhia Kake." E penei
ana au ki oku hoa Momomona me tae noa mai
kaua hei tohe i a au, ehara au i te rorirori,
ehara i te kapo, he kanohi kite au a waho a
roto. Mehemea he  Pai pera motuhake ta Mo-
mona ka mea ake ae ka pono, penei ma te
Momomona e puruma atu nga iwi tinihanga.
Penei me ta Te Whiti kupu para-mihi, kei te
Tihema nei ka purumatia atu nga pakeha i
Niu Tireni, hei whakarite i te kupu o te Wai-
ata a Meri (Ruka1.53.). 
Nga mahi a Kaiarero ratou ko Hapeta
Pangu mai hoki, a Puroo mai hoki a muri.
Heoi kia hariru a wairua ki te Piipi.
Na
WAAKA TE HUIA.
Tiamana Kaunihera, Kai Tirotiro hoki i te
Ora o te taha Maori.
HE PANUI.
KEI a matou etahi Katikihama he akoranga roa
te Tamariki me Nga Inoi mo nga Ratapu
Ke te whakaatuma i tetahi minita ana e hiahia aua
hei ukuu nootia atu.
Ki TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.

No. 93
HE KUPU WHAKAMARAMA.
1
NUHAKA KI UTA.
I KITEA  e matou ki nga nupepa pakeha
te maraunga i tetahi kotiro Maori ki
Uta whenua o te Momona, no Nuhaka ko
Keita Mete te ingoa. Ko nga tangata na
ratou i mau taua kotiro he minita Momo-
na. I to ratou unga ki Amerika ka puri-
tia e te Kawanatanga o Amerika ka uiuia
taua tamaiti, tona whenua, ona matua,
ona tau, me te tikanga o tana haere. Ko
ona matua kei Nuhaka, ko ona tau 12, na
ona matua ano ia i whakaae kia mauria ki
Uta, ki reira kura ai. E kiia ana he mahi
tonu tenei nate Momona te mau kotiro ki
Uta. Tokowha etahi kotiro i mauria atu
ano e nga minita Momona i Ahitereiria ki
Uta, no te unga atu ki Hana Paraniko ka
puritia e te Kawatatanga, otira i kawha-
kina e nga minita Momona ki to ratou
whenua. E ki ana te nupepa he kotiro
ataahua rawa a Keka Mete.
I ohomauri rawa matou i to matou ro-
ngonga i tenei korero, he mau kotiro te
mahi a nga minita Momona ki to ratou
whenua ki Uta, i tino ohomauri matou a
tae rawa ki te Maori te mauranga. E
marama ana te haerenga o Hirini Whaanga
ratou ko tana whanau, kaore a matou
whakahe mo tera, heoi ano he whakahe
mo te whakarerenga i to ratou whenua
ake ka haere he whenua ke, otira he mea
whakamiharo rawa tenei te haere o te kotiro
12 ano nga tau ko ia anake kahore ona
matua ona whanaunga ranei, a ko ona
kai tiaki he pakeha! Kaore matou e wha-
kapono ki te ki he haere ki te kura, he
tika e tae ia ki te kura, engari ehara tenei
i te take i mauriaia . He papai ke atu nga
kura o Niu Tireni i o Uta, kei konei nga
tu kura katoa. Kaore ano he minita Mo-
mona kia kitea e matou he matau, he
tangata kuare anake nga mea kua
kite matou, a ka mea ratou ma ratou
rawa e whakaako nga kotiro Maori.
Ko te take nui ki ta matou whakaaro
he mau hei whakatokomaha i nga
wahine o to ratou whenua, a hei wahine
hoki ma ratou. Ko te wahine tetahi o
nga tino putake o te Hahi Momona ara
ko te apo wahine. Ahakoa e mea ana
ratou kua mutu tana tikanga te tokomaha
o nga wahine ma te tangata kotahi otira e
kore te Momona e hopohopo i te mea e
whakaaro ana ratou kahore kau he he o
taua tikanga. E miharo ana matou ki te
kaha o nga whanaunga o tenei kotiro ki
tuku i a ia ki te pakeha. Ki te kore tenei
kotiro he hohoro te whakahokia mai e ko-
re e hapa te moea e te Momona.
PITOPITO KORERO.
Kua puta te Kawanatanga o Ingarangi,
ara te Kawanatanga o Pakapoa, kiu tu ko
Ta Henare Kemara—Panamana, hei Pirimia
inaianei.
No te 16 o tenei marama ka mutu te kura
o te Rau Kareti. Ko nga tangata o tenei
tau, kua oti te whakapa, ko Hone Kaipo, ko
Hoani Matenga no Aupouri, ko Karaira Ka-
raka no Ngapuhi; ko Pene Topi ko Mutu
Kaka, no re Aupouri, ko Hetekia Heke no
Ngapuhi, ko Matene Kepa no Te Arawa, ko
Poihipi Kohere ko Paraone Turei ko Wi
Paraire ko Pine Tamahori no Ngatiporou, ko
Henare Wepiha no Ngatikahungunu, ko Wi
Katene no Te Atiawa; ko Erihana, raua ko
Rongo Nuku, he ako mo te haere ki te kura
takuta. Ko nga kaiwhakaako ko  R.F.W.  
Tiatene, ko iF C. Long, M.A.,me Reweti T.
M. Kohere

•
 MERI KIRIMETE
HAPE NUIA KI A
KOUTOU.

TE PIPIWHARAUROA.
ഀ䠀䔀 吀唀刀䔀 吀唀吀唀刀唀⸀ഀഀ㄀⸀ 䬀漀琀愀栀椀 瀀甀琀愀渀最愀 漀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀 椀 琀攀 洀愀ⴀ ഀ爀愀洀愀⸀ഀഀ㈀⸀ 䬀漀 琀攀 漀爀愀渀最愀 洀漀 琀攀 瀀攀瀀愀 攀 爀椀洀愀 栀攀爀攀渀椀 ⠀㔀⼀ⴀ⤀ 椀 琀攀 ഀ琀愀甀Ⰰ 洀攀 渀漀漀琀椀 漀 琀攀 倀漀甀琀愀瀀攀琀愀 洀攀 瀀愀渀攀 爀愀渀攀椀⸀ഀഀ㌀⸀ 䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀渀最愀琀愀 欀椀 琀攀 琀愀渀最漀 椀 吀攀 倀椀瀀椀ⴀ ഀ眀栀愀爀愀甀爀漀愀 洀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 攀 椀愀 琀攀 洀漀渀椀 椀 爀漀琀漀 椀 琀攀 ഀ爀攀琀愀 眀栀愀欀愀愀琀甀 洀愀椀⸀ 䠀攀 眀栀愀欀愀愀琀甀 愀渀漀 栀漀欀椀 欀椀 渀最愀 ഀ琀愀渀最愀琀愀 攀 琀愀渀最漀 愀渀愀 椀 琀攀 瀀攀瀀愀Ⰰ 欀愀 琀愀攀 欀椀 琀攀 眀愀 攀 ഀ瀀愀甀 愀椀 愀 欀漀甀琀漀甀 洀漀渀椀 琀甀欀甀 洀愀椀 欀愀 琀愀欀愀椀愀 琀攀 瀀攀瀀愀 ഀ欀椀 琀攀 琀愀欀愀椀 眀栀攀爀漀⸀ 䬀椀愀 琀攀爀攀 琀攀 琀甀欀甀 洀愀椀 愀渀漀 椀 琀攀 ഀ栀甀愀 欀愀爀攀愀漀Ⰰ 欀椀 琀攀 欀漀爀攀 攀 琀攀爀攀 洀愀椀 欀愀 洀甀琀甀 琀攀 爀攀爀攀 ഀ愀琀甀⸀ 䬀漀 琀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀愀甀 㔀⼀ⴀⰀ 洀攀 甀琀甀 椀 琀攀 琀甀愀琀愀栀椀⸀ഀഀ㐀⸀ 䔀 瀀愀椀 愀渀愀 欀椀愀 琀甀欀甀愀 洀愀椀 渀最愀 欀漀爀攀爀漀 漀 椀愀 眀愀栀椀 漀 ഀ椀愀 眀愀栀椀 漀 琀攀 䴀漀琀甀Ⰰ 攀渀最愀爀椀 欀攀椀 琀攀 䔀琀椀琀愀 琀攀 琀椀欀愀渀最愀 洀漀 琀攀 ഀ琀愀 椀 愀甀愀 欀漀爀攀爀漀㬀 欀椀愀 洀愀爀愀洀愀 琀攀 琀甀栀椀琀甀栀椀⸀ഀഀ㔀⸀ 䴀攀 瀀攀渀攀椀 琀攀 琀甀栀椀 椀 眀愀栀漀 漀 渀最愀 爀攀琀愀 欀愀琀漀愀㨀᐀ഠഀ䬀椀 吀䔀 倀䤀倀䤀圀䠀䄀刀䄀唀刀伀䄀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀洀攀⸀ഀഀഀഀഀഀ䠀䔀 倀䄀一唀䤀⸀ഀഀ䬀椀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 攀 栀椀愀栀椀愀 愀渀愀 欀椀 琀攀 刀愀眀椀爀椀 欀椀 琀攀 ഀ䠀椀洀攀渀攀㨀 栀攀 渀甀椀 渀漀愀 愀琀甀 䬀愁 瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀攀椀 愀 ഀ愀甀 椀渀愀椀愀渀攀椀㨀 欀漀 琀攀 甀琀甀㨀᐀ഠഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 渀甀椀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㔀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 眀栀攀爀漀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀Ⰰ ㈀⼀㘀 ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ 椀⼀ⴀ ഀ䠀攀 洀攀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 欀椀爀椀 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ ㌀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 欀椀爀椀 渀漀愀Ⰰ ㄀⼀㘀 ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 眀栀攀爀漀Ⰰ ㈀⼀ⴀഀഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ刀愀眀椀爀椀 ☀ 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 瀀愀椀 爀愀眀愀Ⰰ 㐀⼀ⴀ ഀ䠀攀 䠀椀洀攀渀攀Ⰰ 㘀搀⸀ഀഀ䴀愀欀甀 攀 甀琀甀 琀攀 倀愀渀攀 䬀椀䬀椁 栀攀椀 琀甀欀甀 愀琀甀 椀䬀 愀 ഀ瀀甀欀愀瀀甀欀愀 欀椀 愀 欀漀攀⸀ഀഀ一愀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰഀഀ吀攀 刀愀甀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀⸀ഀഀഀഀ䬀椀 琀攀 栀椀愀栀椀愀 琀攀 琀愀䬀愁琀愀 欀椀 琀攀 倀愀椀瀀攀爀愀 欀椀 琀攀 ഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀Ⰰ 洀攀 琀漀渀漀 欀椀 琀攀 䈀䤀䈀䰀䔀 䐀䔀倀伀匀䤀吀伀刀夀 ഀ匀唀一䐀䄀夀 匀䌀䠀伀伀䰀 唀一䤀伀一Ⰰ 䄀甀挀欀氀愀渀搀⸀ഀഀ倀愀椀瀀攀爀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀㘀Ⰰ 㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 椀⼀ⴀഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 洀攀 䬀愁 甀瀀漀欀漀 眀栀愀欀愀洀愀爀愀洀愀Ⰰ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀ ഀ㐀⼀㘀Ⰰ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁 ㌀搀⸀ഀഀ䬀愀眀攀渀愀琀愀 瀀愀欀甀Ⰰ 洀攀 䬀愁 眀愀椀愀琀愀Ⰰ ㈀⼀ⴀⰀ ㈀⼀㘀Ⰰ ㌀⼀ⴀⰀ ㌀⼀㘀Ⰰ ഀ㐀⼀ⴀⰀ 洀攀 琀攀 瀀愀渀攀 欀椀䬀椁Ⰰ ㌀搀⸀ഀഀഀഀ倀爀椀渀琀攀搀 愀渀搀 倀甀戀氀椀猀栀攀搀 戀礀 䠀⸀ 圀⸀ 圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀Ⰰ 愀琀 吀攀 刀愀甀 ഀ倀爀椀渀琀椀渀最 圀漀爀欀猀Ⰰ 䈀攀爀爀礀 匀琀爀攀攀琀Ⰰ 䜀椀猀戀漀爀渀攀㬀 一攀眀 娀攀愀氀愀渀搀⸀ഀഀ一䜀䄀 䠀唀䄀 䬀䄀刀䔀䄀伀 䴀䄀 吀䄀 吀䄀吀伀唀 䴀䄀䠀唀⸀ഀഀ㄀　⼀ⴀ 䠀愀瀀愀爀愀 倀愀琀愀栀甀爀椀Ⰰ 一椀欀椀 吀漀瀀椀愀Ⰰ 䴀椀琀愀 䬀⸀ 伀琀攀渀攀Ⰰ ഀ䴀愀栀椀爀椀眀愀Ⰰ 圀愀愀栀愀 琀攀 䠀椀渀愀⸀ 䌀⸀ 䔀⸀ 䬀椀爀戀礀Ⰰ 䴀椀猀猀 䈀氀愀欀椀猀ⴀഀ琀漀渀Ⰰ 䴀爀猀⸀ 䐀漀渀渀攀氀氀礀  䨀⸀ 䠀漀氀氀漀眀愀礀 䐀爀⸀ 䠀漀挀欀攀渀Ⰰ 䴀椀猀猀 ഀ䠀愀琀昀椀攀氀搀㬀 ꌀ椀 䠀⸀ 䤀琀攀欀甀㬀 㔀⼀ⴀ 一最愀琀愀椀 倀愀眀栀愀甀Ⰰ 䔀爀甀 倀漀甀Ⰰ ഀ䔀⸀ 䠀⸀ 䈀爀甀渀椀渀最 䤀栀愀琀愀 吀攀 圀愀栀甀Ⰰ 刀攀爀攀洀愀琀攀 䬀攀洀愀爀愀Ⰰ ഀ刀攀瘀⸀ 䬀攀爀攀栀漀洀愀㬀 㘀⼀ⴀ 倀愀渀愀瀀愀 圀愀椀栀漀瀀椀⸀ഀഀ䠀⸀圀⸀圀䤀䰀䰀䤀䄀䴀匀 吀䔀 刀䄀唀 倀刀䔀匀匀 䜀䤀匀䈀伀刀一䔀