Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 175
GISBORNE.
" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."
HANUERE 1913
HE PANUI.
HUI O TE HAHI MAORI—PIHOPATANGA
O WAIAPU.
Takiwa o Turanga, me te Takiwa o Heretaunga.
KA tu te Hui o te Hahi Maori mo te
Takiwa o Turanga me tera mo te
Takiwa o Heretaunga ki Manutuke a te 9
o nga ra o Maehe, 1913 Ko te ra hoki tera
e whakapuwaretia ai te Wharekarakia o Te
Tokotoru Tapu.
Na HAPATA WIREMU,
Atirikona.
HE PANUI.
Mo tenei marama—ara ko Hanuere—ka tukutukua
nga pire ki nga tangata e nama ana ki te " Pipi."
Ko nga tangata e nama ana  a kahore e whaka-
ro ki te utu ia ratou pire, he rapurapu ratou ki
te take i kore ai e tae atu he" Pipi" kia ratou.
I muri i te paunga o te kotahi ake marama, ko
nga nama katoa kahore ano i utua, ka tuku» U
nga ringa o te Roia mana e kohikohi. Ka mutu
tonu ta matou whakaatu i tenei.
HE WHAKAATU.
E waru ano nga wharangi o te Pipi i tenei
marama. Ko te Etita kua riro, a he Etita hou
inaianei, engari kaore ano ia i tae mai ki te
mahi i taua mahi. Kati e pouri ana matou,
mo te panga o tenei mea ki te Pipi. Hei te
putanga pea o te manu, a muri ake nei puta
tika ai.
WHAKATAUIHU.
He korero ano no nga pukapuka a Hori Kerei.
KO te korero o tenei tangata o Whaka-
tauihu i rongo ai matou.  He tangata
toa rawa ia i nga tangata o mua. Mana e
whakaea nga mate o rau iwi atu ko nga mate,
ngaro e kore e mana ka tikina a Whakatau
ea tonu ake aua mate; ko te ahua o tera
tangata ki te kore ki te korero kaore i nui,
kaore i roa, oti, he poto. Ko nga karu; ki te
riri ki te tomo pa nui at te whakamataku e
kore e kitea tona tapokoranga ki roto ki te pa.
Kite rawa ake kua ngaro kei roto e patu ana;
ki te riri whare kite rawa ake kua ngaro kei
roto e tu ana, heoi patu iho tetahi o te whare
takoto ana. Te kitenga o te tokomaha ka
popotia. Tona pekenga kei te tinei i te ahi,
ehara kua weto, te pekenga atu kei waho e tu
mai ana, waiho nga mano ra i roto papatu ai
Kia ratou ake ano; huanoa ratou ko Whaka-
tau kaore kua puta te koreke kei waho e tu
mai ana; kua toia mai te tatau o te whati-
toka, o te pihanga, karatiti rawa; kekekeke
noa, whakarongo ana mai i waho, ka mate te
papatu, kua taki matemate katoa. Katahi
ka tahuna taua whare nei, pau ake te mano
ra, hoki ana a Whakatau ki waho i te moana
tere mai ai i runga i te waka. Te kitenga o
te pa ra e toro ana te whare ra i te ahi, ka
puta ki waho i nga whare kapa kau atu ai, me
aha atu? e pahu ana mai te puku o te tane o te
wahine o te tamariki i te kainga a te ahi.
Huanoa i wera noa iho i to ratou ahi ake nei
ra kia aoake te ata tahuri rawa atu ki waho
ki te moana. Ehara! e manu ana mai te mahi
a te waka taua o te ope a Whakatauihu ka
tahi ka mohio! E na te taua ano i tahu te
whare e ka nei i te ahi. Ka tahi kahuri atu

2
TE PIPIWHARAUROA.
No.175
ki tatahi ki te to i nga waka hei whai atu kia
riria moanatia, tere atu ai ki te wai. Ehara,
totohu tonu iho nga waka kua houhoua ra
hoki nga waka waiho kia putarera ana, heoi
ano koa, tu kapa kau atu ana i uta e puha
mai ana te ope ra i waho moana, hoki ana ki
tona kainga ake.
KO TANGAROA.
Ka noho a Tangaroa i tana wahine i a
Papatuanuku, a ka haere ki Kahuipuakiaki
ki nga taonga o Whakitau a ka hoki mai
tera a Tangaroa, hoki rawa mai, kua noho
te wahine i a Rangi. Ka hemo mai a Tanga-
roa ki te huata, ka hemo atu a Rangi ki
te huata. Ka tata mai ka werohia e Rangi
ki a Tangaroa, ka taha te rakau a Rangi.
Ka werohia e Tangaroa ki a Rangi, ka whiti
te tao te papa o te iramutu, taua rua nga papa
oi tonu ko te wahine ia i tukua ki a Rangi
takototia.
KO RANGI.
Ka takoto tonu a Rangi i te tu o te tao a
Tangaroa, kahore kia whakatika ki runga, ka
noho a Rangi i a Papatuanuku, ka whanau a
raua tamariki ko Tanekupapaio, ko Tanetu-
turi, ko Tane-tuwaiora, ko Tane-itematatu,
ko Tane-tutaka takoto tou tenei tutanga. Ka
whanau mai ko Tane-muarangi, ko Paiao, ko
te tutanga tenei e whakatika ki runga.
Ka tupu a Tane raua ko Paiao ka whaka-
aro kia raua matua ki a Rangi e takoto tonu
ra. Ka tare a Paiao kia wahatia a Rangi ki
runga. Ka kiia atu e Tane, " E kore e taea
kahore he tangata ka kiia atu ano e Paiao,
kia wahatia ka ki atu " Wahatia" kahore kia
taea; takoto tou. Ka karangatia e Tane " Ko
wai ki runga nei?" Ka kiia iho e tera Rangi
" E tu pa whaia!" Ka karangatia ki raro " Ko
wai ki raro nei?—E tu pa whaia!" Ka ka-
rangatia e Tane " E tama totoro! whakaekea
te maunga!—E tama totoro! whakaekea te
maunga!"—kia iheuheu e Tane.
Na ka tuia a Rangi i runga e Tane mau ai
ka hoki iho nga kai whakawaha. Ka titiro
ake a Tane ki te matua; na kahore he whaka-
tau. Ka haere ki a Okehu i reira nga kura
ka mauria mai e Tane ka tu mai ka tatai tia.
Ka hoki iho a Tane ka titiro ake, pouri kere-
kere. Ka haere-tera ka whakahoki ki Okehu
ka tikina nga whetu, ka kawea ka tataitia, ka
whakamarokia te ika o te rangi ka pangaina
ko Panakoteao ko nga Pateri ka pangaina ko
Autahi ko te whetu o te tau. Ka noho tera
ka titiro ake ki te matua katahi ano ka tau.
Na ka mahara a Tane kahore he whakatau
mo tenei matua mo Papatuanuku. Na ka
whakaarahia e Tane ona hua hei whakatau i
te matua, ko nga rakau. Ka parea nga upoko
ki runga, ko nga waewae i parea ki raro ka
peke mai tera ka titiro ka titiro atu, kahore
hoki kia tau. Ka tikina atu nga rakau, ka
turakina ki raro ka parea te upoko ki raro ko
nga waewae i parea ki runga ka peke mai tera
ka titiro atu katahi ano ka tau. Inaianei kua
wehea a Rangi i tona wahine i a Papatuanuku
a kei te mihi tonu te aroha a te wahine ki tona
tane koia te kohu o nga maunga e rere ana ki
runga ka tangihia hoki nga roimata aroha e
Rangi ki runga ki a Papatuanuku, koia te
hauku.
KO TANE.
Ka kaumatua a Tane ka hiahia tera he
wahine mana. Kahore hoki e kitea ka haere
ki a Waimatatiki, kia Maunganui; kahore
hoki kia pai ka haere ki a Mautarere, ki a
Punaweko, kahore hoki kia pai. Ka hoki ano
a Tane ki tona hakui, ki a Papatuanuku hei
wahine mona. Ka ki atu te hakui "Tee-naku
hoki koe. Haere na te wahine mau ko Hine-
haone." Ka haere a Tane, ka noho ki taua
wahine ka whanau mai te tamahine, ko Hine-
atawira te ingoa o taua tamaiti. Na, ka tupua
a Hineatawira, noho tonu a Tane ki tana
tamaiti hei hoa mona. Kihai a Hine-ata wira
i mohio, ko tona hakoro ano a Tane. Ka
whanau mai a raua tamariki ko Tahuwhakairo
ko Tahuatiatu, ko Tahukumeatepo ko Tahu-
kumeateao.
Na ka mea a Tane kia haere ki te titiro atu
ki ana tuakana e noho ana i runga o nga
rangi; he tamariki ratou na Tangaroa raua
ko Papatuanuku. Ka haere a Tane ka hau,
ka porangi ki a Rehua, ki te tuakana. Ka
tae tera ki tetahi kainga i runga nei, a ka
karanga atu tera, " Kahore he tangata i runga
nei?" Ka ki mai nga tangata o te kainga,
"He tangata ano i runga nei"—"E kore ra
nei au e tae?" "E kore koe e tae ko nga rangi
tenei i roherohea e Tane." Ka wahi ake a
Tane, noho ana i runga i tera rangi. Na ka
ki atu tera " He tangata ano kei runga nei?"
—" He tangata ano"—" E kore ranei a e tae?"
" E kore koe e tae, ko nga rangi i tuituia e
Tane." Ka wahi ake tera, noho ana i runga
e tera rangi—a - - penei tonu tae rawa ki te
ngahuru o nga rangi. Na ka tae ki te kainga
o Rehua ka haere mai tona tuakana a Rehua,
na tangi makuware a Rehua, na Tane te tangi
karakia—

No. 175.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
3
Tipia, tahia, ngakia rakea,
Tipia te rangi kia rahirahi.
Toto mai i waho, whariki o te rangi
Auaha tou ingoa, ko te Rangipuaiho
Te tuturu o te rangi kia mau ai
To Tane anake, nana i tokotoko
Te rangi tou.
No te tangi ka matau ai a Rehua, ko tona
teina tenei, ko Tane. No te mutunga o te
tangihanga, na, ka kiia atu e Rehua, " tahuna
he ahi" ka ka te ahi na ka mahara a Tane
" Homai nga ipu ka takoto ki te aroaro." Na
ka mahara a Tane " Kei whea ranei nga kai
mo enei ipu i homai." Ka tirohia atu e Tane
e wetea ana e Rehua i roto i te upoko e herea
ana te upoko—; ka rui ki nga ipu he koko, e
kai nei i nga kutu o te upoko o Rehua. Ka ki
nga ipu i nga koko, ka mauria ki te ahi, ka
kohua. Ka maonga, ka mauria mai ki te
aroaro o Tane, ka tu ki tona taha ka kiia mai
e te tuakana kia kai. Ka kiia atu e tera " E
kore au e kai. Titiro rawa ahau, e wetea ana
mai i roto i tou upoko. Na te wai hoki te kai
i kai ai i nga kutu o tou upoko!" No reira i
mataku a Tane, no te tangata o mua, kahore
i kai, tu tonu.
A ka haere a Tane, ka tae ki te kainga o
Nukuroa raua ko Tamatea-kaiwhakapua. Ko
nga wahine anake e rokohina atu, ko nga tane
kua riro ki te whai kiore, tokorua nga wahine.
Ka noho i a Tane, kotahi te wahine i noho,
kotahi te wahine i whakapekapeka. Na ka
mea ka mana he kiore te kai. Kahore ia i
kai. Ka kiia atu e Tane, " Ko te kai tenei a
o korua nei tane?" Ka ki mai nga wahine
" Ae, me waiho tenei kai ma o korua ariki, ma
Tapuao raua ko Hine-kitaharangi." Na ka
kiia atu e Tane ki aua wahine kia haere kia
raua tane. A ka riro aua wahine. Rokohia
atu, e noho ana nga tane. Na ka korero atu
" Kua noho maua i te tane. Ko taku hoa i
whakapekapeka, ko au i anga atu." Ka ki
mai nga tane" He aha koe i whakapekapeka,
te tahuri atu." A, ka korero, ka kiia mai ano.
Haere ki te korua tane; apopo maua whana
atu. A no te ata haere mai nga tane. Ka
tae mai ki te kainga i noho ai a Tane. Ka
homai i te mataahi. Kahore a Tane kia hia-
hia atu ki taua mataahi. He mea kiore, e
kai ana i a raua tutae. Kahore kia kainga e
Tane, i mataku i reira, na te tangata o mua.
Na ka kiia atu e Tane " A korua kai tenei ma
te korua upoko-ariki."
Ka roa te noho atu a Tane i nga kainga o
runga, ka ui atu a Hine-ata-uira ki a Papa-
tuanuku " Kei whea toku nei tane?" Ka kiia
mai e Papatuanuku " E tou tane!—ko tou
hakoro ia." Katahi ka matau a Hine-atauira,
ko Tane tona hakoro. Ka mate tera i te
whakama ka heke iho ki te po.
Na, ka hoki mai a Tane, ka tae mai ki te
kainga o Hakui. Ka ui tera" Kei whea taku
nei wahine?" Ka kiia mai e te Hakui" Kahore
ia he wahine mau, kua riro ia kua heke ki te
po. Kiia iho koe, e noho hei whakatupu i a
korua hua." Na ka haere a Tane ka whaiatu
i tana wahine. Ka haere ki raro ki te po.
A, mana ka tae ki te whare, ka ui tera ki te
poupou o te whare; kahore kia ki mai te
waha. Ka ui ra ki te maihi o te whare, ka-
hore kia ki mai te waha. Ka ui ra ki te maihi
o te whare, kahore kia ki mai te waha. Ka
mate tera i te whakama, ka nunumi ka tawhe,
ki te tara o te whare. Na ka uimai te tangata
o te whare " E haere ana, e Tane, ki whea?"
Ka kiia atu e Tane " E whai atu ana ahau i a
taua tuahine." Ka kiia mai e te tangata o te
whare " E hoki e Tane ki te ao, hei whakatupu
mai i a taua hua. Tukua au ki te po, hei
kukume i a taua hua nei." No reira i titirna-
tia te ao, i titamatia te po.
RAUMATI.
Ko te pere a Raumati he mea totaha te ahi
whia atu ai.
Ko te hokinga tenei o Raumati ki Tauranga
ka tupu te pakanga i konei, he maha nga
parekura.
Ko te tahunga o te Arawa e Raumati kaore
i ata matauria te take, mo te aha ranei. I te
taenga mai o te Arawa ki Maketu nei toia
tonutia ake ki te kongutu awa o te awa o
Maketu takoto ai tawharau rawa ki te nikau
ki te toetoe, otira i te mutunga o nga hoehoe-
nga o ona rangatira ki ta Aweateatua ki Tau-
ranga ki hea ki hea ka tawharautia ka marara
haere nga tangata ki nga wahi o Rotorua, o
Taupo, o Whanganui, o Moetau, o te Moana
pounamu.
Ko te nuinga i mahue i Maketu i Waitaha
i Tapuika he hunga ouou nei. Ka whakaaro
te ngakau o Raumati kaore he tangata tona
whakatikanga ki te tahu ia te Arawa, i haere
atu i Tauranga ka tae atu ki te ngutuawa o
te awa ko Ngatoro te ingoa. Ko Tongariro
te pukaki o tenei awa i wahi mai i te awa e
rere ana ki Waikato haere mai i Kaingaroa
puta mai ki Rotorua. Ko Puarenga te ko-
ngutuawa i te taha ki te tonga o Ohinemutu
haere atu i te au o Rotorua tomo atu ki o Hau
puta atu ko te Rotoiti tapoko atu i te Taheke
ka haere atu ki Awarua haere atu ki Kaituna
puta atu ko Maketu ko Ngatoro te ngutuawa
putanga ki te waitai tu atu ana a Raumati i

TE PIPIWHARAUROA.
No.175
tetahi taha e takoto ana mai ka rapu noa te
tangata ra kia whiti atu ki tawahi kia tahuna
nohea hoki: i whiti atu kotahi ka mahara ake
te ngakau ka hanga te pere ka oti i te po,
katahi ka whiua atu ki te waka ra ehara titi
tonu ki te tawharau nikau, toetoe, ehara mura
kau aha i te ahi, hui ko te pere a Raumati, he
mea totaha a mua ki te ahi.
Ko te hokinga tenei o Raumati ki Tauranga
he maha nga parekura nga pa horo o te Arawa
i mate ia Raumati. He maha nga whaka-
tupuranga uri ka whanau a Hatupato ratou
ko aria tuakana, katahi kaea tenei matenga
nui, me te weranga o te Arawa.
TE TAHUNGA O TE ARAWA.
Ko te korero o te tahunga o te Arawa e
Raumati ki te ahi. Ko tana take mauahara
mo te Arawa, no Hawaiki mai ano. He uri
hoki no Uenuku a Raumati, ko Uenuku hoki
te hoa whawhai o Houmaitawhiti, i tupu ai te
riri ki a raua i Hawaiki atu ko tera take. Mo
te kainga a te kuri a Houmaitawhiti i nga
pirau o te tapoa o Uenuku patua iho ra te
kuri ra e Uenuku muri iho ka kitea, ka kainga
te poporo whakamarumaru o Uenuku e nga
tama a Hou—ka kitea e Uenuku ki te wero-
hanga a nga waewae rakau o Tamatekapua,
raua ko tona taina (heoi enei; kua puare i
mua atu).
Ko Uenuku; ona uri, ko Hoturoa, ko Rau-
mati pea e mea ana etahi no Matatua a Rau-
mati to raua na waka ko Tainui. Ko Hou,
ona uri, ko Tamatekapua, ko Hei, ko Tia, ko
Maka, ko Rongokako, to ratou nei waka kote
Arawa. Ko te wahi i u mai ai a Te Arawa,
i te tuatahi, ko Muri-i-whenua. Nana i tau-
naha nga tahatika o tenei motu te tahatika ki
te tokerau tapa iho ana i nga ingoa ki etahi
motu ririki tae noa mai ki Aotea, whiti mai ia
Moehau. Kowhatu a Ngatoroirangi whaka-
riri puta noa ki runga hoki tonu atu ki te kore-
koro o te Parato, kei te taepaetanga pea o
te rangi tenei ingoa. Na Rua i tango te rawa
mo tana wahine i riro mai ia Tama. No reira
te take i whakahekea ai ki te korokoro o te
Parata. Na Ngatoro i karakia i ora ake ai
tenei waka, hoki ana mai ki Aotearoa nei hoki
rawa mai kua kotiti te pohutukawa i te whitu
heoi, whiua ana te kura a Tauninihi ki te wai.
Ka hoe mai nei i te Akau. Manu rawa. mai i
Motiti. Ka umai ki Maketu takoto tonu iho
i reira kua tuhituhia i mua atu ka marara nei
nga tangata o runga i a te Arawa ki nga wahi
o Rotorua, o Taupo, o Whanganui, o Ruata-
huna ka mahue atu i Maketu ko Hei, ko tana
tama, ko Tia, ko tana tama, ko Ngatoro ki
Motiti. Ko Tainui kua u kei Kawhia. Ka
rongomai pea a Raumati i a te Arawa kei
Maketu e takoto ana. Ka whakatika mai te
tangata ra me tona Hapu noho rawa mai i
Tauranga i te ahiahi ka whakatika ki Maketu,
tae rawa atu kei tawahi ke o te awa e tawha-
rau—
Ki tai ki tu ki tai ki noho, e haere koutou
ki tai ki Tu— he Puhi, he Angina. Haere
koutou ki tai ki noho, he huhu he popo he
hanehane.
MANAIA.
Ko te pokai tara a Manaia
E rua ena ingoa
Ko te tini o Manahua.
He whakatauki enei mo te tini o te tangata.
E mate ana i tera tahuna tara e ora ana i tera
tahuna tara. Pena me nga manu i runga i
nga paenga tahuna e kuhia ana ki te pu e nga
kai pupuhi manu. Ko enei tangata ko Manaia
ko Manahua. He rangatira anake i wahi rua
a Manaia kia Hou kia Uenuku, ko Manahua
kei a. Uenuku anake.
Tera hoki tetahi whakatauki o Manahua i
te hekenga mai o nga waka ra i Hawaiki, ka
mahue atu nga tuahine o Ngatoro raua ko
Tama i Hawaiki. Ko nga ingoa o enei wahine
ko Kuiwai ko Haungaroa. I moe enei wahine
ia Uenuku pea i ona uri ranei.
No te mahuetanga atu o enei wahine i
tawhiti, ka waiho atu te tokotoko o Ngatoro i
reira hei tiaki i a rau. He ingoa ano to tenei
tokotoko he ingoa ano to tenei tangata i moe
nei. Ka manu mai ra nga waka ra, ka haere
te tane a nga wahine ra ki te wero manu ka
hoki mai i te wero manu, te tika te waiho-
tanga o te here, porahurahu tonu tana waiho-
tanga.
He hiakai pea i te roa o tana haerenga,
hoki rawa mai kua awhiotia heoi tangi kai
noa iho no reira pea i poritarita te ngakau te
ata waiho tana here ki takahi heoi waiho noa
iho i te ara.
Te whakatikanga atu o Kuiwai ke te taka-
kai ma te tangata takahia iho ehara kua whati
te here ra; me te mata, poroporo ana.
He mea taki ano pea kia whai pakanga ai
ratou.
Te kitenga atu, te rongonga atu, " e tama e,
kua whati to here ia kuwai:" " Whati rawa,"
"Ae." Ka tupu rapea te whanowhanoa i te
ngakau o te tangata ra, heoi ano kua puta
whakarere mai te kupu kanga ki te wahine ra.
Kua tukutukuria mai te here i whati ra e te
tangata ra, " waiho te here na ko nga iwi o o

No. 175.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
korua tungane, o Ngatoro, o Tama." Ka tupu
rapea hei pakanga ma te tangata ra ki nga
wahine ra. Ka tupu hoki hei pakanga ma
nga wahine ra ki te tangata ra nawai iti, i iti,
ka nui haere. Ka mea atu nga wahine ra,
" e kore koia to whakatakariri e ngaro, te tuku-
tuku tonu mai ai ki a maua?" Ko te tangata
ra, " E ngaro toku whakatakariri ki a korua?"
He ingoa nui koa te ingoa o te here a ta raua
tane, he ingoa tangata, he ito ki a ia koia i
tapatapaia ai hei ingoa mo taua here, he iwi
tangata te tara weronga manu. Ka mea atu
nga wahine ra ki ta raua tane, " kanga mai ki
a maua tukutukuria mai kia maua. Kaore e
ahatia iho e te ngakau o tenei mea, o te wahine.
Kapa kei konei o maua na tungane, hei whaka-
rongo mai i nga kanga mo ratou, tena kua riro
i taua hanga na hoki, i te hua pakanga, koia i
haere ai; a ka whai atu na hoki te kupu
kanga i muri i te mea e heke ana."
Ka mea atu ta raua tane, " Hei aha maku
korua? E ngaro toku whakatakariri ki taku
here ki a korua? a—hei aha maku te haere
noa atu ai, ti tukutukuria atu ai te kanga atu
ai? Ko wai hoki te wehi mo ratou i konei
hei wehi mai ahau, hei whakarongo mai i te
kupu kanga mo ratou? He tapu hoki to te
hunga ka kaipawetia? Ka mahue te tapu,
ka mahue te kanga, ka mahue nga atua, hei
aha maku o korua nei tungane te kanga noatia
atu ai?"
Heoi ano koa ka tupu te kino i nga ngakau
o nga wahine ra.
Ka rurutu noa iho te mahi a te wai o te
Kamo. Ao noa e tatangi ana, po noa, me te
rau mahara nga ngakau; korero atu, korero
mai, me te tangi ano, me te korerorero ki a
raua i te kore waka hei whainga i te heke o o
raua tungane. Ka mea atu te taina, a Hau-
ngaroa, " E hoa, ea! tenei ano te kupu a to
taua tungane ki ahau, i tino puta iho, 'Amuri
nei kia mohio ki taku tokotoko kei riro i te
tangata kei ngaro.'" Ka mea atu te tuakana,
a Kuivvai, "A me pehea ra te tikanga e ma-
tauria ai te kupu a to taua tungane?" Ka mea
te taina, a Haungaroa, " Me whakamatautau
e taua hei waka mo tau me o taua atua ano
hoki me tango ano e taua he waka whaka-
whitinga i te au o te moana." Ka riterite noa
te whakaaroaro a nga wahine ra ki te wahi
hei omanga mo raua i te ponitiniti o te upoko
i te mahi kanga a ta raua tane. Katahi ka
whakatika a Haungaroa kei te ruku i te wai
kei te whakaea, ka oti ana kupu te paraparau
e ia ka tango ia i te tokotoko o Ngatoro ka
tango i nga atua ka whakatika ki te wai ehara,
me tuawhenua ki tana wahine nei e! ka
haere. Heoi ano ka hoki ki uta.
Whakaea ana ka mutu, whakamama ana
ka mutu, katahi ka mea atu ki tona tuakana,
" E hoa!" " he aha?" "Kua rite i ahau a taua
korero waitara nei." Ko te tuakana, " a, me
pehea ra?" " Me haere ra taua ki te whaka-
tau i o taua tungaane." Ae ana raua tokorua
ki a raua ake. Ka whakaritea he kai hei
oranga mo raua me o raua kahu. Ka rite
rawa katahi ka puta atu te kupu a te tuakana,
" Me haere puku ranei taua i ta taua tane?"
Ka mea atu te hoa, " Kao, me whaki ano, ka
haere taua ki o taua tungane." Ko te hoa,
" Kei puritia taua." " Kao, tena e mohiotia
mai kei whea te waka hei hoenga mo taua."
Ae ana raua ki a raua kupu. Katahi ka
whakapuaki atu ki ta raua tane ki te iwi katoa
hoki nga mea i whakarere ai raua i ta raua
tane me te whenua, me te iwi hoki, kia haere
raua ki te whai i o raua tungaane. Heoi ano.
Ka haruru i konei te kata a te tane a tona iwi,
ka mea, " Me kauhoe korua i te moana nei?
kei whea te waka? Katahi na te wawata."
Ka mea atu nga wahine ra, " heoi ra ko koutou
kia rongo mai, e kore koutou e mohio kei
whea ranei te waka e whiti ai." Ka kata ano
te tangata ra, me tona iwi katoa, ka mea,
" Me whakamanu korua e rere ai ki o korua
tungane, me whakatarawhata ranei? Ka mea
atu raua, " taihoa e kata i a maua me tatari i
roto i nga e takoto ake nei to maua noho anga,
hei kona ka kata ai koutou i a maua." Ka
mea mai ta raua tane, " Ko wai koia hoki o
korua tungane e whaia na? me whai atu koia
hoki o korua tungaane? ka tae mai nei hoki i
te kawenga mai a te toto e tuwhera atu ana
te waha o te tuaahu hei kawe mai kia taona
ki nga kowhatu papapa nunui o Waikorora.
Apopo tae rawa atu korua kua ki Aotearoa,
kua tae mai o korua tungane ki konei tana  ai."
Heoi ano kaore i whakahokia atu nga kupu
kanga raka ka nui tonu atu nga ringa ki te
kapo i nga hau o nga waha o te hunga e upoko
ti ra ki nga kanga upoko. I te po ka whaka-
tika nga wahine ra ka haere ka haria mai nga
atua ra e raua me te tokotoko o to raua tu-
ngane, o Ngatoro. Ka haere nei raua i runga
i te kare o te Ngaru u rawa mai i Nukutauria
i Ahuriri ranei. Ka haere mai ma uta kai
rawa mai i te manaia o whea ra, kai tonu iho
i reira huaina iho te ingoa o taua mania ko
Kaingaroa a Kuiwai raua ko Haungaroa.
Puta rawa mai i te mania o Kapenga ka eke
i te taumata i Piopio. Ka kai i reira hemo
tonu iho te tau o tona hoa, huaina iho te ingoa
o taua wahi ko te hemo. Kua tuhia i mua
atu etahi o enei kupu.
Tae noa ki te keringa o totara karia te
rerenga nei ki Hawaiki, ka hinga nei te Po-

6
TE PIPIWHARAUROA.
No. 175
kaitara a Manaia no mua tetahi hinganga.
No tenei tetahi hinganga ara ko ihu Motomo-
tokia tenei parekura ka hinga nei hoki ko te
tuarua tenei o nga hinganga o te pokaitara a
Manaia. I hinga ano tetahi i te whawhai-
tanga i Hawaiki. Ko tetahi no te whitinga
mai ki tenei motu ka tikina atu, ka hinga nei
ko Ihumotomotokia ka rua hinganga o te pokai
tara a Manaia Awatea rawa ake ko Tara-i-
whenakura. He parekura ano ko wai ra hoki
tetahi hoki rawa mai ki Aotea nei ka whaia
mai e te tini o Manahua te ope a Ngatoro
ratou ko ona taina, whiti mai ai ki tenei motu,
ehara kei muri tonu e aru ana. Ana ka hinga
tena parekura i nga ngaru o te moana. Ko
Maikukutea ka hinga te tini o Manahua.
Monemone noa i nga uri o Hou. Waiho tonu
iho hei pepeha ki muri nei a e pepehatia nei
ano.
MAUI.
Ka mea atu tetehi, waiho kia noho ana
engari kaua e hoatu he aho kia ia kaki ratou,
na, ka kai te ika nui ki te matau a Maui mua,
e ki ana ia he hapuku, katahi ka kia pukutia
atu e Mauitikitiki-a-Taranga, he mango, te
ekenga ake ki runga i te waka koia ano he
mango ka kai hoki te ika ki ta Mauiroto, ka
mea ia he hapuku, ka ki puku atu ano a
Mauitikitiki-a-Taranga he rari, koia ano he
rari ka rupeke nga tuakana he mango anake
nga ika he rari, katahi ano ia ka ki atu homai
hoki tetahi maunu ki au ka mea atu ratou ki
a ia, e kore e marere atu ka kukua te ringa-
ringa, ka motokia ake ki tana ihu, ka toto te
ihu ka pania ki te matau ka whiua ki te moana
i runga ano e haere iho ana, ka kai te ika,
katahi ka hutia e te koroke nei tana ika, ka
eke ki runga ko te whenua, hoki ana ratou ki
to ratou kainga katahi te tangata nei ka whaka-
aro ki te -tinei i te ahi a Mahuika, ka po, ka
tikina ka tineia katoatia nga ahi o nga kainga,
ka hi te ata ka karanga atu ia ka hemo au i
te kai. Katahi ka haere tetehi ki te tiki ahi.
Kaore i kite ahi ka hoki mai ka korero mai,
kaore he ahi ka ki atu a Hine te whaea o
Mauitikitiki-a-Taranga, tikina he ahi i a
Mahuika, haere ana ki te tiki ahi i a Mahuika,
ka homai e Mahuika ko te koiti o tana ringa-
ringa no muri a Maui ka haere atu ka tutaki
i te tangata tiki ahi, ka turakina e Maui ki te
wai. Ka mate te ahi, i turakina ai, kia mea
ai nga tangata i hinga ki te wai, haere ana kia
Mahuika, ka homai e Mahuika ko tetehi o nga
mai kuku, ka hoki a Maui, ka tae ki te wai,
ka tineia te ahi. Ka hoki atu ana kia Mahuika,
ka homai e Mahuika ko tetehi o ana maikuku
ka haere ano ia ka tae ki te wai, ka tineia ano
te ahi. Ka hoki atu ano kia Mahuika, ka
ki atu kua mate ano taku ahi, ka homai ano e
Mahuika ko tetehi o aua maikuku na ka peratia
tonutia e Maui, pau noa tetehi o nga ringa-
ringa, ka tango ki tetehi o nga ringaringa,
ka tango ki nga waewae pau katoa nga wae-
wae. Katahi i toe ko te koromatua ka mohio
a Mahuika, ka ki atu kia Maui, " Ko te tangata
pea koe e korerotia nei," ka ki atu a Maui,
" Ae." Katahi ka tahuna e Mahuika ki te mea
i toe o nga maikuku. Na, rere ana he kahu.
No konei i tika ai tona whakatauki, " Ko Maui
tinetinei ahi." Ka haere aua i roto i te pawa
o te ahi, piri ana ki te rangi. Katahi ka ka-
rakiatia e ia, ki te uawhatu ki te ua ti ki te ua
ta, ki te ua patapata nunui. Ka haere te uira
me te whatitiri i roto, na ka mate te ahi a
Mahuika i konei, ko te oranga o taua ahi i
whiua e ia ki te kaikomako.
Ka ki atu a Maui ki tana taokete kia Ira-
waru, i moe hoki tona tuahine i a Maui a
Hine. Ka haere raua ko tana taokete ki
tetehi kainga ka noho raua i reira ka hoki
mai ka ki atu a Maui ki tana taokete haria he
kai ma taua. Ka ki mai te taokete e ora ana
au. Ka haere raua, ka kumea e Maui te
whenua kia roa, kia hemo ai tana taokete i te
kai. Ka haere raua i mau ano a Maui i tetehi
kai mana ka hemo raua i te kai, ka noho a
Maui ki te kai ka noho noa iho te taokete
kaore ana kai. Ka mutu te kai a Maui ka ki
atu ki te taokete haere mai ki te hapaki i aku
kutu haere atu ana te taokete hapaki ana i
nga kutu o Maui. Ka ki atu a Maui, " homai
hoki ou kutu kia hapakina," takoto atu ia ki
te aroaro o Maui, hapakina ana ehara i te
hapaki he nukarau nana whakamoea ana ia
takahia ana e Maui te iwi tuaroa kumea ana
te whiore, haere ana he kuri, whangaia e Maui
ki te paru, haere ana a Maui ki te kainga ka
karanga mai nga wahine, " kei whea to tao-
kete?" Ka ki atu " ia i waiho ake e au i konei
na tena iana karangatia. Ka karangatia e te
wahine a Irawaru, " Kei whea koe?" Ka ki
atu a Maui, " E kore e rongo mai ki tena ka-
ranga." Ka ki atu te wahine, " Ati me pewhea
te karanga."' Ka ki atu a Maui, " Moi, moi,"
haere mai ana ki te kainga he kuri toroherohe
mai ana te whiore.
Ka mutu tenei ka timata ki nga uri o Maui.
Ko te Rupe ta te Rupe. Ko Titipao ta Titi-
pao. Ko Rarapo ta Rarapo. Ko Moaha ta
Moaha. Ka moe ia te Kowhara. Ko Kai-
tangata ka moe ia Whaitiri. Ko Hema ka
moe ia Urutonga; ko Tawhaki tona teina ko
karihi.

No.175.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TUPUNA O NGATIAWA.
Ko Tamarau-te-heketanga-rangi he wairua
tenei tangata ko te Ngati Awa tupuna tenei.
Heke iho ana ia i te rangi ki raro nei, a ka
tae iho Rokohanga iho e ia ka whanau a
Rongouaroa i tana tamaiti i a Rauru. Te take
i kite ai tenei wahine i tenei tangata no tana
haerenga ki te wai ki te horoi i a ia i te para-
para o tana tamaiti. Na ka tae ia ki te wai
ka marere ona kakahu ka rere ki te wai. Na
i roto ia i te wai. Ka haere atu a Tamarau-
te-heketanga-rangi ka whakatata atu ki tona
taha, a ka tata atu otira kihai te wahine nei i
mohio ake, he tangata tenei kei uta akuanei
no tana tirohanga iho ki roto i te wai. Na
ka kite ia i te ata tangata i roto i te wai. Ka
oho rere ia i tona kitenga ai i te ata tangata i
roto i te wai. Ka titiro tonu atu ia a—ka
taro katahi ia ka Tahuri ake ki muri i a ia.
Aue, he tangata e tu iho ana i muri i tona
tuara. He oti nekeneke kau ana ia, na katahi
ka rere atu te tangata nei ki te kukume i a
whaea ka mutu a ka hoki ia ki tona kainga ka
tahi ka mana (ia) iho ki taua wahine, " E
whanau to tamaiti he tane me tapa e koe te
ingoa ko Awanui-a-rangi ko te awa i heke iho
au i te rangi."
No konei toku whakatauki te Ati-Awa-o-
runga-o-te-rahgi.
PITOPITO KORERO.
He maha nga Ariki o Inia kei te kohi i
tetahi moni rahi hei paraihe ma nga tangata
rere rangi. Ko Ranana he timatanga mai mo
te rere a hei Inia te mutunga; ko te roa o
tenei rere e 4800 maero. He tokomaha nga
tangata rere rangi kua hiahia ki taua purei.
I te wa i a te Waari e tu Pirimia ana, ka
waeatia atu e ia ki te Kawanatanga o Ingarani
ma Niu Tireni nei e utu tetahi manuao hou
kia hangaia hei tieki i te Kingitanga, i te mea
kei te kaha te hanga manuao a Tiamani. He
nui te mihi o Ingarangi ki taua whakaaro o
Niu Tireni. Kua tae mai nga whakaatu, kua
oti taua manuao, kei te moana ia e rere ana
inaianei. Nui atu tona pai ki te rere, e ai te
whakaatu mai a nga nupepa. Ko Niu Tirem
ano te ingoa o taua manuao. Hei tera tau ia
tae mai ai ki Niu Tireni nei, kia kite atu te
iwi i a ia.
NGA PAKANGA KEI ROTO I TAKE.
I TE RA marama i whakaae a Take me
tona hoa whawhai kia mutu ta raua riri.
A i te whakariterite nga rangatira, i waenganui
i nga taha e rua. I whakaae a Take kia hoatu
ki nga Parakeriana tetahi wahi o to ratou
whenua, engari kaore rato u i whakaae ki te
hoatu i Adrianopori. Kati kaore tenei take i
tino pai ki nga Parakeriana, me ta ratou ki
ano. Ka whawhai tonu ratou a kia riro mai
ra ano taua taone ia ratou. I muri iho o tena
ka ki a Ruhia ki a Take, ki te kore ratou e
whakaae ki a riro taua taone Adrianopori ko
ratou ko nga Ruhia ka whawhai kia Take.
Kaati whakaaetia ana e nga rangatira o Take
kia riro taua taone, engari ko te Iwi kaore i
whakaae. Kaati kei te pakanga te Iwi inai-
nei, kua puhia te Pirimia, a kei te ki ratou,
kaore ratou e wehi ia Ruhia, a me nga mana
katoa ranei o te ao ki te haere atu ki te wha-
whai kia ratou. Kei te penei te ahua inaianei.
Engari ko te mate mo Tuke he kore moni, no
te mea ki te kore he moni. Kaore he painga
o te whawhai. Engari e tino mohiotia ana,
no nga ra o mua iho he iwi toa. a Take, penei
ka pai ana he tangata hei arataki, kati ko tona
hoa whawhai inaianei, kei te kore kai-moni
hoki. A tera pea a Take e whai wahi i tenei
whawhai.

HE POWHIRI.
KIA hiwa mai e tenei tuku, kia hiwa mai
e tera tuku, waiho te Tae-o,-matuku, e
moe ana te matahi tuna, e ara ana te matahi
taua.
Katahi ano au a Nehe Mahuika, Te Awe-
mapara, te Tuaiho o nga mana katoa, ka
korihi ake i te Papanui-o-karioi. Kua kite
ahau i nga whetu o te rangi e tu takitahi ana,
ko Matariki te kai pooti, ko Matahi-o-rehua
te kai whakatika i te Mangoroa.
He reo no te Tuaiho ki te karanga atu ki a
koutou. Haere mai e nga manaakitanga a
Ihowa i nga hau e wha o te ao. Haere mai
ki te Tainga o te Kawa o Kapohanga-a-rangi,
Whare Runanga e tu nei i Hiruharama, i te
matapuna o Waiapu, i te tuke o Hikurangi,
nona nei te whakatauki—
Hikurangi Maunga ki runga, te Mata Waiapu ki raro;
Ko Porourangi te tipuna, nana te tini o Parakiore e taka nei.
Aue, arara, ka whiua, ka taia, ka patua kia
mate rawa te Kawanga o Kapohanga-a-rangi
a te 1 o nga ra o Pepuere, 1913. Ko te ra hei
taenga mai mou ko te 1 o nga ra, hei te 3 o nga
ra ka takoto te pereti, ka pakaru hoki te hui.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.