Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 173-
GISBORNE.
" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."
OKETOPA 1912.
"Kui! Kui! Whitiwhitiora."
TAIPOI PIWA.
KEI te haere tonu nga rongo o te Piwa i
etahi o o takiwa. Kei te haere tonu
nga rongo o Turanga he kainga piwa, kei te
haere mai hoki nga rongo o Uawa, ko Ruaka-
panga whare nui, kua hurihia hei hohipera;
kei te haumai ano hoki nga rongo o te takiwa
ki te Mahia ka ahu pera atu ki te Wairoa.
He mate kino tenei, kei te wehingia e te katoa,
e te Pakeha tae atu ki te Maori. Kua pahitia
e te Komiti tiaki i te Hohipera o Turanga nei
tetahi motini kia kaua rawa tetahi tupapaku
Maori i mate ki roto i te Hohipera, he piwa
tona mate, e puta atu ki waho o te Hohipera,
ko te mauranga atu anake ki te nehu. I kaha
ai tenei whakaaro i te Komiti na te ripoata a
te Kai-tirotiro. . I ki ia ko te putake mai o te
piwa kua puta nei ki Uawa, no tetahi tamaiti
i ma-  ki te Hohipera, a mauria ana ki Uawa,
ki reira tangihia ai, nehu ai hoki. Kaore e
e tino ata taea te ki no taua tupapaku te take
mai o te piwa o Uawa, engari he tika te
korero a taua Pakeha, a kaore hoki e taea te
whakahe taua korero ana. I haere ora mai a
Rev. Paraone Turei raua ko tona taina ki
Turanga nei. No te taenga atu ki te kainga
ka takoto raua tahi i taua mate, ka mate
ko Paraone, ka ora ko te taina. I tae ora
mai a Ngarangi Kohere me tona tamaiti ki
Turanga nei, no te hokinga atu ki te kainga
ka pangia te tamaiti, ka ora te tamaiti, i te
koka te tieki, ka. pangia ko te koka, a mate
atu. Ka ora te koka ka tapiki atu taua mate
ki te Nehi Pakeha, nana i nehi a Ngarangi, a
mate atu hoki tera. Ka kits tatou i te kino o
tenei mate, ko nga tangata e nehi ana i nga
turoro piwa, kei te mau haere tonu i o ratou
ora i roto i o ratou ringaringa, penei me tenei
Nehi kua mate nei. Te Pakeha i mate ki
Tokomaru, te mate i te tiakanga i nga moko-
puna a Wiremu Potae, ka ora nga mea i tia-
kina e ia, ka ngau mai te mate ki a ta, a mate
atu. A Akenihi Hei, tuahine o Hamiora Hei,
i nehi ano i taua mate. Ka kite tatou he
mea tika rawa kia tino tupato tatou i tene
mate. Kei mahara tatou mo tatou anake tenei
tukato, kaore mo etahi atu ano hoki, mo nga
mea e tae ana mai ki o tatou kainga. O nga
tangata Maori katoa i pangia e te piwa ki 
Turanga nei, ko te nuinga he tangata no wahi
ke. Mehemea e penei ana ano hoki era atu
wahi ka kite tatou i te tika o tenei ki kia tu-
pato ki o tatou marae, ehara i te mea he
whakaaro ki a tatou ake, ki nga tangata kai-
nga, engari he whakaaro ano hoki ki nga
manuhiri e noho ana i o tatou kainga. Ko te
Raumati te wa kaha tenei mate no te mea ko
te wa tera i kaha ai te kai wai o te tangata; i
te nui o te mahi ka inu noa te tangata i nga
wai katoa. He tino ara mai te wai no taua
mate. Ki a tupato e te iwi ki o tatou marae,
ki a tupato e ia tangata e ia tangata ki tona
kainga ki tona kainga. Ma konei anake e
ngaro ai tenei mate i a tatou. Nga tangata

2
TE PIPIWHARAUROA.
No.173
whai-kura wai, horoia nga kura. Kia timata
te ua, ka tuku i te wai tawhito ki waho, ka
horoi i te kura. Ehara tera i te mahi nui, he
mahi paku noa tenei. E ki ana te Karaipiture
" Ka hanga koe he whare hou me hanga ano
he taiepa mo tou tuanui kei whai toto i a koe
tou whare ina taka he tangata i runga."
NGA RIIHI WHENUA MAORI.
INGA ra timatanga o tenei marama ka
puta te whakatau a Ta Rapata Taute,
Tiati Tumuaki o Niu Tireni, mo tetahi kehi
i ara ake i te Wairoa. Ko te ingoa o te poraka
ko Paeroa 1E8D. kei roto i te rohe Poari o
te Tairawhiti. E toru nga take o roto i tenei
kehi hei whakataunga ma te Tiati:—
(a.) Ki te tono etahi tangata i roto i tetahi
poraka ki te Poari kia whakamana ta ratou
nihi mo taua poraka, ko ta ratou na whaka-
aetanga ki taua nihi mo o ratou na hea ake,
ehara i te mea mo nga hea o era atu kei
roto nei i taua poraka, engari kore i haina
ki te whakaaetia e te Poari te tono a aua
tangata, tera ranei taua whakamananga a
te Poari e pa atu ki nga hea o nga tangata
o te Poraka kaore nei i haina ki te tono a
nga kai tono?
(b.) Mehemea he tamariki pakupaku etahi
kei roto i te poraka, ko o ratou kai tieki e
whai panga ana ki taua poraka, kei te
haina nga kai-tieki ki te tono mo te whenua
kiia riihitia, ko ta ratou haina mo o ratou
ake panga, kaore i kiia mo nga panga ano
hoki o nga tamariki; te taenga mai o taua
riihi ki te Poari kia whakamana, ka whaka-
mana e te Poari tera ranei e whai panga
taua whakamananga a te Poari i taua nihi
ki nga panga o nga tamariki?
(c.) Ki te haina etahi Maori e whai
panga ana ki te poraka kia riihitia taua
poraka, engari i te whakamananga ai a te
Poari i te ruhi, kaore ratou i haina ki te
whakamananga a te Poari, e kiia ranei taua
whakaaetanga a te Poari he whakaaetanga
na aua tangata?
Ko te nui o te whenua mo reira nei te kehi
e 33 nga eka,   ko nga tangata no ratou e 32
ko etahi o nga tangata whai panga he tamariki.
Tokorima nga tangata i tono kia riihitia, mo
te whakamananga a te Poari i tenei riihi tenei
raruraru i ara ai. Ko te whakahoki a te Tiati
ki enei take e toru he katahi tonu, kaore. Te
whakarapopototanga o nga kupu a te Tiati,
me haina ano nga tangata katoa i roto i te
Poraka ki te riihi katahi ka ahei ai te Poari
ki te whakamana. He maha nga nihi kua
whakamana e te Poari, kaore i haina te katoa
o nga tangata o te poraka. Kaore matou i te
tino marama ka pewhea ra te ahua o aua
riihi. Engari e marama ana tenei ka mutu te
whakamana a te Paori i nga nihi penei a
muri ake nei. Kua uaua inaianei te hanga
ruhi, tera pea te Kawanatanga e whakatakoto
i tetahi Ture hei whakamama i nga ruhi kua
mahia engari kua he i tenei whakatau.
PITOPITO KORERO.
I tenei wiki ka taha ake nei ka puta he raru-
raru i te Whare Paremata, ma te Waari raua
ko Hine. He Tumuaki a Hine no te Komiti
o te Whare mo te taha ki nga moni. I te hui
a te Komiti ka pataia a te Waari e te Minita
mo nga moni. Kaore a te Waari i ata whaka-
utu hangai i taua patai. Ka karanga mai te
Tiamana ki a ia, ki te kore ia e ata whakahoki
i te patai, kaua hei korero. Ka riri a Te Waari
mo tenei korero, ka ki ia, he tino korero whaka-
hihi rawa tera na te Tiamana. Ka riri te
Tiamana me etahi atu ki a ia mo aua kupu i
mea ra he whakahihi te Tiamana. Ka ka-
rangatia mai ia e te Tiamana ki a unu i aua
kupu ana. Ka ki ia, e kore ia e unu i aua
kupu, kia matua unu rano te Tiamana i ana
kupu tuatahi i ara ake ai ana. Ka karanga-
tia mai e te Tiamana ki te kore ia e unu, e
tuhia ana hoki ki roto i te ripoata. Ko te
putanga atu tera o Te Waari ki waho o te
ruma, oho ana nga tangata o te Komiti i tona
panga i te tatau. Te korerotanga i taua raru i
roto i te Whare, kaore tonu ia i unu i ona
kupu. Ka whakahokia mai ano e te Whare
ki te Komiti, kia ata korerotia, me kore noa e
oti pai. Kaore i taea e te Komiti te whaka-
haere, ka hoki atu ano i te Komiti ki te Whare.
He roa te whakahaerenga i roto i te Whare,
he maha nga mea i tautoko i Ia Te Waari,
he maha ano hoki i ta te Tiamana. Ko nga
tangata katoa o te taha Kawanatanga i tau-
toko i te Tiamana. Te tukunga iho o te
tautohe ka pahitia te motini whakahe i a te
Waari mo tona takahi i te mana o te Tiamana.
I ki a Te Waari ka 25 ona tau e noho ana i
roto i te Whare katahi ano ia ka peneitia,
katahi ano hoki ka whakapangia he raruraru
ki tona ingoa.

No. 173.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
3
HE PANUI
Ki nga Rangatira Maori o Niu Tireni.
EPA ma, e hine ma, tena koutou kia ora
tonu koutou. He karanga he whaka-
hau tenei, na te Komiti mo te whakaara Pou
Whakamaharatanga mo Kapene Kuki, ki nga
tino tangata o nga motu e rua nei, kia kohi
tahi me nga Pakeha i te moni hei whakaara i
taua pou whakahonore mo taua tino tangata.
Te tangata ia nana i toro mai i tawahi enei
moutere inamata. Ko tau hou he pou kohatu
he pou teitei hoki—tona turanga hei te tihi o
Motuhara he moutere kei Arapawa, kia kitea
mai ai e nga kaipuke e rere ana i roto o Rau-
kawa. Te take i whakaarahia ai ki reira ko
te wahi tonu tera i tau ai nga kaipuke o
Kapene Kuki i ona rerenga mai i Ingarangi
ki enei motu.
E nga Iwi e nga Hapu o Aotearoa, o te
Waipounamu, awhinatia mai tenei mahi tika
ma tatou nga uri o o tatou tipuna i kite a
kanohi i tera tohunga tangata i a Kapene
Kuki. Tukuna mai a koutou hereni a koutou
pauna—kotahi mano (£1000) te moni e kohia
nei—ka nui te tangata kia nui ano te tohu
whakahonore mona.
Kua whakaritea ko R. STONE FLORENCE,
Esq., Kaiwhakawa, Blenhiem, Marlborough,
hei kai tiaki i nga moni o tenei kohi tukua
mai a koutou hereni ki a ia—me tieki, ota
poutapeta ranei.
JOHN DUNCAN,
Tiamana o te Komiti.
HE PANUI.
TE TONO NEEHI O MOHAKA.
Tari o te Minita o nga Hohipera,
Poneke, 2 Oketopa, 1912.
EHOA, mo te Tono Takuta mo nga Maori
o Mohaka. Kua ata whiriwhiri au i ta
koutou tono kia tukua atu tetahi Neehi mo
nga Maori o Mohaka, a kua tatu taku whaka-
aro he maha ke atu nga takiwa Maori e tika
ana kia whakawhiwhia ki te neehi i mua atu
i Mohaka.
Kua whakamaramatia mai ki au e 200 ano
nga Maori o Mohaka, a he iwi whai oranga
ratou. E kore ranei e taea e nga Maori o
taua takiwa te kohi tetahi moni hei awhina
ma ratou i te moni oranga mo te Neehi? Ki
te pera tera au e koa ki te whakamatau ki te
tuku atu i tetahi Neehi mo ratou.
Ki taku whakaaro tera e ngakau nui ake
nga Maori ki to ratou Neehi, me ana mahi,
mehemea ratou e mohio iho ana na ratou ano
tetahi wahi o te oranga o taua Neehi.
Hei kupu whakamutunga, me penei atu e
au e tata ana au te whakaoti i tetahi kaupapa
whanui mo nga tikanga tiaki i te ora tinana o
te Iwi Maori. Heoi.
Na R. HEATON RHODES,
Minita mo te Ora.
HE TONO NA NGAITAHU KI TE
KAWANATANGA.
ITE 210 nga ra o tenei marama ka tae te
Pitihana a Ngaitahu ki te Pirimia kia
whiriwhiria e te Kawanatanga ta ratou take,
kua roa nei e takoto ana i te aroaro o te Ka-
wanatanga. Ko ta ratou take ko o ratou
whenua i riro i te Kawanatanga i mua, a kaore
i utua te nuinga o te moni. I te tau 1848 ka
riro i te Kawanatanga e 7, 000, 000 eka i Kaia-
poi a tae atu ana ki Otakou. Ko te whaka-
ritenga i taua wa kia e rua mano pauna (£2000)
he moni taunaha ma te Kawanatanga mo taua
whenua, a me waiho ano hoki e te Kawana-
tanga kia kotahi eka i roto i te tekau o taua
whenua hei wahi mo nga Maori. I riro mai i
nga Maori te moni taunaha e £2000, engari
kaore te kotahi eka i roto i te tekau. I
muri mai ka tangohia ano e te Kawanatanga
13, 000, 000 eka i te taha atu ki utua o te whenua
mo tenei whenua. I whakaaro nga Maori
tera ano pea e pa ki tenei te tikanga i whaka-
ritea ra mo te mea tuatahi ara me tohu e te
Kawanatanga mo nga Maori kia kotahi eka i
roto i te tekau eka. E ki ana nga kai pitihana
ko tetahi wahi o te whakaritenga a nga Maori
ki te Kawanatanga mo aua whenua, me whaka-
tu e te Kawanatanga he kura, he hohipera, he
takuta hoki mo ratou. Ko ta ratou tono ki te
Kawanatanga inaianei kia whakaritea te tika-
nga i whakaritea ra i mua, ara kia homai ki a
ratou te eka kotahi i roto i nga eka tekau o
aua piihi whenua e rua i riro atu ra i te Kawa-
natanga. Hui katoa nga eka o aua whenua e
rua e 2, 000, 000. Ki te kore e taea te homai
te 2, 000, 000 eka whenua, kati me homai kia
£2, 000, 000, i runga i te wariu pauna mo te
eka. Te whakahoki a te Pirimia ki tenei
pitihana, me waiho, kia hiki te Paremata ka
ata tirotiro ai ia ki taua mea. He take nui
rawa tenei, hei whainga ma te Kawanatanga
engari he take tika hoki. Kia kaha e Ngati-
hau kei rarua koe.

4
TE PIPIWHARAUROA.
No.173
HE MIHI.
KO te mihi tenei a te Pihopa ki te pou-
aru, ki nga whanaunga ki te Pariha o
Nikora Tautau ka mate nei:
He kore noku e tae atu ki Ite nehu i a
Nikora i mea ai ahau ki te Atirikona mana
taku mihi nei e whakapuaki ki a koutou.
Ahakoa ko te tinana e kore e tae atu ko
toku wairua kei kona i a koutou e nehu ana i
Nikora, kua tangohia wawetia atu na e te
Atua i tana mahi o konei ki tetahi atu mahi
pai atu ki tona rangatiratanga ki te rangi.
Ka nui ra toku aroha ki to koutou aitua—
to tatou aitua, ara te ngaronga o Nikora he
maha noa atu na ona tau e kauwhau pono ana
i te Rongopai, i arohaina ra e tana iwi e ona
rangatira hoki i roto i te Ariki.
Kua ngaro noa atu na to koutou papa, to
koutou kai-arahi pono—kei te noho pani kou-
tou. He ahakoa ra kia mahara koutou ki te
kupu " kia ora katoa ki te Atua." Kei te ora
tonu a Nikora ki taku mahara ka inoi tonu
ia mo koutou, ka whakaaro tonu ki a koutou,
ka hiahia tonu kia aru pono koutou i a Te
Karaiti, kia u tonu hoki ki tona tinana ki te
Hahi.
He aha na te mahi ma koutou kia Nikora?
Kia kaua koutou e mea heoi ano te mahi he
tangi. Kia mau to koutou mahara ki ana
kupu aroha, ki ana whakahau, ki tana mahi
pono i ta te Atua i pai ai. Kia puta hoki to
koutou uaua kia piri tonu ki nga mea—a,
ahakoa kua ngakau kore koutou ki te Atua ki
te mahi ki a ia, kia whakarerea te pena kia
•timata tonu inaianei te mahi Karaitiana.
Ko te kupu tenei a te Wairua tapu ki a
tatou i a tatou e whakaaro ana ki a Nikora.
"Haere koe kia pera ano tau mahi." Kia
aroha ki te Atua kia mahi ki a ia—kia pera
me ia i aroha ra i mahi ra.
 Kia mahara koutou tera ano tatou e kite i a
ia he kanohi he kanohi—ka whakama hoki
koutou ki te wareware koutou ki ana kupu.
Kati ko taku inoi tenei mo koutou. Ma
te Atua koutou e manaaki, e whakamarie mana
hoki koutou e whakakaha kia tika ai a koutou
mahi kia pera ai me a taua pononga kia aroha
ai hoki koutou ki a Te Karaiti kia pera me ia
i aroha ra.
Na to koutou matua i roto i te Atua.
Na A. W. WAIAPU.
TE KARETI MAORI O WAERENGA-
A-HIKA.
HE mea tono mai ta tatou mokai e te
Mahita o te Kareti o Waerenga-a-hika
kia whakaatu ki nga rohe katoa e haere ai ia i
enei korero e whai ake nei, hei whakaatu i te
ahua o taua kura.
E ki ana mai te mahita ka nui te ruma i
taua kura mo nga tamariki e hiahia ana kia
whiwhi ki te matauranga. Ko nga tamariki
e ahei ana kia tono ruma mo ratou i tenei
kareti hei nga mea i pahi i te karaihe toru i
etahi atu kura, engari ko nga mea i pahi i te
karaihe wha nga mea tino pai rawa.
E whakaakona ana tenei kura nga ahuatanga
o te mahi ahuwhenua—ara te taha o te ahu-
whenua e pa ana ki te whakatipu i nga tu ahua
kai katoa, i nga mahi whakatipu rakau hoki.
Te ahua o te mahi i te oneone, te pou i nga tu
ahua kai katoa, me nga mahi hoki e pai ai te
tipu o aua kai, e akona pataitia ana i roto i
tenei kura. Te wa tika mo te pou rakau,
te wa tika mo te tapatapahi i nga manga,
me te tapahi tika i nga manga e oti katoa
ana te tohutohu ki nga tamariki. I tua atu
o enei mahi, tera ano tetahi atu mahi, ko nga
naahi kamura. Ko nga mahi aringa enei e
mahie i roto i tenei kura.
Ko nga mahi kura i ro whare ko enei:—
Te Reo Ingarihi, mahi whika, nga ture o te
mahi ngaki whenua, me nga tikanga ngawari
hoki o te taha ki te ora mo te tinana.
E homai ana e te Tari mo te Taha Maori e
rima nga karahipi hei whainga atu ma nga
tamariki o te karaihe wha, engari ma nga mea
kei raro iho i te 15 nga tau. Ko nga tamariki
e hiahia ana ki te uru mo tetahi o enei whaka-
matautau me matua tuku atu he whakaatu ki
te tino kai whakamatautau mo nga Kura
Maori.
Ko nga tamariki e hiahia ana ki te tono
ruma mo ratou i tenei kura, me hohoro te tuku
mai i a ratou tono ki te Mahita. Ko te ra
timatanga mo te kura hei tera tau hei te 22 o
nga ra o Pepuere. Ki te hiahia nga matua o
etahi tamaiti, o etahi tamariki ranei, kia kaua
e akona tana tamaiti, a ratou tamariki ranei
ki te mahi i nga whenua engari ki enei whaka-
matautau; ara. Junior Civil Service and Ma-
triculation, e taea ano tera.
Kia mohio mai nga matua o nga tamariki e
taea ana ano enei whakamatautau nunui e nga
tamariki o tenei kura he pera ano hoki me
nga mea e taea ana e te kura o Te Aute.
Heoi ano.
Na M. W. BUTTERFIELD, B.A., B.D.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KURA A HUKARERE.
ITE Turei te 22 o nga ra o tenei marama
ka whakatuwheratia e te Pihopao Waiapu
me nga minita o te taha Maori, o te taha
Pakeha, o tona Pihopatanga, te whare kura o
Hukare. He nui te tangata i tae ki taua ra
nga tamariki wahine tawhito o te kura i mama
ki te haere i tae ki taua ra. Te whaikorero
tuatahi na te Pihopa. I timataia mai e te
Pihopa ana kupu i te take i hangaia ai he whare
hou, ara na te weranga o te whare tawhito.
I a ia e whakaaro ana ki te whare tawhito, ki-
te mea hou hoki, ka tae mai ki roto i tona nga-
kau te tumanako kia tutuki i tenei whare te
tikanga a nga kupu a te Karaipiture e mea ra,
" Tera te kororia o tenei whare o muri nei ka
nui atu i to tera i mua." Ko te tumanako o
tona ngakau kia pumau tonu ki te whare hou
nei nga tikanga pai i mahia ra i roto i te whare
tawhito. Ku mutu ana kupu mihi ki nga kai
tieki, me nga kai whakaako o te kura, ka mea
ia, " I hui mai tatou ki konei i tenei ra ki te
whakatuwhera i tenei whare atahua, i ata
mahia pahia nei e ona kai hanga, mo tenei
mahi nui. Kia inoi atu tatou kia tau iho ki
runga i tenei whare hou te manaakitanga a te
Atua, kia whakapai atu ano hoki tatou ki a ia
mo ana manaakitanga i te whare tawhito. Ko
ta tatou tumanako kia hihiko te kure ki te
mahi i nga mahi e pai ana mo te iwi Maori,
mo te Tominiana katoa hoki. Kia tau iho ki
runga ki tenei whare, ki nga mahi katoa ano
hoki e mahia ana i roto i a ia te manaakitanga
a te Atua.
I muri iho i te whaikorero a te Pihopa ka
takoto te pereti. Hui katoa te moni i kohia
£139-16-1. O tenei moni £107-0-6 na nga
Maori. I mua atu o te pereti, ka ki te Pihopa
£1000 te moni kei te toe ka puta te whare ki
waho o te nama. I runga i tera ahuatanga,
ko te moni i toe ana £860-3-11. He hoko-
hoko ano hoki tanga kotiro o te kura, a ratou
na mea ake i mahi ai. Hui katoa nga moni
o taua hokohoko a ratou £16. Ko tenei moni
i ata wehea ana ki waho o te moni nui hei
hoki mai i tetahi Okena ma nga tamariki.
Ka mutu te whaikorero a te Pihopa ka tu
ko Te Manu, kai whakamatautau, ki te ko-
rero i etahi kupu. Ko ana kupu tuatahi mo
te awhina a te Kawanatanga: E mohio ana
koutou kaore a te Kawanatanga kura mo nga
kotiro Maori penei i tenei kura, i era atu hoki
e mohiotia nei e tatou. I te mea kaore nei
ana ake kura, ka whakaaro te Kawanatanga
ki te awhina i nga kura penei me tenei, ko
tana wahi tena ki te taha ki te whakaakoranga
o nga Tamariki. Maori. E tae ana ki te £500
te moni a te Kawanatanga e pau ana hei
awhina i Hukarere. I te mea he maunga-a-
ringa ano tona ki te kura ka whakaritea e te
Kawanatanga tetahi tangata hei tirotiro i te
kura, hei whakaatu ki a ia i te ahua o nga
mahi o te kura kia mohio mai ai ia kei te pai
tika tana moni e whakapaua nei e ia i nga tau
katoa. Ko au te tangata i whakaritea e te
Kawanatanga hei kaitirotiro, hei whakaatu i te
ahua o nga mahi e mahia ana. Inaianei kua
tekau-ma-rua aku tau e mahi ana i waenganui
i te iwi Maori. I roto i aua tau kua kite au i
te ahua o te iwi, ehara i te mea o nga tamariki
anake e noho ana i roto nga kura, engari o
nga mea ano hoki kua mutu noa atu te kura.
Na tenei ahua au i kaha ai ki te tu i waenga-
.nui i a koutou i tenei ra, ki te whakaatu i
etahi kupu ruarua nei hei whakaatu i oku
whakaaro ki te ahua o te mahi e mahia nei e
te kura, mai ano o tona timatanga a tae noa
mai ki tenei ra. I te ahua o nga mea i kitea
e ahau i nga wahi e haerea ana e ahau, he nui
taku koa ki te whakaatu ki a koutou, kaore i
te moumou nga kakano ruia e nga kai whaka-
ako o te kura i nga ra o mua, kaore ano hoki i
te moumou nga mea e mia nei inaianei. He
hanga whakamiharo ki au te kaha o nga tama-
riki tawhito o Hukarere ki te mau ki nga
tikanga i akona e ratou i te kura, ahakoa nga
uauatanga o o ratou kainga. Kei te mohio au
ki nga uauatanga i nga kainga hei pehi i nga
tikanga pai i akona e nga kotiro i Hukarere.
E kite ana tatou i tenei ra he tokomaha rawa
atu o nga kotiro tawhito i tae mai ki te whanui
i te whakatuwheratanga o tenei whare hou, ka
mohio tatou ki te nui 6 o ratou whakaaro ki
te kura i akona ai ratou ki nga tikanga pai.
Kei konei i tenei ra te wahine tuatahi i akona
ki tenei kura, a e kitea ana i runga i a ia nga
tohu o nga tikanga pai i akona ki a ia e tenei
kura i nga ra o mua. I tona kitenga i te pai
o nga mahi a te Kura i runga i tona tinana ka
mau tona ngakau kia pera katoa koki ana
tamariki; i tenei ra ko tetahi o aua tamahine
he neehi, kei te mahi i roto i te iwi Maori.
Ehara i te mea ko te hiahia o nga kai whakaako
o te kura kia pahi nga kotiro i nga whakama-
tautau nui, ahakoa he tino mea pai era mehe-
mea e taea, engari ko ta ratou e whai ana ko
te ako i nga tamariki ki nga mea e pai ana
mo ratou a te wa e pakeke ai ratou. Kei te
whakamau atu o matou kanohi ki te wa e moe
tane ai ratou, kia mohio ratou ki nga tikanga
katoa e pai ana mo tera turanga nui o te
wahine te ahua o te ako a nga kai whakaako.
He maha nga tangata kei te mea he moumou
te ako i te Maori, kaore hoki i te kitea nga

6
TE PIPIWHARAUROA.
No.173
turanga nunui e nohoia ana e nga mea i ku-
raina. Kaore i te moumou, kei tena wahi o
nga takiwa Maori katoa nei e nono ana tena
tamaiti, tena tamaiti, e ata mahi ana i nga
mahi i akona ki a ia i te kura: kaore noaiho
ia i te rangona e nga taringa nunui, engari kei
te mahi tonu ia. Koau te mea kua kite, a he
nui toku hari, ka mohio hoki au kaore i te
moumou te mahi e mahia nei e au, e era atu
hoki o oku hoa o nga kai whakaako o nga
kura. He hanga whakamiharo ki au ki te
whakaaro iho, ko nga matua tonu etahi, ko
nga tipuna o etahi o nga tamariki e kuraina
nei i roto tonu i te pouritanga, i te kuaretanga
e noho ana, a i tenei ra ko a ratou tamariki
me a ratou mokopuna kua rite tonu mai ki a
tatou ki nga pakeha te mohio. Ina tonu i enei
ra tata ake nei ka whakaaro te Kawanatanga
ki te whakarite i tetahi ture e whakaritea tonu-
tia ai etahi Maori kua pahi i tetahi turanga
kura ki te Pakeha. He mea whakamiharo
rawa tenei ki au, he mea hoki hei whakaatu
kaore i te moumou nga mahi e mahia nei i
nga kura penei.

NGA WAKA—HE KORERO NO NEHARA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
TENA koe me tou hunga whakahaere i ta
tatou taonga, e kawe mai nei e kawe
atu ra i nga kupu mohio a nga iwi o nga motu
e rua nei. Kia ora, ma te Ariki tatou e tiaki.
E hoa utaina atu ra aku kupu ruarua nei hei
whakautu noa mo nga patai a Putahi Ritete i
te 8 o Akuhata, i te nama 171 o te Pipi: ara
mo nga waka o mua i te hekenga mai, me nga
waka o te wa o te hekenga mai o tatou tupuna
ki enei motu.
Na me korero au i aku waka e marama ana,
ara o mua atu i te heke nui. Te tuatahi ko
nga waka i haerea mai ai e Maui ratou ko ona
taina: ara ko nga waka era i hiia ai tenei
motu. E ono ano o ratou waka i hiia ai te
motu nei? Ko nga ingoa enei: ko Hotu-
taihirangi, Taipuapua, Te Rarotuamahengi,
Araiteuru, Nukutaimemeha, me Atamira.
Koianei nga waka o Maui i hiia ai tenei motu.
Kai tera motu e tau ana etahi, kua pakaru
etahi, kei runga i Titiokura etahi. Heoi tena.
I tikina atu ai e au enei waka, he kupu
naku, e whakahipa ana au i te kupu nei he
mea haere iho a Toi-kai-rakau no te heke o
mua, o muri ranei, kaore. E ki ana oku
matua, me oku tipuna no tenei motu a Toi-
kairrakau, i heke mai i a Maui Tikitiki-o-
te-rangi. Ina tona kauwhau na:—
Maui Tikitiki-o-te-rangi
Waitoo
Tawhare- kiokio
Whaitiri
Hema
Tawhaki
Arawhita
Wahieroa
Tapu-a-te-rangi
Tapunui
Tapuroa
Tapu-te-tiki
Tapu-tera
Taputapuatea
Tapu-tu-ki-te-rangi
Ngainui
Ngairoa
Ngaipeha
Ngairoki
Ngaitakitaki
Ngaipatato
Ngaitehurumanu
Toi-te-hurumanu.
Na te mea he hua rakau te kai, ka kiia a Toi
ko Toi-kai-rakau. Ko enei waka i haere mai
i Hawaiki ki konei hi ika ai.
Na e toru nga heke mai ki tenei motu. Te
tuarua no Kupe ratou ko Hapi-ki-tuarangi,
tae noa ki a Wahieroa ma, ki a Tamatea ma.
He whakamarama, he tautoko hoki i nga kupu
e kitea ana o nga whakahoki i nga patai. No
te heke tuarua ko te Rangimatoru me Nuku-
tere. Kei Ohiwa enei waka e takoto ana, tae
mai ki naianei. He waka atua a te Rangi-
matoru; no Heketanga-a-rangi, me era atu
atua o nga tupuna. Ko Nukutere no te Pokai
Tamatea nei, engari i u mai ki Muriwhenua,
na Roau i kawe mai taua waka ki Ohiwa.
Ko aua Tamatea i u mai ki uta, ka amiomio
ta ratou haere, ka kiia to ratou ingoa ko te
Kaka-kai-amio. Ka roa ratou e haere ana i
te motu nei ka mate kai, ka kiia ko Tamatea-
kai-haumi, me Tamatea-pokai-whenua. Ko
aua ingoa he ingoa roku no ratou. Ko o ra-
tou ingoa takitahi enei: Tamatea-a-mua-mai-
tawhiti, Tamatea-a-monga, Tamatea-a-rere,
Tamatea-wharekohe, Tamatea-matangirau,
Tamatea-i-te-nukuroa, Tamatea-puku. Koi-
anei aku waka e mohio ana o te heke tuarua.
Ma koutou ano e korero ona takiwa, ona waka
o taua heke; ara ma nga iwi e mohio ana ki
nga waka o tenei heke.
Na me korero au i nga waka o te heke tua-
toru i rongo ai au. Ko Matatua, Te Arawa,
Tainui, Takitimu, Aotea me Horouta. E
whakaae ana au ki etahi o nga kupu a te Etita
e ki nei mo Aotea. Ko Turi te rangatira, i u
mai ki Taranaki. Kei roto i 'Whanganui e

No. 173.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
takoto ana ona utanga: he Karaka, he Puke-
kumara.
Mo Tainui, ae, i u mai ki Kawhia, kei roto
o Waikato e takoto ana; ara kei te Hoe-a-
tainui. Ko Hoturoa te rangatira.
Mo te Arawa, ae, ko Tamatekapua te ranga-
tira, ko Ngatoroirangi te kapene. I u mai
tenei waka ki Whangaparaoa, tae atu ana ki
te Wairoa, ki te Mahia. Kei te Wairoa nga
tohu, kei te Mahia hoki. Kei te Wairoa ko
Uru, ko Ngana: ko enei utanga e rua he
wananga, he karakia makutu. Kei te Mahia
he Mauri no Tutarakauika, ara no te weera,
he Mapou. Ko nga rangatira o runga i tenei
waka ko Ruawharo, ko Rongokako. Noho
rawa atu tenei waka i Murihiku. No kona i
kitea ai te tere o tenei waka, ka kiia i kona te
rua ona ingoa ko Horouta. Koianei ra ki
toku rongo ake, kei te iwi ano ia nona te
waka te maramatanga.
Mo Matatua. Noku tenei waka. He tika
i u mai ki Whakatane. Ko Toroa te ranga-
tira ratou ko ona taina, ko Puhi, ko Taneatua.
Ko tenei waka na tona taina i mau ki Aotea
kei Ngapuhi tenei whenua. Kei reira e takoto
ana tenei waka. No Puhi hoki raua ko Rahiri
nga uri e kiia nei ko Ngapuhi, me Te Rarawa.
Heoi taku kupu whakamarama mo tenei.
Me whakahipa au i tenei ki e kiia nei he
waka haere mai a te Aratawho; me tera ki, i
kitea atu e tau ana mai me tenei ki, i tae atu
a Kahukura raua ko Rongoiamo ki te pa o
Toikairakau, i whangaia e Toi ki te rakau, ki
te aruhe, a na raua hoki i hoatu he kao kumara.
E penei ke ana tona tikanga. Ko nga ingoa
o aua tangata ko Hoake raua ko Taukata.
Na raua i hoatu nga kao kumara ki a Toi.
Na raua ano i whakahoki te patai a Toi e kiia
ra, no whea tenei kai, me pewhea e taea ai,
he aha te ingoa o tenei kai? Ka utua e aua
tangata enei patai e toru. He kumara te
ingoa o tenei kai, anei ano te poro tawhowhao
kei te akau i Opipi nei e takoto ana, me tarei
hei waka. Ka whakaae a Toi, ka mahia, ka
oti. Ka tapaia te ingoa ko te Aratawhaowhao.
Ko te waka tenei o Tamakihikurangi, raua ko
tetahi o aua tangata i mau mai ra i nga kao
ki a Toi, ara ko Hoake. Na tenei waka i
mau mai te kumara ki au, ara ki a Awa katoa,
koianei toku ingoa huihui.
E whakahipa ana ano au i tenei ki ko Ara-
tauwhaiti te waka o Tuwakawaka raua ko
Maku, ko Toikairakau. Ka patai au mo enei

kupu e toru. I haeraemai tenei waka i hea?
Tuarua, kaore ranei koe na e rongo ana ko
Tiwakawaka tetahi o nga tangata o tenei motu?
Tuatoru, mehemea i haeremai a Toi i Hawa-
iki, he aha te take i patai ai ia ki aua tangata
ra mo te kumara, no te mea e mohio ana koe
i haere mai a Toi i Hawaiki i te wahi o te
kumara? Ka rongo mai koe i aku patai, utua
mai e koe, e to tohunga ranei. Kei pouri koe,
engari kia marama.
E tautoko atu ana au i nga kupu a te Etita
mo te whakapono, me te tangata hoki nana i
mau mai taua taonga ki tenei motu, ko Ha-
muera Matenga. Ko te Pihopa tuatahi ko te
Herewini. I tae mai taua Pihopa ki Whaka-
tane nei i te tau 1846 pea, a i tukua atu e oku
koroua he whenua mo te whakapono. Heoi
ano ra e te Etita. Tena koe.
WAAKA TE RANUI.
Ruatoki.
23 Hepetema, 1912.
HE WHAKAARO.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
EHOA tukua atu e koe taku whakautu mo
te patai, a tetahi tangata. E penei ana
taua patai, me whakakotahi ranei te ture mo
te Maori raua ko te Pakeha, me rua ano ranei?
Taku whakautu mo tenei patai, he pai tonu
mehemea e hiahia ana te iwi Maori ki tera
ture. Titiro iana, ko Apirana Ngata anake te
tangata Maori i pahi pai i te whare wananga
o te iwi Pakeha, e mohio ana ki te ara o te
ora ki te ara o te mate. Katoa te motu e
kuare ana. Titiro atu iana ki te nui o nga
take e putu mai ra i te whare ko etahi e
mahia ana, ko nga mea kaore e marama i te
ture kaore e mahia. No reira me tanapu tiro-
tiro marire, me ata kura marire, ka homai ai.
Te take kei mate wawe tonu o koutou koroua
Maori i te wahanga i o ratou paraikete i te
rori. Heoi ake ra enei kupu. Tena koe e te
Etita.
WAAKA TE RANUI.
TE MANU KAWHAKI ME ETAHI TOHU-
TOHU PAI.
Ki te. Etita o te Pipiwharauroa.
EHOA, tena koe e mahi mai na i ta tatou
mokai. I te kai kawe korero ki nga
wahi e rere haere nei ia. E rongo ai nga mea
e noho mohoao atu nei i nga korero mai o
tawhiti, me nga korero ano hoki o nehera.
Penei i tetahi tangata i tono ki au kia hoatu e
au taku pepa ki a ia, kia mutu tana korero i
te Ope o Tuwhakairiora, i te mea katahi ano

8
TE PIPIWHARAUROA.
No. 173
ia ka ata rongopai i nga korero o te hinganga
o Ngatiporpu i te Manaiaroa. Katahi ka
whakahokia atu e ahau, e hoa pai ke koe te
tuku rima, hereni atu ki te Pipi kia tukua mai
tetahi ki a koe, kia reka ai te panui, kia. kore
ai e. maharahara. Kia kai atu ai. ano koe reka
ana ki te hinengaro. E ki ana ko tetahi
whakatauki, "He kai na te tangata he kai
maharahara, kaore ki tana ake, kai atu ano
ka kino te haere." Kia ora te Pipi.
TUHAKA TEIRA.
Tarera Koau.
17 Oketopa, 1912.
TE TUMUAKI TAWHITO O TE
MARIKENA.
TE PUHIA KI TE PU.
ITE 150 nga ra o tenei marama ka puta
mai nga rongo o te puhanga i a Ruhipere
i tetahi o nga tangata e tu ana hei Tumuaki
mo te Marikena, ko ia ano hoki he tumuaki
tawhito, ara kua rua ona wai tu ai hei Tumu-
aki mo te iwi. I tenei tau e mea ana ano ia
ki te tu. Tokotoru ratou nga tangata kua
whakaingoatia, a hei a Nowema nei pootitia
ai te mea o ratou hei tu i taua turanga. I a
Ruhipere e haere ana ki te whaikorero i tetahi
wahi i whakaritea e ia, ka puhia mai ia e tetahi
tangata, tu tonu te mata ki tona poho. Kaore
ia i pai kia tirohia tona mate e te Takuta,
engari eke tonu atu ia ki runga i tona kareti
ka haere ki tona hui. Ka waenganuitia tona
whaikorero, ka tae te rongo ki taua hui he
mea pupuhia ia e te tangata, a kei roto tonu i
a ia te mata e noho ana. Ka tata haere te
mutu tono, whaikorero, ka ngoikore haere tona
reo i te mea kei te heke tonu te toto, kei te
ngaua hoki ia e te mamae. I tae mai te wehi
ki taua whakaminenga i taenga mai o te rongo
tuatahi, engari no te kitenga i te kaha o Ruhi-
pere, me tona mananui, ka tangi ta ratou
umere, he mihi ki a ia. Kia mutu rawa tona
whaikorero katahi ia ka whakaae kia mauria
ia ki te Hohipera.
Ko te tangata nana nei ia i pupuhi kua mau.
I whakamatau te iwi- ki te patu i- taua tangata
Ia ta ratou na; patu whakamamae hei utu mo
tona kohurunga na te kaha o nga pirihimana i
ora ai. E whakaarohia, ohia ana taua tangata he
porangi. E ki ana hoki ia, ko te tangata e
whai ana kia toru ona tunga hei, Tumuaki mo
te iwi e tika ana kia whakamatea. E mea
ana ano ia, na te Atua ta i tono ki te patu ia
Ruhipere. Moe iho hoki ia i tae mai ki a ia
te wairua o Makiniri, te Tumuaki i mua atu i
a Ruhipere, e mea mai ana ki a ia, na Ruhi-
pere ia i patu. Ko te take tenei i kaha ai
tona whakaaro ki te pupuhi i a ia. Ko nga
whakaatu mai, kei te pai te mate o Ruhipere,
kua taea te mata te tango mai.

HE TANGI.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa
EHOA tena koe, me tou komiti whaka-
haere i ta tatou mokai. I te nama 175
o te Pipi e whakaatu ana kua mate a Nikora
Tautau. No konei ka mihi te ngakau me te
aroha hoki. Haere atu ra e pa, haere atu ra
ki te Hiruharama i te rangi. I mihi ai te
ngakau ki a ia. Ko ia tonu to maua rangatira
i te wa i noho ai maua ko toku hoa ki Te Rau.
I tae mai a Nikora ki Taupo nei i te tau 1893-
I haere katoa  ia i nga rohe o Tuwharetoa ki
te kauwhau i te kupu a te Atua. I timata
mai tana mahi i Tuoropaki, i Orouanui, Tapu-
aeharuru, Waitahanui, Tauranga-Taupo, To-
koanu, Waihi, Poarua, huri noa ki te take o
Tongariro, Otukou me Pareake Pouta. Kei
Rotoaira enei kainga. Ko ona hoa haere ko
Hitiri Paerata me Hoeta Te Hata. Kaore he
kainga i kore te pakiri o te niho ki a Nikora,
i a ia e kauwhau ana. I hoki ano matou ki
Tauranga-Taupo: ko ia i hoki atu ki Nepia
ratou tahi ko Hitiri me Teri te Paerata.
E te Etita he tokonga ake no te ngakau
aroha ko ia i korerotia ai ana mahi me ona
haerenga i nga rohe katoa o Tuwharetoa. Ko
tenei hua haere atu nei ia i tenei ao pahemo-
hemo, kua tae ia ki te kainga e kore e pirau, e
kore e memeha, kua tohungia kei te rangi.
Kati aku mihi. He waiata mihi tenei:—
E muri hau ata ka totoko te aroha,
Wairua o te hanga ka wehe i a tatou.
Wai te teretere e rere i waho ra?
Nou na e Nikora, e hoki koutou.
Ripaki, te whenua ki Uawa ra.
Tenei matou kei runga I te aroha,
Me rauhi noa ki te wairua akau.
To tinana ra e i tataia mai
Te kupu a te Atua kia pai atu koe.
Haere ki raro ra ki Haurakl ra ia,
Hei matakitaki mai te nui Waikato,
Nei ka pae noa ki Tokomaru ra ia.
Heoi nei ra nga kupu mihi ki a ia.
Tenei ano. hoki kua rongo maua kua matea
Iritana Ngawiki. E hine me mihi taurangi
noa atu ki a korua ko Nikora. Me pewhea

No. 173.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
9
atu hoki i tua o nga pae maunga o te tua-
whenua e arai mai nei, te kite atu, te kite mai.
•Heoi ano ra te pai o te Pipi hei whakaatu i te
mate, hei kawe hoki i te aroha. Nau ano i
hua te ingoa o ta maua tamaiti ko Iritana
Ngawiki, i te wa e kura ana tatou i Te Rau.
Haere atu ra korua ko Nikora ki te moenga o
kahurangi, ki te moenga te korikori. Heoi
te mihi aroha. He pao tangi tenei:—
Taku aroha e hika ki a koe
E wawae ake ana e
He aroha te parau,
Ki te hao noa atu
He tira haere ia e
Ka riro puroto koe,
Ka waiho manuka au,
Ka po aku mahara e.
E te Etita e kore pea ahau e tae atu ki te
kawanga o Te Tokotoru Tapu i Manutuke.
Heoi nga kupu, me nga mihi aroha. Kia ora
tonu koe. Kati iho.
HOETA TE HATA.
Waitahanui.
16 Oketopa, 1912.
NGA MAREHEREHE O TAKE.
I WHAWHAI KI ITARI.
NO te 16 o nga ra o tenei marama ka
houhia te rongo i waenganui i a Itari
raua ko Take. Kua riro i a I tari te mana
whakahaere i Tiripori me tetahi wahi ano ko
Cyrenacia te ingoa, me etahi hoki o nga mou-
tere o Take. Nga wahi o Take kua riro mai
nei i a Itari e utu ana i tetahi moni ki te
Kawanatanga o Take i te tau, i nga wa o
mua atu i te whawhai, i te mea kua riro nei i
a Itari te mana o aua wahi kua whakaae ia
mana e utu taua moni ki a Take. E kiia ana
na te kaha o Eruera Kerei, minita o Ingarangi
mo nga mea o waho, i mutu wawe ai tenei
whawhai. Kua whakamatau noa atu ia ki te
hohou i te rongo, engari ko Take kaore e
whakaae ki te tono a Itari. I te 14 o nga ra
ka tukua atu te kupu whakamutunga a Itari,
he whakaatu i tana i hiahia ai, ki te kore a
Take e whakaae ki taua mea ka tonoa atu e ia
hawhe miriona ona hoa e toe ana ki te wha-
whai. No te 16 ka whakaae a Take ki nga
tono a Itari. He maha nga Itariana i Roma
kaore i tino pai ki te houhanga i te rongo i
tenei wa, he whakaaro ki te whawhai a Mono-
tenikoro ki a Take. Ko te Kuini o Itari he
tamahine na te Kingi o Monotenikoro.  He
nui atu te paingia o taua wahine e te iwi o
I tari, a i te houhanga nei i te rongo, pouri ana
te iwi i te korero e taea e ratou te awhina te
iwi o to ratou Kuini.
No te 29 o Hepetema, 1911, i timata ai te
whawhai a I tari raua ko Take mo Tiripori te
take. He mate no nga Itariana e noho ana i
Tiripori i nga tikanga o Take, ka whakaaro a
Itari kia riro taua whenua mana e whakahaere.
Ka haere tana tono ki a Take ki te kore e
homai e ia taua whenua mana e whakahaere
ka karangatia e ia he whawhai. Kaore a
Take i rongo ki te tono a Itari, whawhai ana
raua. E ri ma nga ra i muri mai i te timatanga
o te whawhai ka riro a Tiripori i a Take, pau
rawa ake taua marama ka riro katoa mai i a
Itari nga pa o te whenua ko Tiripori nei te
taone nui. Mai i taua wa tae noa mai ki te
mutunga nei e mate tonu ana a Take i a
I tari.

I WHAWHAI KI NGA HOA TATA.
I TE putanga atu o ta tatou mokai i tera
atu marama i whakaaturia e ia te noho kino o
nga iwi e noho tahi ana me Take, ko te maa
nana ratou i whakanoho kino na te kohuru i
ara ake i Kokana. No mua iho i noho kino
ai nga iwi ki a Take, engari ko taua kohuru
na etahi atu wahi i whakaoho te iwi. E ono
nga iwi ririki e noho ana i te taha o Take: ko
Servia (Hewia), Montenegro (Monotenikoro),
Bulgaria (Parakeria), Albania (Arapania),
Greece (Kariki), Macedonia (Makeronia).
Ko Makeronia o enei iwi kei raro i te mana
o Take. Ko etahi katoa he mana motuhake
tonu, engari he kingitanga ririki hoki. Aha-
koa he mana motu o enei iwi, he noho wehi
tonu ta ratou mahi i a Tuke, no te mea he
mana nui noa atu a Take. He ririri tonu ta
ratou mahi, he ririri pakupaku nei. Ko te
iwi ia e tino mate ana i a Take ko Makeronia.
Kaore he Kawanatanga o tera whenua hei
whakahaere i ana ake mea pera i etahi, engari
ko Take hei whakahaere i aua mea. He nui
te kino o nga mahi a Take ki a ia. Ko te mea
kotahi nana i here enei iwi na te whakapono
Karaitiana. He Karaitiana ratou katoa, ko
Take ehara i te Karaitiana, engari he Maho-
metana. I te aranga ake o nga kino ririki a
Take ki tena, ki tena o nga iwi nei ka riri
ratou, a ka apititia atu e ratou ki te taha o
nga kino i pa hangai ki a ratou ake ko te mate
o Makeronia. Ko tetahi tena o a ratou tino
take i whawhai ai, ehara i te mea he mamae
mo ratou ake i nga kino a Take, engari he
aroha ki a Makeronia. E whai ana ratou Ida
tukua mai e Take a Makeronia ki raro i tona
mana.

TE PIPIWHARAUROA.
Ko Monotenikoro te iwi tuatahi ki te kara-
nga i te pakanga, mo nga kino a Take ki a
ratou na, apiti atu ki te whakaaro ki a Make-
ronia. Na te kingi tonu o Monotenikoro i
timata te whawhai, na tona tama te pu tuatahi
ki te hoariri. He mea timata rawa taua wha-
whai ki te karakia, i tae hoki te kingi ki te
karakia, a manaakitia ana tona whawhai e te
Pihopa. I te whakahau a te Kingi i tona iwi
kia whakatika ki te awhina i o ratou teina e
kohurutia ana e Take, ka ki ia ko tona hiahia
kia kotahi te whakaaro o te iwi ki tenei wha-
whai. I te 12 o nga ra te whawhai rahi i
Parena. He maha nga mea i mate o nga taha
e rua, engari i te ahua onga korero i a Mono-
tenikoro taua whawhai. Ko tenei taone kei
te rohe o Take. I te ra 13 ka hinga tetahi
pourewa kaha o nga Take, e 300 nga Take i
mate. I riro mai i nga Monotenikoro nga pu
repo, a i nga Take e oma ana, ka puhia atu
ki a ratou pu ano. I te 15 o nga ra ka riro
ano etahi atu po a Take. Ko etahi o nga iwi
kei te noho hiahia katoa mai ki ie awhina i a
Monotenikoro. I te 18 o nga ra ka karangatia
e Take he whawhai ki a Parakeria raua ko
Hewia. Kua whakaatu hoki enei iwi e rua,
me Kariki ano ka whawhai ratou ki a Take.
Ka wha nga iwi nei kua hui ki te whawhai ki
a Take. Ahakoa e wha nga iwi nei ki te
kotahi o Take kei whakaaro tatou he nui ake
ratou ina huia, kaore ko Take ano te iwi nui,
ko ia ano hoki te mea e whiwhi ana ki nga
mea kaha mo te whawhai. He nui te koa o
enei iwi i te karangatanga o tenei whawhai ki
a Take. Tetahi hari nui a enei iwi i te mea
ka ata whawhai ratou ki to ratou hoariri ko-
tahi. I karanga te kawanatanga Hewia e
300, 000 nga tangata e. hiahiatia ana kia haere
hei hoia ki te whawhai, te huinga mai ka Kitea
e 400, 000. Kei te kaha rawa te haere o nga
whawhai a nga taha e rua. I te 19 o nga ra
ka riro i nga Parakeria e rua nga pa kaha o
nga Take, ko aua pa kei roto i te rohe o Take,
kei te hoki mai te Take ki ona pa nunui, ki
Keke Kirihi raua ko Atarianopori. I te 20 o
nga ra ka hinga ano i nga Parakeria tetahi pa
kaha rawa o nga Take ko Matawha Paha te
ingoa. I taua wa ano ka hinga nga Take i
nga Kariki  i Murena, ko te tama tonu a te
Kingi o Kariki me tona mokopuna nga tianara
o te taha Kariki i tenei whawhai.  Kei te
whakaeke a Parakeria i Keke Kirihi. Kei te
toa ano hoki nga Hewia me nga Monotenikoro.
Engari ko nga wahi hoki e mate nei nga Take
he pa ririki. I nga wahi katoa e tae ana mai
he whakaatu i te kaha o nga iwi ki a Take.
Ko te whawhai kaha rawa ko ta Parakeria ki
Keke Kirihe. He tino kaha rawa taua pa, he
puke hoki. I tae ki te 100 nga pu repo
i. taua po, ko nga- Parakeria he peneti, i te
pouri hoki kaore i tino kitea atu ana te tangata.
I; tetahi wa o te whawhai ka huaki mai nga
tangata eke hoiho o Take ki te pakaru i te
raina o Parakeria. Kitea tonutia mai e nga
Parakeria katahi: ka kitea a muri i a ratou,
ka patua taua iwi No te matenga, ka whaka-
haua kia omakia te pa i nga taha katoa. Ko
te hinganga tenei o taua pa. E 500 nga Take
i mate. Inaianei kei;; te whakaekae hoki a
Atarianopori o Parakeria, kua tata tonu tenei
ki te tino pa nui o Take. E hau ana mai te
rongo toa o nga iwi, e hau ana mai te rongo
toa o nga iwi e hau ana mai te rongo kohuru
o Take, he kohuru i nga wahine i nga tama-
riki o nga pa e mate ana i a ratou, he tapa-
tapahi hoki i nga tupapaki o te hoariri. Ko
tetahi riri kaha ko to Kumanowho. Konga
Hewia i tenei whawhai, i te wa ano ia Para-
keria e whakaeke ana i Keke Kirihe. He pu,
he hoari, he naihi nga rakau o tenei whawhai
he tino kaha rawa taua riri. E kiia ana kapi
tonu te whenua i te tupapaku. Ko te whawhai
nui e taria atu ana ko Atarianopori. Ki te
hinga taua pa ka watea te ara ki Konatati-
nopori, ke te pa nui o te Kingitanga o Take.
Hei tenei whawhai mohiotia ai te ahua o Take,
tona kahanga, tona matenga ranei. I nga wahi
katoa e hau ana mai te rongo, kua mate a
Take i tena wahi i tena wahi. Te ahua tera
e hinga te mana o Take. Ko te wehi inaianei
kei whakauru atu etahi o nga mana nunui nei
ki te awhina. Ki te pera hoki ka ka te ahi i
nga wahi katoa. Ko te mea tenei tupatotia
ana inaianei.

TE HON. WI PERE.
ITE 2 o nga ra o tenei marama ka kite iho
matou i nga kupu a tetahi o nga tangata
o te Whare o runga, he patai nana ki te
Minita mo nga mea o te Whare, mehemea e
whakaaro ana te Kawanatanga ki te whaka-
hoki mai ano i a Honore Wi Pere ki tona
turanga i roto i te Whare. Na taua korero
katahi matou ka mohio kua puta ia a Wi ki
waho o te Whare. Ko te tangata naha te patai
ko te Honore Hamuera. E ki ana a Hamuera
te take i patai ai ia, no te mea he kore nona e
rongo ake i taua take e korerotia ana, i te mea
hoki ehara rawa i te take kaha rawa i whaka-
korea ai te turanga o Wi Pere. Ko te raru-
raru o Wi Pere he ngaronga nona i tona no-
hanga i tera tuheratanga o te Whare, i te
timatanga hoki o tenei tuheratanga. I whaka-
 marama a Wi i te take i ngaro ai ia i te tuatahi,

HE KUPU WHAKAMARAMA.
he mate nona, a i whakaatu ano ia ki te Pika
o te Whare, kia homai etahi ra hei ngaronga
mai mona i te mea e mate ana ia. E rua ona
waeatanga atu ki te Pika kaore he whaka-
hoki atu. No tona painga ake, e mea ana ki
te haere ki Poneke, ka korerotia atu ki a ia
kua hiki te whare. I tenei tuheratanga kaore
i taea e ia te haere ki Poneke i te ra tika i te
kino o te moana. No te Taite ka tu te hui,
ko te Ratapu i mua atu he haerenga mona ki
Poneke engari i te kino o te moana kaore te
tima i tu ki Turanga, i taua po ano hoki i
pakaru ai te tima nui i pakaru nei ki Turanga.
No te Wenerei ia ka rere atu i Turanga, no te
po o te Taite ka tae ki Poneke. Tae rawa
atu ia ki te whare i taua po ku hiki ke, i
mutu wawe tonu nga mahi mo taua ra, kua
tohungia hoki tona ingoa i te ngaro. Ko te
rua tera o nga tunga o te whare i ngaro ai a
ia. Kaore ano i hakui ake kei te pewhea ra
te Kawanatanga mo tenei take. Engari kua
tae ano a Wi raua ko te Hon. Ta Timi Kara
ki te Pirimia, a kua puta mai te kupu a tera,
ka whakahokia mai ano te nohanga o Wi ki a
ia, no te mea he aitua i tupono ai taua mea ki
a ia. Tokorua ano nga Maori kei roto i te
Whare-o- Runga, ko Wi Pere raua ko Tame
Parata. I te mea kua kore nei a Wi, kei te
noho kore noaiho he mema Maori mo Aotea-
roa nei i roto i te Whare.

PITOPITO KORERO.
Tetahi aitua nui i pa ki Tahimeinia, be
moutere kei te tai whakararo o Ahitereiria.
Ko tetahi maina nui o reira i kangia e te ahi.
Ko te putake o te ahi he pakarutanga no tetahi
o nga mapu. He mea raina nga taha o taua
maina, ko aua raina nga wahi i kangia e te
ahi. I tae ki te 150 nga tangata i taua maina
e mahi ana i te wa i timata ai te ahi ki te ka.
E 50 nga mea i puta mai ki waho i muri tata
iho i te taenga o te whakaatu o te ahi, ka mau
atu 89 nga tangata, kaore e taea atu kua ki
tonu hoki te maina i te auahi. No te Hatarei
i ka ai te ahi; no te Manei tokorima nga
tangata i taea ake. Ko te mahi a nga tangata
i runga, i te mea kaore e taea atu te awhina
nga mea kua mau atu ra ki raro, he mapu
hau atu mo ratou. He mea tuku atu hoki he
raki me te pukapuka ki raro, me kore noa he
tangata i kite ka tuhi ki runga i te pukapuka
i to ratou ahua. Ko te kupu i tuhia ake kia
tukuna atu he hau. I te Wenerei e 50 nga
mea i taea ake. Ka mutu i enei nga mea i
taea oratia. Ko etahi i mate katoa. E korero
ana nga mea i taea ake nei, i ora ai ratou na
te ngakau marama o to ratou rangatira. I te
wa e whakaki atu ana te auahi ki to ratou
wahi ka oma atu te rangatira kei te whaka-
tuwhera i te paipa ara hau, ka whakaanga atu
te wa o te papa ki te auahi, ko taua mea ana
kia riro ma te hau mai o te paipa e pana atu
te auahi. I a ratou e whakaaro ana ka mate
ratou, ka rere atu ano taua tangata ki te
paipa ra, ka whakaanga te waha o te paipa ki
te tuarongo o to ratou ana, he tata tonu hoki.
Ka riro na reira i whakahoki mai te hau, ka
haere whanui te hau i roto i to ratou ana, ka-
tahi ka hoki atu te auahi, ka noho pai ratou.
Ko to ratou tino mate he mate kai. No te
Hatarei i noho ai i reira, no te Wenerei ka
eke ake ki te ao turoa. I tata ki te 50 nga
mea i mate. Ki te korero a nga mea i ora ko
nga tangata tinana pakari nga mea i hohoro
tonu te mate. Tetahi mate kino atu tenei.
He nui hoki te kaha o nga tangata ora i runga
ki te mahi tikanga e ahei ai te whakaora etahi
o nga mea i mauatu ra i te auahi ki raro. E
kiia ana mehemea i hohoro ratou ki te oma ki
te waha o te maina i te karangatanga tuatahi
tera tonu ratou e ora katoa. Tena koa i
mahara ratou he tinihanga, noho tonu atu
ratou. No te putanga atu o te auahi ki a
ratou, na te karanga tuarua hoki, katahi ratou
ka mohio he tika, kua kore hoki e taea te
haere.
Na tetahi Tiamana te tikanga rereke hei
whakamutu i te noho kino o Ingarangi raua
ko Tiamani. I taua Tiamana raua ko tetahi
Ingarihi e korero ana mo no puhaehae o o
raua iwi, ka ki te Tiamana kei te mohio ia ki
te huarahi ngawari e mutu ai taua ahua. Ka
mea mai te Tiamana, me whakaae koutou nga
Ingarihi ki te tarewa i nga etita o nga nupepa
katoa i Ingarangi, me tarewa ano hoki e matou
a matou nei etita katoa.
Kaore ano i tangohia e nga Takuta te mata
i roto i a Ruhipere, i puhia nei & tona kai ko-
huru. Kaore ia i te pai kia ora ia. Na tenei
ahua pea i whakaaro ai ia kia waiho tonu
taua mata i roto i a ia.
No te 9 o nga ra o tenei marama ka tae a
Tame Makenehi, te Komihana o Niu Tireni
nei ki Ingarangi. Ko Tame Makenehi te
Pirimia i hinga nei i a Te Mahi. No te tunga
nei o Te Mahi hei Kawanatanga, ka whiri-
whiria e ia ko Makenehi hei Komihana mo
Niu Tireni nei ki Ingarangi.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.