Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 171.
GISBORNE.
" He ao te rangi ka uhia He huruhuru te manu ka rere."
AKUHATA 1912.
Kui! Kui! Whitiwhitiora
TIANARA PUUTU.
TE UPOKO O TE HAHI HARAWEIHANA.
NO te 21 o nga ra o tenei marama ka puta
nga whakaatu kua mate a Tianara
Puutu, te upoko o te Hahi Haraweihana. He
tangata nui a Puutu, ko te ki a etahi ko ia te
tangata nui atu o te ao i roto i enei tau maha.
E 82 ona tau i tona matenga nei. He roa te
wa i takoto ai ia, kaore e mohiotia atu ana kei
te ora ranei kua mate ranei. Te hokinga ake
ona mahara ka karanga ki tona tama ka mea
atu, " Pono tonu nga homaitanga a te Atua,
pono tonu, mehemea e whakapona ana te nga-
kau o te tangata." Ka mutu enei kupu ana
ka takoto atu ki raro, katahi ano ka moe i te
moenga roa. Ko tona tino mate ko ona whatu
i tapahia e nga takuta. Ki te korero a tona
hekeretari, na te korenga i pai te mahinga a
nga takuta i whakapouri tona ngakau, heke
haere tonu atu, a mate tonu atu. I tae he
waea ma nga kingi, me nga Kawanatanga o
nga whenua katoa ki tana tama, he tangi atu
mo te matenga o tona papa.
Ko nga matua o Tianara Puutu ehara i te
hunga whai oranga. Mai ano i tona pakunga
ka kite ia i te ahua o nga rawakore o Inga-
rangi. No tona huringa ki te whakapono ka
kite ia i te tino kino o te ahua o nga rawakore:
ehara i te mea kei nga mea o tenei ao anake
to ratou rawakoretanga, engari kei nga mea
ano hoki o te wairua. Mai i tona tamariki-
tanga tae noa ki te 15 ona tau ko te Hahi o
Ingarangi tona Hahi. I muri mai ka haere
ia ki te Hahi Weteriana. I a ia i reira ka
whakatuwheratia tona ngakau ki te whaka-
pono. I taua wa ka timata tona haere ki te
kauwhau ki nga rawakore. E ki ana ia, ehara
i te mea he kauwhau tana i taua wa, engari
he korero tonu atu ki a ratou i te ahua o te
Atua. No reira mai ano i mau ai i a ia tana
tu kauwhau, ara he korero na te ngakau ki te
ngakau. Kaore ia e whakaaro ake ana kei te
tika ranei nga kupu kei te pewhea ranei, heoi
ano tana he korero. Ka 25 ona tau ka whaka-
pangia ia hei minita Weteriana. E wha ona
tau i tu ai i taua turanga. I roto i aua tau
ka kite ia, kaore e taea e ia te mahi i tana
turanga tona tino mahi i hiahia ai, ara te kau-
whau ki nga rawakore, i runga i tana ake
tikanga i hiahia ai. I tono ai ki te Komiti
whakahaere o te Hahi kia motuhia atu ia mo
tera mahi anake, a kei a ia tonu te tikanga
mo tana mahi, kaore ia i tukua. Ko tona
whakamutunga tera i tana mahi minita, haere
atu ana ki te mahi i tana i whakapono ai i roto
i tona ngakau, ko te mahi tera i karangatia ai
ia e te Atua. Mai i taua wa tae noa mai ki
naianei kaore i tohungia e ia tona tinana ki te
mahi i tana mahi. Mate rawa ake nei ia
kaore e taea te tatau nga tangata kua whaka-
pono ki te Atua i rung i tana mahi, ko ana
Apiha i waiho iho ai hei mahi i tona mahi e
22, 000. Ka 55 ona tau ka marena ia ki tana
wahine. Ko taua wahine he rile tonu te
ngakau ki tona, a he rite tonu to raua kaha ki
te kauwhau. E karangatia ana taua wahine
ko te " whaea o te ope Haraweihana." Ko a
raua tamariki tokotoru, kotahi te mea tane,
tokorua nga mea wahine. Ratou katoa he kai
kauwhau anake no te whakahaere a o ratou

TE PIPIWHARAUROA.
No.171
matua. Ko tetahi o nga mea wahine kua
mate. Ko tetahi kei Amerika, ko ia te Upoko
o te Haravveihana i tera whenua. Ko te tama
o te Tianara o te Haraweihana inaianei, i muri
i tona papa. Ka 22 nga tau inaianei te whaka-
ritenga a Tianara Putu ko tona tama hei tu i
tona tunga. I purua e ia te ingoa o tona tama
ki roto ki etahi pouaka, ka tukuna atu e ia ki
nga upoko o tona whakahaere i nga whenua; a
katoa, me te ki atu ano hei roto i aua pouaka
te ingoa o te tangata hei tu i muri i a ia. Kia
mate ia ka wahi ai i aua pouaka. No tona
matenga nei ka wahia, a kitea ana ko tona
tama ano te Tianara hou. I tae a Tianara
Puutu ki nga wahi katoa o te ao, ki te kau-
whau i te Rongo Pai. E wha ona taenga mai
ki Niu Tireni nei: te mea tuatahi no te tau
1891, ko te mea whakamutunga no te tau
1905- He tangata whakamiharo tenei. Ko
te putake mai o toua kaha ko te u o tona
whakapono ki te aroha noa o te Atua, ko tona
aroha hoki ki te tangata. Ko tona tino kara-
nga ko tenei, " I nga wa katoa i nga wahi
katoa ka whawhai au kia riro i au he wairua
tangata ki te Atua." Kati e kitaa ana i tenei
ra te tutukitanga o taua pepehea ana.
TE HAHI O INGARANGI.
Te haerenga mai o nga Hakona.
ITE timatanga o te 5 rau tau i muri iho i
te whanautanga o Te Karaiti, ka mahue
a Ingarangi i nga Romana. He pai ano kia
mohio tatou ki te take o tenei hoki a Roma ki
tona ake whenua. Kua whakaaturia i runga
ake nei, no te tau A.D. 43 ka tae a Karauria
Hiha me ona kaipuke e 8oo ki te whakaeke i
Ingarangi. Ka riro i a ia te mana o Ingarangi,
a noho tono a Ingarangi hei koroni mo Roma
mo nga tau e toru rau. Ko Roma te mana
nui o te ao i taua vva, ehara i te mea ko Inga-
rangi anake, engari he maha noa iho era atu
whenua i riro ki raro i a ia. Ko tana tikanga,
ka riro he whenua hou ki raro i a ia, ka tonoa
e ia tetahi o ana Tianara, me etahi hua maha
ki raro i a ia, hei tieki mo taua whenua. I te
mea he maha noa iho nga whenua i raro i tona
mana, he tino nui atu ona hoia e puta atu ana
ki waho i te whenua tuturu o Roma, e haere
ana ki te tieki i ona Koroni i vvaho. I te wa
e mau ana te toa o Roma, e taea ana e ia te
pehi nga iwi o nga whenua kua ririro nei hei
Koroni mona. No te manga o Roma e penei
ana, ka heke haere tuna kaha, he kore no te
whawhai e pumau tonu. Ka timata i tenei
wa te haere o nga iwi huhua o nga whenua e
pa tata ana ki Roma. Nawai ra a ia i kaha
ki te pehi atu i enei iwi kia noho atu i waho i
ona rohe, kua kite ia kua kore haere e taea.
Katahi ka whakaarohia me whakarere atu nga
Koroni tawhiti, me whakahoki mai nga Tia-
nara me a ratou hoia i ana Koroni ki te tieki
i te wa kainga. Ko te take tenei i mahue ai
a Ingarangi i a Roma.
Na kua kiia ake nei e 300 nga tau i noho
ai a Ingarangi i raro i te maru o Roma. He
iwi toa nga Piritani i mua, engari no te roanga
e noho ana i raro i a Roma, kua ngaro i a
ratou te mau rakau. Penei tonu hoki me te
Maori o naianei, ka roa nei e noho hu ana i
raro i te mana o Ingarangi, kua kore e mohio
ki te mau  rakau, e pera i te ahua o nga tipuna.
Ka noho mate nga Piritani i tenei ahua. Ka
whakatika mai nga iwi noho ngaherehere o
Kotarani ki te riri ki nga Piritani, mate iho
nga Piritani. Ka whakaaro nga Piritani e
kore ratou  e toa i runga i to ratou ake kaha,
ki te  whawhai ki o ratou hoariri o nga nga-
here; ka karangatia nga Hakona kia  haere
mai ki te awhina i a ratou. Ko nga Ha-
kona he iwi toa, no te tuawhenua ratou o
Urapi, no nga wahi e karangatia nei inaianei
ko Tiamani. I haere mai ratou ki te awhina
i nga Piritani; i te kitenga i te pai o te whenua
i te ngoikore hoki o nga Piritani, noho tonu
iho ratou, ka tahuri ki te patu i nga Piritani,
ki te tango i te whenua mo ratou. He roa te
wa i whawhai ai nga Hakona, a riro katoa te
whenua i a ratou. Ko nga morehu o nga
Piritani i oma ki nga wahi maunga, ki nga
wahi ngahere—ki Ween, ki Kanawara  Ko
te ngaromanga tenei o te whakapono i roto o
Ingarangi, mau rawa atu i nga wahi ngahere
i oma atu nei nga morehu ki reira. Ehara
nga Hakona i te iwi whakapono, na reira ka
riro nga whenua i a ratou, ka ngaro te whaka-
pono. I ata tahuri maria hoki ratou ki te
whakangaro i te whakapono; ki te patu i nga
tangata, ki te tahu hoki i nga whare karakia 
ki te ahi.
Nga Kai Kauwhau Tuarua o te Whaka-
pono.—Te Whakapono o Airana.
Ko te e whakapono o Airana i ahu atu i Inga-
rangi Ko te tangata rongonui ki te kauwaau
tuatahi ki taua whenua ko Pateriki, i ahu atu  ahu atu
i te tai whakarunga o Ingarangi. Ko te tangata
tenei e whakanuiae whakanuia nei e te AirihiAirihi e karanga tia
nei ko HatoHato Patariki. Nona te 17 o Maehe
e whakamaharatia nei e te Airihi. I haere I haere
ia ki te kauwhau ki Airana i mua tata atu i te
taenga mai o nga Hakona ki Ingarangi. Mate
rawa ake a Pateriki kua huri katoa a Airana ki

4
TE PIPIWHARAUROA.
No. 171
te Ratapu o te Petekoha ka iriiria te kingi me
etahi o te iwi. No taua wa ano hoki ka mate
a Korumapu te kai kauwhau o te tai whaka-
runga, i noho nei ki Aiona. Otira mate rawa
ake kua tae tona rongo ki nga wahi katoa mo
te tapu, kua huri katoa hoki a Kotarani me
ona moutere ki te whakapono. I muri i te
huringa mai o te kingi, ka whakawhiti a Aku-
tini ki Karia kia whakatapua hei Pihopa, ka
whakaritea ia e Kerekori hei Akipihopa mo
te Ingarihi. I te ra o te Kirihimete e kiia
ana 10, 000 nga tangata i iriiria e Akutini.
Ka hoatu e te kingi he whenua, he whare hoki
hei nohoanga mona ki Kanataperi. Ka hangaia
e ia ki reira he whare karakia nui, he whare
monaki hoki, e mau nei ano te ingoa o taua
whare monaki ko Akutini. I te mea ka tipu
nei tana mahi ki Kenete, ka tuhi atu a Akutini
ki a Kerekori," Me pewhea ahau ki nga Pihopa
o Piritani?" Ka whakahokia mai e Kerekori,
" Kua hoatu katoa ki raro i to mana." He
korero he tenei na Kerekori. Ka takahi a ia
i konei i te ture i whakatakotoria e tetahi o
nga hui nui a te Hahi katoa i whakatakoto ai
i mua atu. E mea ana taua ture, kaua tetahi
Pihopa hei uta noa i tona mana ki runga ki
nga Pihopa o tetahi wahi, mehemea kaore
aua Pihopa i raro i tona mana, mai ano i te
timatanga. Kaore he wahi a Roma ki runga
ki te Hahi Kereti me ona Pihopa, ka tapae
noa a Kerekori i taua Hahi ki raro i te mana
o Akutini. Akuanei tatou te kite ai i te whaka-
aro o taua Hahi ki te korero a Kerekori.
HE OHA KI TE IWI.
I WHAKAATURIA e ta tatou mokai, i
tera atu putanga ona, te ohai mahue iho
i a Ta Hone Rokana Kemara ma te iwi o
Niu Tireni. I tenei marama hoki ka puta nga
whakaatu o te oha hoki a tetahi tangata whai
moni e Poneke. Ko te ingoa o tenei tangata
ko Makati—T. G. Macarthy. Ko tenei tangata
ko Makati no te Hahi Pikopo. He tangata
humarie, he tangata awhina i nga mahi pai
katoa. Ko tana awhina i nga mahi pai kaore
e paingia ana e ia kia mohiotia. No tona
matenga nei katahi ano te ao ka kite e noho
ana i roto i tona wira tana aroha hei awhina i
nga mahi pai. Ko te nui o nga moni a Makati
kaore ano i tino mohiotia, engari ki te ki kei
waenganui i te £500, 000 raua ko te £800, 000.
I roto i tana wira i wehea e ia kia £189, 000
ma ona whanaunga. Ko te hawhe o te toenga
iho o ona moni ma tona pouaru, ko tetahi
hawhe ma te iwi o Niu Tireni, ara hei awhina
i nga kura, i nga mahi pai hoki mo nga rawa-
kore. Ki te mate tona pouaru me whakauru
mai te wahanga i a ia ki te wahanga ma te
iwi. Kei te tata ki te koata miriona te moni
i waiho iho nei i ia ma te iwi, kati hei te mate-
nga o tona pauaru, e tae ai tona oha ki te iwi
ki te hawhe miriona. Ko te moni nei manga
kai tieki e whakahaere, ka takoto tonu mai i te
Peeke, ko te itarete ka whakaritea mo nga
mahi e whakaarohia ana e te Komiti, ara mo
nga kura, mo nga mahi awhina hoki i nga
rawakore. Ko te Komiti i whakaritea e ia i
roto i tona wira ko te Kawana, ko te Akipihopa
o te Hahi Pikopo, me te Mea o Poneke. He
tino aroha nui ta tenei tangata ki te iwi. He
mea tika kia whakamihia nga tu tangata penei.
HE PANUI KIRIHIMETE.
HE Panuitanga tenei ki te Taiwhakarunga
ki te Taiwhakararo, ki nga Iwi ki nga
Hapu, ki nga reo, ki nga huihuinga tangata.
Tena koutou e nga tangata whai whakaaro ki
nga mahi a o tatou matua, a o tatou tipuna
kua ngaro atu nei ki te po.
Haere mai koutou ki te Ngutuawa o Wai-
apu, wahi o Rangitukia, ki konei tatou whaka-
nui ai i te ra o to tatou Ariki, te 25 o Tihema,
1912.
Tenei he aitua kua pa ki te oha a o tatou ma-
tua, ki te Poho o Hine-waiapu, whare manu-
hiri. No enei ra ka kitea kei runga ia i te rori
a te Kawanatanga e tu ana. Koia i whaka-
aro ai enei taitamariki kia hikitia te oha a nga
tipuna ki te wahi pai, kia reka ai tana karanga
i a koe, kia kore ai hoki koe e maharahara ki
te karanga, he ihu kuri he tira haere.
Haere mai, haere mai, haere mai! Haere
mai ki te whakamama i tenei taumahatanga
kua pa nei ki au, ki te Pariha o Waiapu, ki to
koutou patana hapai i nga mahi nunui. Haere
mai kia kite kautou i nga hua o nga wai a to
koutou tipuna a Ruawaipu. Heoi ano, na—
Te Rauhuia Tawhiwhi.
Tete Korimete.
Timi Koria.
Hamiora Koria.
Peia Koria.
Hoani Raroa.
Henare Kohere.
Kahu Tuhaka.
Tieki Rukuata.
Panikena Ka.
Henare Rukuata.
Poihipi M. Kohere,
minita o te pariha.

No. 171.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA WAKA ME TE WHAKAPONO.
HE PATAI.
Ki te Etita o te Pipiwharauroa   
EHOA tena koe. He hiahia no te nga-
kau koia i penei atu ai, mehemea e taea
e koe te whakaatu mai ki nga mea e noho
kuare atu nei. Tuatahi, e hia nga waka i
haria mai ai o tatou tupuna i Hawaiki, a ko
wai nga ingoa o aua waka? Tuarua, ka hia
te rua o te whitinga mai o te whakapono ki
Aotearoa nei. Ko enei kupu mahau e whaka-
atu mai, e whakatika hoki. Kati ano.
Na to hoa,
POTAHI RITERITE   
Waiharera,
8 Akuhata, 1912
TE WHAKATU—NGA WAKA.
i He. maha nga waka. Ko nga mea rongo
nui enei:—
Aotea. I u mai tenei waka ki Taranaki.
Ko te rangatira o runga ko Turi. Na Toto
tenei waka i hanga. Kotahi ano te totara i
hangaia ai raua ko Matahorua.
Te Arawa. I u ki Whangaparaoa. Ko
Tamatekapua me Ngatoroirangi nga rangatira.
Kurahaupo. Kaore e tino mohiotia te unga
mai o tenei. Ki etahi korero, i u mai ki te
Tairawhiti, ki Whangaparaoa ano pea, ki
Wharekahika ranei. Ko Rongoueroa te ranga-
tira. Ki etahi korero i pakaru tenei waka ki
Rangitahua, na te Aotea i mau mai nga tangata
o runga ki Niu Tireni nei.
Matatua. I u tenei waka ki Whakatane.
Ko tona rangatira ko Toroa. E kiia ana ko
tenei tetahi wahi o te Aotea, ehara i a Mata-horua.
Tainui. I u ki Whangaparaoa. Ko Raka-
taura raua ko Hoturoa nga rangatira. Ka
rere atu i Whangaparaoa ki Hauraki, ka toia
atu ma Otahnhu ki Manukau, ka mahue i
Kawhia. Ko etahi korero kaore i puta ki
Manukau, engari i mau, whakahokia mai ana
ano ki Hauraki ka haere i te moana huri noa
i te hiku o te ika, ka tae ki Maunkau, ki
Kawhia.
Takitimu. E kiia ana i u mai  tenei waka
ki te Tairawhiti, ka noho etahi o nga tangata
o runga i nga wahi i tu ai. Noho rawa atu
tenei waka i Murihiku. E karanga ana
ano te muringa nui o reira ko Takitimu. Ko
Tamatea me Ruawharo nga rangatira.
Tokomaru. I u ano tenei waka ki Whanga-   
paraoa, engari kaore i noho. Haere  atu ana
ano i reira, ka huri i te hiku o te ika, noho
rawa atu i Tongaporutu i Taranaki. Ko
Manaia te rangatira o tenei waka.
Horouta. Kaore i te tino marama nga ko-
rero mo tenei waka, ara nga korero i kiia ai ko
Takitimu. Ko etahi korero hoki kua tae noa
mai tenei waka i mua atu o te Heke nui i a te
Arawa ma. I hoki atu ano i konei ki te tiki
kumara. E ki ana a te Peehi, he tangata kirl
pango etahi i haere mai i runga i tenei waka.
e karangatia ana ko Ngaitamawhiro, i noho ki
Matata. I penei te ahua o te korero. I haere
atu a Kahukura raua ko Rongoiamo  ka tae
ki te pa o Toikairakau. Ka whangaia raua ki
te; aruhe no to raua whakakinonga ka patai 
mai a Toi, he aha nga kai o Io korua na 
whenua?  Ka wetekia o raua tatua, ka nga
horo nga kao. No te kainga; atu o Toi ka
pirangi. Ka patai, he aha taua  kai  ka kiia; atu
e Kahukura, he kumara. Ka pataia mai. kei
whea, ka kiia atu kei Hawaiki. Ka ki a Toi.
me aha e taea ai e au. Ka kite atu a Kahu-
kura i te waka, ka patai atu, he aha tera, ka
tuhi ki te waka? Ka kiia mai  he waka. Ka
ki a Kahukura, ma kona e tiki te kumara.
Ko Horouta taua waka. Ko te hokinga tena   
o Horouta ki Hawaiki ki te tiki kumara  
Tera ano pea etahi morehu kaumatua kei te
ahua marama ki enei korero.
Ko nga waka ingoa nui enei: ko nga waka
o te heke nui. Tera atu ano etahi, nga mea
kaore e tino mohiotia. Ki etahi korero hoki
i tae rawa ki te 90 nga waka i tae mai ki Niu
Tireni nei. Ko etahi noa enei o aua mea
ririki:—
ARAITEURU. No te Waipounamu.
MAMARI. No mua noa atu tenei waka i te
heke nui. I tutaki i a Kupe i te hokinga atu
o Kupe. I u ki Hokianga.
MATAHORUA. Ko te vvaka tenei o Kupe i
haere mai ai ki Niu Tireni. No tona hokinga
atu ka korero atu i te ahua  o te whenua ka
haere mai nei te heke nui.
NUKUTERE. I u tenei waka ki Marahea
ARATAUWHAITI. No mua noa atu tenei
waka. Ko Tiwhakawhaka me Maku nga
rangatira. I u ki Whakatane. Ko te waka
tenei o Toikairakau.
ARATAWHAO. I hangaia tenei waka ki Wha-
katane hei tiki i te kumara. 

6
TE PIPIWHARAUROA.
No. 171
MAHUHU i u ki Kaipara, no mua ano i te
heke.
NUKUTERE me MANGARARA i u ki Waiapu.
RINGAMATORU me OTUREREAO i u ki Ohiwa.
PANGATORU, ARIKIMAITAI i u ki Taranaki.
RUAKARAMEA, WAIPAPA, MAMARU, RIUKA-
KARA, me MOEKAKARA i u ki nga takiwa o
Ngapuhi.
Ma nga tangata matau e pa ana ki tena ki
tena o enei waka e whakatikatika enei korero.
TE WHAKAPONO.
No Tihema i te tau 1814 ka tae mai a
Hamuera Matenga me ona hoa ki te kawe mai
i te whakapono ki Niu Tireni. I te 25 a nga
ra o Tihema ka kauwhautia e Te Matenga te
kauwhau tuatahi ki nga Maori o Niu Tireni.
Ko te timatanga tena o te whakapono. No
te tau 1825 ka iriiria te Maori tuatahi. No te
tau 1842 ka tae mai te Pihopa tuatahi mo
Niu Tireni, ko Pihopa Herewini. No te tau
1853 ka whakatapua te Maori tuatahi hei
minita, ko Rota Waitoa. Ka 98 nga tau o te
whakapono ki Aotearoa nei.—ETITA
ETAHI TAONGA MAORI KEI AKARANA.
HUI katoa nga taonga Maori kei te whare
whakakitekite o Akarana e 61, e ai ki
te whakaatu a nga nupepa. Tera etahi mea
e rua e korerotia ana, ko tetahi he mere pou-
namu. Ko taua mere na Apikara o Whare-
kahika. Ko tetahi he tiki. He pounamu ano
hoki tenei. Ko te ingoa o tenei ko te Maunga-
rongo. E ki ana nga whakamarama ko taua
tiki na Rangi Purewa, he tohunga no te takiwa
o Whakatu. I te taenga o Te Rauparaha ki
aua takiwa, ka noho kino raua ko tetahi tangata
rangatira, ko Pukekohatu te ingoa. Te tuku-
nga iho" o to raua ahua, ka mauria e Te Rau-
paraha tetahi o nga whanaunga o Pukekohatu
hei pononga mana. Ka haere a Pukekohatu
ki a Rangi Purewa ki te rapu tikanga e riro
mai ai ano tona whanaunga. Ka homai e
Rangi Purewa taua tiki, me te ki mai ano kia
heia ki te kaki o te pononga wahine a tona
wahine, ka tapae atu ai i taua pononga me te
tiki hei utu mo tona whanaunga. Ko te riro-
nga tera o taua tiki i a Te Rauparaha. I
pewheatia ranei ka riro taua tiki i a Te Kooti.
I a Te Kooti ka riro i te Pakeha, a noho
rawa atu nei i taua whare i Akarana. Mehe-
mea etahi tangata e marama ana ki nga korero
o tetahi o enei mea, me tuhi mai ki ta tatou
mokai, hei whakaatu mai he tika ranei enei
korero, he mea hanga noa ranei.
TOHEA TE TOHE.
NO te Ratapu te 4 o nga ra o Akuhata nei
i whakawhiwhia ai a Ihaka Te Tai
raua ko Hoani Keika ki te raihana o te hunga
panui rawiri, ara ka meinga hei reimana mo
te takiwa o Kaipara. I runga i te raruraru o
te Pihopa o Akarana riro ana na Te Hokena.
Atirikona o Te Waimate, i hoatu. I tu tenei
karakia ki te whare karakia o Meri, i Paneera.
Ko nga minita i reira ko Atirikona Hokena,
ko Revs. Make Wiremu me Hetekia Heke.
I a Hetekia te kauwhau. Ko nga tangata o
te whakaminenga ko nga kotiro o Wikitoria
me nga tamariki tane o Tipene.
Ko tenei hunga kua whakawhiwhia nei ki
tenei mea, ko raua nga mema tuatahi o te
Komiti mo te karakia i nga wahi whai Maori
o Akarana, penei me te whare herehere, whare
porangi, Orakei me Mangere hoki i Onehunga.
Ko te komiti e kiia ake nei e mahi ana i raro
i te mana o te ropu e kiia nei i Akarana ko te
Rapu Whakatipu i te Iwi Maori, a ki te ta-
kiwa ki Turanga ko te Ropu o te Ao Hou.
Mai o te tunga o tenei ropu ki Akarana i te
tau 1908, ka timata ta raua mahi i nga mahi
i whakaritea e te Ropu ma raua, me o raua
hoa awhina hoki e noho nei ki Tipene. Kati 
kua tohungia inaianei a raua mahi, inahoki ra
kua whakawhiwhia ki etahi o nga huarahi
whakamama, e kaha ai ta raua mahi i etahi o
nga mahi a te Hahi, a to ratou ropu hoki.
Kati tena pea etahi e penei he aha te painga
o nga mahi a te Hahi ki a tatou te whakaako
ai ki te whakahaere i o tatou whenua. Kati,
he wa roa tenei, mai ano i te 1908, heoi na
runga i te pepeha a te Ropu e mau i runga
ake nei, " Tohea te tohe," i taea ai tenei kua
whiwhi nei raua. Kati ko te tumanako ake
o te ngakau ki mau tenei ropu ki te tohe ki te
Iwi kia titiro ki te kaupapa o to ratou ropu
mo nga huarahi e ora ai te Iwi.
No te Paraire te 23 o nga ra o Akuhata nei
ka whakaaturia te matenga o Hori Taiaroa, i
mate ki te moana. I hoki mai ia i te taone o
Otepoti e haere ana ki tuna kainga, ma runga
poti. Kaore i roa e rere ana tona poti, ka
haere atu ki te whakatika i tona heera. Nona
e whakatikatika ana i tona heera ka mania
tona waewae, taka tonu atu ki te wai. Ko ia
anake i runga i tona poti. No te Hatarei ka
kitea te tinana. He tangata kaha a Hori ki te
kau, engari ki te ki na ona hu nunui pea ia i
whakauhi  E 50 nga tau o Hori Taiaroa ka
mate nei.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE KEEHI A TE ARAWA
mo nga Moana me te whawhai mo te
mana o te Tiriti o Waitangi.
Te Papa-i-Ouru,
Ohinemutu Rotorua.
KI nga Iwi, ki nga Hapu, me nga Mana e
pupuri mai nei i te mana Maori. i nga
Marae o Aotearoa me Te Waipounamu, tena
ra koutou, nga morehu a aitua, tu ahuatanga o
ena o tatou rangatira ka riro ra ki Paerau, ki
te huinga o te Kahurangi, ki te takotoranga
te taea te whakakorikori. Kua riro atu ratou
mahue ake ko te oha ano a o ratou tupuna i
waiho ake ra ki a ratou, ara ko te mana Maori
motuhake. I whakakaupapatia nei tena mana
ki runga i te Timi o Waitangi, nei turanga
mo te ki, hei nohoanga mo nga tikanga, hei
toitutanga mo te mana Maori ki tena marae
ki tena marae.
E nga iwi ko te kaupapa tenei i hapainga
ai  e Te Arawa tana keehi mo Rotorua me nga
moana katoa u Aotearoa tae atu ki Te Wai-
pounamu, Tena koutou, tena koutou katoa.
NGA WHAKAMARAMA.
Ko te rongo o te keehi a Te Arawa mo ana
moana kua paku atu ki tena wahi ki tena wahi.
Engari kaore ano kia panuitia nga tino take
o taua keehi. Kati  tenei etahi o nga take e
mohio mai ai koutou ki te ahua o tenei  whaka-
haere. Kaore e taea katoatia te whakamarama
atu o te kaupapa. Kua oti te perehi o te
keehi nei hei whakatakoto atu ki te aroaro o
te Piira Kooti. Huihui katoa nga wharangi
e 54. Ka mohio mai ai koutou he nui rawa
nga huarahi o tenei keehi.
Tenei etahi kupu torutoru hei whakamarama
ki a koutou i te ahuatanga o tenei whakahaere.
Te Roa o te Whakahaere.—Ka toru nga tau
tuturu e whakahaeretia ana tenei keehi e te
Arawa.
Hupirimi Kooti.—I tae ano tenei keehi ki te
aroaro o te Hupirimi Kooti. No te kitenga
o nga Kai-whakawa i te taumaha me te nui
whakaharahara o tenei keehi ka tono ratou
kia hikitia atu ki te aroaro o te Piira Kooti
whakahaere ai kia tokomaha ai nga Kai-
wvhakawa hei whakarongo.
Nga Koia.—Ko nga Roia enei kei te whaka-
haere i te keehi nei: Te taha Kawanatanga,
Professor Salmond, roia tianara ate Kawana-
tanga o Niu Tireni. Taha ki Te Arawa:
Ko Messrs. Earl & Kent, Akarana, Messrs.
Chapman, Skerrett, Wyllie & Tripp, o Poneke
me Messrs. Morrison & Bell o Poneke. Ko
nga roia hei kauwhau i te aroaro o te Piira
Keoti ko Te Ara o Akarana  me Te Kereti
raua ko Te Morihana o Poneke.
TE KEREENE  A TE ARAWA.
Tenei etahi o nga take a o tatou roia:
Te Whenua i raro i te wai Ko te whenua
i raro i nga wai o te moana u Rotoru;  he
whenua papatupu no o ratou tupuna heke iho
ki a ratou, a i kotahi katua atu ki te whenua
o uta.
Kia whakaputaina e te Kooti nga  Taitara.: .
—Ka whai mana noatu te Kooti Whenua 
Maori ki te niui ki te whakaputa Ota whaka-
mana a te Kooti mo te Kaupapa o te moana; 
i raro i te mana o te " Ture Whenua  Maori 
1909."
Te Wai i runga i te Whenua Kei te mau 
tonu te mana motuhake o nga Maori  ki nga
wai o te moana o Rotorua  mo tu hi ika mo
te haereere. me era atu tikanga  i runga i te
moana.
TE TIRITI o WAITANGI.
Notemea kaore rawa te mana o nga Maori 
ki o ratou moana ki nga whenua ranei i raro 
o te moana, ki nga wahi  hi ika ranei i hokona
i tukuna ranei e ratou ki te Kawanatanga na
reira e kereme ana ratou i enei wahi katoa  i
runga ano i nga kaupapa  me nga whakama-
ramatanga o te Tiriti o Waitangi, me ta ratou
ki, kei a ratou tonu te mana tuturu me te
mana motuhake ki nga wai o ratou moana  me
nga whenua i raro i aua wai
Tera noatu te nuinga  o nga  huarahi kua
whakahaeretia e o tatou roia mo tenei keehi.
E iwa nga pukapuka tawhito kua huarahi mai,
timata mai i te tau 1839 i nga reta i tuhia mai
i raro i te mana o Kuini Wikitoria ki a Kawana
Hopihona ki a Kawana Pitiroi i mua atu o te
ramatanga u te Tiriti o Waitangi, a te noa
mai ki  tenei wa.
PUKA KI INGARANGI.
E nga Iwi, kua rangona te kupu a te Kawa-
wanatanga, e whakaatu ana ki te hinga ta
ratou  keehi i Niu Tireni ka piratia  e ratou  ki
Ingarangi. He whakaatu   hoki  tenei ki te
hinga te taha ki a matou ka  kaungia e tatou 
te Moana-nui-a-Kiwa a tutuku noa ki whea
ranei. E mohiotia ai te wahi hei tutukitanga
kei te ahua tonu o te " Rokiroki  -a- Whakaoti 
rangi."
E nga Iwi e nga Rangatiratanga kaore he
tangata kotahi o tatou i kore te pangia e tetahi

TE PIPIWHARAUROA.
No.171
wahi o tenei keehi. Ka tahi ano ka tino mo-
hiotia e tatou te tatutanga o te Tiriti o Wai-
tangi kei te otinga o tenei keehi. Na konei ra
e nga iwi i tukuna atu ai tenei Karere ki o
koutou marae. Mehemea e hihiko mai ana
te hinengaro ki te awhina, tukua mai ki te
Rokiroki-a-Whakaotirangi. Tena koutou, me
nga morehutanga a aitua. Ma te Atua tatou
katoa e manaaki, e tiaki, e awhina. Kia ora
koutou.
Na TE ARAWA KATOA.
Kua whakahaere te keehi, na kona kia ma-
ma mai mehemea he whakaaro awhina to
koutou.
Rev. P. PENETI,
Tiamana o te Komiti o Te Arawa.
TAIPORUTU MITERE,
Ko maua nga Kai-pupuri i te Rokiroki nei.
TE KAWANA.
INGA ra o tera marama ka tae mai nga
tono a te Kawanatanga o Ingarangi ki
te Kawana o Niu Tireni nei kia hoki atu ki
Igarangi, kei te hiahiatia ia hei Komihana
tirotiro i te ahua o nga mahi a te Kawana-
tanga o Inia. Me tino turanga nui tenei, a i
whakaarohia ko te Kawana o Niu Tireni te
tangata hei tu mo taua turanga. Ko te take
tenei i tae mai ai te tono a te Kawanatanga
matua ki a ia. Kua tae hoki inaianei te
whakaae a Kawana Ihiringitana ki te Kawa-
natanga i Ingarangi. Hei nga ra o Tihema te
Kawana hoki atu ai ki Ingarangi, hei taua wa
hoki te Kawana hou tae mai. No Hune i te
tau 1910 ka timata te tu o Rore Ihiringitana
hei Kawana mo Niu Tireni. Ka rua ano ona
tau, engari ahakoa te poto ka nui tona painga
e te iwi katoa. Ko te tikanga e toru atu ano
nga tau e toe ana ka mutu ai tana mahi i
Niu Tireni nei.
Ko Rore Ihiringitana he mema no te Pare-
mata o Ingarangi, i a ia i reira; a i kitea te
whanui me te hohonu ona whakaaro. I te wa
o te whawhai a te Poa nei, i tae ia ki te wha-
whai, tekau ona marama ki taua whawhai, a
i whiwhi ano ia ki tetahi tohu honore mo ana
mahi i taua whawhai. I muri mai ka haere
ia ki Inia, ki te titiro i te ahua o tera whenua,
i nga wahi kaha, i nga wahi kaha kore hoki
mo nga mahi whawhai. I titiro ano hoki ia
ki te ahua o nga whakahaere a te Kawana-
tanga o taua whenua. He maha nga wa i tae
ai ia ki Amerika hei Komihana tirotiro i etahi
take nunui. Na enei mahi Komihana a Kore
Ihiringitana, na tona mohio hoki ki te alma o
nga mahi o Inia, ka whiriwhiria, ko ia hei
Tiamana mo te Komihana uwiuwi i te ahua o
nga whakahaere a te Kawanatanga o Inia.
He mea tohe tonu mai na te Pirimia o Inga-
rangi, i whakaae ai te Kawana. Kaore ia i
pai ki te hoki wawe atu i Niu Tireni nei, i te
mea kua pai ki a ia tenei whenua me ona
tangata.
Kua puta nga whakaatu, kua whiriwhiria e
te Kawanatanga o Ingarangi ko Kore Riwa-
puru te Kawana hou mo Niu Tireni.
NGA UTU O TE AROHA ME TE
AROHA-KORE.
INGA whakaatu mai o Merika kua whaka-
korea atu a Kapene Rore, te kapene o te
tima K.arewhonia mo tona korenga i haere ki
te awhina i te Taitaniki i te wa o te aitua. Ko
Kapene Rohotorono, te kapene o te Kapeitia.
taumaha rukiruki ana i te moni i te honore.
I te nui o te mihi o te iwi ki tona awhinatanga
i te Taitaniki  ka hoatu tetahi moni £1oo, ooo.
hei aroha ki a ia. He maha ano hoki nga
kapu i hoatu e etahi o nga morehu ki a ia hei
aroha ano ma ratou. Kua whakawhiwhia ia
e te Kawanatanga o Merika ki tetahi tino tohu
honore. Ko tenei tohu kaore e hoatu noa ana
ki te tangata, engari me matua whakatakoto ra
ano he pire i roto i te Paremata, a kia pahitia
ra ano, katahi ka riro taua tohu i te tangata.
Ko Kapene Rohotorono te tokowhitu o nga 
tangata kua whiwhi ki tenei tohu. Ko Atimara
Tiuwi, ko te toa o te Marikena i ta raua wha-
whai ko te Paniora nei, kaore ano i whiwhi ki
ki tenei tohu. Ko te aroha a te Kamupene
nana nei a te Taitaniki ki a Kapene Rohotorono
£1oo; ki etahi tokorua o ona Apiha £50: ki 
era atu o nga tangata katoa o te Kapeitia, nga
apiha tae noa atu ki nga tangata mahi, ko te
pei mo te marama kotahi.
I te wa i eke ai a te Taitaniki ki runga i te
huka, ko te Karewhonia te tima e tata ana. I
korero ano nga morehu i kite ratou i nga rahi
o tetahi tima, kaore i tawhiti atu i a ratou.
Karanga noa ratou kia haere mai ki te awhina
i a ratou kaore i peka atu. I roto i te Kooti
uwiuwi i whakaae a Rore, te kapene o te
Karewhonia, i kite ia i etahi rakete, engari
kaore ia i kaha ki te haere mai i te wehi i te
huka. I te whai-korero a te Atoni-Tianara, i
te mutunga o nga uwiuwi a te Kooti, i mea ia,
he nui atu tona kaha ki te rapu i nga korero a
nga kai korero i roto i te Kooti me kore noa e

No. 171.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kitea e ia tetahi take hei whakatika i te whaka-
aro o Kapene Rore kia kaua ia e haere mai ki
te awhina i te tima i roto i te mate; kati kore
rawa i kitea e ia tetahi take kotahi. Te korero
a tetahi o nga roia, mei whakapau a te Kare-
whonia i tona kaha ki te haere ki te tima e
karanga ra kia awhinatia tera tonu ia e tae
pai, a tera hoki e ora katoa i a ia nga tangata
o runga. Te korero a te Tiati, ko te hara o
Kapene Rore, he hara rahi—i ata takahia e
ia te tino ture hei puritanga ma ratou ma
nga tangata haere i te moana—ara kia whaka-
paua e te tima ora e tata ana, tona kaha ki te
awhina i te tima kua tupono ki te aitua. I
whakahengia a Kapene Rore e nga roia katoa
o roto i te Kooti uwiuwi, ko te Kapeitia i
whakamihia.
TAMEHANA WI REPA.
ITE 23 o nga ra o tenei marama ka whaka-
watia e te Hupirimi Kooti te hara kohuru
o Tamehana. Kaore he hiahia o Tamehana
kia awhinatia ia e te Roia, heoi ano kei te
Kooti te tikanga mona. I te tuheratanga o te
Kooti i nga ra o mua atu ka whakaturia e te
Tiati ki nga Roia o te Kooti taua ahua o te
herehere, me te ki atu ano ko te hiahia o te
Kooti me whai Roia tonu mo nga take katoa
e whakahaerea ana e te Kooti. Ka tonu atu
ia ki a ratou, mehemea e hiahia ana tetahi o
ratou ki te whakahaere i te keehi a te here-
here, engari kaore e taea e ia te ki atu ka
utua ranei ia, ka pewhea ranei: kei te Tari o
nga Ture te whakaaro. Ka whakatika atu a
W. P. Endean, ka karanga atu mana e wha-
kahaere.
Ko te Tiati, e mohio ana ra koe ki te ahua
o te utu mou?
Ko Endean, kei te mohio atu. Kaore he
tikanga mo tena, ko taku ke i tu atu ai, he
pupuri i ta tatou tikanga, kaua tetahi hei
tukua noatia ki te mate a kaore e awhinatia i
roto i te whakawa.
Mihi ana te Tiati ki te whakaaro o Endean,
tuku atu ana hoki i te keehi mana e whaka-
haere.
Kaore i roa te whakahaerenga i tenei keehi.
Ko Tuhitare, ko Te Owai me te Pakeha, me
etahi atu hoki i tu ki te aroaro o te Kooti
korero ai i a ratou i mohio ai o te raruraru.
I rite tonu te haere o a ratou korero: ara, i te
inu wehike a Tamehana me etahi atu i mua
tata atu o taua raruraru, a i riri raua ko Te
Hamana, no raua e rui ana ka werohia e ia
tona taina ki te oka. Ka mutu nga korero a
nga wikinihi, ka tu a Endean, te roia o te
herehere, ki te whaikorero ki te Kooti, ara ki
te Huri. I mea ia, Ko te tino mea hei whaka-
aronga ma te Kooti, ko te ahua o nga whaka-
aro o Tamehana i te wa o te raruraru: i
marama ranei ona whakaaro ki tona mahi,
kaore ranei. I whakaaturia e nga wikinihi e
ono nga pounamu wehike i mauria  e te Pakeha
ki te pa, a i kainga e ratou. Ki te whakaaro
iho, kaore i iti iho i te hawhe patara i pau i a
Tamehana anake; a te ahua hoki o nga korero,
i inumia noatia aua wehike, kaore e whaka-
nanua. I roto ano i nga korero, i kiia kaore tu
herehere i tina, kaore hoki i hapa, rokohanga
ka tupono nei te raruraru. I tena ahua. ka
kaha ke te mahi a te wehike i roto i a ia. Na
konei ki te kitea iho e te Huri kaore I marama  
ona whakaaro i te wa i tupono ai tenei raru-
raru, ko te mea tika ma ratou he whakatau i
tenei hara he patu tangata, ehara  i te kohuru.
Tetahi kaore he wahi o nga korero a nga kai
korero e whakaatu ana mai i te noho kino a
Tamehana raua ko Te Hamana. Ka mutu
tana whaikorero ka korero te Tiati ki te Huri.
Ko ana kupu he whakamarama ki a ratou 1 te
ture mo tera hara. I mea ia kei a ratou ano
te tikanga ina ata kitea iho e ratou, mo te
whakatau i taua hara he patu tangata, ahakoa
e whakawatia ana te herehere mo te kohuru.
Ko te ture i whakatakotoria e te Kooti Piira
ko tenei: ki te kitea he hauranga te tangata
i te wa i kohuru ai ia, ko tona hara ehara i te
kohuru he patu tangata; no te mea ka mate i
te haurangi te ngakau whakatakoto, ku ia  ra
nei te tino tohu o te kohuru. Kua tono mai
te Roia o te herehere ki a koutou kia whaka-
taua tenei hara he patutangata ka mutu ra tonu
hoki he turanga waewae mona. He tika he
nui te waipiro i kainga i te wa o te raruraru,
kati e whakaaro ana ano ahau, e kore tenei
hara e tupono mei kaua aua waipiro. Ko
tetahi mea hoki o tenei raruraru kia kaua e
wareware i te Huri he whanau kotahi tenei.
Ahakoa e ki ana nga kai korero kaore a Tame-
hana i haurangi, ma koutou ano e whakaaro
mai he nui noa atu te waipiro i reira hei
whakahuri i nga whakaaro, hei whakaatu
hoki ko te hara o te herehere i ara tonu ake
i taua wa, i te mea e he ana te whakaaro i te
wehike, ehara i te mea ata whakatakoto nana
taua whakaaro i mua atu. Ma konei e whaka-
atu ki a koutou he patu tangata tona hara.
Ka haere te Huri ki to ratou ruma whiri-
whiri ai. E 45 meneti e ngaro atu ana ka
puta mai, me ta ratou whakatau he patu
tangata te hara.
Ka huri atu te Tiati ki te herehere ka mea
atu, ka nui te ngawari o te Huri ki to hara,
kaore ano hoki au e ki he he ta ratou whaka-

IO
TE PIPIWHARAUROA.
No 171
tau. He taumaha taku whiu ka uta nei ki
runga ki a koe. Kaore ia au e wareware ki
tenei, kua whakakorea atu e te Huri te whaka-
aro whakatakoto i roto i to hara. He taina
tonu nou te tangata i patua nei e koe. Ka
hoatu e au e whitu tau mou ki te whare here-
here, kaore e taea e au te hoatu te mea nga-
wari atu i tena.
Ko te Kupa te Tiati nana i whakawa tenei
keehi 
HE HUARAHI NGAWARI KI TE
MONI HE.
TOKORUA nga Maori i \\vhakawatia i
i Akarana mo ta raua meatanga ki te
tahae i nga moni a tetahi atu. Ko o raua
ingoa ko Noka Hukanui me Moumou, he tama
na Hukanui Ko te moni na Paopao Patena
e £9-1-7 he hea nona i tetahi poraka o Wai-
kato i hokona. Ko taua moni kaore ano i
tikina e Paopao kei te- Poari tonu e pupuri 
ana.  I mohio a Hukanui ki taua moni, ka-
tahi ia ka whakaaro kia haere raua ko tona
tamaiti ki te tiki ma raua. Ko ta raua tika-
nga me haere  atu a Moumou ki te Tari o te
Poari, ka ki atu ko ia a Paopao Patena, a kia
homai te moni mana kei reira e takoto ana.
Kaore a Moumou i tino hihiko kite whakaaro
o tona papa. Ka haere raua, ka tae ki te
Tari. Ka riro na Hukanui  i korero atu ki te
Karaka o te Tari, a ko Paopao tera, e hiahia
ana ki te tango i tona moni kei reira e takoto
ana. Kaore te Poari i tino pai ki a raua
whakamarama, ka kii atu me tiki ano etahi
atu pono hei whakatuturu i ta rau korero. Ka
haere nga Maori nei. Ka roa e ngaro atu ana
ka puta mai ano me tetahi Pakeha. Ka kitea
te tika o ta raua take, ka utua hoki nga moni.
No muri mai ka mohotia ta raua tinihanga,
ara ta raua tahae. Kaore i whakamaramatia
na te aha i mohiotia ai, tera pea i tae atu ki
te Tari te tino Paopao Patena, a katahi ka
mohiotia. Ka whaia nga tokorua  nei, ka kitea
e te Pirihimana, ka pataitaitia e te Pirihimana
no te mohiotanga kua mau ta raua tahae ka
utua e Hukanui taua moni. Kua tukua ta
raua raruraru ki te Hupirimi Kooti. Ko to
raua pono Pakeha kua hamenetia ano, mo
tona awhinatanga i ta raua tahae. Te hiahia-
tanga kia riro mai te moni kaore e heke te
werawera, taumaha rukiruki ana te tukunga
 iho.

No te Hatarei te 24 o nga ra o te marama
nei ka mate a Hori Ngatai o Ngaiterangi.
PITOPITO KORERO.
I whakaaturia e ta tatou mokai i tera atu
marama te matenga o Ta Rokena Kemara, te
matua o Akarana. No te ata o te Ratapu te
11 o nga ra o tenei marama, ka mate hoki
tona hoa wahine. E 77 nga tau o tenei wahine
ka mate nei. Kua nohu mate noa atu  ia, i
muri tata i te matenga o tona hoa tane. He
tamahine tenei wahine na Ta Wirihana, Tiati
o Inia. Kotahi ano ta raua tamaiti ko Ta
Kemara he wahine, kua Pouarutia. Kei
Ingarangi taua wahine e noho ana, no reira
hoki tana tane. Ko te whare o Ta Kemara  i
Akarana ka riro i tona tamaiti. Ko te tane a
tenei wahine kua mate, a kaore he uri. Ko
nga moni i mahue iho i Ta Kemara ki tona
hoa wahine kua riro ano ki roto i nga moni i
mahue iho ma te iwi nui.
I nga  ra timatanga o tenei marama  ka
whakatakotoria e te Honore Takuta Pomare
tetahi pitihana na Ngatituwharetoa mo o ratou
whenua kia hohoro te whakahaerea e te Kooti.
Kotahi rau e toru tekau ma rua nga ingoa o
roto i taua pitihana. E whakaatu ana taua
pitihana kotahi  miriona nga eka kei Taupo e
pa ana ratou  Ko to ratou hiahia kia whaka-
rite mai e te Kawanatanga tetahi tiati kia
kotahi tau e mahi aua i nga keehi o Taupo,
he kore e oti mo nga mahi i nga Kooti kotahi
tonu nei tunga i te tau.
I te Wenerei te 28 o nga ra o tenei marama  
ka tu he hui ma te taha Apitihana. Ko taua
hui he whakatu i tetahi Komiti hei whaka-
haere i te Apitihana. Ko te Komiti e whaka-
turia e te hui ko Ta Timi Kara, ko Makita-
nara, Ratara, Witi me Hanana. Tokorua nga
mema i whakaturia hei tieki i te Apitihana
kia noho topu. E karangatia ana raua i roto
i te Whare he wepu. Ku Apirana Ngata  te
wepu mo Aotearoa, ko Whope mo te Waipu-
namu Ko te mahi ma enei tangata tokorua
he whakahiato tonu i nga mema o to raua na
taha kia noho topu tonu, i nga wa katoa e
mohiotia ana tera e pootitia tetahi take nui i
roto i te whare. Ko te take i whakaturia; ai
te Komiti nei, no te mea kua kore he kai
whakahaere" mo te Apitihana, kua tu nei tioki
a Te Makenehi hei Komihana, kaore hoki a
Te Waari i pai ki te tu i taua turanga. I te
mea kaore ano i kitea he tangata rika hei
upoko mo te Apitihana, ka whakaturia ko te
Komiti hei whakahaere, kia noho topu tonu ai
te ropu. Ka nui te pai o te ropu ki tenei
Komiti, me te ki ano hoki kua kore he whaka-
aro ririri i roio i te Apitihana inaianei ki a
ratou ano, kua tino u to ratou kotahitanga.

No.171.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
NGA RONGO O TAKE.
ITE 11 o nga ra o tera marama ka puta
tetahi ru nui  ki Take. E kiia ana ku te
putake ake o taua ru i te moana, he awa  whaiti
nei, he hononga atu no te moana nui ki etahi
moana iti kei te tuawhenua, ko te ingoa o taua
wahi ko te Tatinere. E rua nga taone rarahi
tonu kei te takutai o taua moana. Ko enei
taone i tino mate i taua ru. Ko nga whare i
pakaru katoa, kaore he whare kotahi  i kore he
wahi i pakaru. Ko nga tangata katoa o aua
taone, o etahi atu hoki taone ririki e pa tata
ana kei te noho kore whare, kore kai. kore wai.
Kaore ano i tino mohiotia te tokomaha o nga
tangata i mate, engari ki nga korero he nui.
Ko nga mea e mohiotia ana inaianei e 3000.
Te korero a tetahi tangata matau   ki nga: 
mea pera, he wa tonu tenei hei putanga mo te
ru, kei runga i te ahua o te tu a te marama raua
ko te ra ki te whenua. Ki tona whakaaro
tera e puta he ru nui, penei me tenei, nui; ake
ranei, ki te takiwa o Mekehiko i Amerika 
Tera ano e puta etahi ru ririki ki Niu Tireni.
Kei te piki haere tonu te noho kino a nga; 
whenua ririki e noho nei i raro i te mana o
Take. I te 7 o nga ra o tenei marama. ka
puta he raruraru ki Kokana, be taone kei te
taha whakarunga o Makeronia. I makaia ne
pomo ara he mea penei i te tainamaiti nei—e
etahi tangata Mahometana ki roto ki te wahi
tangata Ko nga tangata o tera wahi;  he ka-
raitiana. E kiia ana e 50 nga karaitiana i 
mate tona atu, e 200 nga mea i taotu, engari
ki te whakaaro e kore e ora mai. I te pakaru-
tanga o nga pomo, ka tu tetahi pakanga kino
rawa. Whakatika atu ana tena tangata   tena 
tangata ki tona hoa, ki tona hoa, me ana te
ahua ki te kararehe. Ko nga tangata karai -
tiana o Parakeria nga mea i nui te matenga   i
nga mahometana. Kei te nui rawa te riri o
Parakeria ki a Take mo tenei raruraru. Kei
te tonu mai kia hohoro te rapu o Take i te
putake o te raruraru, te whiu ano  hoki i nga
tangata hara. Kua whakaatu a Take ka ho-
horo ia ki te tirotiro i taua mea. Ki te kore e
rite ki tana i hiahia ai te whui a Take i te
hunga hara, tera e whakataka  e Parakeria e
whawhai mana ki a Take . Ko tatahi  tenei o
nga whenua ririki kei raro i te maua o Take
Ko tetahi o aua whenua ririki, ko Monotini
kore kei  te hapai ke i te patu ki a Take. engari 
kaore ano i tino karangatia he whawhai ma
te iwi katoa. Katahi tonu ka timata atu ta
rua mahi. Ka toru ngu pourewa o te Take
kua riro i a ratou. I haere atu tetahi ropu
Take ki roto i taua whenua, a mate ana. Kei
te whakamatauria kia houhia ta raua rongo 
engari ka nui te uaua. Kua karangatia ma
nga mana o waho e whakariterite  taua raru-
raru.
Ko nga tangata  o Oropania  he whenua
ano kei raro i te mana o Take  kei te noho
kino. I tono ratou kia whakakorea atu te
Kawanatanga o Take kia  whakaturia he Ka-
wanatanga hou. Ki te kore ka; ara he pakanga 
hou i a ratou. Kei te whakaaro  a Take inai-
anei ki te whakakore i tona kawanatanga.
Kaore ano taua Kawanatanga i kore engari
kei te noho riri tonu. Inaianei kua mate nga
Oropania i te kai. Nga whakaatu mai e
50, 000 kei tu noho kai kore. Kaore  e mohiotia
te tukunga iho o tera ahua  Ki le k;)'v r;il.r,l
e whiwhi ki te kai. ter;i e tahu;'! ki n^-i ;n;i!n
kino hei or;inga mo raton.
Ko te whawhai ;i T;'iki.' i";l;ia ko Itari kri ie
haere tonu, en;^ai"i k:ioi"e ,i;n' '111,' ron^'o ni;ii o
tetahi parckura nui. I t^'i.;il;i riri iti uri i '^ S
•o na;i ra ko nga Ar;ipi i in;iir i u,;;i It;in:n;i:
e kii.i ana e 200 raw:l ;:^ i Ai";ipi i in;u.;.-. i
lao','.i hoki. !\\<;i tr koi"eroli;i. in:',i;uu'i ki;i!inn-
hi;'. k- ron,u'o. kati nga rciiL;;) w !iakaiiuiHin:,';i.
nei, kua n.^;iw;u"i h;ieri; ra;i 'i,i';Ki ^ nui ki ir
lio!iou i te ron-;'o. Eiii^.u'i lit.' wli;iw';iai r:i'ni
;ino ta ran;i i enei ra ta!;i ka t;il'i;i ;i';vi-' :":t,'i.
Kot;ihi te tino ra i wli;iwii;ii ai. Hui k;r.o:i
na;i [tari;ina i m;ite tokixviio. ngei IUL-;I I I lulu
ri ;S ). Kaore i molnoli;i ;ilu o \\i^:\\ .\\i,ipi,
t.'n,^;iri ki -na;i kiirei"o i nui. ko i\\ito'.i IM'|<] i
!;i.!h;i i ta'ii;i wlia\\vliiii.
^ ^ ^
KIA ORA A HOROUTA.
!\\i ii- Etittt 11 T: /';/;..'.';i(;'.(;.;-i'.;.
EHOA tena koe. 1C liii;i. kua kile ciu i
na;i korero o te hui " lloi-outa K.iiiin
iic;-a i te l^p: nama 170. l\\a nui t;ikii wii;ik;i-
ji;ii ki tenei taonga nui o Horout;i. kua wlum;iii
nei liei l;iin;iiti tnatalii in:ri;i na;i Inia o i\\)to^o
t.ana winiwini ki te turaki i te w;iipiro. Kia
oi\\i taku wlMn;uin^a a I',i!;itc;ic N,-;';it;i, na-
in;i;Ki o iloroula, ine na.i !ii'-";n i k-ito;i. l\\;iti
e ho;i ina kua hiahia ;ui !<i iv t.'.maiti a H )fo'.!l;i
e ki nei te loooo. Kati i i.e ine:i ku;i ki cn'.-i,
k'i iie'Kel;i;i atu ;i:io te nui o ;ih,i liea. l\\i ie
rilc ki tenei, tcK;iu He;i in;iki;. inc';n-'in-Ja k.i p;u
lu KoiiiiLi o 1 !• ;ro,.i:a, i-;i i'- ko; e, e p;u ;i:h;i.
Kia .;r;i. a lloi'onta.
N•1 i,.) ;io.i,
; I. Ti. 1\\\\II \\1<A;1.\\.
M;U;l.;lK It,;i ll.t!";l'.<rk^,
Ceil)';'ake l-^iy.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.