Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 170.
GISBORNE.
" He ao te rangi ka uhia a, He huruhuru te manu ka rere."
HURAE 1912.
"Kui! Kui! Whitiwhitiora."
HOROUTA.
NO te 11 o nga ra o Hune ka tu te hui
tuatahi o te Kaunihera hou o Horouta.
Ko nga mema i tae mai ko Paratene Ngata,
ko Horomona Paipa, ko Ehau Pakatai, ko
Wi Herehi, ko Renata Tamepo, ko Peta Ma.
rikena, ko Henare Ahuriri, ko nga mema o te
Whanau-a-Apanui i ngaro katoa atu, kore
rawa tetahi i tae mai. He hui nui tenei, i
hui katoa mai te nuinga o nga rangatira o
Ngatiporou. I tae mai ano a Apirana Ngata
nana i whakatuwhera te hui. No te Mane i
puta ai nga manuhiri ki Te Araroa, ko te ra
hoki tera me te kainga i kahititia. I nukuhia
te hui kaunihera mo te ata o te Turei. No te
po o te Manei ka haere nga manaaki, he nui
te pai o nga kupu. Ko te tino korero ko te
katinga o te hoko waipiro ki te Maori i te
takiwa o Horouta—te kaunihera tuatahi ki te
whakakore i te hoko waipiro. He maha nga
waka i manu i te moana ngarungaru o te pooti,
i tahuri etahi kotahi ano ko Horouta i u ki
uta. Ko te nuinga o nga korero he whaka-
mihi ki te korenga o te hoko waipiro, nui atu
te pai, ahakoa e kitea ana ano etahi tangata e
haurangi ana, penei me te tangi a te weka e
whakangarongaro ana, penei me te tangi a te
weka e whakangarongaro nei—apopo ka ngaro
rawa. Ko enei kupu na tetahi tonu o nga
tangata i tautoko i te hoko waipiro, a ko ia
hoki tetahi o nga tangata i tu hei pono mo te
taha waipiro. E whakaae ana ia kua puta he
painga ki Te Araroa i te mutunga o te puta o
te waipiro ki te Maori. I puta ano etahi kupu
whakatupato kia kaha te tautoko i te ture i te
mea kua whakamau katoa nga kanohi o te
motu ki runga o Horouta ki te titiro i te ahua-
tanga o taua pooti. Tera atu te nui o nga
korero, i awatea tonu e korero ana. I puta
ano he kupu whakakaha i te kaunihera, kia
kaha ake i te kaunihera tuatahi. I whaka-
marama a Apirana Ngata, ko te tino mahi ma
nga komiti marae he whakapai i nga marae
ehara i te mea he whakamahara. I te tu-
wheratanga o te kaunihera tu ana ko Paratene
Ngata ano hei tiamana, ko te tiamana o te
kaunihera tawhito. He nui nga take i oti i
te kaunihera, puta atu ki te waea Maori.
He maha nga take i whakahaerea i waho
atu i nga mahi a te kaunihera. I utua e
Paratene Ngata raua ko Pene Heihei nga
moni o nga huruhuru hipi o nga Ahikouaka
me Waiomatatini—i kitea ai he nui noa ake
te moni hipi i te moni nihi. I whakahaerea
ano te Kamupene Hokohoko o nga Tangata
mahi paamu o Waiapu. He kamupene hou
tenei, no te Maori anake, engari ko nga karaka
me nga tangata o te toa he pakeha katoa.
Ko nga hea o te kamupene 10, 000 kotahi pauna
mo te hea, kaore rawa i roa te whakaarohanga
i te kamupene kua tata tonu e pau nga hea—
a tera pea e nukuhia ake i te 1o, ooo nga hea.
Ko te toa o te kamupene kei Tikitiki kua tata
te oti, he whare rahi, a tera pea a ona wa ka
whakaarahia he peka ki etahi atu wahi. Ki te
titiro tera e tupu tenei kamupene hei kamupene
nui. He tu tonu no Ngatiporou te kaha ki
ana mahi—ki te whakatupu hipi, ki te hanga
waea korero, ki te turaki waipiro, a inaianei

TE PIPIWHARAUROA.
No.170
ki te whakatu kamupene hokohoko. E wha-
whai ana tenei kamupene ki nga toa pakeha
kua heke nei te hinu i nga moni a te Maori.
Ko te toa i Tikitiki he mea hanga tonu ki
mua o te toa pakeha—ko te ahua he tutaki i
te toa pakeha. Kaati enei pitopito korero /
inaianei. Kia ora te Kamupene o Waiapu
me Ngatiporou katoa!

TE KURA O HUKARERE.
Ki te Etita o te Pipwharauroa
EHOA panuitia atu taku whakautu mo
te tono a te Pihopa Wiremu  KIA
rongo nga waka e tau nei, ara, a Takitimu, a
Matatua, a Kurahaupo, a Te Arawa, me era
atu waka. I penei te ahua o taua tono, he
tono ki nga waka e tau nei i runga i te Tomi-
niana o Niu Tireni, ara, ki nga tangata o
runga, kia mahara ki te kohi moni mo te kura
kotiro o Hukarere. E ki ana te kupu korero
kua tao atu ki te ringaringa o te Pihopa a nga
Maori, e whitu rau e wha tekau ma toru
pauna (£743)' No te tau tonu i wera ai te
kura tawhito, ka hoatu e au e Horouta ki te
Pihopa o Waiapu e rima rau pauna (£500), i
runga ano i te kakama tonu o nga kai hautu
o Horouta. Heoi e nga hoa, kia kakama ki
te patu i te ika e paute mai ra i roto o Here-
taunga e kore te ika nei e mate wawe kite
tukua matahitahitia. Ki te rere nga waka
nei ki te patu, ka ngawari noa tona matenga.
Heoi nga kupu a to koutou hoa.
ENOKA RUKUATA.
Te Ngatiawa o Waiapu.
22 Hurae, 1912.

REV. PARAONE POHOKURA TUREI.
NO te 25 o nga ra o Hune ka moe a
Paraone Pohokura Turei, i te moe e
kiia nei ko te moenga roa, i tona kainga i
Kopuaroa, Waipiro Bay. Ko tona mate i
mate ai he piwa taipo—ko ia tonu te tangata
tuatahi o Ngatiporou ki te hinga i te piwa
taipo i tenei tau, engari ko tona mate he mea
tiki nana i Turanga. He raruraru i pa ki
tona whanau ka haere raua ko te taina ko
Teki ki Turanga, kotahi to raua wiki ki reira
ka hoki mai, engari kua noho ke te purapura
o te piwa ki roto i a raua. Kotahi te wiki ki
te kainga ka takoto a Paraone, na te nui tonu
o te mate i takoto ai. Ka takoto atu a Paraone
i roto o Waiapu ka takoto mai ko tona taina
ko Teki i Opotiki he piwa ano te mate. Ko
te tuahine  Turanga raua ko te hoa tane me
a, raua tamariki, he mate no te tane i haere ai
ki reira. Ka takoto a Paraone ka hoki mai
te tuahine, ka kotahi te wiki ki te kainga ka
takoto te. tamaiti he piwa ano te mate, a kaati
inaianei nui atu te mate.  Ka kowhiria tenei
tokotoru he hunga katoa i hoki mai i Turanga,
i te puna o te piwa taipo. Tera atu ano etahi
tangata o Ngatiporou i hoki mai i Turanga
kua pangia e te piwa taipo. Whakateka ai
te Maori ki nga mahi whakatupato a te pakeha
mo te piwa taipo, ara ko tenei mate he mate
rere. Kua titiro haere nga kanohi o te Maori
—kua kite i te wehi o tenei mate weriweri.
Apopo ka weni te tangata ki te haere ki
Turanga,—kua kehua whakahaehae tonu te
ahua.
Te panga mai o te mate o Paraone kaha
atu—katahi ano hoki ia ka pangia e te mate.
He tinana pakari a Paraone he toa ki nga
mahi takaro; otira i te panga mai o tona mate
kore rawa ia i koiri i whawhai ki tona mate,
kaore i roa e takoto ana ka hemo.
Ko Paraone te tama a te wahine tuarua a
Rev. Mohi Turei, a Kararaina. I timata tana
kura ki Rangitukia. Ko Rangitukia ano te
kura o Rev. Poihipi Kohere, o Henare Kohere,
o Terei Ngatai, o Pekama Ka, me etahi atu.
Ka puta atu i Rangitukia ka haere a Paraone
ki Te Aute Kareti—he maha ona tau i kura
ai ki reira, a no reira tonu ka kitea tona toa
ki te putupooro. Mutu mai i Te Aute ka
noho ia ki Te Raukahikatea, he maha ano
ona tau i kura ai ki reira. Ko te mahi i rongo
nui ai a Paraone i enei tau he putupooro.
Ki te purei a Paraone kei a ia katoa nga
kanohi o te hunga matakitaki. He tangata
tino tau a Paraone, ki taua mahi—ki taku
whakaaro ko ia tetahi o nga tangata tino pai
atu o Niu Tireni katoa ki te putupooro. Tu
minita nei ia kahore i wareware-i a ia taua
mahi, nawaia ka kiia e nga kaumatua na te
putupooro  te mate o Paraone.
No te tau 1908 ka whakapangia a Paraone
hei ri kona; ka tu ko ia hei minita mo te pari ha
o Whareponga engari i noho ia ki Waipiro.
I te matenga o Rev. Aperahama Tamihere o
te pariha o Tuparoa ka huia nga pariha o
Whareponga o Tuparoa ka huaina ko te pariha
o Hikurangi ka tu ko Paraone hei minita.
No te tau 1910 i whakapirititia ai ia. E wha
ano ona tau i tu minita ai ka mate nei. Ko
ona tau i kura ai nui ke atu i ona tau i minita
ai na konei te ngakau Maori ka mea, " katahi
te moumou nui." Otira kaore tatou e mohio
ki nga whakaaro o te Runga-rawa, kaua tatou

No. 170.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
3
e amuamu. He wa ano pea tenei i whaka-
ritea e ia hei mutunga mo te mahi a tana
pononga i tenei ao, tera pea kua whakawhi-
whia ia ki tetahi mahi nui atu kei te rangi.
Kahore tatou e mohio. Ko te tangi ia a nga
iwi o Paraone nui atu  I pirangatia a Paraone
e te tamariki tae noa ki te kaumatua; , na reira
i tona matenga whakataetae ana te tamariki
ki te kaumatua kia kitea ai na wai ranei te
tangi nui. Tetahi tangi tino nui na Ngati-
porou ki tona minitai te taenga mai o te
tupapaku ki Whareponga, i nehua hoki ai ki
reira ara, te Taiporutu. I tino mamae te nga-
kau o te tangata. Ko te. tino take i arohaina
ai a Paraone e te tangata, i tangihia ai he
ngawari no Paraone; he ngakau mahaki. Ko
te tino puawai tenei o. te ao katoa ko te nga-
kau mahaki; ko te whakaiti—i ngawha tenei
puawai i runga i a Paraone a kitea aua e te
tangata. He tamariki ano a Paraone ehara i
te pakeke inahoki ka 28 ano ona tau. Kaore
ia i tino eke. ki nga tau o te kaumatuatanga
—mei eke ia tera noa atu ana mahi, ana kupu,
ana whakahaere, otira kei te kaihanga e mohio
ana—" waiho i tana i pai ai." Ko te pouri nui
kei tona hoa wahine, ka pani ana tamariki,
kei tona matua ka maha nei nga tau i takoto
ai ia i te moenga, kei tona koka, kei ona
whanaunga katoa. Haere, hoatu, e Para,
nau i whawhai, a kati haere.
Haere Ta & hika
Koutou ko matua
Unuhia i te. rito o te harakeke
Ka tu i te aro a kapa
Aku nui aku rahi
Aku whakatamarahi ki te rangi
Waiho te iwi mana e mae noa.
—R. T. K.
TE HAHI O INGARANGI.
E TORU nga take mai o te Hahi ki Inga-
rangi
Tuatahi, te Hahi tawhito o Ingarangi—
Hahi Kereti.
Tuatoru, te haerenga mai o Akutini i Roma
ki te kauwhau ki nga tangata o Kenete. He
kingitanga a Kenete kei te tonga o Ingarangi,
engari kei te taha ki te Rawhiti, e tata atu ana
ki te tuawhenua o Urapi.
Tuatoru, te kauwhautanga a nga mihinare
o Airana o Kotarani hoki, i huri ai te Tai-
whakarunga me waenganui o Ingarangi.
Nawai, a no nawhea hoki i kauwhautia tua-
tahitia ai te whakapono ki Ingari? He patai
tenei e ki ana tetahi tangata matau (Professor
Bright) e kore e taea te. whakahoki. E ki ana
a Pura te hitoriana, " E kite ana tatou i te rama
o te kupu a te Atua e tiaho ana i konei, engari
kaore tatou e mohio nawai ra i whakau." Tera
ano etahi kupu a Tiotorere, tetahi o nga kau-
matua o mua, e mea ana, na Paora ratou ko
etahi o nga Apotoro i whakatahuri nga tangata
o Piritani, ara o Ingarangi, ki te whakapono.
Otira, ahakoa tera noa atu a Paora e ahei te
tae ki Ingarangi, kaore rawa he kupu marama
e ata whakaatu ana mai i tona taenga ki reira.
I roto i nga waiata tawhito o Weeri, e whaka-
huatia ana ko Parana te tangata nana i kawe
mai te whakapono ki Ingarangi. I roto i aua
waiata e whakahuatia ana ia ko Parana, ko ta
te Atua i manaaki ai. Ko etahi o nga korero
tawhito e mea ana na Hohepa o Aramatia
ratou ko ona hoa i kawe mai te whakapono.
Ko te wahi i whakatokia ai e ia te whakapono
ko Awarono. I hanga e ia ki reira he whare
karakia mona. Ko te whare karakia tuatahi
tera ki roto o Ingarangi. Kei te kitea tonutia
inaianei te turanga o te whare i taua wahi,
engari kaore hoki e mohiotia no taua whare
ranei, no tetahi noa atu ranei. Ko taua wha-
re nona nei te turanga e kitea nei inaianei, he
whare tawhito, ki nga korero no mua atu i te
300 tau A.D. i hangaia ai. I poua ano e
Hohepa ki reira tona tokotoko, tupu ake ana
hei rakau, e kiia ana toua ingoa ko te Rakau
Tapu. Ko te rakau tino tawhito tera kei Inga-
rangi e tipu ana. Ko nga korero enei mo
Hahepa. I te tau 1185 ka wera te whare
karakia o Awarono i te ahi, ehara i ta Hohepa
i hanga ai, engari ko Hohepa ano te ingoa.
I whakahaua e Henare II. kia hangaia ano
PITOPITO KORERO.
Kua puta nga whakaatu a te Pirimia ki te Whare,
kua whiriwhiria e ia ko Tamati Makenehi hei
Komihana mo Niu Tireni ki Ingarangi. He tu-
ranga nui, he turanga honore tenei, e whakawhi-
whia ana ki nga tangata. He nui te koa o nga
taha katoa o te whakaturanga i a Makenehi mo
tenei turanga. E whakaae katoa ana te nuinga o
te tangato, he tangata tino tika rawa a Makenehi
mo taua turanga. He tangata ia kua taunga ki
nga tu ahua mahi hei mahinga ma taua turanga
I whakaae ia ki te tu i taua turanga, i ki ano hoki
ia, tera ia e whakamatau ki te whakatuwhera hua
rahi atu mo nga taonga o Niu Tireni e hokona 
ki etahi atu whenua. He tangata ia kua noho i
Ingarangi mahi ai i nga mahi nunui, na reira i
whakaarohia ai ko ia rawa te tangata tika mo
taua turanga. Ko te Komihana i mua atu i tenei
ko Ta Wiremu Hooro-Tione.

TE PIPIWHARAUROA.
taua whare, no te mea ko te matua tera o te
hunga tapu e ai ki tona ki. E ki ana ano
tetahi o nga hitoriana o mua, ko Aretoporu
te Pihopa tuatahi o Awarono i mate ia i te
tau 99 A.D., a mo nga tau maha i muri mai e
whakamaharatia tonutia ana tona matenga i
te 15 o nga ra o Maehe.
Nga Whare Karakia Tawhito.
Ehara nga Piritani i te iwi mohio ki te
hanga whare. I mua i te taenga mai o nga
Romana ki Ingarangi kaore ano i mohiotia te
pereki, me te kohatu, he mea. pai hei hanga
whare. Ko nga whare, he mea hanga tonu
ki te rakau, uhia ai a runga ki te toetoe, ki te
papa. Ko nga taha he mea mahi ki te paru,
ara ki te uku; ko nga wini he mea arai: u ki te
pueru. Ko te ahua tena o nga whare karakia
tuatahi o Ingarangi.
I nga ra o mua kaore i nui nga korero mo
te tipunga o te whakapono ki Piritani, engari
he tokomaha o nga kaumatua o te Hahi i aua
ra i mea, i mua noa atu o te tau 200 A.D. ka
huri mai nga Piritani ki te whakapono. I
mea ano tetahi kai tuhituhi, he Pihopa 10
Ranana i te tau 180 A.D. Ko nga kai kau-
whau tuatahi, ki te whakaaro iho, i ahu mai i
Karia, kaore i haere mai i te Rawhiti. I te
tau 363 ka ki a Atanatiu, ko nga Piritani he
iwi i piri pono ki te whakapono, ara kaore i
whai i muri i nga whakaakoranga teka a Anu,
i turia nei e ia ki te rirt.
I waenganui i nga tau 193-216 A.D. ka
korerotia e Tereturiana enei kupu:  E kau-
whautia ana a te Karaiti i roto i nga iwi mo-
hoao; e kingi ana i runga i nga iwi kaore nei
i taea te peehi e te mana kaha o Roma, ara i
nga wahi whakamutunga mai o Hipania, o
Karia, me Piritani."
Nga Tukinotanga o te Hahi.
I te timatanga o te rau tau tuawha, i te wa
ka Tiokeretiana te Emepara o Roma, ka pa
ki te Hahi o Piritani, ara o Ingarangi, ki era
atu Hahi katoa hoki, tetahi tukinotanga kino
rawa. He roa taua tukinotanga, he nui hoki
nga toto i whakahekea. Nga tane, nga wa-
hine, tae noa ki nga tamariki, i tohea kia
whakarere i te whakapono, ki te kore ka
whakamatea.
Nga Matira Tuatahi o te Whakapono.
I te wa o taua tukinotanga kua korerotia
ake nei, ka whakamatea a Arona raua ko
Huriu ki Karona (Carleon-upon-Usk) i roto i
te porowini o Monomautia (Monmouthshire).
Otira ko te matangohi o te Hahi o Ihgarangi,
i patua mo te whakapono, ko Arapana. He
tangata rangatira no Roma, a i patua ki We-
ruramiuma, ko ta Roma ingoa mo te taone e
kiia nei inaianei ko Arapana. Ko te take i
patua ai a Arapana, he awhinatanga nana i
tetahi minita, he Piriti, e oma ana i ona kai
tukino. I hunaia taua minita e Arapana ki
roto i tona whare. Te kitenga o Arapana i te
pai o taua minita, ka huri ia ki te whakapono.
No muri mai ka mohiotia kei tona whare taua
minita e huna ana. Ka tohea e ia te minita
kia whakaae ko ia e tuku kia mate, no te mea
kaore noaiho ona painga ki te whakapono,
engari taua minita, he kai kauwhau hoki ia,
pai rawa ia kia ora. Roa rawa ka whakaae
te minita, ka whakawhitiwhitia hoki o raua
kakahu. Te taenga mai o nga kai tukino, ka
mauria a Arapana ki runga i tetahi puke i
waho atu o te pa, ki reira whakamate ai. No
te kitenga o tona kai whakamate i tona mana-
wanui, ka whakarere i tana hoari, ka mea e
kore ia e kaha ki te patu i te tangata pai pera
te kaha. Ko te whakatikanga mai o tetahi
atu hoia, whakamatea tahitia ana rawa ki taua
wahi. He nui nga tangata o taua pa i tae
kia kite i te whakamatenga o Arapana.
Te Whare Karakia o Arapana.
I te wa ko Konotataina te Emepara o Roma,
ka whakaturia tetahi whare karakia ki te wahi
i whakamatea nei a Arapana. I muri mai,
ara i te tau 739, ka whakaturia e Kingi Owha
o Ingarangi he whare monaki ki reira. Ko
tera whare, hei nohoanga mo nga kai kauwhau,
hei whakaakoranga hoki i nga tikanga o te
whakapono. I muri mai ano, ara i te wa o
te tekau-ma-rua rau tau, ka whakaturia he
whare karakia nui ki taua wahi, kei te tu ano
taua whare inaianei.
Ko te ra whakamaharatanga ki tenei tangata
ko te 22 o nga ra o Hune; ko te ra hoki tera
i whakaarohia i patua ai ia, i te tau 304 A.D.
Nga Pihopa Tuatahi o Ingarangi.
Tekau nga tau i muri mai i te whakama-
tenga o Arapana, ara i te tau 314 A.D.,ka tino
u te tu a te Hahi ki Ingarangi, ina hoki kua
rite katoa nga tikanga o te Hahi; kua tu he
Pihopa, he Piriti  he Rikona. I te tau 314
A.D. ka karangatia e Konotataina he hui nui
ma te Hahi katoa kia tu ki Are i Karia. I
nga korero o taua hui, e whakaaturia ana mai,
e toru nga Pihopa o Ingarangi, kotahi te Piriti,
kotahi te Rikona i tae ki te hui. Ko nga
ingoa o aua Pihopa ko Eporiu, o Ioka, ko
Retitutu o Ranana, ko Aterewhiu o Kerono.
Ka timata i konei nga korero marama o te
Hahi o Ingarangi. I te tau 347A.D. ka tu he 
hui nui ki Hararika; i tae ano he Pihopa o

No. 170.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Ingarangi; a i te hui nui i te ki Areminumu
i te tau 359 A.D., ka tae ano etahi o nga Pihopa
o Ingarangi. Ka timata i konei nga korero
marama o te whakapono o Ingarangi.
TE PIRINIHA O WERI.
NO te 23 o nga  ra o tenei marama e kapi
ai te 18 o nga tau o Eruera Piriniha
o Weri. He ra nui tera ki te Pirihiha, he ra
nui ano hoki ki te kingitanga, i runga  te mea
ka kiia ia he pakeke. I mua atu o tenei ra
ko te. Kuini te riwhi o te Kingi, ki te roa ia e
ngaro ana ki tetahi wahi, ki te tupono ranei
he aitua ki a ia. Inaianei kua makere mai
taua turanga i runga i te Kuini, kua tau iho
ki runga ki te Piriniha, ko ia te riwhi o te Kingi
inaianei. I te wa i whakawahia ai ia ki tona
turanga Piriniha o Weri, ka whakaritea e ruma
motuhake mona i roto i te whare o te Kingi,
me te tangata motuhake ano hei mahi i ana
mea e hiahia ai. Inaianei kua wehe ke tonu
he whare mona, me ana tangata ano, he mea
ata whiriwhiri rawa, hei mahi i nga mahi o
tona whare, i etahi atu mahi hoki e hiahiatia
ana e ia. Kua watea ia inaianei ki te whaka-
haere i ana mea i hiahia ai, kua kore e riro
ma te Kingi rawa e whakaae. Ki te powhiritia
ia ki tetahi mea, ka haere tonu atu te powhiri
ki a ia, kua kore e haere ki te Kingi, pera i te
ahua o mua.
TE HINGANGA O TE KAWANATANGA.
NO te Hatarei, te 6 o nga ra o Hurae nei
ka puta nga whakaatu, kua hinga te
Kawanatanga, ko Makenehi nei te Pirimia,
kua tu te taha Apitihana, ko te Mahi nei te
kai whakahaere. No te 27 o nga ra o Hune
ka whai kupu te Kawana ki nga mema o nga
whare e rua o te Paremata, a mai ano i taua
wa ko te nuinga o nga mahi a te whare, he
korero mo taua whai korero a te Kawana. I
roto i nga korero mo taua take ka motinitia e
te Mahi tana motini, kia nukuhia atu nga ko-
rero a te whare mo te whaikorero a te Kawana,
no te mea ko taua whai korero he mea whaka-
takoto na te Kawanatanga, a e mohiotia iho
ana kaore taua Kawanatanga e tika hei. kai
tohutohu, i te mea kaore i raro i a ia te nuinga
o te iwi. Ko te menemana tenei a te Mahi i
whakatakoto ai, a he roa te wa i whawhaitia
ai i roto i te whare. Ka whakahaerea i te
Paraire, a po noa. Kaore i nukuhia i te mea
kua whakatata te mutu. Ka huri ki muri o
te" 12 o te po ka hoki etahi o nga mema ki te
moe, nga mea kua whai kupu, i whakaaro
hoki tera e roa, tera pea e whakaturia e te
Kawanatanga tetahi ona tangata hei korero
tonu a awatea noa. No te 20 meneti ki te 5
i te at;  o te Hatarei ka mutu te whai korero
a Wiriwhata, u te taha Kawanatanga, ko ia
tu tangata whakamutunga. Ka tangi hoki te
pere a te Pika, he karanga i nga mema ki te
pooti. Ko nga mea i hoki wawe ki te moe ka
tikina i runga motuka. Ko era i haere tonu
mai i roto i o ratou kakahu moe, komotia ai
he koti nui mo waho. Te taenga mai o nga
mema katoa, ka tangi ano te pere a te Pika:
i tenei wa he whakaatu mai kia timata te
pooti. Ko te pooti o te whare, wehe ai nga
tangata: ko te tangata e whakaae ana ki te
menemana a te Mahi, ka haere ki tetahi ruma,
ko nga mea kaore e whakaae ka haere ki tetahi
ruma ano. Ka poto katoa nga mema ki nga
ruma e rua i wehewehe ai ratou, ka kautetia
nga mea i tetahi ruma, me nga mea i tetahi:
Alien Atmore
Anderson  Brown
Bell W. Buddo
Bollard, J. Buxton
Bollard, R. F. Carroll
Bradney Colvin
Buick Davey
Buchanan Dickie
Cambell Ell
Clark Forbes
Coates Glover
Dickson Hanan
Escott Hindmarsh
Fisher Isitt
Eraser Laurenson 
Guthrie  M'Culluin
Harris Macdonald
Herdman Mackenzie. T.
Hine Myers
Hunter Parata; 
Lang Payne
Malcolm Poland
Mander Rangihiroa  
Massey Robertson 
Millar Russell
Newman, E. Seddon
Dr. A. K. Newman Sidey
Nosworthy Smith, R. W.
Okey Thompson. C. .
Pearce Veitch
Pomare Sir Joseph Ward
Reed Wilford
Rhodes, R. H. Witty
Rhodes, T. W.
Scott
Smith, F. H.
Stathain
Sikes
Thomson, G. M.
Wilson
Young

6
TE PIPIWHARAUROA.
No. 170
Kitea ana e 41 nga tangata i pooti mo te
menemana a te Mahi, e 33 nga  mea i whakahe,
e waru rawa te peta a te Mahi ki te Kawana-
tanga. Ko te hinganga tenei o te Kawana-
tanga o Makenehi. Ko nga mema katoa o te
taha Apitihana i topu tonu te pooti mo te
menemana, tena ko te Kawanatanga, i pakaru
tana pooti; tokorima rawa i pooti mo te Mahi.
Ko tenei tokorima, ko Mira, ko Riki, ko Koti,
ko Rout me Karaka. Ko te Herihi o te taha
Apitihana, raua ko Apirana Ngata, o te taha
Kawanatanga nga mema i ngaro atu. He
nui te kaha o te Mahi ki te pehi i te whakaaro
koa o ana tangata mo to ratou toanga ki te
turaki i te Kawanatanga. I te awateatanga
ake, ka tae te whakaatu a te Pika ki te Kawana
kua hinga te Kawantanga, kua tu ko te  .api-
tihana. I te ahiahi hoki o taua rangi ka tae 
te Pirimia, a T. Makenehi ki te Kawana, ki
ki te whakaatu kia tukua a ia me ona minita
ki raro o te turanga Kawanatanga, a kia ka-
rangatia a Te Mahi ki te whiriwhiri i tetahi
Kawanatanga mona. Ko nga kupu enei o te
motini i hinga ai te Kawanatanga, a i kawea
atu hoki taua motini e te Pika, ratou ko te
kai motini me te kai tautoko, ki te Kawana:
— Kia mohio mai to Tiketike, e mihi ana
matou, nga mema o te iwi i hui ki Paremata,
ki a koe mo au kupu papai i whakatakoto ai
ki te aroaro o nga mema o nga whare e rua o
te Paremata. He ki pono atu tenei na matou
ki to tiketike ka ata ngarahu matou ki te
whakarite i nga take o taua whaikorero au, a
ka uru tahi atu ano hoki matou ki tau tuma-
nako, kia puta ake he painga mo te iwi katoa
o Niu Tireni i roto i nga mahi e whakahaerea
ana e matou.
Engari e whakaaro ana ano hoki matou he
mea tika rawa kia ata whakaaturia atu ki to
Tiketike, ko te Kawanatanga he te mea e
manakohia ana e te tokomaha o nga mema o
te whare e te iwi nui hoki. Kati e whakaatu
ana hoki matou inaianei ki a koe, kaore i te
penei to Kawanatanga e tu nei inaianei."
Te whakautu a te Kawana:—Mo te wahi
whakamutunga a koutou kupu mihi mai mo
taku whai korero, i ki mai ai koutou kaore i te
manakohia taku Kawanatanga e te whare, e
mea atu ana ahau ki a koutou, tera ahau e
tahuri ki te whiriwhiri i tetahi Kawanatanga
e manakohia ana e te Whare."
I te po o te Hatarei ka karangatia e te
Kawana a Mahi, ka pataia atu mehemea ia e
kaha ana ki te whakatu i tetahi Kawanatanga.
Ka whakahokia e tera, e kaha ana ia. Ka
haki hoki a te Mahi ki te whiriwhiri i nga
minita mo tona Kawanatanga. I te ata o te
Wenerei te 10 o nga ra ka oti tana mahi, ka
oatitia hoki ratou i te whare Paremata. I te
ahiahi o te Wenerei ka puare ano te Paremata,
ka tu hoki a te Mahi te Pirimia hou ki te
whakaatu i ona hoa minita o tona Kawana-
tanga. Ko nga ingoa enei, me etahi hoki o a
ratou mahi
Honore W. F. MAHI—Pirimia, minita mo nga
Whenua, minita mo nga Mahi Ahuwhenua:
e whitu ana mahi minita. Ko tona utu mote
tau, £1600.
Honore J. Arene—Minita mo nga Moni,
mo nga Kura, mo nga Mahi Hoia: e ri ma
ana mahi. Utu mo te tau, £1000.
Honore W. H. HERIHI—Minita mo nga
Reriwe, minita mo te Taha Maori: e toru ana
mahi. Utu mo te tau, £1300.
11 more W. PEREIHA—Minita mo nga Mahi
Nuaai mo nga Rori me nga Piriti, mo nga
Mama: e rima ana mahi. Utu mo te tau,
£1000.
Honore A. L. HERIMANA—Minita mo nga
Ture, minita mo nga Whare Herehere: e rima
ana mahi. Utu mo te tau, £1000.
Honore F. M. B. PIHA—Minita mo nga
Katimauha, mo nga Mea o te Moana, me nga
Tari Inihua a te Kawanatanga: e toru ana
mahi. Utu mo te tau, £1000.
Honore H. o. PERE (Bell)—Minita mo nga
mea a a te Kawanatanga, mo tikanga tuku
tangata mai ki Niu Tireni nei; e toru ana
mahi. Utu mo te tau, £1000.
Honore R. H. ROUTI—Minita mo nga Pou-
tapeta, minita mo te ora, mo nga Honi pera:
e toru ana mahi. Utu mo te tau, £1000.
Honore Takuta POMARE—Minita mo nga
Kaunihera Maori, mo nga Moutere o Kuki,
mo nga Tari Turuhi: e toru ana mahi. Utu
mo te tau, £400.
Ka mutu te korero a te Mahi i ona minita,
ka whakaatu ki te whare i tona hiahia kia
hiki te whare mo te 31 o Hurae, kia tukua
atu tera wa mo ratou ko ona minita e tirotiro
i te ahua o nga whakahaere o a ratou mahi,
kia pai ai ta ratou whakahaere tikanga hei
mahinga ma te Whare a te wa tu whera ai ano.
Ka tu atu hoki a T. Makenehi, te tumuaki
o te Apitihana, ki te whakaae atu i te tono a
te Pirimia. Katahi ia ka ki, " E hiahia ana
au i tenei wa ki te mihi atu ki te Honore
Pirimia mo tona ropu minita i whakatu nei.
He mea atu hoki ki a ia, ka tahuri matou, te
taha Apitihana, ki te awhina i a ia ki te
whakahaere i nga mahi hei painga mo te
Tominiana katoa. Ki taku whakaaro tera e
kotahi o tatou whakaaro ki te hapai i nga
tikanga pai katoa, e pumau tonu ai te ingoa
honore o tenei whare; a ki te penei te kotahi
o tatou katoa, tera e pai te ahua o nga mahi

No. 170.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
., 
e takoto mai nei i mua i te aroaro." He nui
te mihi o te Whare katoa ki nga kupu a te
Makenehi. I whai kupu ano hoki a te Waari,
he mihi ano ki a Te Mahi.
Nga Kawanatanga o Mua.
Ko te taha Kawanatanga i hinga nei i a te
Mahi e 22 ona tu e tu ana hei kai whakahaere
tikanga mo NiuTireni. Ko te Kawanatanga
i mua no Ta Hare Atikinihana. Ko te Ka-
wanatanga i mua atu i a Ta Hare, ko Te Taute
raua ko Wokara. I penei ano te hinganga o
to raua i Ta Hare, me te hinganga nei o te
Kawanatanga ia te Mahi; i hinga i te pooti-
tanga mo te motini whakahe a Ta Hare, e 44
i pooti mo te motini a Ta Hare, 38 mo te
Kawanatanga. No te tau 1887 ka tu Ta Hare
Atakinihana hei Kawanatanga. 1 te tau 1890
ka hinga te taha o Ta Hare i nga pooti mema;
nui ake ana ko nga mema o te Apitihana, ko
te Paranihi te kai whakahaere. Engari kaore
i tino kaha, a no te tau 1891 katahi ano ka
hinga a Ta Hare ka tu ko Te Paranihi hei
Kawanatanga. Ko te turanga mai tena o
tena Kawanatanga, a na te Mahi rawa katahi
ano ka hinga. Ko nga minita enei o te Ka-
wanatanga i whakaturia e Te Paranihi:—
Honore Hone Paranihi, te Pirimia, Ta Pata-
riki Pakarei, Ta Hone Makenehi, Te Hetana,
Te Riiwhi, Ta A. Karamana (minita mo te
taha Maori), Te Waari, me Timi Kara. I te
tau 1893 ka mate a Te Paranihi, ka whiri-
whiria he Pirimia hei upoko mo te Kawana-
tanga. Ko Ta Rapata Taute raua ko Te
Hetana nga mea i whakainogatia. No te
whiriwhiringa ka tu ko Te Hetana. No
Hune i te tau 1906 ka mate a Te Hetana, ka
whakaarohia ko Te Waari hei tango i tona
turanga, engari i Ingarangi a Te Waari i taua
wa, ka tu ko Wiremu Hooro-Tione hei Piri-
mia, i te mea e ngaro ana a Te Waari. No
tona taenga mai ka tu ko ia hei Pirimia. I te
wa i a ia ka tu hei Pirimia, ka timata te kaha
haere o te Apitihana, taka rawa ake nei ki te
pootitanga o te Tihema ka taha ake nei, ka
kitea kua nui ake nga mema tuturu o te Api-
tihana i o te Kawanatanga tuturu. I te mu-
tunga o te pooti ka whakaaturia e te Waari
ka tuku ia i a ia ki raro, na taua whakaaro ka
awhina te nuinga o nga tangata tu i waenganui
i te Kawanatanga. 1 te tunga o te Paremata
i a Pepuere nei ka pooti te whare mo te motini
a te Mahi, a kitea ana i rite tonu nga taha e
rua; na te pooti a te Pika ka tu te Kawana-
tanga. Ka whiriwhiria he riwhi mo te Waari
ka tu ko te Makenehi. No tenei Paremala
rawa katahi ka tino hinga te Kawanatanga.

HE KAUWHAU.
" Ki te whakanui hoki tetahi i a ia, ka whakaukia; a ki te
whakaiti tetahi i a ia, ka whakanuia."—Kuka 14, 11
HE tauira a Ihu ki a tatou mo tenei mea.
I mea ano Ia, Kia whakaakona kou-
tou e ahau, he ngakau mahaki hoki toku,
he ngakau papaku. He mea uaua ki te
whakaatu tonu i te ngakau mahaki i te nga-
kau papaku. Ka nui hoki te whakapehapeha
i roto i te ngakau o te tangata, engari e
mea ana a Ihu, Ka koa te hunga e rawakore
ana te wairua; no ratou hoki te rangatlratanga
o te rangi. He nui ana korerotanga mo tenei
mea—ara. Ki te whakanui hoki tetahi i a ia,
ka whakaititia, a ki te whakaiti tetahi i a ia.
ka whakanuitia. Ko tenei ta Ihu mea i
whakaako ai ki ana akonga i ia, wa i ia wa,
otira e hono tonu ana to ratou wareware ki
nga kupu a to ratou Ariki. I tetahi ra i ko-
rero Ia i tenei kupu whakarite ki a ratou mo
tetahi tangata i karangatia ki te hakari, mo
tana whiriwhiringa i te nohoanga pai rawa.
I whakatupato Ia i ana akonga kei penei  ratou
I mea Ia, Ka karangatia koe, haere, e noho ki
to muri nohoanga. E kore te tangata whakaii
e whakaae ki te mea i tenei. E pai ana ia
kia whakaarohia he tangata nui: otira ko nga
tangata, ko te wairua nei o Ihu kei roto i a
ratou, he tangata mahaki, he tangata whaka-
papaku. E noho ana ratou ki to muri noho-
anga. I roto i nga akonga a Ihu ka puta te
korerorero, ko wai o ratou e nui rawa? I
pouri a Ihu mo to ratou whakapehapeha, a ka
karangatia e Ia tetahi tamaiti nohinohi, a
whakaturia ana e ia ki waenganui i a ratou,
ka mea, He pono taku e mea nei ki a koutou
ki te kore koutou e whakatahuritia, a e penei
me nga tamariki nonohi, e kore koutou e tomo
ki te rangatiratanga o te rangi. I whakama
nga akonga ki a ratou ano i to ratou rongonga
ki enei kupu. Engari muri iho ka wareware
ano i a ratou. He maha nga ra i pahure i
muri i tenei akoranga a Ihu, katahi ano ka
mau i o ratou ngakau. I muri i te ra o te
Petekoha, i ki ai ratou i te Wairua Tapu,
katahi ano ratou ka whiwhi ki te ngakau
mahaki, ki te ngakau papaku. E rongo ana
tatou ki a Pita e korero ana ki a tatou i taua
tuhi, Kia ngohengohe ano hoki koutou katoa
tetahi ki tetahi, ko te ngakau papaku ano hei
kakahu mo koutou, no te mea hoki e pakeke

8
TE PIPIWHARAUROA.
No.170
ana te Atua ki te hunga whakapehapeha, a ka
hoatu e ia whe aroha noa ki te hunga papaku.
E mea ana hoki a Hemi, Whakapapaku kou-
tou ki te aroaro o te Ariki, a mana koutou e
•whakateitei ake. Waihoki, i mua, i te uinga
a tetahi tangata ki a Akutini, He aha te mea
tuatahi mo te karaitiana? Ko te whakahoki
a Akutini, Ko te ngakau papaku. Ka ui ano
taua tangata, He aha te mea tuarua? Ka
whakahokia ano e Akutini, Ko te ngakau pa-
paku." "He aha te mea tuatoru? Ka mea
ano a Akutini, Ko te ngakau papaku. He
tino pono tenei, no te mea ki te kore te nga-
kau papaku e kore te karaitiana e panuku e
tupu.
I te aroaro o te Atua kia papaku tatou. Ki
a mahara ki te kupu whakarite a Ihu mo te
parihi me te pupirikana. Tu ana te parihi ko
ia anake, ko tana karakia tenei, E te Atua
ka whakawhetai ahau ki a koe, no te mea ka-
hore ahau e rite ki era atu tangata. Ko tenei
te whakaaro o nga tangata whakapehapeha
katoa. O tira ko te pupirikana i mea, E te Atua
tohungia ahau, te tangata hara. He aha ta
Ihu kupu mo tenei? Ko taku kupu tenei ki
a koutou nui atu te tika o tenei i to tera i te
hokinga atu ki tona whare: Ki te whakanui
hoki tetahi i a ia ka whakaititia, a ki te whaka-
iti tetahi i a ia, ka whakanuia.
Me whakaiti tatou i a tatou ano i te aroaro
o te Atua tapu, kia hopohopo tatou no te mea
e kite ana Ia i nga whakaaro o roto o te
ngakau.
I waenganui hoki i te tangata, kia papaku
tatou. Kaua e whakaii, kaua e whakateitei.
E mea ana a te Karaiti, Haere, e noho ki to
muri nohoanga. E mea ana hoki a Paora,
Kei meinga tetahi mea i runga i te totohe i te
whakapehapeha, engari kia papaku te ngakau,
ko era atu, kia whakanuia e te whakaaro.
Ko Ihu te tauira tino nui rawa mo te ngakau
papaku. Kia mahara ki a Ia: kia mahara
ki tona mamaetanga, ki tona matenga, a kia
whakama tatou i o tatou whakapehapeha.
E Ihu, homai ki a matou te ngakau papaku,
te wairua hoki o nga tamariki nonohi, kia
pehia ai te hiahia whakapehapeha, te hine-
ngaro whakaii i roto i a matou. A homai ki
a matou te aroha noa, kia noho ai matou ki
to muri nohoanga a muri iho i tenei oranga,
kia rongo matou i tou reo e karanga ana, E
hoa neke ake, a ka tomo matou ki tou aroaro.
Amine.

HE WHAKAMAHARATANGA KI TE
IWI MAORI.
Ki te Etita o te Pipiwharauroa.
EHOA tena koe.—Kua kite iho au i nga
korero mo Ta Hoani Rokana Kemara,
i kiia nei e te pakeha" ko te matua o Akarana."
He tangata nui tenei, he tangata pai, he
tangata pono—ko ona rawa, ko ana moni i
tukua e ia hei painga mo te katoa, inahoki ko
Maungakiekie i tukua nei e ia ki te iwi nui, e
kiia ana £150, 000 te utu, a tera atu ano te
nuinga o ana mahi aroha. Ko te take ia i
hiahia ai au ki te tuhituhi atu mo te kohatu i
waiho nei e ia e £5000 hei hanga ki runga o
Maungakiekie hei kohatu whakamaharatanga
ki te iwi Maori o Niu Tireni. Ahakoa te nui
o te iwi pakeka kaore rawa i wareware i a ia
tona iwi Maori. Kua noho noa atu i roto i
tona ngakau tenei whakaaro. He kaumatua
a Kemara i tino mohio ki te Maori, i kite ia i
te ahua o nga Maori o mua haunga nga Maori
o enei ra.
Ko te ahua o te kohatu ka whakaarahia nei
ki Maungakiekie he poropititanga, ara ko te
iwi Maori mea ake ngaro i te mata o te whenua
otira ahakoa ngaro taua. ora tonu ranei ka tu
tenei kohatu hei whakaatu i te aroha o tenei
pakeha ki te iwi Maori. I rite rawa tenei
kohatu ki te kohatu ataahua i whakaarahia
nei e nga pakeha o Akarana hei whakamau-
mahara ki a Hoani Rokana Kemara. Nona
ano e ora ana ka tu taua kohatu, no te 24 o
nga ra o Mei 1906 ka tihoria. I puta etahi
kupu nunui i a Kemara i taua ra, i puta ano
hoki i a ia te kohatu ki Maungakiekie. I mea
ia:—" E tono ana au ki a koutou kia hari tahi
me au mo te waimarietanga o tenei wahi ki te
puta ki waho o te taone, he wahi tino rongo
nui hoki tenei ki te iwi Maori, a e tukua iho
tenei wahi ki nga whakatupuranga e heke iho
nei hei whakamaharatanga ki te iwi Maori—
tenei iwi nui—no ratou nei te whenua e nohoia
nei e tatou i enei ra. I konei tonu, i a tatou
e huihui nei, te nohoanga o te tini o te Maori
i nga ra ka huri nei, he iwi nui, he iwi toa, he
iwi tu rangatira, i whakataetae nei to ratou
matauranga ki to tatou, i miharo nei tatou ki
to ratou mohio. Koia nei te wahi i huihui ai
nga ariki o te Maori, ko ratou nei te kai
paihere i te rongo mau te kai wewete ranei.
Hei konei ano, e hoa ma, ki toku whakaaro, he
turanga mo tetahi kohatu teitei, ara hei te tihi o
Maungakiekie, hei kohatu whakamaharatanga
ki te iwi Maori mo ake tonu atu." Hei konei
ka ahu nga kupu a Kemara mo Akarana mo
Niu Tireni, a ko ana kupu whakamutunga

No. 170.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
enei:—" Ae, kua roa rawa toku oranga i tenei
ao, na konei i tika ai maku enei kupu na,
katahi e te Ariki ka tukua tau pononga kia
haere i te runga i te rangimarie, otira he wa-
wata na toku ngakau kia tae au ki taua ra
nui e hui ai te tini o te tangata ki Maunga-
kiekie kia kite i tetahi mea nui whakaharahara,
ara i te pounga whakaterangi ki te keokeonga
o Maungakiekie i tetahi pou teitei hei whaka-
maharatanga ki tenei iwi rahi ki te iwi Maori,
ko ona whakapapa nei he mea tiki rawa ki te
po tuaikerekere."
He mea pai, e te Etita, kia rongo te iwi
Maori i enei kupu mona, a kia rongo hoki mo
tenei kohatu. Ki taku whakaaro e hohoro te
ara o tenei pou, a he mea pai rawa kia noho
tatari tatou ki te ra e kawangia ai. Tera e
karangatia te iwi Maori katoa kia hui ki
Akarana ara ki Maungakiekie. Hei te tau
1913 hei te ra tuatahi o Tihema ka tuwhera
te Ekipihana ki Akarana, a ki taku whakaaro
hei taua wa ano tihorea ai te kohatu whaka-
maharatanga ki te Iwi Maori.
REWETI T. KOHERE.
Rangiata, East Cape.
12 Hurae, 1912.
nga mahi, ka kati nga toa, ka tutakina nga
tatau o nga whare, ka kumea ki raro nga
paraha. Ko te Emepara o Tiapani te kingi
roa atu tona kawai kingi i o nga kingi katoa o
te ao inaianei, ko tetahi take tenei i whakaaro
ai te Tiapanihi he atua to ratou kingi. Ka
2500 nga tau e kingi ana tona whare i Tiapani
mai ano i a Timu, i te kingi tuatahi tae noa
mai ki a ia kaore ano i whati te kawai. I te wa
i a ia e taitamariki ana, he toa a ia mo te
takaro kakari. E kiia ana kaore he tangata e
kaha ki a ia, engari no tona takanga i runga
hoiho ka mutu tona mahi i taua mahi. Ko
nga tamariki a te Emepara tokoono; tokorua
nga mea tane, tokowha nga mea wahine. Ko
te kingi hou mo Tiapani ka 33 nga tau, 
tokotoru ana tama. Ko tona ingoa ko lohi
Hito.
E ki ana, i te wa i te kingi e taumaha ana
ka piki tetahi tangata ki te tihi o Maunga
Whuiama, he maunga tiketike, he maunga
tapu, ki te inoi ki nga wairua kia whakaora-
ngia te kingi. Kotahi te wahine i haere ki ro
ngahere koiara ano te take.

TE EMEPARA O TIAPANI.
KUA tae mai nga whakaatu kua mate te
Emepara o Tiapani, i mate i te 30 o
nga ra o tenei marama. I te wa i puta ai nga
whakaatu, kei te taumaha ia, ka haere mai te
mahi a te tangata, tona iwi, ki waho o tona
whare, ki te inoi mona kia whakaorangia i
tona mate. Ko te mahi tera a nga tangata
katoa o Tiapani, he inoi mona kia whaka-
orangia. Ko te mea nui tenei ki te Tiapanihi,
ko to ratou Emepara. Ko tetahi take tonu
hoki tenei i toa ai ratou i te vvhawhaitanga ki
a Ruhia. Ko te Emepara te mea nui atu i
toto i te ngakau o te Tiapanihi, e akona ana
raua whakaaro ki nga tamariki. Ki te pataia
nga tamariki i nga kura katoa Tiapani a he aha
te mea nui e wawatatia ana e ratou, ko ta ratou
whakahoki, kia mate ratou mo te Emepara
Ka tu rawa te tamaiti ki runga korero ai i
tena korero, no te mea he korero tapu. Ki
nga tangata katoa hoki o Tiapani, mai i nga
ariki tae atu ki nga tangata tu noa i nga hua-
rahi, he atua a Mutuhu Hito, te Emepara.
No te tau 1867 ka tu ia hei Emepara, mai
i taua wa ki tona matenga nei, kaore ia e
kitea nuitia ana e te tangata, he tapu hoki.
Ki te haere ia i nga huarahi, ka mutu katoa
TE MANUAO NUI O TE AO.
KEI te piki haere tonu te kaha o te mahi
hanga manuao a Ingarani raua ko
Tiamani hei tieki i a raua, kei whakaekae tetahi
e tetahi. He iwi enei kua pukengatia ki roto
ki te whakapono, engari ki ta raua whakaaro
kaore ano i taea te wa i korerotia e te Karai-
piture, " Ka riria e ia te he o nga iwi; ka
patupatu e ratou a ratou hoari hei hea parau,
a ratou tao hei tapahi manga; e kore tetahi
iwi e hapai hoari ki tetahi iwi, a mutu ake ta
ratou ako ki te whawhai." Ina koa kua oti i
a Ingarani tetahi manuao nui, ko te mea nui
tenei kei te ao nei inaianei. Ko te ingoa o
o tenei tima ko te Raiona. No te 29 o Noema
i te tau 1909 ka hangaia, a no tenei tau ka oti
katoa. Ko tona roa e 660 putu, ko tona tau-
maha 26, 350 tana, ko te kaha o ona mihini e
70, 000 hohipaoa, ko tona tere e 28 ki te 31
maero i te haora. Kei runga i a ia nga repo
nunui, nga mea 13 inihi te nui o te ngutu.
E waru nga repo penei te nui kei runga i a ia.
Ko tona utu e £2, 057>708 Ko te wehewehe-
nga tenei o ona utu. No te tinana o te tima
me ona mahinga £987'345; mo nga mihiui,
£499'303; no nga turanga o nga repo £334,
222; no nga repo ake £118, 300; no etahi atu
o nga mahi o runga, £118,538; hui katoa
£2, 057, 708

10
TE PIPIWHARAUROA.
No.170
E kiia ana ka oti noa atu i te utu mu te
tanana o te tima nei tetahi atu manuao
14, 900 tana te taumaha, me nga repo 12 inihi
kia wha, me nga repo 6 inihi kia tekau ma
rua. E rua nga tima 3000 tana, e 23 maero
i te haora te tere, e oti i te utu o nga mihini.
E toru nga topito e 32 maero i te haora te
tere, e rite i te utu o nga turanga o nga repo.
Ko tona ahua tenei ina whakaritea ki te
manuao nui o Tiamani:—
Raiona. Kopene.
Roa ... 660 putu 611 putu
Taumaha ... 26350. tana 22600 tana
Hohipaoa ... 7o>ooo 50>000
Te Tere .... 28 maero 27 maero
Nga Repo... e 8 nga 13in e 1o nga 11in.
„ „ ... 14 nga 41in 12 nga 5in
— 12 nga 3in.

HE MIHI.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
EHOA tena koe me ta tatou mokai tangi
pai e tioro haere nei i nga marae o
Aotearoa. Kia ora koe. E hoa kaua hei
hoha ki te whakapiri atu i tenei kupu torutoru
ki tetahi o nga parirau o ta tatou mokai. He
mihi aroha ki to tatou matua, tupuna hoki, ki
a Te Atimana Wharerau. He nui te aroha i
toku kitenga iho i te Pipi nama. 168 nga whaka-
atu o tona matenga. Haere e koro, haere ki
te iwi nui: ki o matua, ki o tupuna i tera
wahi. Haere te pou o Taumarere, haere, he
nui te aroha ki a koe kua wehe atu nei ki te
wi nui o te po. Heoi ano nga kupu ki a koe.
Hei kona koutou, hei konei matou tangi ai ki
to matou matua kua ngaro i te ao. Heoi ano,
na ta koutou tamaiti mokai.
Na TOE NGAHOARI.
Matamata Harakeke,
Cabbage Bay.

NGA MATE O TAKE.
KUA kaha rawa te mate o Take i ta raua
whawhai ko I tari. Ko etahi korero,
kua hiahiatia e etahi o nga tangata o Take kia
whakamutua te whawhai. Ko te mea kei te
pehi mai ki runga i a Take inaianei ehara i te
mea ko Itari anake, engari ko nga mana ririki
i pehia nei e te mana o Take i nga ra o mua.
Kua whakaaro aua mana ririki he wa tika
tenei hei maunutanga atu mo ratou ki waho i
te mana o Take. Inaianei kua whakatu pa-
kanga nga Arapania ki a Take, a kua mate a
Take i te whawhai tuatahi. Ko te korero a
nga Arapania kaore ratou i te pai ki nga tika-
nga a te Kawanatanga o Take i tu nei i te
tau 1910, e mea ana ratou me whakakore atu
taua Kawanatanga. Kei te noho. pena a Take
inaianei. Tera pea e hinga te Kawanatanga,
tera ranei e tahuri ki te pehi i te mana o nga
Arapania.

TE HINGANGA O ANAHA I A PARI.
ITE 29 o nga ra o Hurae nei ka tu te purei
hoe poti a Anaha, te toa o te ao, to Niu
Tireni nei hoki tangata, raua ko Pari te toa o
Ingarangi. Ko to rana ra purei, he ra kino, he
ngarungaru no te awa. I riro i a Anaha te whiri-
whiri tuatahi, tangohia ana e ia ko te taha ruru o
te awa; ka hoe ko Pari i roto i te ngaru. I te
timatanga ka rere a Anaha i mua me Pari ano ki
muri tata haere atu ai. Ka waenganuitia ta raua
hoe ka rite ta raua haere, rokohanga ka tae ki te
wahi e ruru ai ko Pari ka kino ko to Anaha ara.
Ka puta a Pari "ki mua i konei. Mahi noa a
Anaha ki te whai, kore rawa i taea, kei roto ra
hoki ia i te ngaru e haere ana, a he tauhou ia
ki te hoe i roto i tera tu ahua moana. Te taenga
ki te poupahi 100 iari a Pari ki mua i a Anaha.
Ko te taima 19 meneti me nga hekene. Kua hinga
te Kororia o Niu Tireni. Kei te whakaaro noa
nga tangata o nga wahi katoa he aha ra te take i
penei rawa ai te mate o Anaha. Ki te whakaaro
o etahi he tauhou nona ki tera wai, he ngarungaru
hoki. Tetahi he tauhou ki tera whenua. E wha
marama tonu hoki ia ki reira, he rereke hoki a
Niu Tireni, he rereke ano a Ingarani. Kia roa
rawa te tangata o Niu Tireni ki Ingarangi katahi
ka taunga ki te ahua. He poto tetahi no tona wa
i tereina ai. Kua tae ano te vvero a nga kai whaka-
haere o Anaha ki a Pari, kia hoe ano raua, ko te
whakahokia a Pari, me waiho kia taka te tau.

No.170.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
PITOPITO KORERO.
I etahi ra maha i muri mai i te pakarutanga
o te Taitaniki, ka kitea te tinana o te pene
mahita o te Taitaniki Nana i whakahaere te
pene i te pureitanga o nga himene i te wa e
totohu ana te tima, a mate katoa atu ratou.
I te kitenga ai, ka mauria mai tona koiwi ki
tona kainga i Ingarangi. I te ra i nehua ai
he tini te tangata i tae ki te whakanui i tona
atu ki te hopu o Ie whenua, mo tana mahi:  pai
ki te whakamarie i nga ngakau: o nga  tangata   
i te wa o te mate. E kiia ana he iti mai nga
nehunga kingi i tona, mo te tokomaha o te
tangata. Te timatanga o te karakia nehu i
roto i te whare i karakia ai ia, i waiata ai hoki
ia i roto i te koea mai ano o tona itinga. I
tae katoa mai ki taua karakia ona hoa koea,
me era atu e mohio ana ki a ia. I te waiata-
tanga a te koea i tana himene i whakatangi
nei i te wa e totohu ana te tima, he tokomaha
nga mea kaore i kaha ki te waiata i te tangi.
I te mauranga atu ki te rua, kapi tonu te ara
katoa i te tangata. Tekau ma rima nga pene
i tae mai, mehemea i roa atu, tera e whaka-
tata ki te tae katoa ki reira nga pene o Inga-
rangi. Ka kitea i konei te whakanuia o te
tangata mahi pai.
Kaore e ngawari mai te riri a nga wahine o
Ingarangi ki te Paremata kia tukua atu te
mana pooti ki a ratou. Kaore hoki nga wahine
o reira i te whiwhi ki tera mana, penei me nga
wahine o Niu Tireni nei. Kua roa ratou e
tohe ana. I timata ta ratou riri ki te tuhituhi
reta ki roto i nga nupepa, he whakaatu i te
tika o ta ratou take. I muri mai ka whaka-
taka tetahi ope nui, he wahine anake, ka haere
i roto i nga tiriti o Ranana, me te mau haere
ano i a ratou haki: ko nga korero o runga i
aua haki—" Homai te mana pooti ki a matou."
Ka haere to ratou ropu ki te Tari o te Pirimia
ki te kawe i ta ratou pitihana. Ka kiia mai e
Pirimia, mana e whakatakoto ki te Paremata
ta ratou take. Kaore taua take i paingia e te
Paremata. No tena wa ka piki atu ki te kino
a ratou mahi, ka timata te kurukuru  nga
wini o te whare Paremata ki te kohatu, me te
pera ano i nga whare o nga minita o te Ka-
wanatanga. He maha i mau ki te whare
herehere mo enei mahi, ko nga wahine ranga-
tira tonu o Ingarangi. Inaianei kua neke atu
i te tukituki wini, ki te whakamamae tonu i
nga minita o te Kawanatanga. Kurua ai nga
minita ki te kohatu i nga wa e whai korero
ana, i etahi wa rere tonu atu ai ki te hopu ka
patu. Mo tata ake nei, ka kurua te Pirimia
ki te toki, he toki iti nei. Ko te whawhai
tena a nga wahine e whawhai  mai nei i Inga-
rangi.
Tetahi take nui kei te wbakahaerea e te
Paremata o Ingarangi ko te wehenga atu o te
Hahi o Ween i raro i te awhina a te Kawana-
tanga. Kei te whakahengia taua tikanga e te
Hahi o Ween. E 20, 000 nga tangata o Weeri
i tae ki Ranana ki te whakaatu i ta ratou
whakahe ki taua tikanga. E ono nga pene i
te purei haere i roto i to tatou ope, e haere
ana i roto i nga tiriti o Ranana. Ko te pene
rongo nui i tae mai nei ki Niu Tireni i te wa
o te ekipihana i Otautahi tetahi o nga  pone
(Besses o th  Barn).
I te 15 o nga ra o tenei marama ka whaka-
watia ki Pamutana tetahi tohunga Maori  ko
Hangawata Tuparoa te ingoa, mo  mahi
kino ki a Emere Heta, tamahine; a Heta raua
ku Winia. Ko nga tau o Emere ka 10 Ki
te korero a Winia, te koka o te kotiro no te
27 o Aperira ka tae atu  Hangawata  ki tona
whare, me ana wehike. Ka whangaia e ia te
kotiro ki te waipiro, me te ki ano, me moe
tahi ia i roto i to raua ruma ko tona wahine
kia pai ai tuna mahi i a ia. Ka kiia e ia me
ngau nga matua o te kotiro i te pene, kia tiro-
hia ai e ia he aha ra te mate o te tamaiti. Ka
ngau nga matua, ka ki ia kia nui tonu te
wehike e hoatu. Ka riri mai te koka ka mea
ia ma reira e ora ai. I te 29 o Aperira ka
hoki mai ano ia, me te mau mai ano i ona
wehike. I te ahiahi ka haere atu te kotiro
nei ki roto i te ruma u tona koka, tino hau-
rangi atu. Ka toia mai e te wahine a te to-
hunga ki roto i to raua ruma ko tona tane, ka
meinga kia moe. I te ata ka korero te tamaiti
ki tona koka i tahuri te tohunga ki te hianga
i a ia. Ko te rangatira o te hotera o Pakiana 
i whainata e te ture mo te hoko waipiro ki te
Maori, ara ki te tohunga, hei kai ki waho  o te
hotera.