Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 166.
GISBORNE.
" He ao te rangi ka «uhia, He huruhuru te manu ka rere"
MAEHE 1912.
Kui! Kui!  Whitiwhitiora."
TE PAREMATA HOU.
ITE putanga o ta tatou manu i tera mara-
ma i whai kupu matou mo te Paremata
Hou. Ko aua korero i tuhia mai i te kainga
i te wa kaore ano i tatu te whawhai a te
Apitihana raua ko te Kawanatanga. I runga
i te ahua o nga korero o mua atu i taua tunga
o te Paremata i whakaaro te katoa tera e tu
te Apitihana e hinga te Kawanatanga. Engari
no te pootitanga ka tu ia te Kawanatanga ka
hinga te Apitihana. Ko taua Kawanatanga
Hou ko te Apitihana engari i pera ai te takoto
na te mea i tuhia aua korero i mua atu o te
putanga o te whakatau, he mahara atu hoki
tera e rite ki ta te tokomaha i whakaaro ai.
I muri mai i te tunga o te Kawanatanga ka
whakaatu a Te Waari, e tuku ana ia i a ia ki
raro, e hoatu ana ia i te turanga Pirimia ki
tetahi atu, engari ki tetahi ano o roto i tona
taha, i te taha Kawanatanga. No te Taite te
210 nga ra o Maehe nei ka tu te hui a te taha
Kawanatanga ki te whiriwhiri i tetahi o ratou
hei Pirimia. I waenganui po o ka whaka-
ingoatia ko Tamati Makenehi raua ko Mira.
Ka tonoa raua ki waho o te hui. Kore noa-
iho i tatu i taua po ko tewhea o raua e tu. No
te uauatanga ka unuhia e Mira tona ingoa ki
waho, ka whakaingoatia ko Hori Rorenehana.
No te pootitanga e 22 i a Makenehi e 9 i a
Rorenehana. I te mea ka tu nei a Makenehi
hei Pirimia ka timata ia ki te whiriwhiri i
etahi tangata kia 10 hei minita, hei hoa mahi
mona i nga mahi a te Kawanatanga. No te
po o te Taite te 28 katahi ka oti ona minita
te whiriwhiri. Ko ana Minita enei i whiri-
whiri ai:—
Hon. T. MAKENEHI, Pirimia; Minita mo
nga Whenua; Minita mo nga Mahi Ahu-
whenua; Minita mo nga Whenua Whaka-
nohonoho, me etahi ake mahi. E ono katoa
ana mahi minita.
Hon. A. M. MAEA, Minita mo nga Moni
Minita mo nga Mahi Hoia Minita mo nga
Reriwe, me etahi ake mahi. E 5 ana mahi
minita.
Hon. W. D. S. MAKITANARA, Minita Maori;
Minita mo nga Rori. E 3 ana mahi minita.
Hon. J. A. HANANA, Minita mo nga Kura;
Minita mo te Ture. E 5 ana mahi minita.
Hon. H. ROREHANA, Minita mo nga Kati-
mauha; Minita mo nga Mahi Minita mo nga
mahi o te Moana, me etahi ake. E 4 ana
mahi minita.
Hon. H. W. RATARA, Minita mo nga Honi-
pera; Minita mo te ora. E 7 ana mahi
minita.
Hon. H. Ko KOROWINI , Minita mo nga Maina;
Minita mo nga Penihana. E 3 nga mahi
minita.
Hon. P. TE RANGIHIROA, Minita mo nga
Moutere o Kuki Minita mo nga Kaunihera
Maori. E 4 ana mahi.

TE PIPIWHARAUROA.
No. 166
Hon. H.H. ERE, Minita mo nga Poutapeta.
E 2 ana mahi.
Hon. T. PAKITANA, kaore ana mahi.
Kotahi te mahi kei te toe, engari ki te wha-
kaaro e waiho ana tera kia tae mai a Wiri-
whata i Ingarani ka whakaritea ai taua mahi
mana. Ko Makenehi anake te Minita a Te
Waari i mau i roto tenei Kawanatanga.
Ahakoa he minita hou enei ko a ratou mahi ka
pera ano i a Te Waari ma, no te mea no to
ratou Ropu tonu enei. Hei tera putanga o ta
tatou pepa e rawaka ai ana kupu mo nga
mahi o te Paremata.
TE WHAIKORERO A TE TUMUAKI O TE
ROPU MAORI O TE AO HOU.
KO te 16 tenei o nga Hui a te Kotahitanga
e karangatia nei tona ingoa inaianei
ko te Ropu Maori o te Ao Hou. I roto i enei
tau he maha nga take nunui, nga take i puta
mai ai he ora ki te iwi i whakahaerea e te
Ropu i roto i ana Hui. Ko etahi o aua take
kua hangaia hei ture e te Kawanatanga, engari
ko te nuinga kei te takoto tonu mai i roto i
nga Ripoata-a-tau a te Ropu, kaore ano i kite
noa i te ao turoa. I whakaturia tenei Ropu i
te timatanga hei whakatutuki i etahi take e
rua i whakaarohia e nga tamariki o Te Aute
i aua ra he take nunui anake. Tuatahi hei
whakahuihui i nga tamariki e Te Aute, i nga
tamariki tavvhito i nga tamariki hou. Tuarua
hei whiriwhiri i etahi huarahi e ora ai te lwi
Maori i runga i te taha ki te tinana, ki te hine-
ngaro ki te wairua. I te tau tuatahi tonu i tu
ai te Ropu ka haere etahi tamariki tokotoru
(ko Takuta Pomare, ko Rev. R. T. Kohere
me Rev. Timutimu Tawhai inaianei) ki roto i
nga takiwa o Heretaunga kite kauwhau i nga
tikanga o te Kotahitanga. Ko te timatanga
tera o te Ropu ki te haere ki roto ki nga takiwa
Maori. Ahakoa i pouri aua tamariki i te
korenga o nga kaumatua i aro mai ki a ratou
tikanga i kauwhau ai i taua wa, kaore i whaka-
rerea e ratou taua mahi, engari mau tonu te
Ropu kua kiia ake nei hei 16 tenei mo ona
tunga hui. I tenei tau e koa ana ahau i te
mea tokotoru o nga tangata tuturu o tenei
Ropu kua tu hei mema mo te Iwi ki te Pare-
mata. He mea pai rawa tenei ki te Kotahi-
tanga, ka kitea atu hoki ka whai mangai ia ki
te whare hanga ture.
1 konei e hiahia ana ahau ki te whai kupu
ake mo etahi take e tika ana kia whaia e tenei
Ropu. Ko aua take! he huarahi ora anake mo
te Iwi Maori.
Te tuatahi ko te Tuhi Pukapuka. He tino
mea nui atu tenei e whakaaro tona ana ahau.
I whakahaerea ano i te Hui i tu ki te Hauke
i tera tau. Me pewhea e taea ai te Maori e
taea ai te ako kia whakaaro? Kaore he mea
pai i tua atu i te pukapuka hei homai i te
whakaaro ki te tangata.
Ko to te Pakeha take tenei i mohio ai, a
koia nei ano hoki he take e mohio ai te Maori.
Kei te tawai noa tatou ki te ngakau tamariki
o te Maori ki te moumou noa i tenei hanga i
te moni, te whakamatau ki te tohutohu i te
tuatahi. He mea ngawari tenei ki te Kotahi-
tanga mehemea e ngakau nui ana. Ko te take
i ngawari ai na te mea he maha rawa nga
tangata matua o te Iwi Maori he mema anake
no te Ropu nei, a e taea noatia atu e aua
tangata te tuhituhi etahi pukapuka papai hei
korerotanga ma te Iwi.
Ko re take tuarua, me pewhea e taea ai te
whakaoho te ngakau awhina o te Pakeha i te
Maori. E tino mohio ana tatou kaore te
Pakeha i te aro mai ki te Maori. Na nga
whenua o te Maori i aro mai ai te Pakeha ki
a ia, engari ko taua aro mai he mahi hereni
na te Pakeha mana ake, ehara i te mea ma te
Maori. Ehara  tenei i te tikanga,  pai. Ko te
mahi tika ma te Pakeha he awhina i te Maori
kia tipu; ake hei tangata " tino" pai, ehara i te
mea hei tangata pai. He mea tenei i tino
whakaarohia e au, a i tuhi reta ano hoki au ki
te nupepa o Nepia i tera tau. Te tukunga
iho o aku ritea i tuhi ai ka karangatia he po
whaikorero maku ki nga Pakeha o Nepia. He
nui te tangata i tae mai ki taua korero, ko te
Pihopa o Waiapu te Tiamana. I ki au i
reira he mea tika rawa kia awhina te Pakeha i
te Maori no te mea tena te wa e hui ai enei iwi,
kei whakahawea tetahi ki tetahi. I ki; ano
ahau i reira kaore tahi he uauatanga o te
Pakeha ki te awhina i te Maori, i te mea he
Iwi rangatira te Maori, kaore hoki mua i te
noho kino inaianei, ara i te whakahawea tetahi
ki tetahi. I muri i taua whaikorero  ka  tuhia
e te nupepa tetahi , penei na, he mea
pai rawa me ta tetahi hui a te Ropu  Maori o
te Ao Hou ki Nepia kia kite pai ai te Pakeha
i te ahua o nga mahi a tana Ropu;  ki te rapu; 
ora mo te iwi. Ko tena korero kei te takoto,
he wero ki te Ropu.
Te tuatoru ko te take waipiro. He take
nui tenei e korerotia  ana e te Ropu i ana hui
katoa. I te hui nui  a te Ropu i tu ki Poneke
i te taua 1908 ka pitihanatia  te Kawanatanga  
kia homai he mana pooti waipiro  ki te Maori,
a no tera tau ka pahitia   e te Kawanatanga   ko

Ne. 166.
Hu KUPU \\HAKAMARAM.\\,
te tin"e e mau nei inaianei. I lc Inu o te
I-laukc i korerotici. ano. ;i 1 kiia kia wliakaoho-
ohotici nga kauniber;i. kia tono atu ki te Ka-
wana kiu homai tu mana pooti ki a ratou. E
wh;i nga K;ii-inilu-r;i i tou ). .i k'-it;ilii ano ke
Hoi ^uta i '.vI'l;l kake i"r i te •••ainii-c. Kei te
takoto tonu tenei take inai;; id hei n. ah ui .,;i.
ma te hui i tenei tau.
Te tuawha ko te Takuta. He take tino nui
atu tenei e pa an;i ki te iwi Maori. I \\vhaka-
haerea ano i te hui i te IIauke, i ;ae mai hoki
ki reira a Takuta Tutere Wi Repa. ;i i wh;i;-
korero ia ki te hui mo taua take. I te hui i
mua anu ia tuhia e i tetahi pukapuka whakaatu
mai i te huarahi e mama ai te takuta ki Maori.
I muri iho i te hui i te Hauke ka tu te hui a
te Komiti whiriwhiri ki Te Aute. I mea a
Takuta Wi Repa i taua hui kia whakanuria
e te Kawanatanga tetahi Takuta hei haere i
roto i nga takiwa Maori, a me whakakite ano
hoki e te Ropu taua tangata hei Hekeretari
mo te Kotahitanga. I tukua taua take ki te
Honore Ta Timikara, kaore i taea. I muri
mai ka tuhi ano ahau ki te Minita mo
taua take ano, kaore he kiko. Kati ku te
ahua tena inaianei. Engari kaua hei mutu
mai te mahi a te Ropu mo tenei take, no te
mea he take nui rawa. Ki toku whakaaro
hoki kaua rawa te moni e waiho hei take arai
mai i te Maori e mate una kei tae atu ki te
Takuta.
Te tuariina ko te whakapono. He tino take
nui tenei no te Ropu. I te timatan,!g;a mai o
te Ropu koia nei tetahi o ;ina tino take e
whakahaere ai. Engari e pouri ana ahau ki
te ki kei te ahua ngoikore haere te Ropu ki te
whakahaere 1 tenei tino take. I enei hui kua
taha ake nei e waiho ana tenei lake nii) muri,
a kore noa e taea i te kure taima. Ko taku
hiahia kia whai kupu rawa tenei hui mo te
whakapono.
Ka mutu i enei nga take nunui e \\vliak;i-
huahua ake au hei huarahi main atu ma te
hui. E tumanako ana tioki te ngakau kia
hihiko mai koutou te tangata whenua ki te
whakahaere i nga take o te hui. Ko nga hui
nei hoki ehara i te mea hei whakaputanga mo
o matau mohiotanga, engari hei tirohanga ina
matou i o koutou na whakaaro. Ko nga mahi
ma tatou katoa. Kaore hoki matou i te hia-
hia kia penei koutou ine te ponamu tahanga
nei a ma matou e tahoru atu lie kai mo rotu,
engari i haere mai matou ki te werowero i nga
whakaaro i roto i koutou kia puta mai ki
waho.
TE HINOTA TAKIWA O TE ATIRIKO-
KATANGA O HERETAUNGA.
KO tenei hui i tu ki Nuhaka i te 11 o li,s;a
ra o Maehe, 1912. Ko te Tumuaki o
te hui ko te Atirikona Hapata Wiremii. Ko
nga minita me n,ga inan^".u reimana i tae mai
ko enei e whai ake nei:—
-V^(; Mi;:iffi :
Atirikona HAPAI-\\ WIKKMI . 7' iiiiiintki.
A. F. WILLIAMS ... ... ... I-kTt.'t;uinL;;i
HF.MI Hi" ATA ... ... ... Mohaka
W. T. PEKE i r.A ... ... ... Motco
PARAONE TI-KKI ... ... ... Hikiir;in^i
\\\\'i PAKAIKK RANGIUI'NA ... ... Nukiit;uii"u;t
HIMI':PIKI MFNKO ... ... ... Te Waipatu
^'t^ti Manaui Rciuntini :
Porokoru M;ipn ... ... ... Moteo
Wctim Anaru ... ... ... Motcu
Rewi T;ui;ih;in;i ... ... ... Te XV;iiru;i
Tieki Mit;u-;i ... ... ... Te Wairo;i
Kihir;ui Herciiuiia. ... ... ... Te Wairna
'Uhi Opere'\\Hang;i... ... ... Nukutn.iirii;i
Taite Te Tomo ... ... ... NukiUaiini;i
Kc\\viri \\\\'h;itiiira ... ... Moh;ik;i.
He m;i!l;l nga mangai reiinana kaore i tae mai.
c \\\\-hai ;ike nei nga ingoa o etahi :—
Apnro Te Huiki ... ... Motoi)
Tau Te Hoata ... ... Motco
Hocr;i Rap;ic;i ... \\\\';iip;i\\v;i ine Waipatu
Ihaka Rautahi ... W;up:iw:i ine Waipatu
Te Han;i Pew;i ... Waipawa ine Waipatu
Tipene Apatn ... Waipawa ine Waipatu
Kirek;i K;ipaea ... Waipawa me Waipatu
\\Ha.k;uti Mohi ... Waipawa me Waipatu
Ranei Hanp;u-u;i ... Wai?;it;i, me Waipatu
Hemi Paikc;i ... Waipawa ine Waipatu
Ko te take i kore ai enei e tae he kore tinia e
whakawhiti atu i Nepia ki Waikokopu i te
kino o ie moana.
He maha nga take e pa ana ki nga mahi o
te whakapono i whakahaerea e tenei hui. He
hanga pai te whaikorero a te Tumuaki ki te
hui, a i te puaretanga o nga mahi ka pahitia
tetahi motini whakamihi mo taua whaikorero.
Kotahi te motini tangi i pahitia e te hui. Ko
taua motini he tangi he mihi hoki Hii te hui ki
a Noa Wliakatere i mate ki Turanga i mua
tata tonu atu i te hui ara i te 9 o nga ra, he
kaumatua no te Hahi. Ko te nuinga o nga

4
TE PIPIWHARAUROA.
No. 166
motini i pahitia e te hui he mihi anake mo nga
awhina a etahi tangata i nga mahi a te Hahi.
He mihi ki a te Omana, pakeha o te Mahia,
mo tona tukunga mai i tona tekihana i roto i
te taone o Nuhaka ki te Hahi hei tunga whare
minita.
He mihi ano ki a Tangiora Pukepuke o te
Pakipaki mo tona tukunga mai ki te Hahi i
tetahi tekihana i te Pakipaki hei tunga whare
minita mo te pariha o te Waipatu.
He mihi ki a Paora Kurupo o Moteo rno
tona tukunga i tona whare i Moteo ki te Hahi
hei whare tuturu mo te minita o taua pariha.
He whakamihi ki te Kaunihera o Horouta
mo to ratou kaha ki te hapai i nga mahi turaki
waipiro, a he tono ano hoki kia ripoatatia e
taua Kaunihera i ia tau, i ia tau te ahuatanga
o Horouta i te korenga nei o te waipiro.
Ko tetahi motini i pahitia e te hui, he tono
kia whakaturia ki roto ki te taha Maori o te
Atirikonatanga o Heretaunga te Ropu Tane o
te Hahi o Ingarani e karangatia nei te ingoa
e te Pakeha—The Church of England Men's
Society (C.E.M.S.) Ka mutu i konei nga
mahi a te hui, na te Tumuaki ano i ata whaka-
mutu ki manaakitanga
TE ROPU WAHINE TURAKI WAIPIRO.
(Women's Christian Temperance Union).
ITU te hui a te Ropu Wahine Turaki
Waipiro o te Pakipaki i te 130 nga ra
o Maehe nei ki te whare o Tangiora Pukepuke
i te Pakipaki. Ko nga mema i tae mai ko:
—Tangiora Pukepuke, Hariata Pohe, Hera
Munro, Heke Puhara, Waiharakeke Henare,
Mere Taukinikini, Paerangi Morehu, Pinia
Orikena,, Pukepuke Puhara, Rev. H. Munro,
me Mohi  Te Atahikoia. He maha nga take
i whakatakotoria, ko etahi o nga take e pa ana
ki te katoa ko enei e whai ake nei:—
1. He mihi ki te Kaunihera o Horouta mo
to ratou kaha ki te whakahore atu i te waipiro
ki te Maori i roto i to ratou takiwa.
2. He mihi ki nga mema o te Ropu Wahine
Turaki Waipiro o Moteo, mo ratou kua noho
hei mema mo te Kaunihera Marae o reira.
3. I motinitia kia tu he Hokohoko (bazaar)
ma te Ropu ki Hehitingi, hei mahi moni ma
te Ropu, mo te whare minita hoki e hiahiatia
ana kia tu ki te Pakipaki. I whakaaetia kia
tu taua hokohoko i nga ra whakamutunga
o Mei.
4. Kia tu te ahuareka (concert) kite Horo
nui o Hehitingi, hei mahi moni hei whakaara
i te vvhare minita ki te Pakipaki mo te Pariha
o te Waipatu. Ko te whenua na Tangiora
Pukepuke i tuku mo taua whare i runga i te
aroha, i te whakaaro ki te whakapono, ki te
Hahi hoki. Ko tenei ahuareka i whakaarotia
kia tu i roto o nga ra whakamutunga o Mei.
5. He whakahau atu ki nga matua o nga
tarnariki kia kaha ki te akiaki i a ratou tama-
riti kia haere ki nga kura Ratapu.
HE MEA TIKA.
Ki  te Etita o Te Pipiwharauroa  
EMARA tena koe. Tenei ano te take i
tuhi atu ai ahau ki a koe, no nga kupu
a Puhi Kaiariki e ki nei, he kai rangatira te
waipiro. na nga Tianara. Ae e tika ana ma
ratou tenei kai na te mea kei a ratou te pukai-
tanga o tenei mea o te porotaka. E mara,
ma tatou ma te Maori e he ana. Ina e hoa
titiro mai. I te 23 o Pepuere nei ka haere
ahau ki Tairua, ki te kawe atu i aku kehi pi-
titi e wha, ko te utu e 3/6. Na te rangatira
o te hotera i ota mai kia kawea atu aua kehi.
Taku taenga atu ka ki mai tetahi Awhekaihe,
haere mai he wai mau. Ko \\vahau, kao. Ka
tohe, a inu ana ahau. Hoi ano paihana tonu
atu, haurangi ana, kihai i riro he huka, he ti,
he kanara. Hoki ana ahau ki te kainga. Tae
atu ka riri taku kotiro i te maumau mahi ona
i te ata, kahore he huka. Ka haere au ki te
tango honi i nga pouaka hei huka i te ti i te
ata. Na e Puhi, kei hea te pai o te kai nei.
Ko o tatou whenua kei te puihi tonu i te kore
porotaka i a tatou. Kia ora tatou katoa.
NIKAU REWA.
Te Karo, Tairua.
29 Pepuere, 1912.
"O enei tau maha ka taha;  ake nei ko te
mahi a te Apitihana he poka i raro o tenei
maunga nui," a katahi ano ka puta tona ara.
Katahi te ara tino roa ko tenei, inahoki te
maha o nga tau e keri ana."—Na Piha, mema
o Poneke, i te hui i Akarana.
"Ko nga wawata a te Apitihana ne whaka-
mutu atu i te raruraru whenua nei, ara he
whakanoho i te whenua; he awhina i nga mahi
nunui a te Tominiana; he whakatikatika hoki
i te whakapaunga o nga moni a te Tominiana kia
mohio ai te iwi." Te Mohi.

No. 166).
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HUI A TE ROPU MAORI O TE AO HOU
I TU KI NUHAKA.
ITE Tohe te 7 o nga ra o Maehe ka tu te
hui a te Ropu e mau nei tona ingoa. I
panuitia hei te 6 tu ai te hui, engari i te mea
kaore he tima tika mai o Nepia ki Waikokopu.
ki te Wairoa ranei ka haere mai a te Tatana,
te Tumuaki o te Ropu, raua ko te Rev. Aata
Wiremu ma runga Kooti, a no te po rawa o
te 6 ka tae mai ki Nuhaka. Ko nga mahi i
te po he mihi na te tangata whenua ki nga
manuhiri whakaeke. I te 10 o nga  haora i te
ata o te Taite ka puare te hui. I te pai o
taua rangi ka whakaritea hei waho, hei te
marae tu ai te hui, kia emi katoa mai te tangata
ki te whakaarongo. I whakaeke katoa mai
te whanau a Rakaipaka ki Nuhaka ki ona hui.
No te mea e toru rawa ana hui i karanga ai
mo roto i te wa kotahi. Ko ta the  Hahi
Momona hui i te tuatahi, mo to ratou whare
karakia; i muri mai ko te Ropu; a i muri
rawa ko ta te Hahi Mihinare mo tona whare
karakia ano. Ko nga take enei i pau mai ai
a Rakaipaka ki te marae, nui hoki ai te tangata
ki te hui. Na te peene a nga tamariki o te
kura i arahi mai te tangata ki te whakatu-
wheratanga o te hui. He hanga atahua te
peene a aua tamariki. Ko a ratou mea whaka-
tangi he whurutu. He whakanui taua mea na
Rakaipaka i te hui a te Ropu. I muri iho i
te whakatangitangi a te peene ka tu atu a te
Tatana raua ko Rev. Aata Wiremu ki te
mihi ki te mahita o te kura ki nga tamariki
hoki mo ta ratou whakatangitangi. He nui a
raua kupu tohutohu ki nga tamariki, whaka-
kaha hoki i a ratou kia mau ki ta ratou taonga
pai. I mea ano a te Tatana ka mauria atu e
ia te tauwira a te kura o Nuhaka ki Te Aute,
tera hoki ia e mea peene ma ona tamariki. 
Ka mutu a raua kupu ka tu a Rev. Aata
Wiremu ki te whakatuwhera i te hui ki te
inoi. Ko te nuinga o tenei wahi o te mahi
a te hui i pau katoa ki te whaikorero a te
Tumuaki. He hanga pai nga kupu o taua
whaikorero ki te whakarongo mai a te tangata,
tae rawa ake hoki ki tona mutunga, kua nga-
wari mai nga whakaaro o Rakaipaka ki tona ta-
onga, ka mohio mai hoki he taonga, inahoki te
tauwira e whakatakia atu ra e te Tumuaki.
Mai i taua wa ki te ahiahi o te Hatarei he rite
tonu te haere o te tangata ki te whakarongo,
a ki te tautoko hoki i nga take korero e whaka-
haerea ana e te hui. I te tuponotanga ki te
kino o nga rangi i mua atu o te hui kaore te
nuinga o nga tangata whakahaere o te Kotahi-
tanga i tae mai, ara a te Hon. A. T. Ngata, -
Rev. R. T. Kohere, Takuta  Tutere Wi Repa,
Taranaki  Te Uamairangi me etahi ake. Kei
aua  tangata nga putake korero mo te hui.
Kati i te mea kaore ratou i tae mai, ka kiia
atu ki a Rakaipaka kia kaha ki te tuhi motini
mai hei whakahaerenga i roto i te hui, kia
whai mahi ai te hui. Whakaae tonu mai hoki
tera, tae rawa ake ki te tunga o te hui i muri
o te tina taumaha rukiruki te Ropu i te motini.
Kotahi te tangata tekau-ma-wha rawa ana
motini. He mea atu nga kai-w'nakahaere o
te hui Rakaipaka, kia tatakimori noa ra kia
u ai te waka nei ki uta, kei totohu ki te
moana akuanei. Ka ki ia tera, waiho ra kia
ki koe a kaore koe e whai mahi i au, ana to
mohu. Hui katoa nga motini i whakahaerea
e 38, ngata pai hoki te hiahia o te tangata
whenua me te Kotahitanga ano. Ko te nuinga
o aua motini e pa ana ki te takiwa o Nuhaka
ka ahu pera atu ki te Wairoa. Ko te motini
tuatahi tonu he tono atu ki te Ropu kia tonoa
atu ki te Kawanatanga kia hangaia mai he
ture e kore ai te Takuta e tika kia tono utu
mo ana mahi mehemea ki te mate tona turoro.
I roa te whakatakinga a te kai motini i ona
moni i pau i te Takuta kaore noaiho he kiko
ki a ia. Ka ahua roa ka toroa taua motini
ki waho no te mea he uaua, kaore hoki e taea
e te Takuta te oati mai ka ora ranei i a ia te
turoro kaore ranei. Ko tetahi motini he tono
ki te Ropu kia rapua mai tetahi huarahi e taea
ai te whakaoho ano te mahi miraka a Rakai-
paka. I roa rawa taua take nei e whakahae-
rea ana. I roto i nga whakamarama ka kitea
na te raruraru i tupono ki ta ratou wheketiri,
na te pakarutanga hoki o te piriiti i mutu ai
te mahi a etahi. I whakataua e te hui kia
tuhia atu he reta ki te Hon. A. T. Ngata kia
riro mana e whakatakoto atu ki te Kawana-
tanga kia awhinatia mai te mahi miraka kau
a te Whanau a Rakaipaka.
Tetahi motini ko nga tamariki na te Kawa-
natanga i awhina i tae ai ki Te Aute ki Huka-
rere hoki kia nekehia atu i te 2 tau ki te 4 tau
ratou ki aua kura. Ko tenei motini i hangai
tonu atu ki te Tumuaki. I roto i tona whaka-
marama i mea te Tumuaki ko nga moni a te
kura o Te Aute e pau ana mo iia tamaiti i te
tau e £25. Ko tetahi wahi o te oranga o Te
Aute e haere ana ki Hukarere hei awhina i
tera kura. Na tenei ahua ka whakaaro nga
kai tieki o Te Aute kia utu nga tamariki i te
£10 i te tau hei whakamama i te kura. E kite

6
TE PIPIWHARAUROA.
No. 166
ana ano ia he tika tonu te hiahia o te motini.
Kati mana tana motini e whakatakoto ki te
aroaro o nga kai-tieki o te kura. Te whaka-
tatutanga o te motini he mea menemana kia
kaua hei utu nga tamariki e tino mohiotia ana
kaore taua moni e taea e o ratou matua, engari
ma te mahita me te Komiti o te kura o taua
tamaiti e tuhi atu he tiwhikete ki te mahita o
Te Aute hei whakaatu kaore nga matua o taua
tamaiti e kaha ki te utu.
Ko tetahi motini i roa e whakahaerea ana
mo te mahi a nga tangata o nga hotera e pana
nei i nga Maori ki waho i o ratou whare. He
tokomaha nga tangata i korero i o ratou raru-
nga ki Nepia, kotahi te tangata i ki i haerea e
ia te po katoa i Heretaunga, kaore hoki ia e
tukua atu ki nga hotera. Ko te motini i tatu
ai tenei take he mea tika kia tuhia e te Heke-
retari o te Hui he reta ki nga Komiti Waipiro
o nga takiwa e mohiotia ana he kino ki te
Maori, ara o nga takiwa katoa, he whakaatu
ki aua Komiti ki te kino o te mahi pana a nga
tangata hotera i nga Maori ki waho i o ratou
whare, he whakaatu hoki ki a ratou ko taua
tikanga kei te tipu, a me pehi rawa.
Kati ake i konei nga korero o te hui mo
tenei wa. Hei tera putanga o te pepa ka
whakaoti ai. Engari me whakahua ake i konei
etahi kupu whakamihi ki te tangata whenua
mo to ratou kaha ki te manaaki i te hui i nga
ra katoa i tu ai. He hanga atahua te whaka-
haere o nga mahi katoa o te marae, tae atu
nohi ki te whare kai. Tetahi whare nui ko
taua whare kai, ka pau pea te 700 ki roto i te
kainga kotahi. Ko nga tepu 16, kei te 40 pea
tangata ki te tepu kotahi. Nga mahi katoa
o taua whare pai atu, kaore e ponana e aha.
Ko te mea kohua kai he tima, he mea kua
mahia nuitia e nga takiwa katoa o Heretaunga.
Ko te wahi mahinga kai he mea motu ke tonu
ki nga taumau anake, kaore te manuhiri e
haere pokanoa ki reira, me matua hoatu rano
he tikiti ki a ia e to ratou Hekeretari. Ki te
pokanoa te tangata ki te haere kore tikiti ka
whainatia e 5/ Etahi tikanga pai na Rakai-
paka mo nga mahi o tona hui, ahakoa te roa
e haere ana nga mahi o te whare kai, kaore
he raruraru kaore he aha. Oti pai katoa nga
mahi. Kia ora te Whanau a Rakaipaka mo
tona kaha ki te whakahaere i nga mahi.
TE PITO O TE AO KUA TAEA.
HE NOWITIANA TE TANGATA,-E TORU
NGA RA I TE-PU-0-TE-TONGA.
No te 7 o nga ra o Maehe nei ka tae mai a Kapene
Amanahene ki Tahimeimia, a i reira ka whaka-
aturia e ia ki te ao katoa kua taea e ia te Pito ki te
Tongo o te Ao. E 97 o ratou ra ka ona hoa i haere
ai, e 39 i te hokinga mai. No te 8 o Hepetema i
timata ai te haere a no te 14 o Tihema ka tae» No
te 17 o Tihema ka hoki mai, a no te 25 o Hanuere
ka tae mai ki te kainga «
I MUA i te korerotanga ake i te riri a Ka-
pene Amanahene ki te Tonga me whaka-
taki ake nga korero o tona whakaaronga ki
taua haere, kia marama ai ki a tatou. Ko
tenei tangata kua ingoa nuitia mo tenei tu
mahi. I te tau 1903 ka timata ia ki te haere
ki te whenua huka o te Taiwhakarunga. I te
tau 1906 ka puta tona kaipuke ma runga o
Amerika. He ara tera i whakamatauria e nga
toa o mua, a katahi ano kei a ia ka taea. Ko
te haerenga tera o tona rongo. I muri mai i
tera, ara ite tau 1909, ka whakaaturia e ia ki
te ao tona hiahia ki te rere tonu ma runga i
tona kaipuke ki te pito whakarunga o te ao.
Ko tona mea ma te ia o te moana tona kai-
puke e mau haere a tae noa ki runga ki te
wahi e whaia nei e te tangata. I mea ia tera
pea ia e whitu tau e ngaro ana. He haere
nui rawa atu tenei, he maha hoki nga tangata
rongonui o tona iwi ake a Nowei i awhina i
tona hiahia. I muri tata mai i taua whakaatu-
ranga ana i tona hiahia ka tae mai nga rongo
kua taea e Peri tera pito o te ao, ka whakaaro
a Amanahene tera e mate tona haere, ara
kaore te iwi e ngakau nui ki te kohi moni hei
awhina i a ia i te mea kua taea e tetahi atu.
No muri mai ka whakaaro ia me ahu ia ki te
pito ki te Tonga i te tuatahi, kia taea i a ia
tera katahi ka whakatutuki ai i tona hiahia
haere ki te pito whakarunga. I whakaaro ia
me penei e kaha ai te iwi ki te awhina i tona
hiahia tuatahi. Engari ko tona he kaore ia i
whakaatu ki te iwi ki te ao katoa hoki e haere
ana ia ki te Tai-whakaaro i te tuatahi. E ki
ana ia he wehi nona kei kore ia e whakaaetia.
No Akuhata ka rere tona kaipuke ki te Tai-
whakararo o Amerika, ki ta te ao whakaaro
atu e haere ana ia ma reira huri ai ki te Tai
whakarunga ki te whakarite i tona hiahia.

No. 166.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
Kaore ko tona haerenga tonu tera ki te Pito
whakararo. No te hokinga mai o te tima o
Kapene Koti i te whenua huka ka kitea te
kaipuke o Amanahene i tetahi kokoru e ka-
rangatia ana ko te Pei o Weeri, e whakanoho
kainga ana ia tera mona ki reira.  No te taenga
mai o taua tima o Kooti ka whakaaturia ki
te ao kei te ahu ke ia a Amanahene ki te pito
ki te Tonga. He maha nga tangata i riri ki
tenei mahi ana he pokanoa nona ki te haere
ki reira i te mea kua mohiotia ko Kapene Koti
o Ingarani kei te whai i tera.
TONA HAERENGA.
I nga ra timatanga o Pepuere, 1911, ka oti he
kainga mona ki te Pei o Weeri. I te 10 o 
Pepuere ki te 11 o Aperira ka haere ia me ona
tangata ki te whakatakoto kai ma ratou ki te
ara hei haerenga mo ratou. Ka oti tera mahi
ka hoki mai ki te kainga noho ai whanga ai
kia taha te kahanga o te Takurra. I te 8 o
Hepetema ka whakatika ratou ki te riri i ta
ratou riri. Engari kaore i roa te  ka
hoki mai ano, he kaha rawa no te matao, he
maha nga kuri i matemate. Ka whanga  ano
ratou kia ahua mahana. No waenganui o
Oketopa katahi ano ka whakatika pai, a ka
maro hoki te haere. Ko te wahi e haerea nei
e ia he moana katoa, engari kei te kapi hoki i
te huka, ko Kapene Koti kei te haere ma te
wahi e mohiotia ana he tuawhenua. Ta
ratou mahi he whakatu teihana haere ki etahi
wahi o te ara mo to ratou hokinga mai. To
ratou tira tokorima, e wha nga terei, e 52 nga
kuri to i nga terei, ko nga kai i mauria e ra-
waka ana mo nga marama e 4 Ka haere
whakatetonga to ratou tokorima, ka haere
whakaterawhiti etahi tokotoru. Ko tenei
haere he whakataki i te whenua e karangatia
nei te ingoa ko Eruera VII. I te 5 o nga ra
o Noema ka tae tona ake tira ki te 82 degrees
of Latitude, kei te 240 maero te tawhiti atu i to
ratou kainga i haere atu ai. E 3 nga ra i
whakanga ai ratou i reira. No te 9 o Noema
ka tae ki te 83 degree. I tenei wa e 31 maero
e haerea ana e ratou i te ra. I konei te mutu-
nga o nga pupahi kai i whakatakotoria ra e
ratou i te tuatahi. Ka timata i konei ki te
hanga pupahi haere ki te huarahi, ara ki nga
degree katoa. No te 18 o Noema ka tae ki
te 85 degree. I konei ka timata te tuawhenua,
ko te wenua i haerea nei he huka anake.
Katahi ano ratou ka tupono ki nga pokorua
kikino i konei. I hangaia ki konei he pupahi
nui mo ratou, a waiho ana he kai mo nga ra e
60 ki taua pupahi. Ka timata i konei te au-
piki u te whenua, engari kaore i poupou te tu
o nga maunga, kati mama noaiho ana nga kuri
ki te to i nga terei. E 2 o ratou ra he piki
tonu te mahi, a pau rawa ake aua ra e rua ka
taea te 4500 putu ki runga ake o te moana.
I te ra tuatoru ka heke. I te ra tuawha ka
piki ano, ko te pikitanga roa tonei. Ko to
ratou huarahi ma waenganui i etahi maunga
tiketike kei te 15, 000 putu te tiketike. I te
ahiahi o te ra tuawha ka eke ratou ki te wahi
tairite kei waenganui tonu i aua maunga. Kei
te 10, ooo te tiketike o taua Tairete. I noho
ratou ki reiaa, i katia hoki e nga hau huka ki
reira mo nga ra e 4 E 24 o nga kuri i patu-
ki reira, 18 i waiho hei kawe i a ratou ki te
mutunga mai o te haere. He neke te haere i
tenei wa. I te 29 o Nowema ka pai te rangi,
katahi ano ka kitea te ra. I te 3 o Tihema ka
tae ratou ki tetahi wahi e rere ana te huka
penei me te wai whakaroto nei te ata rere, e
kiia ana te ingoa ko te Devil's Glacier. E ki
ana ia he hanga whakawehi te haere i taua
wahi, me te mea nei kei runga ana e haere ana,
haruru ake ana hoki a raro ina takahi atu te
waewae. 1 te 6 o Tihema ka tae ratou ki te
wahi tino tiketike o to ratou huarahi 10, 750
putu te tiketike. No te 8 o Tihema ka taea
te 88 degree. Ko te mutunga mai tenei o te
haerenga o Hakeretana i haere ra i te tau
1910.  I konei ka timata te tukuheke o te
Parae e haeretia nei e ratou. I te 3 karaka i
te ahiahi o te 14 ° Tihema ka tae ratou  ki te
Pito o te Ao. E ki ana ia takoto rite tonu te
whenua o taua wahi. Ko te matao o reira e
23 degrees. E mohio ai tatou ki tenei matao
me whakaaro, ko te wera o te kiri tangata e
98 degrees. Na reira kei raro noatu i te wera
o te kiri tangata te matao o taua wahi. E toru
o ratou ra i noho ai i reira. I roto i aua ra i
ata karaihe rawatia e ratou ki a ratou mihini
kia tino mohiotia te hangaitanga o taua wahi.
I hangaia he teihana kaha ki reira poua ai ki
reira te haki (kara) o Nowei, me te haki o to
ratou kaipuke. Ko te tawhiti o taua Pou i
tona kainga i haere atu ai 1400 maero. I
huaina e ia te ingoa o taua wahi ko Porihaimi,
ko te Parae i haerea ra e ia i huaina ko Kingi
Hakona VII. (te Kingi o Nowei). Ko nga
maunga tiketike i haere nei ia ma waenganui
i huaina ko Kuini Maora (te Kuini o Nowei).
E ki ana ia kei te 527 maero te roa o aua
maunga, he maunga penei me Raukumara
ma nei. No te 17 o Tihema ka hoki mai
ratou, a no te 25 o Hanuere ka tae mai ki te
kainga. O nga terei e 4 me nga kuri e 52 i
haere atu ai i te kainga e 2 nga terei i tae mai,
11 nga kuri.
[Ko nga korero enei a Amanahene i tona
haerenga, kati e ki ana ia kaore tahi he tohu
i kitea e ia i te pito o ao te hei whakaatu mai i

8
TE PIPIWHARAUROA.
No. 166
te taenga o Kapene Koti. Hei tona taenga
mai mohiotia ai nga korero a Kapene Amana-
hene. Inaianei kia nui nga mihi, nga ora,
me nga honore ki a Kapene Amanahene, ki te
toa ki te rapu i te pito o te ao, a kitea noatia,]
HE RETA MAI NO WHAREKAURI.
Ki te Etita o te Pipiwharauroa.
EHOA tena koe. He mea atu naku ki a
koe, mehemea ki te pai koe ki te uta
atu i enei kupu e whai ake nei hei utanga ma to
manu ki nga marae e rere ana ia. He aitua
i pa ki te tima o Wharekauri nei. I te 3 o
nga ra o Pepuere nei ka tae mai te tima ki te
Hapa o konei, ara ki Waitangi. Ao ake ka
rere ia ki te ruke i ona utanga ki nga tahataha
o te moutere nei, rere tonu atu hoki ki tetahi
moutere i waho atu o Wharekauri nei, e hu-
aina ana tona ingoa ko Rangiauria. I rere
atu ia ki te tonga o taua moutere ki te tiki
atu i nga wuru a tetahi Maori i reira. Tona
taenga ki taua wahi kua kaha te hau, ka tukua
tona haika. Kaore i roa ka motu te tini o te
haika, kaore hoki i taea mai nga wuru a taua
tangata. Ka ahu te tima nei ki te taha ki te
raki o taua moutere ki te tiki i etahi tangata
kei reira, ki te tiki hoki i etahi utanga o tera
wahi. I te po o te Hatarei ka rere mai te
tima i taua wahi ki Waitangi. I te 10 o nga
ra o Pepuere nei ka tae mai te tima ki Wai-
tangi, i te ata po o te 11 o nga ra, ara i te
wiki, i waenganui o te wha me te rima o nga
haora ka pae te tima nei ki te one. Ka kitea
atu e nga tangata, o uta, ka hui hoki te tangata
ki reira. Ka tukua mai e te Kapene tona
korero i roto i te patara, ki te taea tona tima
e te tangata ki waho ki te moana ka homai e
ia te moni e £500. Kaore i roa ka tae mai
ano tetahi patara ki uta he tono mai kia tikina
te Takuta, ka nui te mate o te kuki o te tima.
Tere tonu te kai tiki. Te taenga atu o te
Takuta ko te moenga hoki o nga kanohi o te
turoro, ka mate. Ko nga utanga a taua tima
i tenei wa:—Kotahi mano nga pouaka ika
whakamatao, no nga whare mahi ika o konei;
e 40 nga peere wuuru; 1 te kau; 1 te hoiho.
Ko te ingoa o te tima nei ko te Himitangi.
Ki taku titiro ki te tawhiti o te wahi i motu
mai ai tona tini kia kotahi maero me te
hawhe. Koianei te take i eke ai taua tima ki
uta, na te mea i motu mai te tini, tetahi i warea
katoatia e te moe, inahoki no te tukinga o te
tima ki te one katahi nga tangata o runga ka
mohio kei uta ratou. Kati mohio rawa ake
me pewhea hoki i te mea kua mate. Kati
tena.
Kua kiia ake ra e au i te wiki ka mate te
kuki o te tima. I te Mane te 11 o nga ra ka
mate tetahi Pakeha kaumatua o konei, he
Pakeha rongonui i nga wa o mua. Ko tona
  ingoa ki te Maori ko Potopoto. I nga ra o
mua i raro katoa nga tangata o Wharekauri
nei i tenei Pakeha. Ko ia te I tini (agent) mo
nga mahi tukutuku mea atu ki Niu Tireni, a
ko ia ano hoki te kai hari atu i aua mea i aua
wa He kaipuke tera tona i era wa ko te Oma
te ingoa. I taua Pakeha ano etahi whenua
nunui. Nana tetahi Hapu (Toa) kakahu nui
i konei, kei te tu ano taua whare inaianei.
Kotahi tonu te nehunga 1 enei Pakeha i te 13
o nga ra. Ko nga minita nana i nehu ko
Matene Keepa, he minita Maori, raua ko Te
Kerehi, he minita Pakeha. Kua mate tenei
Pakeha a Potopoto, i mate pohara. Kua neke
atu i te 20 tau te pakarutanga o tona kaipuke
o te Oma. I taua wa ka tae mai te tima tua-
tahi ki konei, ki te hari atu i nga mea o konei
ki Niu Tireni. Te ingoa o taua tima ko te
Kahu. Ko te Toroa te tima o muri mai i tera,
ko te Ripo to muri mai i a te Toroa, a to muri
mai i a te Ripo ko te Himitangi, kua pae nei
ki uta. Ka mutu ra taku whakamarama i
konei mo enei aitua.
TE RUA HERATA.
Te Roto, Wharekauri.
16 Pepuere, 1912.
PITOPITO KORERO.
I te Wenerei 24 o Hanuere ka tu he po
whakanui ma nga tangata o Akarana i nga mema
o te Apitihana, i toa nei i te wa o te pooti.
Ki tonu te Hooro nui o Akarana i te tangata,
he maha hoki nga mema e te Apitihana i tae
mai. He nui te koa o te whare katoa i te tunga
o te Mahi ki te whai-korero, tata rawa ki te 3
meneti a te Mahi e tu ana, e whanga ana kia
mutu te umere a te whare.
". Kei te tumanako katoa atu te tangata ki te
wa e hui ai te Paremata. Kei te pera ano a
te Waari, me au hoki. (He reo) Mana pea
te rere (ara te mu) i taua wa. Kaore! maku
ke te mu tuatahi a te wa e hui ai te whare.
Ehara i te mea ma te poropiti rawa, ma te
tama ranei a te poropiti e whakaatu mai katahi
ano mo nga tau e 21 ka tu te Kawanatanga hou
hei whakahaere i nga tikanga o Niu Tireni."—
Na te Mahi te hui i Akarana.

No. 166.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
9
PITOPITO KORERO.
Kei a Ngatiporou anake nga tikanga hou
katoa te mahi ahuwhenua, te mahi tarewhona,
me te turaki waipiro. Tenei ano hoki tetahi
mea hou, kua mahia, kua oti. Ko tenei mea
he Pou Totara i whakaturia hei kohatu whaka-
maharatanga tupapaku. Ko te pou nei he
mea nui, tekau-ma-wha inihi te whanui o nga
taha e wha. He mea whakarite tonu te hanga
ki nga pou kohatu a te Pakeha, katahi ka
peitatia ki te pei mapere. Kaore te kuare e
mahio he rakau taua pou, engari ka whakaaro
tonu atu he kohatu utu nui. Ko tona tikitiki
tekau putu kati he hanga atahua ki te mataki-
taki atu. Ina noa te pohatu ngawari, kaore
noa he utu, engari ko tona ahua rite tonu ki
te pohatu, me tona kaha tata tonu te rite.
Ko te tupapaku nona nei tenei pohatu hou
ko Tamati Ngakaho, he kaumatua mohio no
Ngatiporou ki te whakairo.
I te W'enerei te 7 o nga ra o Pepuere nei
ka tu te whakawa uwiuwi i te ahua o te pooti
waipiro a Horouta. I haere hoki tetahi piti-
hana whakahe ki taua pooti. E rua nga ra i
tu ai te whakawa. Ko tetahi mea nui i kitea 
i taua whakawa ko te kotahi o te whakaaro o
Ngatiporou kei hinga tona pooti, nga tangata
kai waipiro tae atu ki nga tangata kore kai.
Ka tu ana nga kai korero o te taha turaki i te
waipiro he rite tonu te hopo atu o te ngakau
o te tangata kei he rawa tetahi korero,engari
kia tika tonu, kia: marama. Ka ahua haua
ake ana tetahi korero he rite tonu te kukunga
o te manawa; engari pai tahanga makoha-
koha ana te kanohi o te tangata.
I nga ra e rua i tu ai te whakawa uwiuwi 
mo te pooti a Horouta, he maha nga tangata
i whakapau i o ratou whakaaro ki taua whaka-
wa. Ki rawaa tu tahi wahine ki tona tane,
" E hika e noha ra ki te hanga pakoro mo a
taua purapura. Karanga iho ana ia te autaia
ra, " Kaore au e noho, he tino take tenei, aha-
koa koe mate, kaore au e noho." Ko te huri-
hanga o te hoiho, papa ana te haerenga. Ka
kitea ra te kaingakau o Ngatiparoa ki tona
pooti.
I te tunga o tetahi o nga kai korero o te
taha whakahe i te pooti a Horouta, ka patai-
taitia e te Roia o te taha whakakore. Tena
be mahi ranei na Paratene Ngata te tuhituhi
i nga meneti o nga hui a te Kaunihera?
Whakahoki, ae. I tika katoa ranei ona tuhi-
tuhinga o mua atu? Whakahoki, ae. E mea
ana te roia ki te noho iho ki raro, ka kohimu-
himutia atu e tetahi o nga Maori e whaka-
rongo noa ana ki te kai whakamaori, " Ki atu 
ki te Roia na kia patai atu ano," mehemea i
tika nga korero katoa o mua atu he aha hoki
tenei i he ai?" Korerotia atu ana hoki ki te
Roia, ka tu tera ki te patai i taua patai. Ko
te whakahoki a te kai korero, kaore ia i mohio.
Tetahi patai tenei i whakamihia e nga kai
whakawa. Ko te tangata nana te patai nei
ko te tangata ano nana ra te korero ki tona
wahine.
Tetahi raruraru i whakawatia;  i te Awanui
he tangata i korero kino i te rori o te toko-
maha i te mea e noho tata tonu ana mai nga
wahine Pakeha. I te pataitanga a te Kooti
ki taua tangata ka mea ia," He tika pea i te
haurangi hoki au." Whakaataua ana mai te
whaina e £5 Ka mohio ra te tangata he
hara kino tenei.
Ko te whawhai a te Hainamana kei te piki
haere ano ki te nui. I tata rawa te mutu i
riro hoki i te taha turaki i te kingitanga te wini
Ko te kingi kua oti te pana. Ko te taua tangata
nui ko Uana-hi-kai. he tianara tana tangata
na te Kingi, nana anake te take i ahua kaha
ai te taha o te kngi. Ko te tangata rongomai o
te taha turaki i te kingi ko Takuta Hanaiate-
hene. He tanata kua tae ki nga whenua  katoa.
Ina tata ake nei ano ia i tae ai ki Haina, ka
auatu nei e whawhai ana. I te omanga  nei o) te
kini ka whakaturia ko taua Takuta hei tumuaki.
Kua tae te tono o taua Takuta ki Uana-he-kai
kia huri mai ki tona taha kia whakaturia ai ia
hei Tumuaki. Kati kei te alma ruarua;  tonu
na whakaaro o taua tangata nui. Ki te huri
mai taua tangata ka mutu tonu te whawhai, ki
te kore tera e uaua. Kati ko te tikanga kua
uaua inaianei, inahoki kua puta  te kupu a
Takuta Hana-iate-hene ko Uana -hi-kai  te pou
herenga o te kingi. I te mea ka penei te ahua
ka oho ano te pakanga.
" Kaore au e mohio ki te take i kure ai a te
Mahi e Piriinia inaianei. Ko te tikanga  tika
ma te Pirimia he karanga i te Paremata i muri
tonu iho o te pooti, kia awe ta mohiotia  ko
wai ra te upoko o te iwi i te Paremata. Me-
hemea kaore re tokomaha o te iwi i te awhina
i a te Waari, he aha ia i mau tonu ai ki te
Pirimiatanga. Ko te rite o te Kawanatanga
kei te manu e huna nei i tona upoko ki ro
kirikiri ka parau noa ki te whakaaro kua kore
he raruraru."—Na E. Niumana, te mema o
Rangitikei.

10
TE PIPIWHARAUROA.
No. 160,
TE REV. HONE PAPAHIA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa
TENA koe me to whare katoa, koutou ko
1 ou hoa whakahaere i ta koutou taonga.
Tena koutou i te tau o to tatou Ariki a, i roto
ano i taua tau, kua whakawhiwhia enei nga
iwi ki te hua o te pouritanga. He mea atu
tukua atu enei mihi ki te pai koe, nga mihi
mo te tamaiti karanga maha i roto i te Ariki:
mo Rev. H. T. Papahia kua tangohia atu nei
tonana tinana ki te okiokinga o te hunga mate.
I mate ia i te 9 o nga ra o Pepuere, 1912, ki
Orongotea, Hokianga. Tona matenga hei
tangi ma ona iwi i nga Moutere o te Moana
nui a Kiwa, i te mea ko ianei te minita i haere
ai aua Moutere i nga tau tata ka huri nei, a,
i te takiwa o Aotearoa nei, he mea tenei
moutere, ka taki ngahuru ona taenga kiia
wahi, kiia wahi, i te hiku o te ika huri noa,
mohio pu nga iwi katoa, ki tona ahua, me tona
tinana, me ana mahi. No reira e nga iwi,
nga hapu, nga rangatiratanga, tena koutou.
Ahakoa kaore koutou e kitea atu e te kanohi,
e kitea ana i roto i te aroha. Tena koutou
nga tukunga atu o Papahia i nga ra o tona
oranga. He nui te tangi me te mamae ona
iwi ki to ratou whanaunga matua hoki i ta-
ngohia nei e te kai hanga hei pononga mana
ki te rangi. He rangatira ano hoki ia mo te
taha ki ona tupuna matua tae mai nei, ki tona
t inana e rangi ahakoa nui tona rangatiratanga,
kahore rawa ia e whakamanamana, tana
whakahaerea i a ia i rite ki te tu o nga mokai.
He pera ano hoki te nui o tona rangatiratanga
i roto i te whakapono. Otira ahakoa e rua
ona" turanga, rangatira, kahore rawa ia i
whakanui i tetahi, engari i huia katoatia e ia
i runga i te ngakau whakaiti. Hoi ano tana
ko te kaha ki te kawe i te Rongopai ki nga
topito o te whenua. No te marama o Oketopa,
1911, ka whiti ia ki te Moutere whakamutunga
ara, ki te Waipounamu. Ka pangia ia i tona
mate i a Nowema te marama. E wha nga
tino marama i whawhai ai ia ki tenei mate.
Hoi i te kaha o te mate, ka hinga ia i a Pepuere
9 a no te Wenerei 14, ka hipokia te oneone ki
runga i a ia.
E nga iwi e nga hapu o te Waipounamu,
tena koutou, he mea ko koutou i kite mutunga
i to koutou whanaunga i roto i te Ariki, ka
hinga ia. No reira me mihi atu koutou ki te
mihi aroha, tena koutou, ahakoa kaore e kite
atu, me kite i roto i te aroha. ta to tatou Ariki
i ki ai ko te aroha te mea nui.
He nui nga iwi i eke mai ki te matenga;;
tenei rangatira, a te kupu nui a nga rangatira; ; 
i huihui  mai ki taua whare pouri, ko tenei
kahore atu he Papahia nei rite mo tenei. He
nui ano te tangi o nga iwi i roto o taua whare
taua kia Rev. 1-1. Hokena raua ko Rev.
Hone Wi. i tawhai mai ai nei i te whenua ma-
mao kia kite i to raua tuakana i roto i te
Ariki, me te kaha ano ta raua tangi. Hua
atu he pakeha a Rev. Hokena. Hoi riro pu.
hei Maori, otira hiko atu ana tona maoritanga
i to te tuturu Maori. E pa haere atu ki o
matua ka poto ki te po. Haere atu, kahore
he rite mou i muri i a koe, kahore hoki he
tangata hei hikoi i o hikoitanga, hei pikau i tu
taonga i te whakapono i mahia ponotia nei e
koe i te wa e ora ana koe. Haere atu, haere
hei Anahera ma te Atua. He mea whakaaro
ki tou ahua i te ao, i kiia ake ai hei Anahera
koe ma te Atua. Ka huri nga mihi. E nga iwi
katoa, tena koutou. Ma te Atua koutou e
manaaki, e tiaki.
Na M. T. TAURERE.
Kaihau.
19 Pepuere, 1912.
TAKITIMU KAUNIHERA MAORI.
PANUI.
ANEI e whai;  ake nei nga KAI REHITA me
nga TARI REHITA KURI o te Takiwa
Maori o Takitimu.
Kai Rehita, Himiona Katipa. Puha; tari rehita 
whare o Himiona Katipa, Puha.
Kai Rehita, Hamiora Hei, Kihipane; tari rehita.
tari o Hamiora Hei, Kihipane.
Kai Rehita, Hataraka Rangi, Hauiti tari rehita.
whare o Hataraka Rangi, Hauiti.
Kai Rehita, Newton Hutana. Tokomaru; tari
- rehita. Maori store. Tokomaru
Kai Rehita, Eru Titi. Pahou; tari rehita. tua o
Eru Titi. Pahou.
Kai Rehita, Hawea Tipuna. Erepeti; tari rehita 
whare o Hawea Tipuna, Erepeti.
Te utu Rehita Kuri:—He 2/6 mo te kuri a hipi.
a kau. He 5/- "mo ia kuri i waho i enei. Koia
tangata e kore e rehita i tana i ana kuri ranei i
na Kai Rehita i runga ake nei i mua o nga Aperira.
ka ha men etia.
Na te HEKETARI,
Takitimu Kanu ihera.

No.166.
HE KUPU WHAKAMARAMA.
u
HE TUPAPAKU.
NO te ahiahi o te Hatarei te 9 o nga ra o
Maehe ka moe a Noa Whakaatere i te
moenga roa. He nui te aroha o te tangata i
te haerenga o tenei rongo, he aroha ki tenei u
nga morehu kaumatua o roto o Turanga, he
aroha hoki ki te ahua o tona mate. I te ha-
ereere tonu ia i te taone i te Mane i te Turei,
a no te Hatarei ka mate. Ki te korero a te
Takuta he kaha nona ki te mahi, motu ai  te-
tahi o nga ara toto o tona puku. No te
Wenerei a Noa ka takoto no te Paraire ka
taumaha. I muri o te tina i te mea ka mohio
ia ki tona tinana kua he, kua warowaro hoki i
roto i ona taringa te karanga i tona tira kia
whakatika i te ara whanui a mate, ka  whaka-
hau ia ki ona tamariki, ki nga mea i rokohanga
ki reira, kia mauria ia ki waho kia titiro atu ia
he tirohanga whakamutunga 1: 1 tona kainga,
ka whakahaerea e ia ki muri. He hanga
w/hakaaroha taua whakahau ano hoki ki nga 
mea i kite te kaumatua nei e noho ana i runga
i tona moenga e titiro ana ki tona kainga.
Mawai e korero nga whakaaro i roto i tona
ngakau i a ia e titiro ra. He tirohanga whaka-
mutunga nana ki te kainga o wai ra a ona wa
e heke iho nei. He hanga whakaaroha. Ka
mutu tona titiro ka takoto utu ki raro ko te
moenga o ona whatu.
He tangata a Noa e mohiotia ana i nga  rohe
katoa o te Tairavvhiti He kaumatua  ranga-
tira i tona kawai, rangatira; ano i te aha  ki te
whenua, to te tangata rangatiratanga    o enei
ra, he pou hoki no te whakapono. He tangata
; ano ia i piri pono ki te Kawanatanga i nga  ra
o mua. I te taenga mai o te Hauhau ki Tu-
ranga nei ko ia tonu tetahi o nga tangata 
haere  ki Akarana ki te tono ki a Te Makarini
kia tukua mai he hoia  hei tieki mo ratou.
Kaore i taea e Te Makarini te whakarite taua
tono, engari i homai e ia  he haki hei tohu mo
to ratou piri pono, e mau nei; ano tena naki
tae noa Te Kooti nei mau tona a Noa me tona
iwi ki te Ture.
He nui te tangata i tae mai ki te tangi ki a
Noa, a tena ano kei te haere te tangata. No
te Wenerei te 13 o nga ra ka nehua. He
tokomaha nga Pakeha o Turanga, tae utu ki
te Mea, i tae ki tona nehunga. I tae mai ano
he waea ma te Pirimia  ma te Hon. Ta Timi
Kara, ma te Hon. A. T. Ngata me etahi ake,
ki a Heni Materoa mo tona aitua.
NGA KUINI O URAPI.
KATAHI ano te wa i kitea ai te nui u nga
Kuini o Urapi. I tua; atu o na Kuini
tuturu, ara na wahine a na kini e kini nei -
inaianei, tera ano na Kuini-matua   o Ingarangi,
Hipania (Paniora), Potikara  Itari, Ruhia,
Huitene me Horana (Tati).
Ko te Kuini-matua  o Huitene te mea pa-
keke o nga  Kuini-matua  Ko tona marena-
tanga ki te Kini 6 Huitini ehara i te mea whaka-
rite na o rana matua, engari na to raua aroha 
tonu kia raua. He tama tuatoru tona tane
na te kini kaore e mohiotia tera e tu hei kingi,
engari na te matenga o ana tuakana i mua o te
matenga o to ratou papa ka taua ki a ia  e turanga.
He kuini pai tenei, he wahine karakia  Ko
tana tikanga ki ana tamariki he tuku; atu kia
moe i a  ratou na ngakau i hiahia ai. Ko te-
tahi o aua tama kua moe i tetahi wahine noa-
iho. Kati kua whakarerea  e taua  tama  ona
panga ki te torona.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.