Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 163.

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

NOWEMA 1911.

"Kui! Kui! Whitiwhitiora."

TO TATOU POOTI.

IA ra, ia ra, e whakatata ana mai te ra o ta
tatou pooti, e whakaatu ai tatou i o tatou
whakaaro mo nga tangata hei mangai mo tatou ki
te Paremata, e whakaputa ai ano hoki etahi o
o tatou takiwa i o ratou na whakaaro mo te
kai, mo te kore ranei e kai i te waipiro. Kua
kitea inaianei e wha ano o tatou Kaunihera
Maori i tono ki te Kawana kia whakaaetia ra-
tou kia pooti. O tenei, e toru no te Tairawhiti,
kotahi no te Taitokerau: ko Takitimu, ko
Horouta, ko te Arawa me te Wairoa. He
mea whakamiharo rawa ki a matou te korenga
o te Taitokerau i ngakau nui ki tenei taonga, no
te mea ko te takiwa tenei o Niu Tireni i kaha
ki te awhina i te tikanga e mau nei i roto i tenei
ture i te tau 1908. Ko te tau tera i hainatia
e nga wahi katoa tetahi pitihana ki te Kawana-
tanga mo te mana pooti waipiro kia tukua mai
ki te Maori. I whakatakia e taua pitihana nga
ture waipiro katoa e pa ana ki te Maori, me
te whakaatu ano i nga ngoikoretanga o aua ture.
Ka mutu era take, katahi taua pitihana ka
mea:—

" Ko ta matou inoi tenei, kia hanga he ture
kia kaua rawa e whaimana te hoko i te waipiro
ki te Maori, ki te hawhe-kaihe ranei e noho ana
i nga kainga Maori i waenganui i nga Maori a ki te
kore i tena kia tukua mai kia matou te mana
pooti i roto i nga takiwa pooti mema Maori, i
roto ranei i nga takiwa Kaunihera Maori, me
whaimana ranei te hoko waipiro i roto i aua
takiwa ki te Maori kaore ranei."

I tino kaha atu te hainatanga a te Taitokerau
i taua Pitihana, koiara anake te wahi i tuku
tangata ki te kawe haere i taua pitihana kia
hainatia. Ko te ture kua tukua mai nei ki a
tatou i tenei tau he whakatinatanga no taua piti-
hana o te tau 1908. Otira no te whakatinana-
tanga nei i taua pitihana ka matao ia te ngakau
o te Taitokerau. He maha nga tangata  kei te
whakahaunga i tenei ture ki nga ihu o te nuinga o te
tanata, kaore noaiho nei he pirau o tenei ture.
Ko to matou hoa ko te Tawhirimatea Taima
tetahi kei te mahi i taua mahi, a kaore noaiho
ona  mohiotanga  ki te tikanga o tenei ture. E ki
ana ia kaore he painga o tenei ture, engari  ka
nui ke ake te whiwhi o te Maori ki te hara, ki
te ingoa kino. He korero whakapohehe rawa
tenei i te ngakau o nga mea kaore i te tino ma-
rama. Kua puta nga korero a na Roia kaore
he hara mo te Maori i roto i tenei ture engari
mo te tangata e whangai ana i te Maori. Kaore
tenei ture e kati ana i te unu waipiro. Ka
ahei noa atu te tangata te moe me te kai i roto
i nga hotera. Ko nga painga mo te Maori he nui
atu, tena ko nga mate he iti noa iho, engari na
te tangata noa i whakanui.

He tika tonu nui ke atu te pai mei whaka-
ritea tenei mana ki tera i whakawhiwhia nei ki te
Pakeha. Otira ko matou e ki ana he mea
tuatahi kua whakamaua mai e te Kawanatanga
ki a tatou, nareira pai rawa te whakahaere i te
kore e whakahaere, ka whakaaro mai hoki te
Whare kaore te iwi i te pai ki tenei ture ka kore
e ngawari tona homai i te mea pai ake.

Ko ta matou kupu ki te Tairawhiti kia kaha
ki te kimi i te maramatanga, i te tika. Ko koe
ano te matamua ki te rapu i nga huarahi o te
matauranga, e tu mai ra ou toa i te whare hanga

2

TE PIPIWHARAUROA.

ture o te whenua katoa. Ko koe ano te tua-
tahi ki te para i te huarahi ahuwhenua, e haere
nei ou rongo i nga pito katoa o te Tominiona.
Na ma te pai o to whakahaere i tenei pooti
waipiro e whakamaua ai e koe te potae ki te
upoko o to mahi ahuwhenua, ko reira ia tu ai
hei mea whakaahuareka ki nga whatu o nga kai
matakitaki. I te wa e whakakore atu ai koe i
tenei waipiro ko te wa ano tena e pangua ai e
koe te rua i rere atu ai nga hua o to ahuwhenua
hei painga mo etahi atu, ara mo te pakeha.
Whakaaroa ra tenei e nga tanata o te Tairawhiti:

e na kuia, e nga koroua, e nga wahine. Ko
koutou te hunga kore e pa nga raruraru tito noa
i hanga nei e te tangata, ko koutou nga noho paenga
me nga noho tara-whare: ko koutou kei te pu-
puri mai i te oranga o te iwi. Whakatika ki
runga a te ra pooti, kia kotahi te whakaaro, kia
kotahi te reo, me mutu te kai i te waipiro.
Whakatane, kia kaha! Kei rarua koutou i nga
whakawai a nga tanata e maminga aua i a koutou.

He kupu whakamutunga ake na matou ki na
hawhe-kaihe kei runga i te roru Pakeha, kia
kaha koutou ki te tapahi atu i te putake o te
kai nei. Ko koutou i whakawhiwhia ki te mana
tapahi i te putake, na reira kia kaha. Kaua
hei whakaaro ki o koutou tinana ake engari
whakaaroa o koutou tuakana, teina, tuahine
Maori, kaore nei i a ratou taua mana, ka ta-
pahi atu i te putake o tenei mea kino. Kia
kaha ano hoki koutou, kaua hei wehi. Ma te
Atua e manaaki ta tatou mahi pai.

  

TE HUI TOPU O NGA KAUNIHERA
MAORI.

ITE 29 o nga ra o Akuhata ka taha ake nei
ka tu te Hui Topu a nga Kaunihera Maori
ki Poneke. I te hui o mua atu ka whakaturia
e te Hui tetahi Komiti-raro hei ripoata ki te
Hui i nga take i tika ai kia mau tonu te mana
o nga Ture me nga Kaunihera Maori. I tenei
Hui ka whakatakototia te ripoata a taua komiti
ki te aroaro o te Hui; ko taua ripoata tenei e
whai ake nei.

" Tenei te Komiti i kowhiria e nga mangai o na
Kaunihera o nga Motu e rua nei ka ripoata atu
ki te Tumuaki mea te Hui Topu o na Kauni-
hera. ara:

He aha nga  painga  me na hua o nga ritenga u
te Ture Kaunihera, 1900, me ona whakatika-
tika, ara ko tana tikanga nei, he ture hei tuku i
etahi wahi mana whakahaere takiwa ki na
pononga a te kingi, te iwi Maori, e noho nei i
tenei Tominiona Heoi kua tirotirohia  e to

koutou komiti, a e tino marama ana ki te ka-
toa i tino manaakitia e te iwi Maori nga tikanga
o te Ture, a e tino kaha ana hoki nga Kauni-
hera me o ratou komiti ki te whakahaere i nga
mana i tukua ki a ratou e te ture. Ina hoki
nga tohu —

1. Ko na whare Maori katoa o na pa me na
kainga noho kua kore katoa atu, kua tu he whare
papa katoa na whare inaianei. 2. Ko na pa
noho me na kainga me nga marae o aua kainga
hui atu ki nga whare paku kua whakapaia katoa-
tia. 3 Ko na wai inu o na pa me nga kainga
kua whakapaia. 4 Ko nga kararehe kua araia
i na marae. 5. Ko nga wai e mahia ana hei
wai kaanga pirau e tata ana ki na pa me na
kainga noho kua tino araia. 6. Ko te waipiro
kua tino araia i na pa me nga kainga noho a e
whiua tonutia ana na tangata e takahi ana i te
ture. 7 Ko nga purei moni purei kaari kua
tino araia. 8. Ko nga mahi tohunga kua tino
araia ara kua kore atu nga mahi tohunga o mua.
9. Ko nga tikanga kino na tangihanga kua iti haere
tona ahua o mua 10. Ko na raruraru Maori
me nga tu hara ririki kua iti haere i runa i te
kaha o na komiti marae me te Kaunihera ki
te peehi. 11. Ko urupa tanumanga me na
tikanga katoa mo nga tupapaku kei te tiakina
paitia e na Kaunihera ona tikanga. 12. Ko nga
rehitatanga  kuri Maori kei te haere tika i raro
o te ture rehita.

Ka nui enei take hei tohu mo na pai kua
puta i raru i na tikanga o te ture i tukua nei ki
te iwi Maori. Me apiti atu hoki tenei, ara:—

13 Ko te kaute o te iwi Maori kua piki ake
i to mua ahua. He tohu nui atu tena. 14
Ko nga kura Maori kei te piki haere ona painga
me. te piki haere o na tamariki. 15. Ko na
mahi ahuwhenua a te iwi Maori kei te piki haere
i nga takiwa katoa o aua mahi. No roto i nga
ra o te Ture Kaunihera Maori me nga hui o nga
ropu e hapai ana i nga mahi ahuwhenua.

No konei i runga i enei tohu e tino kaha ana
matou to koutou komiti ki te ki atu ki te Hui
Topu o na Kaunihera kia tohutohu atu ki te
Honore Ta Timi Kara, minita Maori: Kia
tiakina pahia te Ture Kaunihera Maori, 1900,
me ona whakatikatika hei tiaki i te ora nui mo
te iwi Maori o Niu Tireni, a kia awhinatia hoki
e ia ki na tikanga e piki ake ai te kaha."

He maha nga take e pa ana ki nga mahi a nga
Kaunihera i roto i tenei Hui. Ko tetahi take
rahi Ko te mana o nga Komiti Marae. Ko tera
take mo te kore o nga Komiti Marae e tirotiro
i nga raruraru e tika ana kia whakahaerea e
ratou i raru i te mana kua hoatu  ki a ratou
Ko te whiriwhiri a te Hui mehemea e ahei ana\\
te Kaunihera ki te whakahaere i aua raruraru.
Ko te whatutukitanga o taua take he motini na

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Hamiora Hei, Tiamana o te Kaunihera o
Takitimu,  ki te Roia-tumuaki o te Karauna
kia whakamaramatia e ia tana take. Ko te
motini tenei:—

" Mehemea ka whakawhiwhia  e tetahi Kauni-
hera Maori ki tetahi Komiti Marae, ana mana
i raro i te Tekiona 5 o te Ture Whakatikatika
Ture Kaunihera  Maori, 1903, tena ranei e ahei
taua Kaunihera ki te whakatu whakawa taka-
hanga pae-ro i tana marae, mehemea ka kore
taua Komiti Marae e whakahaere atu i taua
take? Tuarua, E kaha ana ranei tetahi tanata
i waho ake o tetahi mema Komiti Marae, ki
te tuku putake takahanga pae-ro ki te Kauni-
hera Maori, mo tetahi o nga marae i kore nei e
whakahaerea taua takahanga e te Komiti o te
Marae?"

Te wakahoki a te Roia-tumuaki:—"Ki taku
whakaaro ki te tupono i raro i te Tekiona 5 0 te
Ture Kaunihera:  Maori, 1903- kua tukua e
tetahi Kaunihera Maori ona mana ki tetahi
Komiti Marae. hei reira e kore ia e ahei ki te
whiriwhiri ki te whakawa ranei ina takahia tetahi
o nga paero i tukua atu ra e ia tona mana i raro
i aua pae-ro ki te Komiti Marae. Ka ahei te
Kaunihera ki te whakawa ki te uiui ina takahia
nga pae-ro, a ka ahei ia ki te whakatau whaina
hei utu mo taua takahanga, a ranei, ka ahei ia
ki te tuku i aua mana ona ki te Komiti Marae,
engari kaore te Kaunihera raua ko te Komiti
e ahei ki te whakahaere tahi i aua mana i te wa
kotahi. Kaore te Ture i whakarite kia takirua
nga mana hei whakahaere tikanga ina takahia na
pae-ro. Ka ahei noa atu te Kaunihera i tana
wa i pai ai ki te whakakore i tana tukungamana. 
ahakoa e pa ana taua tukunga ki katoa o ona
pae-roa ki te pae-ro kotahi anake ranei, ara ki
te hiahia ia mana ano e whakawa e uiui te
takahanga o aua pae-ro o taua paero ranei.

Ki te mangere, ki te wareware, ki te kore ranei
te Komiti e whakahaere tikanga mo te takahanga
o tetahi pae-ro, ka ahei noa atu tetahi tangata
ki te hari atu i taua take ki te aroaro o te
Kaunihera Maori. Ki te whakaaro te Kauni-
hera he take tera e tika ana mana ake e whaka-
haere, hei reira me matua whakakore e ia tana
tukunga mana ki te Komiti, katahi ka tahuri ai
ia ki te whakawa ki te uiui ranei i taua take."

E toru etahi atu take nunui i whakatakotoria
e te Honore A. T. Ngata ki te aroaro o te Hui
kia whiriwhiria, kia mohiotia ai e pewhea ana ra
te whakaaro o te Hui ki aua mea.

Tuatahi: Rehita Whanautanga, Matenga. E
rua ana patai mo tenei take: (a), Ko tewhea
te mea pai, me mau tonu ranei nga kai rehita a
nga Kaunihera ki a ratou tikanga rehita i raro i
o ratou rekureihana, me whai atu ranei ratou i
nga tikanga rehita a te Pakeha? {b), E hiahia

ana renei te nuinga o nga Maori me tino whaka-
tutuki te mahi rehita, a me whaina rawa nga
mea e mangere ana ki te rehita? Na Tahua
Watihana (Kaunihera o Arapawa) i whakata-
koto motini te whakaaro o te hui ki tenei take.
Ko tana motini tenei, " Ko te whakaaro o tenei
Runanga  ko nga mana mo te rehita whanautanga,
matenga, me kati tonu mai ki nga Kaunihera.
Me tino whakatutuki rawa te mahi rehita, a
me whakahaere ki ta te Pakeha tikanga rehita
me whaina nga tangata mangere ki te rehita i roto
i te wa e whakaritea ana mo te pena."

Tuarua: Te Pooti Waipiro. E toru na
patai a te Minita mo tenei take: (a). He mea
pai ranei kia mau tonu te tikanga o naianei,
ara, kia waiho ma ia Kaunihera motuhake e
tono he pooti? (e). He mea pai ranei kia pooti
a ia takiwa Kaunihera Maori i te wa tonu e
pootitia ai nga mema mo te Paremata, hei ahea
ranei? (i) Me riro ma wai e utu nga raruraru
o te Pooti?

I whakatakotoria motinitia  te whakautu a te
Hui ki tenei take. Na Rere Neketini (Rau-
kawa) te motini i whakatakoto. Ko taua mo-
tini tenei (a), Me waiho ano te tikanga mo te
pooti ki te whakaaro a ia Kaunihera Maori ake.
(e), Me pooti ko nga Kaunihera Maori anake i
tuku tono mo te pena, a ko te pooti me whaka-
haere a te wa tonu e pootitia ai na mema
Maori mo te whare. (i'), Ma te Karauna tonu
e utu nga raruraru o te pooti."

Tuatoru: Te huarahi oranga mo na Kauni-
hera. I mea mai te Minita me whiriwhiri e te
Runanga  he huarahi oranga  mo nga Kaunihera   i
waho ake o nga take kuri me nga moni whaina
(a), ki te take-a-whare; (e). ki te tikanga aroha
a-moni-reti: (i), me take ki nga kararehe. Ko
te tikanga moni pai-heneti i na moni reti me
whakaae e nga tangata-whenua nihi i raro i na
whakahaere ki ta te Wahanga XVII o te Ture
Whenua Maori, 1909, ara, ki ta te huihuinga o
nga tangata-whenua. He roa te whakahaerenga a
te hui i tenei take, a whakaaetia katoatia ana
nga mea i whakatakotoria nei e te Minita.

Ko nga tino mea enei i whakahaerea i te Hui.
I te ra whakamutunga o te Hui ka tae ki te
whare hui te Honore Ta Timi Kara, te Hon.
A. T. Ngata, a te Rangihiroa, M.P., me etahi
ano o nga rangatira Maori. I whakatakotoria e
te Hui ki te aroaro a te Minita Maori nga take
katoa i whakahaerea e te Hui. I tu a te Hon.
A. T. Ngata, a Te Rangihiroa, a Tame Parata,
a Meiha Tun marangi me te Tumuaki o te Hui
ki te whai-korero. Mutu rawa nga korero me
nga mihi ka mutu te hui.

4

TE PIPIWHARAUROA.

HE NEHI MO NGA MAORI.

ITE nui rawa o te pangia o te tangata e te
piwa i tenei tau, a i te waiho auau tonu
hoki o te pangia, ka whakaritea e Tukuta
Warenetina (Dr. Valentine) te kai tirotiro nui
o nga Hohipera o Nui Tireni tetahi Nihi hei
tirotiro, hei tohutohu i na Maori o Turanga nei
i te ahua o te tieki i te turoro e paina ana e te
piwa, me te tikanga mo nga mea katoa i pa ki
te turoro. Tera atu ano etahi mahi ma tana
Nehi i a ia e nono ana i Turanga nei. Ue mea
pai rawa tenei, no te mea ehara tenei mate a
te piwai te mate pai. Ko te tikanga hei tera
tau he taenga  mai mo tana Nehi, penei kua
ahua mariri te mate nei i roto i nga takiwa
Maori. Otira i te mea kua tae mai, a kua
whakamohiotia ki nga kainga o Turanga  nei hei
haerenga mona, he mea pai kia mihia  te whakaa  

aro o te Takuta i tukua mai ai taua Nehi. i
tae mai taua Tukuta ki Turanga  nei, a kitea
ana e ia i nga ripoata o nga Hohipera te toko-
maha o nga tangata i pangia e te pivva i roto i
te tau, me te tokomaha ano hoki o na mea i
mate. Ko te kaute tenei e whai ake nei, hei
whakaatu ki a tatou i te kaha o tenei mate ki
te Pakeha ki te Maori ano hoki. E ki ana te
Tukuta, mai i te Noema o tera tau tae noa
mai nei ki tenei Noema e 92 nga tanata i tae
ki te Hohipera nui o Turanga, he piwa te mate.
O taua 92 e 49 he Maori. O tenei 92 tokoiwa
i mate, a o taua tokoiwa tokoono he Maori. I
roto i nga Hohipera Paraiweti e 25 nga turoro
piwa, he Maori ano etahi, engari kaore i whaka-
aturia mai e ia te kaute o nga Maori. Na te-
nei ahua i whakaaro ai te Takuta kia whaka-
turia he Nehi hai haere i roto i nga takiwa
Maori o Turanga nei. Ko te ahua o nga whika
kua whakaaturia i runga ake nei e whakaatu ana
mai i to tatou mate i te piwa. Ina hoki i roto
i te 92 turoro e 49 he Maori e 33 he Pakeha.
He mea whakamataku ki a tatou te Hohipera
me te Takuta. Nareira ko te 49 nei ko nga
mea i kite i te Takuta, a na te Takuta i tuku
ki te Hohipera. Tokohia nga mea i pangia e te
piwa i te kainga a kaere noa iho i mohotia he
piwa, a mate noa atu me te kore ano i mohi-
otia te take i mate ai. He mate whakarihariha
tenei a te Taipo piwa ko tona kino he rere, ko
tetahi hoki o nga hoairiri o te takuta. Ehara  i
te mea ko te noho i te taha o te turoro e pa-
ngia ana e te piwa te mea kino engari ko te pa ki
nga mea i puta ake i roto i te tinana o taua

turoro. Kotahi te tanata i mate i te piwa,
kaore i mohiotia te mate, kaore hoki i tiakina
paitia na mea i puta mai i roto i a ia he mea
tahoro noa atu ki waho.  Ka noho na ngarara
o te piwa ra i taua wahi, te haerenga  atu u o te
te tanata ki taua wahi noho ai i muri mai ka
ngaua ko ia e taua mate. Kaore ia e takoto
tonu atu i taua wahi penei  me te tangata i ngaua 
e te neke ki taua wahi. engari  ka ngoikore haere
tona tinana, a pau rawa ake te wiki kua ta-
koto. Na kaore  e mohiotia e ia i tipu mai
tona mate i whea. Ka haere atu he tanata
ano ki taua wahi, mehemea a ia he tangata ka-
ha kaore pea ia e rarua. engari ka haere atu he
mea ahua ngoikore. ka riro ko tera. Na he
tino roa atu nga ngarara o re piwa e ora ana i
taua wahi, tae atu ki runa atu o te 10 tau e ora
ana nareira   i roto i aua  tau he tino kino taua
wahi. Ko te kino tenei o te piwa i wetiweti
ai te Pakeha. Ki te pai te tieki i te turoro ka
ora. engari ki te kore e pai ka mate.  Kaa koa 
ma nga whika nei e whakaatu e 9 nga mea i mate
o roto i te 92.  Na tenei ahua o te mate nei i
whakaaro ai te Takuta kua whkahuatia i runga
ake nei i whakaaro ai kia tukua mai he Nehi
hu ako i nga Maori  ki na tikanga mo te tieki i
taua  mate. Tera atu ano etahi mea pai e
tika ana kia mohiotia  mo te tieki i tenei hanga
i te mate e taea e tenei Nehi te tohutohu mai
ki na tanata e tae ai ia. Nariera he mea pai
rawa atu te tukunga mai i taua wahine hei noho

roto i nga takiwa Maori. He tieki tamariki te-
tahi mea kei te kaure i te nuinga o te wahine
inaianei, kati tera ano tenei e taea e taua
Nehi te tohutohu. Kei whakaaro na wahine
ki te ora o a ratou tamariki i whakatipua ai i nga
taua e 50 ka taha ake nei ka nui to ratou mo-
hio ki te whakatipu tamariki. Kore i te rite
nga mate o mua ki da mate o naianei, na reira
ko te tieki tamariki o mua kaore e tino
rite ki te tieki o naianei. He mohiotanga
katoa enei hei painga  me tatou, he mohiotanga
hoki e taea te homai e te wahine penei.
Ko ta matau kupu atu ki nga tangata o Turanga,
o era atu wahi ano hoki e whiwhi ana ki tetahi
wahine penei, kia manaaki i ta koutou manu-
hiri, i to koutou tika. Puritia ana tohutohu
hei painga mo koutou.



Ko te kaute o na tima katoa a te Uniana e
rere nei i na takutai o Niu Tireni tae atu ki Ahi-
tereiria e 70. Hui katoa te taumaha o aua
tima e 200.000 tana. Kua nuku; atu i te 30
tau inaianei te tunga o tenei Uniana, a i taua
wa e rua ano ona tima. Ko te tima  hou kei
te hanga inaianei ko te Maunganui e 7000 tana
te taumaha, ko te nui o una pahihi e 500.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TAKIWA POOTI O TE TAIRAWHITI.

Ki nga Iwi i te Tairawhiti. 

TENA koutou. He whakaatu tenei ka whaka-

ari ano i au hei mema mo to tatou rohe rohe
mo tenei toru tau e tu mai nei. Ko aku take
me aku mahi kei o koutou aroaro. Ko na kupu
tautoko o na wahi katoa o te rohe kua tae mai
ki au, a e koa ana toku ngakau mona whakaatu
mai kei te u tonu na mahara o oku Kai-tautoko
ki au. Heoi na kupu mo mo tenei wa wa.

Na to koutou noa,

APIRANA T. NGATA.

HE PANUITANGA.

TAKIWA POOTI MEMA O
RAWHITI.

TE TAI
Ki nga Iwi ki nga Hapu ki nga Reo ki nga Hui-
huinga tangata o rotu o te Rohe Pooti Mema Maori
mo te Tairawhiti o Aotearoa. E hoa ma!

TENA koutou. He whakamarama kau atu

 tenei ki a koutou kei wareware i a koutou
a Apirana Ngata to tatou mema e tu nei inaia-
nei, engari kia pumau tonu o tatou whakaaro ki
a ia mo te wa o te pootitanga mema e heke iho
nei. No te mea ka mutu ano pea te mema
Maori e taea ai te wetewete nga putea whakairo
o roto o te whare wananga o te Iwi atu a nei o te
Pakeha ko Apirana Ngata  anake e tu nei inaia-
nei.

Me titiro atu o tatou whakaaro kia Timi Kara
e tu nei i runga o nga taumata teitei o te matau-
ranga hei matua  mo nga Iwi o Niu Tireni, na
te taha Pakeha ke a ia i hapai atu ki aua tu-
ranga ehara i a taua i te Iwi Maori. Otira ko
tona tino whakaaro ake i hoki ke mai kia taua
ki te Iwi Maori, a e tino mohio nei hoki taua
te lwi Maori ko te kotahi anake o Timi Kara
te Toka-tu-moana e pin ai taua te lwi Maori.
Pera me te paua e piri nei ki te toka ahakoa
pewhea te aki a te tupuhi me te taupatupatu 
o nga ngaru nunui o te Moana  -nui -a-Kiwa i roto
o nga mahi a te Ture ki te kotahi o Timi Kara 
kaore nei una kai-awhina. Heoi, hei aha tena
ki a ia he keu taua i tona pu ngutu parera i a
taihoa  Ko Taikoa hoki—taihoa e whakatutuki
i nga pai aruhe mo te taha Maori kia tae mai
he wa he taima ranei, a kia ara ake ranei he
mema Maori whai matauranga hei whakahuru i

muri i a Timi Kara e ngaua mai ra e na patu a
te hoariri. Katahi rawa kei a Apirana Ngata
e tu nei ka whai whakaahuru i muri i a ia. Ka
rite tahi hoki rana ki te hapai i na hoe o to
raua waka o Takitimu i a Rapangateatinuku ia
Rapangateatirangi hei tuatua mo Taipuni mo
Taiwanawana mo Taiaropuke: " Hua taku
hoe nei he hoe ka hurihuri he hoe ka raparapa
ki te Tahatu-o-te-Rangi i aue! Ki whano whana
haramai te toki haumi e! Hui e! Taiki e!"
Huia mai o tatou whakaaro kia kotahi ko Api

rana Ngata he mema mo tatou.

Ko te tanata ko na tangata ranei e hiahia ana
ki te whakataetae ki te turanga  mema  e tu nei a
Ngata me ata titiro me ata whakaaro i roto i o
ratou ngakau ka waiho i a Ngata kia tu ana hei
hoa mo Timi Kara. Ko wai hoki ka hua, ko
wai  ka tohu tera ranei aua tangata e tu hei
Minita ina tu ratou hei Mema. Akuanei pea
hei mema noaiho mutu pu.

I panuitia e au i te pootitanga kua hori ake
ra. ara me ata hopu na he o Ngata: Ka mau ka
tika ai kia turakina i tona turanga mema. Tena 
ko te turaki take kore, take mauahara ranei
kaore i te tika.

Ina hoki—Tuatahi, me he mea kei runga i nga
pitihana e hinga ana i roto o na whakahaere a
te Komiti mo nga mea Maori, na te he nei ano
o aua pitihana i hinga ai, aua e  aia ko Ngata hei
whakautu.

Tuarua, Me he mea ranei kei runga  i nga whaka-
haere Kooti Whenua Maori a Paratene Ngata
ka hina ia Paratene Ngata tetahi taha, a ka
waiho e te taha i hinga hei mauahara, a ka uta
ke ko te pooti mo Apirana Ngata hei whakautu,
pera i au i mauahara mo toku hinganga i taku
pitihana mo taku. kainga mo WAIPIRO POKAKA,
na nga take ra ano i hinga ai ka uta ke au kia
Apirana Ngata hei ngakinga a mate. Kei te he
tenei.

Tuatoru, Me he mea ranei kei runga kei nga
hoko whenua a te Kawanatanga e puare nei
inaianei, kei konei pea he hara mo Ngata. E
hoa ma, ata titiro, ata whakaaro ka haere mai ki
Poneke nei matakitaki ai ki nga  tono a ia Iwi,
a ia Hapu, a ia Whanau, a ia tanata kia wete-
kia na here o na whenua kia taea ai te hoko na
whenua ki te Kawatanga ki etahi utu tangata 
ranei he moni nei te taura kukume i te hiahia
o te tangata ki te hoko i te whenua.

Tuawha, Me he mea ranei kei te turanga o
Ngata e tu Minita nei he take whakahe mo Ngata 
na te Maori nei a ia i pooti atu hei mema
Maori, no tona arunga atu ka  tu ke atu nei
Minita ma te Kawanatanga. Mehemea   kei
konei he take whakahe ia Ngata e hoa ma he
kuare, he pohehe, he rorirori tenei  whakaaro 
E mohio nei ano tatou ko tatou kua riro noa

TE PIPIWHARAUROA.

atu i o tatou tipuna i o tatou matua te tuku
whakarere atu ki a Te Kuini o Ingarani mo ake
tonu atu—tuku tangata, tuku whenua, tuku
mana—i te tau 1840, a ko te Kawanatanga te
tinana o te Kuini, o te Kingi i Niu Tireni nei,
a ko te Kawanatanga hoki o tatou matua inai-
anei ake nei. Kaore tetahi atu. Kei a ia
anake te ora te mate ranei mo taua mo te Iwi
Maori puta atu hoki ki nga iwi maha e tau nei
i Niu Tireni. Kati ra, me ata titiro o tatou
whakaaro ko Ngata ranei ko te mea whai whaka-
aro e turaki mai i te turanga mema, a ko na
kuare ranei kaore nei he matauranga hei pupuri
atu ki taua turanga ina tae ki nga whakataetanga
mema a muri atu. E hoa ma, ko Ngata kei te
poho ia o te Kawanatanga e piri ana raua ko
Timi, e pakuru ana ki te matua kia aroha iho
ki ona tamariki Maori penei ano me tatou e
inoi nei i te inoi a te Ariki.

E to matou matua i Poneke; kia tapu tou
ingoa: kia tau iho tou mana: homai ki a matou
he Ture pai i tenei, i tenei tau: murua o matou
hara moumou oneone: herea o matou morehu
oneone; kauaka rawa e whakaaetia a matou
tono kia wetekia nga here o matou whenua, engari
whakawhanuitia he ture hei whakakaha i o matou
uaua ki te ahuwhenua kia pera me ta te Tuaiho
e ki ra ma te werawera o tou mata e kai ai koe
i te haunga ahi o te kai, a hoki noa koe ki te
oneone i tangohia mai nei koe i reira; he puehu
koe, a ka heke ano koe ki te puehu. Amine.

E nga hoa whai whakaaro, kia topu ta tatou
pooti ki a Ngata hei Mema mo tatou i tenei
potitanga e heke iho nei. Kia ora koutou katoa.

Na TUTA NIHONIHO,

o Ngatiporou.
  

TE POOTI O TE TAI-HAUAURU.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

KI te pai koe tukua atu ra nga kupu i raro
iho nei. Te pooti mema Maori mo te
Paremata, ka nui te reka o nga korero a Pepene
Eketone, te whai mounu tototo, hei whakapati.
Na e nga iwi pooti mema o te Taihauauru, ata
titiro te ngakau ki te tangata hei hoatutanga i to
pooti, engari ko au nei kotahi ano toku pooti e
kore rawa e hoatu ki a Pepene Eketone. Ko
te take i te tau 1905, 1907, he tangata hapai a
Pepene i te pooti o Te Heuheu. Ko tetahi
tino wahanga o Ngatimaniapoto i pooti ki a Te
Heuheu, kaore i pooti ki a Eruera Te Kahu,
ko te take e tu ana a Te Kahu i te taha Ka-
wanatanga. No te huihuinga nui ki te Paio-
hauki, i Te Paeroa, ka wananga a Te Heuheu,
kaore ia i te mea kia hinga te pooti o Henare

Kaihau, engari to Te Kahu ka tukitukia e ia.
Ko tetahi tino korero i reira a te taha ki a
Henere raua ko Te Heuheu, ko te Tiriti o
Waitangi kua pakaru i tenei Kawanatanga. Ko
te whakahoki a Te Kahu, kaore. I reira ano
etahi tangata no Ngatiporou i tino kite i te kore
painga o Henare raua ko Te Heuheu ki a Te
Kahu. No te tuunga mai o Paraku, ka mea
mai ki a Te Kahu, kua kite nga Iwi i te tika
me te kaha o te marama o nga korero au u
Kahu, engari i te mea ko Waikato ko Hauraki
kua oti noa atu te kupu ki a Mahuta, na reira
mehemea ka ki a Mahuta me rere ki roto i te
wai heoi ano ka rere. Ki te ki a Mahuta me
pooti ki te rakau, ka pooti katoa. Ki taku
mahara mangaringari a Pomare hei whiriwhiri ma
te ngakau. E rua nga take i whiriwhiria e au:

Tuatahi, he tangata tino marama ki nga ritenga 
Pakeha, Maori hoki: tuarua, he Takuta mo
nga mamae, ka rawe tena mo te hunga e turoro
tia ana. Kaore kau he utu he mema he takuta
mo tatou katoa, ki te kore a Pomare e whaka-
ingoatia, heoi ra ka pooti au me oku hoa ki a
Hen a re.

Na PUHI KAIARIKI.
31 Oketopa, 1911.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA, tena koe. Mehemea ka aheitia
enei kupu e whai ake nei kia tukua, tena
tukua kia kite nga iwi. Te pootitanga mema
Whaka-te-Hauauru e heke iho nei. Ko Maui
Pomare tetahi na nga rangatira o te takiwa i
waenganui o Parininihi ki VVaitotara i hapai.
Ka tukua mai nga karere ki nga rohe o Whanga-
nui, a manaakitia ana. I tae tinana hoki nga
rangatira o Ngatiruanui ki Taupo, ki te whaka-
haere i te pooti o Pomare, ara, a Pou, a Tu-
patea, a Tupito, a Tahuata; tono ana i reira
ki a Ngatituwharetoa kia pooti mai ki a Pomare.
Na whakaae ana nga rangatira, nga kaumatua me
te iwi. Heoi haere ngakau koa ana a Ngati-
ruanui. Kati i muringa mai ka haere hoki a
Pepene ki Taupo, na ka puta ra te kupu a nga
rangatira o Taupo, a Ngatituwharetoa, penei te
tangi o te reo, whakarongo e te whanau, kati noa
ko au me nga kaumatua nei na hei whakaea i te
kupu ki a Ngatiruanui, engari ko koutou ko te
iwi katoa me pooti katoa ki a Pepene. Ko-
tahi tonu te kupu, ae, ae, ae. Ehoa ma he
tika he pono tenei kua penei a Te Heuheu me
tona iwi, kati ma Ngatiruanui e titiro i te ra
pooti te he, te tika o taku korero. Na kua pa
te pouri ki te Iwi o Whanganui mo te Rarangi
50 o te Ture Whenua Maori 1909, ara, kua

HE KUPU WHAKAMARAMA.

hurahia e nga ngakau whanoke nga whenua kua
oti pai ra nga whakatau i te wa e ora ana a
Taitoko me etahi atu Kaumatua  rangatira o te
iwi. Na  ko na tangata hapai o Ngarangi Katitia
kua huri ke ki a Pepene, kua mohio hoki he
puhaehae toa ta Ngarangi Katitia ki a Pomare,
horeina e tu ana ia ki te wawahi i na tangata.
kia kore ai a Pomare e tu hei mema. Engari
ko te hiahia o na iwi ko kia tu a Pomare hei
hoa mo Timi Kara, hei hoa rapu i tetahi
matapihi e taea ai te Ture 1892, ara te Turei
riro ai nga whenua o Ngatiruanui ki raro i na
riihi a te Kai tiaki o te katoa ki nga Pakeha
mo ake tonu atu. Ka mutu tonu nei hoki te
tino take i whakaaro ai na iwi nei, ara a Nga-
wairiki, a Ngatirangi. a Whanganui, a Ngatiru-
anui ki te hapai i te pooti o Pomare.

E hoa ma ko to tatou mate ko to te iwi
Maori na te puhaehae, na te tito, na te arero
rua o te korero. Nga korero a Kerei Hoko-

whtu ki a Pepene i Whanganui i te ra wiki, he
utu mo na korero a Pepene mo te mana me
te Kingitanga o te iwi Maori. Ko ta Keri Hok-
owhitu ki a Pepene, "Te Kini Maori tuatahi
ko Potatau, huri katoa te motu. Mate atu a
Potatau ka tu ko Tawhiao. Mate atu a Ta-

whiao ka tu ko Mahuta. No Mahuta ka rukea
te Kingitanga Maori o tenei motu, no reira he
kingi Pakeha te kingi o tenei ra. Mau e Pepene
e ki e rua nga maunga teitei o te Taihauauru.
Engari maku e ki e toru ko Taranaki, ko Tonga-
riro, ko Ruapehu. Nako Ruapehu toku maunga
tae rawa mai koe kua marena ke ahua ki taku
tane. Whakarongo mai kaore te ingoa o te ta-
ngata i iriiritia ki nga raparapa o nga waewae, ko
Waikato i puta atu i toku maunga i Ruapehu."

Ko Eruera Te Kahu pea kai te awhina i nga
Katipa ki te hopuhopu i nga tangata hokohoko
whanako i te wipiro i Raitihi nei, ka waru ka
mau, he Pakeha katoa, kotahi te wahine he
Pakeha ano. Hei te Wiki tuatahi o Tihema
e whakawakia ai.

Kia ora nga iwi,

Na MAHUTONGA.
Raetihi, 15/1 1/11.

  

HE KUPU WHAKAMARAMA MO
HAMIORA HEI.

IPUTA i roto i te pepa o te Hune o tera
tau etahi kupu taumaha mo Hamiora
Hei, ko aua kupu na Henare Mahuika. Ko
aua korero e mea ana, i te whiwhinga o Hamiora
ki te matauranga ka hoki ki te kainga ka tono
whenua i tona iwi kia hoatu ki a ia. I te koa

o te iwi mo ta ratou tamaiti ka hoatu
he whenua pai. Hokona ake e Hamiora taua
whenua, riro ngawari ana mai he moni mana,
kaore i heke tona werawera. Ko te hua tera
o toua matauranga i whakaputa ai ki te iwi. I
puta he kupu whakamarama ma matou mo te
he o enei korero. He whakapae he noa mo
Hamiora, he mea tito noa na te ngutu hei ta-
kakino i te ingoa o te tangata e whakamatau ana
ki te mahi tika. I roto i a matou korero
whakamarama ki nga kai korero o ta tatou
mokai i te he o enei korero, i tono matou ki a
Henare Mahuika kia tuhi mai ki te pepa, he
whakaatu mai i tona pouri mo ana kupu.
O tiro i te wa i tuhia ai e ia ana korero, he ta-
ngata mate ia, kua roa e takoto ana. Kati no
muri noa mai nei ka mate tera a Henare,
kaore ia i tuhi kupu mai ki te pepa. Na te
peneitanga ka whakaaro ano matou ki te tuhi
ano i etahi kupu hei whakaatu ki nga hoa i nga
wahi katoa kei te he rawa aua korero whaka-
pae a Henare mo Hamiora Hei. Ehara ra i
a Henare, engari nana i tuhi, he mea tito noa
na te ngutu tangata. Ko te whenua i korerotia 
ra e Henare i hokona e Hamiora kei a ia tona,
kua pai i a ia te whapapai, kua takangia e te
hipi, e te kau, kaore i hokona. Ko nga mea
i whaoaaro kino ki a Hamiora mo na korero a
Henare whakarerea atu o koutou whakaaro
pera. He whakamarama whakamutunga enei
mo na korero pokanoa a te tanata.

TE ROPU O TE ARAWA I INGARANI.

I PUTA etahi kapu i rotu i ta tatou mokai
mo te rongo mate mai o te Arawa e noho
mai nei i Ingarani. Te ahua o nga korero o
roto i nga pepa me te mea nei he tikanga tonu
taua mate. Kua hoki mai etahi o ratou inai-
anei, ko etahi kua noho atu, he mea taware
na Rangiuwia kia noho atu ki te mahi hereni
ma ratou i roto i nga kamupene waiata. Ko
Ta Horo Tione, ko te Komihana o Niu Tireni
nei i Ingarani, kaore i pai ki te nohoanga atu o
etahi. Otira kua noho atu te hawhe o te ope
ki te kuhu i a ratou i roto i nga huarahi moni
a te Pakeha. Ko tetahi korero ano kei roto i
nga pepa e haere ana ko Makereti Papakura
kua eneketi ki tetahi Pakeha no Ingarani, ko
Paraone te ingoa. Ko te ra o te marena kaore
ano i tino tuturu noa, engari e ki ana te pepa
hei Whiiti.

8

TE PIPIWHARAUROA.



HE PANUI POWHIRI.

KI na Iwi, ki nga Mana, ki na Reo, ki nga
Rangatira o Aotearoa, te Waipounamu,
te Taihauauru, me te Taitokerau, ara nga pito
e wha o te Tominiona. He whakaatu tenei ki
a koutou e nga mana katoa Maori, Pakeha, me
era atu tu ahua o te tangata, tenei ka tu he
Kirihimete nui mo tenei motu katoa ki Pako-
whai, wahi o Turanganui, a te 25 o na ra o Ti-
hema, 1911

Take tuatahi he whakanui i te ra i whanau ai
a Ihu Karaiti te Ariki o nga Iwi katoa o te Ao,
me na Kini i roto i nga Iwi.

Take tuarua he kohi moni mo te whare
Manuhiri ka whakaturia ki te taone o Kihipane
(Gisborne), ara ki Waikanae, a tera tenei take
e awhinatia e to tatau Kawanatanga. He take
hoki tenei e pa ana ki a ia, a ko to tatou Ka-
wana anake e aroha ana ki te whakatu i nga
whare manuhiri ki nga taone nunui ki Akarana,
ki Nepia, me era atu taone nunui o te Tomi-
niona. Katahi ano tatau ake te Iwi Maori ka
whakaaro ki te hanga whare manuhiri. No reira
ka inoi tonu atu matau o koutou kai inoi kia
hihiko mai o koutou whakaaro me o koutou
wairua, ma koutou hoki ma te huna kaha ki
te haeremai ki tenei Hui e pikau mai nga whaka-
aro aroha o te hunga ngoikore ki te haeremai.

Haeremai kia au e mauiui ana e taimaha,
ana a ma koutou au e whakamama.
Heoi ano na o koutou hoa,

Heni Te Auraki.
Haerepo Kahuroa.
Kani Kerekere Te Ua.
Hinerakakao Te Eke.
 Take Kerekere.
•Mini Kerekere.
Hukanui.

Kahungunu Kerekere.
Eria Tutarakauika.

  
TE POOTI E KORE AI TE WAIPIRO.

te Maori, he whakahoki mahau mo te patai nei:

"KAORE."

Otira ki te whakaaro koe he mea pai te
waipiro mo te Maori, he whakahoki mahau:

"AE."

Kotahi tonu te whakahoki ma te tanata e
whakaaro ana kia ora ana tamariki.

Kotahi ano ma te mea e whakaaro ana kia
ora tona iwi.

Kotahi ano ma te tanata Karaitiana.
Kotahi ano hoki ma te Minita Karaitiana.
Ko tona whakahoki ko tenei: KAORE.

Ki te kore he whakaaro o te tangata ki ana
tamariki.

Ki te pai ia kia mate atu tona iwi i te
wai pi ro.

Ki te nui ake ona whakaaro ki te Waipiro,
i ona whakaaro ki te pai mo tona wairua

Ma tena tanata e ki: "AE."



KO te patai e pataia ki na tangata pooti
katoa ko tenei:—

"E pooti ana ranei koe kia hoatu te
waipiro ki te Maori o tenei takiwa?"

Ki te whakaaro koe he mea kino te waipiro mo

 Kaua tenei pukapuka e mauria ki roto
i te whare pooti, engari nga tohutohu nei me mau
e kue i roto i to ngakau ki reira.

  
HE PANUI.

I PATAIA mai matou:

(1) Mehemea i raro i te Tekiona 46 o te
Menemana mo te Ture Hoko Wai-
piro o te tau 1910, he tokomaha o nga
Maori i pooti kia kore te waipiro e
homai ki a ratou, e taea ranei nga
Maori te kati mai kei uru atu ki roto
i nga whare hoko waipiro?

(2) Mehemea ki te penei me tenei i runga
ake nei te pooti a nga Maori, e taea
ranei e te rangatira o te Hotera te kati
nga Maori kei moe, kei kai, kei noho
ranei i taua Hotera?

Ki ta matou whakaaro ko te whakahoki mo
enei patai e rua, " KAORE."

Mehemea i te; wa o te pootitanga he toko-
maha no Maori whai mana ki te pooti i whakaae
" kia  kaua te waipiro e hoatu ki na Maori o
taua rohe," a whangaia ana tetahi Maori o taua
Rohe ki te waipiro he hara tera e tika ana kia
whainatia mo nga moni kaore e neke atu i te
Ł100. Kaore  he whiu mo na Maori, kaore ano

HE KUPU WHAKAMARAMA.

hoki na raruraru e pa nei ki na tanata " Poro-
peihana" e tau ki runga kia ratou, heoi ano ko
to ratou kore anake e whangaia ki te waipiro.

Na runga i tenei ahua he mana ture to nga
Maori ki te tomo ki roto i na whare hoko wai-
piro i muri iho i te pootitanga  kua korerotia  i
runga ake nei, me homai  ano hoki e nga rangatira
o nga a Hotera he moenga,  he kai he nohoanga
mo ratou 

DE LAUTOUR BARKER, STOCK & MATTHEWS

Oa Koia o Turanga.
Ki a Rev. F. W. Chatterton.

Te Rau Kareti  Turanga 
Turanga. 27 Hurae  1911

A TATOU TAONGA-OHA I ROTO I
TE HAHI.

Upoko VIII—DA MINITA

HE pewhea te ahua o nga Minita o te Hahi.
e tika ana ano ranei na nga Apotoro i
ata whakarite mai nga wahanga e toru o nga Minita 

e mohiotia nei—te Pihopa, te Piriti me te
Rikona? E tino marama ana kaore a te Karaiti 
tohutohu marama mo te ahua o ana  minita,
ana kaore ana kupu marama  mo na Minita
pera me te marama o ana kupu mo te Iriiri
me te Hapa Tapu. E tino marama  ana ano
hoki i waenganui o te 200 tan i muri  iho i a te
Karaiti kua tino pumau nga  turanga e toru ki
nga wahi katoa o te ao kua huri ki te whakapono
tae atu ano hoki ki nga ropu o na nohotiki.
Ko te tino take hei tirohanga ma tatou mehe-
mea e taea te whakahoki atu te timatanga mai
o tenei tikanga ki te wa i na Apotoro. No te
whakamutunga o te 200 tau i muri iho i a te
Karaiti i ora ai a Iranui, e mea ana ia ko nga
turanga Minita e 3 he tikanga i ata whakatako-
toria o nga Apotoro, penei ano hoki te korero
a ona hoa, a nga tangata nunui katoa o taua wa
mai tae noa mai ki naianei, a ta tatau  Hahi e
mau nei ana kupu i roto i te Mata -korero o te
karakia  motuhanga i te tanata hei minita. I
te wa i korero ai a Iranui i enei korero he
tokomaha na tanata kaumatua   o te Hahi e
ora ana i taua wa a e mohio ana ki te ahua o
na Minita i te wa i muri tata iho i nga  Apotoro,
kaore te korero a Iranui i whakahetia na tena
ka mohio tatau he tika taua korero. I te wa
i na Apotoro e korerotia ana kia  tatau i whaka-
turia e ratau etahi tangata hei Rikona  Mahi 6,
ko etahi hei kaumatua— Mahi 14 23 15 ko
Hemi hei Pihopa mo te Hahi  i Hiraharama.

Ko na turanga  e toru enei. 1 te tau A.D. 66 ka
whakaturia  e Paora a Timoti raua ko Taituha 
hei Pihopa mo na hahi o Ahia-iti raua ko
Kariti. Ko tenei turanga Pihopa e rite
ana ki te turanga Pihopa o muri nei. I
muri mai i tenei wa ka tuhia e Keremeneta
tana reta ki te Hahi o Koriniti ko tenei tangata
e kiia ana he Pihopa no Roma. I roto i tana
reta kaore ia i whakahua i te turanga Pihopa.
engari ehara tera i te mea hei whakaatu ki a
tatou kaore he Pihopa i taua wa no te mea
ko te ahua   o te turanga Pihopa raua ko te

turanga Piriti e rite tonu ana i taua wa.  I te
ti;natan;i o te 200 tau ka tuhi tn'n ;;i .,' I'.-; i n;iti i;,
lie Pihopa no te Hahi i An;itioka i !I!;-i;i. ;in.-!.
rrI,i ki T).'. II;i.i'.i i A'.iia. I i"'-to i ;r.t.i rhi.;i i
k"orhi-,; i,i ;;'.o na Pi'nop-i, ino ihi Pinli inr u;i
l^il<on;i, a i p'.it;i et;ihi kupu ana ;un 1,1.1 i'ihi'p.i
i \\1'i;ik;itiiria ino u;i \\val')i t;i\\hi;i :'.i".';i •' '. • -\\".
I nr';;-i t.il;i. i .c in,itcy;i o H.::;;,ih.i a;i ^,:'i;.i .;

L"'.:i'i;x;rp;i '.ana rci.;i. a i \\h:il<;iiir.;i :i;i • 1 •• i n.1-

•l.;!;-;l.l]"- ;• t.i!"l; i '."ot0 i t;'iUa I'l.'l;l. l\\rl '••;o 1 •.;:

•pn'r:;io".l<a 'J har:inatia nei l<o t>.' i 1 ip.'I'l.,in;i
Kc:'.;ina e \\l^akacitn;'ia an;i. in;n n.i nl.'.'.;J;i ;n'.'
I;- ;i!!;:;il;;i.n:i i te t;iiJ;ita hei I'iliop.i. ;ic; I'l;i'.;.
^.K'i Rikona. Ku tt;nel ',-diK;ipiik.i no u,i •i,rh.i
;;.!<€ ;'.ci i kitea ai ey;iri l-;i tk vh:ik;i u'o '•o IL' •i.in
A.p. 112 i tuhia ;ii. Ko u;i kupu o 'ieni ', p"'<;i-
puka e p;i ;ina ki na ininit;i o in-'.ii ai-: . ;c;"i i
wa, ;H";i mo u;i ine;i o te t;in .\\.o. loo. I :'r-n"i .
in;ii o tenei \\v;i e tino i-nolno'Lia ai-i-i kis;i pn'n.r.i
na tnr;ina minita e toru i i"oio i te llaln p-it;i
noa i na wahi katua. Ka in;u-ain;i ki .i t.-ito;i
i enei korero he tika tonu t;i tatou ki e ine,i
nei i roio i te karakia i-iiotuhana minita, " Ko
enei turana e toru o na minita i ruto i te 1 I;nn
he tik-ana i tuku iho ano i na Apotoro."

^ ^ ^

PITOPITO KORERO.

I te vhaikorero a Miri i Otautahi k;i korerol.i.i
e ia tetahi korero ino te tu \\hakahaere pooii o
Anierika. Ko tetahi o nga mema e mu;i ;in L
kia pootilia he urnkehu. I taluiri te impc-p,;

awhina i tona hoa ki te whakatoi ki ;i i;i ino te
whero o ona makawe. Katahi t;in;i t;i.k;it,i ';<;i
karan;i ki na nrnkeliLi katoa i i-oto i io ro!ie
pooti kia awhina i a ia kia nini atu te t:i!l:l, e
whakatoi nei ki a ia. Te ronona o i);i m-ekr':n.
ki tenei tono hohoko tonu i-;iton ki te a\\h;n.i.
li:iere ana mai hoki na iirukel'.u o et;iln ;'-'i^.;

\\\\\\ilii ki te pooti mona. Tu an;i t;iu:i taia,ita,
eh;ira i te mea lie pai no an;i lake. en;r.-i in i i-.;

\\hak;itoina ;i tet;ihi t;ilia ki te \\h^ro o on,i
makawe.

IO

TE PIPIWHARAUROA.

HE TUPAPAKU I NGARO.

NO te Taite te 23 o nga ra o te marama nei
ka kitea nga iwi o tetahi tamaiti tane i
ngaro i te makariri o te tau 1907? ko te ingoa o
taua tangata ko Pura Renata, ka 24 nga tau.
No te po ia i ngaro ai, kati ko te mahi a nga
tangata o te Muriwai he rapa, i te ra i muri
mai i tona ngaromanga, he roa te wa i rapaia ai.
kati kaore i kitea. Haere ana nga korero kua
piki ora tonu a Pura ki te rangi. No te Taite
nei ka kitea, he mea ketu na te parau a te
Pakeha. I mate a Pura ki te wani marake-
rake noa, engari i muri tata i tona ngaromanga ka
puta tetahi waipuke nui ki Turanga ka tapukea
tona tinana e te wai, mimiti rawa ake taua
wai ka ngaro te tinana i te parakiwai. I tera
tau ka puta ano he waipuke nui, katahi ka
tino ngaro rawa. I parautia taua wahi i tera
tau engari i roto noaiho i te parakiwai te parau
e haere ana, na reira i kaore ai e kitea. No
tenei parautanga katahi ka whakahoua te parau
na ka ketua ake nga iwi, engari i ro oneone tonu,
kaore i kitea iho. No te Pakeha e kiiwha ana
ka haere tetahi o nga mata o tona kiiwha i runga
i te iwi o te mahuna. Ka puritia e te Pakeha
nei ona hoiho ka tirohia e ia nga iwi tangata.
Ka tikina e ia he kareko ka hipokina ki taua
wahi, ka mohio hoki ia he tangata kei reira e
takoto ana. Ka waeatia mai e te Pakeha ki
nga Pirihimana. I te Hatarei ka tirohia. I
kohia katotia nga iwi, he tautau ki rawa me nga
hu etahi atu mea i kitea i te taha o nga iwi.
Na aua mea i mohiotia ai ko Pura taua tangata,
i korero hoki ona matua koi ara ona hu, a i
rakaina hoki e ia tona ruma i te po i ngaro ai.
He tangata mate a Puaa, ko ona whatu ona
mate, no toha pakunga mai ano. He tangata
ngakau pakeke hoki ahakoa kei te tamariki tonu
ona tau.

HE MONI KEI RO PANE.

KO tetahi wahine no Poihakena kua whiwhi
ki te moni, he hua no ta raua mahi ko
tona papa ki te kohi pane kingi, Mai ano o te
tamarikanga o tona papa ka timata ia ki te
kohi pane, a tae rawa mai ki tona matenga,
kua 20 tau inaianei, ka mahue iho i a ia ona
pouaka pane i kohi ai ki tona tamahine. I
muri i te matenga o tona papa ka tahuri hoki
taua wahine ki te kohi. I enei ra tata ka taha

ake nei ka haere ia kia kite i nga pane i te whare
whakakitekite. No reira ia ka mohio ki te nui
o te utu o etahi tu pane kei roto i ona pouaka.
Ka tahi ka tonoa e ia tetahi tangata mohio kia
titi ro i ona pouaka, hei wariu i te utu o nga
pane. Ki te korero a taua tangata kore i taea
e ia te ata whakaatu te warui tika, engari ki
tona whakaaro kei waenganui o te 6 raua ko te
7 mano. Kei te korero etahi tangata ki taua
wahine kia hokona ona pane, kati kore i a e
whakaae inaianei, engari taihoa ake nei pea.
He huarahi moni anake na te Pakeha.

PITOPITO KORERO.

Kei te korerotia e te Kawanatanga inaianei 
kia whakaitia te utu o nga waea e tukua atu ana
ki waho o Niu Tireni. Hei te tahi o nga ra o
Hanuere whakahekea iho ai nga waea atu o Niu
Tireni. nei ki Ingarani. Kei te meinga ano hoki
kia whakahekea iho te utu o na waea ki Ahite-
reirea i taua wa. Ko te utu o te kupu kotahi
o te waea ki Ahitereiria e 4½d kati kei te
metia kia heke iho ki te 2½d. Na te Wari
tenei i whakaatu i te whare.

Tetahi tanata rongo nui kei Niu Tireni nei
e kauwhau haere ana ko Miri, he tangata poto
noa nei, engari he waha reka ki te korero. I a
ia e whai korero ana i Taranaki ki tonu te
whare i te tangata. I tona tunga mai ki runga ka
tangi te umere a te whare. Ka mutu te umere
ka korero ia, " E nga tane e nga wahine kei te
hiahia au kia kite i tetahi tanata i roto i a
koutou, engari kaore e kitea atu i te mahi a te
potae. Ki te taea e koutou te tango o koutou
potae e nga wahine ka koa rawa atu au." Ko
etahi o na wahine i tango i o ratou potae ko
etahi i waiho tonu. I tona kitenga mai kaore
tona korero i te paingia katahi ka karanga mai,
" Kaore ianei au i te korero mo nga wahine
porohewa, pai noa atu ratou kia mau tonu ki
o ratou potae." Ka tangi te umere a te whare,
he hanga makere noa te potae.

I tahuri tetahi poti mihi ne ki te awa o Wha-
nganui.  Ki tonu taua poti i etahi wahine Maori
tokorua me etahi tamariki. Te tahuritanga
kore tonu atu hoki i taea te whakati ka te poti.
Ka kau tetahi o nga wahine nei ki uta, e rua
tini te roa o tona kaunga, ki te kawe taura. Ka
mau tona taura, ka hoki mai ano ki te kawe-
kawe atu i nga tamariki ki uta, a ora katoa ana
ratou. Mei kaua te ngakau marama o tenei
wahine tera etahi o aua tamariki e mate. He
mahi toa rawa atu tenei na tenei wahine.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

TE TEMEPARA O TE MOMONA.

TETAHI tino mahi hianga e korerotia ana
i roto i na nupepa ko te taeatanga o roto
i te temepara tapu o te Momona i Uta. Ko
tenei temepara e ai ki te korero a na pepa he
tino whare whakapaipai atu no te Momona, e
kiia ana i hanga hei whakapiiti i te temepara a
Horomana. E kore e taea te korero na mea
whakapaipai kei roto i taua whare. Ko etahi o
na mea o roto he mea whakakikorea ki te ko-
ura pera ano me la Horomona. He tino whare
tapu rawa tenei no te Momona, kaore hoki te
tauiwi e tukuna  atu ana ki roto, ko na hunga 
tapu anake, a kore hoki na huna tapu e whaka-
aetia kia korero ki na tauiwi i nga mea o roto i
taua  temepara. E kiia ana ko te utu o te
hanganga kei runa atu i te miriona  pauna, e 40
tau hoki e hanga ana. I tae te reta a tetahi
tangata ki a Hohepa Mete tamaiti, he whakaatu
atu kei a ia etahi whakaahua, o roto i taua
whare e 68, ki te kore e hokona e te hahi Mo-
mona aua pereti, ka tukutukuna e ia ki na
wahi katoa o te ao. kia kite ai te ao i te ahua
o roto i te temepara  tapu o te Momona E
kiia ana ano taua tangata kaore ia i pai ki te
£20, 000, engari hei runa noa atu. He Tiamana
te tangata nana aua whakaahu i tangao. Ko
taua Tiamana he tangata mohio rawa atu ki te
whakaahua, i huri ki te Hahi Momona. Ko
te take tera i tae ai ia ki roto i taua Temepara.
Kotahi tau ia e tango ana i aua whakaahua.
He hanga whakamiharo rawa atu te taea tana i
taua tangata ona whakaahua te tango huna, i te
mea he tangata tonu e tiaki ana i taua whare i
na wa katua, po, ao. Kei te whakaaro te Hahi
Momona ki te hamene i taua tanata mo tona
mahi kino ki te whakawehi wehi i te Hahi ki
enei ahua hei huarahi muni mana. Te mahi
a te tanata inaianei mo te moni. He aha
rawa ra te take i wehi ai te Hani Momona
kei kitea e te ao a roto i taua  whare. Otira
ahakoa kaore  e mohiotia te take o te wehi o te
Hahi Momona, he tino mahi kino rawa ta
tenei tangata, he tino mutunga mai no te tahae,
no te ma! u whakariharika. Nana  noa i kaha  
kore te ture ki te awhina i te Hahi   Momona,
ki te whakahoki  mai i aua ahua,, ki te whiu hoki
i taua tangata mo tana  tikanga   whakarihariha.

Kua tae mai na whakaatu kua mate a  Ho-
hepa Mete tamaiti, te poropiti o te Hahi Mo- 
mona   I te whakanohoanga   o Uta i te tau

1846 e taitamariki ana a Hohepa Mete. He
iramutu ia no te Hohepa Mete tuatahi. I te
tau 1882 ko ia te tumuaki o te hui nui i hana
ai te kaupapa o te pa o Uta. Note tau 1901
ka tu ia hei tumuaki mo te Hahi Momona.
Ko ia ano hoki te tumuaki o te Peeki nui o
Uta, o te kamupene mahi huka hoki. Tera
atu ano etahi mahi nunui o Uta kei raro i
tona mana.

PITOPITO KORERO.

I te 11 karaka o te po o te Taite te 16 o na
ra o te marama nei ka wera tetahi o nga whare
nui o Akarana  i te ahi. He roa te wa i riri ai
te ropu tinei ahi ki tenei ahi katahi ka male.
I timata mai te ahi ki te toa kakahu,
ko tetahi tonu tera o na toa tino nui atu o
Akarana, na nga tangata na ratou taua toa te
whare katoa, engari ko etahi o na wahi o taua
whare i riihitia atu ki etahi atu tangata a he
maha nga tu ahua toa i roto. Ko nga tanata i
; nate ko na tanata o te tua kakahu. Tekau
etahi atu toa i roto i taua whare, ko to ratou
na tino mate na te wai. Ko te ruihi o te toa
nui kei te £150, 000, ko te mate o etahi kei te
£6000. Ko te nuinga kei te pai 1 na inihua.
Ko tetahi o na tanata tinei ahi i mate  i te
rakau taka iho i runa whare, kei te Hohipera
ia e takoto ana. Kore e mohiotia te putake
mai a te ahi.

HE KAWANGA WHARE.

NO te 150 Nowema nei ka whakapuaretia
a Atirikona Ruddock te whare whakairo
o Porangahau. Ko te ingoa o taua whare ko te
Pono o Kahungunu. Ko te whakarahanga tua-
toru tenei o taua whare. Ko te ingoa o te whare
tuatahi ko te Purutu. Ko te tikanga o tera
ingoa, kaua te riri e puta ma konei a muri ake
nei, ara i roto i te rohe o Pooti Pirikore i
whakatakototia e nga rangatira  o taua  takiwa.
No te hanganga o te whare tuarua, ka tapaina atu
te ingoa ko Kahungunu. Ko te kupu o tenei
whare ko tenei, " Ko te iwi ma nga  kuri, ko te
kiko ma na tangata." Ko tona whakamaoritanga
ko te iwi ko te riri, mea panga atu tera ma nga
kuri: ko te kiko, ko to rangimarie ko te noho
pai ma nga  tangata  tenei: ara, ko te mea tenei
hui hopu ma te tangata. Ko te whakaarahanga
tuatoru nei kei runa tonu i te ahua o nga whare
tuatahi, te ahua me tikanga. He nui te tangata
i nui mai ki te ra o te whakatuwheratanga.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.