Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 161.

GISBORNE.

HEPETEMA 1911.

"He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

"Kui! Kui! Whitiwhitiora."

He whakahoki ki a Puhi Kairangi.

KAORE e taea te parekura o nga tohutohu
a "Puhi Kaiariki" e mau nei i roto i
te Pipi. Ko to matou whakaaro ko ia nei
katoa nga whakaaro o era atu tangata mo to tatou
ahua ki te waipiro ko a Puhi Kaiariki e korero
nei, ahakoa nana ake ana korero, he whakaaro
e puritia ana ano e te nuinga o nga tangata kai
 Ma matou e ki ake kaore he tohu-
tohu kino atu i enei hei tohutohutanga ma te
tangata ki te iwi. E mohiotia ana te kino o te
waipiro, kaore he tangata i te kuare ki tera
taha, ko Puhi Kaiariki anake e mea ana he
wai pai he wai ora. Engari kaore i te kotahi
nga whakaaro o te tangata mo te ahua o te peehi
i tenei mea kino i te  Kei te mohiotia
iho te kino o te waipiro, he huarahi mai no
te mate, a ka tohutohu ai tetahi ki te iwi kia
kai tonu i taua kai, he mea miharo rawa ki a
matou. Ki ta matou nei whakaaro he korero
paki waitara na Puhi Kaiariki ana korero,
kaore ia i te ata titiro iho ki na kino e hua
mai ana i roto i tenei kai. Mehemea he tohu-
tohu na Puhi Kaiariki ki ana ake tamariki kia
rere ki te mate, tera te ngakau e mea ake e pai
ana, nana tonu hoki ana tamariki; tena ko te
tohutohu atu ki na tamariki a raua tangata kia
rere ki te mate, ka ki matou he mea kino.

E ki ana a Puhi Kaiariki he wai ora te
waipiro, mehemea i kiia e ia he wai haunga

kua hangai ki te tikanga o te kupu Maori. Ko
ta te Karaipiture i ki ai mo te waina whaka-
haurangi, " He huare (paitini) no nga tarakona,
he huare nanakia (paitini) no nga ahipi." Kei
whea ianei te ora i roto, kia kiia he wai ora.
Ki te tirohia a matou korero i roto i nga Pipi o
Mei, o Hune, o Hurae me Akuhata ka kitea
iho nga mate i hua mai i tenei kai kaore ona
take kia kiia he wai ora.

E ki ana ano ia he kai na nga ariki. Kaore
e taea e matou te whakahe tenei korero, ehara
hoki matou i te hoa noho tahi no nga Tiuka
me era atu tu tangata. Engari he whakapae
tana e ki nei he kai tenei na na Pihopa, na nga
Minita, kei te he tenei korero, kaore hoki e
taea e ia te tautoko tana korero. Ko te kino
o te waipiro he patu tangata, he whakatutua i te
tanata ehara i te mea he whero no te ihu. Ko
nga Tiuka kaore e kitea ana ki na huarahi hu-
rori haere ai, kaore hoki e taka ana i runga
hoiho; engari na Maori, nui atu. Na konei
matou ka ki ko tatou e mate ana, hei aha na
Tiuka na.

Mo te taha ki na hoia, ko te take tonu tenei
o te mate a Ruhia i a Tiapani. He iwi hau-
rangi a Ruhia, he haurangi kore a Tiapani. He
tino korero na Rore Rapata raua ko Rore
Kitina ko na tino hoia ko nga tangata kaore e
kai 

Mo te taha ki na kai paitini a te Maori,
kaore aua mea e kainga ana i te wa paitini,
engari i te wa paitini kore. He porangi anake
te tanata kai i te karaka werawera. Tena ko

TE PIPIWHARAUROA.

te waipiro inumia ai i te wa paitini, koia te
take e mate nei te tangata, na reira e porangi
ana tatou. Na me pewhea te kai rangatira i te
waipiro? Ko te mea uaua tenei. Kaore e
taea e te nuinga o te tangata, no mua iho i whaka-
matau ai te tangata ki te kai rangatira i te wai-
piro a ko ia ano te papa. Na reira ka puta te
ki kati noa te parau ki te ki me kai rangatira te
waipiro, no te mea kaore e taea. E mate atu
ana he whakatipuranga e mate atu ana, me te
ki ano me kai rangatira, ina koa kei te mau
tonu taua korero, a he aha te kiko? Kei te
taka tonu ki ro wai, kei te parori haere tonu i
nga huarahi, kei te kohunu tonu i a ia ake,
mahue pohara iho nga tamariki ki te ao na riri
ai i ta ratou na riri. Ko nga hua ena o te kai
rangatira. Me aha tatou? Me whakakore atu
te kehua e patu nei i a tatou. Kati ko era
kua heke atu ki te po e mamingatia, me whai
tatou nga morehu ki te ora.

Ko na kupu e mea nei mo nga tangata i whanau
pera mai, ki ta matou nei whakaaro he kupu
kohukohu enei ki te Atua. Kaore e taea e
tetahi te ki te take i mangere ai tetahi tangata,
na te mea i whanau pera mai ia. He karo
na te tangata i tona hara, ka kiia e ia no te
Atua ke te hara he meatanga i a ia kia whanau
pera. Kaore a te Atua pena i te tangata. Ka
hara te tangata ehara i te Atua te he ki te
hanga mai i a ia kia hara, engari nona tonu.
He tohu kino ano tenei, he tohutohu i te
tangata kia mangere. Tena i ana kia whaka-
haerea ake te tutukitanga o tenei tu tohutohu.
Ka mangere tetahi ka ki ia, aua atu kaore au e
haere ki te mahi i whanau mangere mai hoki
au. Ka kore he moni a tetahi ka mea ia, aua
atu kauaka noa au e haere ki te rapu moni
maku, i whanau pohara mai hoki au. He mate
te mutunga iho o tena tu tangata. Ehara tenei
i to tatou ahua i to te Maori, he ngaki i nga
mate to taua nei ture to te Maori. No tetahi
no atu te mate ka taka e taua he taua hei
ngaki i te mate. Ina taua e ngaua nei e te wai-
piro, kei whea te ture naki mate a o taua ti-
puna hei ngaki i te mate e pa hangai ana ki a
tatou mehemea ra he uri taua no o taua  tipuna,
ehara pea ia ina hoki he tikanga hou e kauwhau-
tia mai nei e koe.

Ka pai hoki to tautoko i te tohutohu ahu-
whenua a te Kahu. Ko te mea tika ra tena,
engari mehemea ka kore te waipiro ka tino pai
atu te ahuwhenua, ka hoki pai mai ona hua ki

o taua pakete. Kare e pai te ahu-whenua me
te hurangi, ka mate ko te ahu-whenua, kaore e
mate ko te waipiro. Ko te mea nui e whaia
ana e tatou inaianei, he whakamahi i o tatou
whenua, ko tetahi tino take tenei i kaha ai
matou ki te mea kia whakakorea te waipiro,
kia kaha ai te mahi i o tatou whenua, kia hoki
pai mai ai hoki nga hua ki a tatou. Na e hoa
e Puhi Kaiariki kaua hei riri ki enei kupu
kaore i te taumaha ke ana ki o kupu, e korero
ana taua i te pai mo te iwi, ehara i te mea
mo o taua ake tinana.

Mo te Waipiro.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

TENA koe. E mea ana te wananga a na Pakeha
 tokorua, me te whahine takakau Maori kotahi
i te aroara o te whakaminenga tangata i Te Kuiti, he
kai kino te waipiro, he kai whakawhero i te ihu o te
tanata, he kai whakangongengonge  i nga wae o te tanata,
e kai ana, he wai hei huna i te momo tangata ki
te rawakoretanga. Engari he rongo korero noa aku ku-
pu i runga ake nei, ko te nuinga ia o na korero turaki
waipiro kai te haere tonu i roto i na pepa, reo
Maori, reo Pakeha, otira, e na iwi Maori ko ahau
nei e mea ana he horihori noa te ki na te waipiro
tatou i rawakore ai. na te waipiro i whero ai te ihu,
ma te waipiro e huna te momo tanata; ki te mea
mai koutou he korero pohehe taku, pai noa iho
waiho i a au anake taku i mahara ai. Na. e na
hoa i era atu wahi o Aotearoa. waiho atu nga mahi
a te Ropu Turaki Waipiro, kauaka tatou hei oati
teka, ka mea he wai kino te waipiro, apopo ake
nei ka inu ano i tana waipiro ano. I rongo an ko
Ingarani ko Kotarani. ko Airani, ko Wiwi na mata-
puna o enei wai e kiia nei e tatou he waipiro,
engari ki te iwi ia na ratau enei wai ko tana ingoa
ko te Wai o te Ora. E hoa ma hei aha ma
tatou i turaki ai i te wai o te ora, i te wai inu o na
Rangatira, o na Roore, o nga Tuika, o nga Kini o na
Pihopa, o na Minita o ia hahi o ia hahi, ko te wai
inu o na Toataua  o nga Tianara, o nga  Kanara, o nga
Meiha o na Apiha me a tatou hoia whawhai o te
tuawhenua o te moana hoki. He wai pai noa iho
mehemea ka inumia rangatiratia. He kai paitini
ano a te Maori kai o mua ara te karaka, me te
waiongata, mehemea ka kuare te tangata ki te ki
werawera i te karaka mehemea hoki ka inu kuare
i te waiongata. Waihoki ko te waipiro ma te
tanata ano ia e whakapohepohe. Engari ka nui nga
tanata kua kite an i pekerapu i pohara noa ehara
i te waipiro, ehara hoki i te tangata inn waipiro,
heoi pekerapu noa iho pohara noa iho E hoa
ma ehara i te huna haurangi a Te Karaiti
i kohuru engari na te hunga whakapono. E hoa
ma ko te tangata i whanau hei pohara ka po-
hara, ko te tangata i whanau hei kuare ka kuare,
ko te tanata i whanau hei tito ka tito, ko te

HE KUPU WHAKAMARAMA.

tanata i whanau hei tahae ara whanako ka tahae
ko te tanata i whanau hei mangere ka mangere, ko te
tangata i whanau hei momoe ka momoe roa, ko te
tangata i whanau hei hauarea noa iho ka hauarea
noa iho. ko te tangata i whanau hei kore kupu noa
iho ka kore kupu noa iho. ko te tanata i whanau
hei heahea ka heahea ko te tanata i whanau hei
korero pono. ka korero pono, ko te tanata i whanau
hei rangimarie hei honore ka rangimarie ka honore.
ko te tanata i whanau hei puku mahi ka kaha ki te
mahi. ko te tanata i whanau hei kamakama, ka
kamakama, ko te tanata i whanau kia tika te kaka
o te tuara ka tika, ko te tanata i whanau hei reo
korero ka korero. Ko wai rawa te tanata kaore i
te hiahia ki te moni. Ko wai rawa te tangata kaore
i te rapu huarahi moni. Na, ko Te Kahu te tangata
o Whanganui, o Ngatiapa, i mahi nui ki te turaki i te
vvaipiro kia kore e haria ki uta o te awa o Whanga-
nui hina iho, riro kau atu ona moni mo te roia a
te huna turaki waipiro, kaore i maharatia i awhi-
natia ranei tetahi wahi iti. Mehemea ka oho tetahi
tino whawhai ki tenei koroni. ko wai ra hei anu atu,
ko te huna turaki waipiro ko te huna inu waipiro
ranei. Kati enei kupu. Na ko taku e rongo tonu
ana ki a Te Kanu me korero, heoi ano te huarahi
e tipu ai te iwi Maori e ora ai e tini ai, ko te ahu-
whenua, ko te mahi kia kori tonu ai te tinana kia
maringi te werawera, tota i na ra katoa kia mahana
pai ai te tinana, kia reka pai ai te kai, kia au pai
ai te moe, kia koakoa ai te ngakau, kia kaha ai nga
wahi katoa o te tinana, a, ka ora roa hoki, tenei
ake tenei ake na korero a taua tangata, kati enei.
Mehemea me whakapono katoa te ao. he aha te
painga o na minita o na tiati, o nga katipa, o na
roia; mehemea kauaka he mate he aha te painga o
na poropiti, me na rata. Heoi ano.

Na to hoa.

PUHI KAIARIKI.

Karioi. 19/9/11

NGA WAHI TAKAROTANGA O TE IWI.

TE nui o nga wahi takarotanga o te iwi o
Niu Tireni nei e 512, hui katoa na eka
o enei wahi 81.265. Ko na whika e whai  ake
nei hei whakaatu ki a tatou i te wehewe ehenga
o enei wahi :-—

Akarana  

Heretaunga (Haki Pei )

Taranaki; 

Poneke

Whakatu (Nelson) ...

Marapara

Oamaru  

Kanatapere  ...

Otakou

Murihiku





HE POROAKI KI A KUINI
AREHANARA.

I A te Waari i Ingarani i poraoki ia i a
Kuini Arehanara kia haere mai ki Nui
Tireni. E mau ake nei nga kupu o tana reta
ki te Kuini, me te whakahoki ano a te Kuini.

HOTEL CECIL, Hurae 5, 1911.

Ki  a Rui Hakoto. E hoa tena koe.—Mau
e kawe atu ki a Kuini Arehanara te poroaki a
te Kawanatanga me te iwi katoa o Niu Tireni,
kia haere ake ki Niu Tireni hei manuhiri ma
te iwi. He mea tenei e tino paingia e nga
wahine katoa o Niu Tireni. Kua korero au
ki te kingi mo tenei mea, a i whakaae mai hoki
ia ki taku poroaki ki tona koka. Heoi ano.
Na Te Waari (J. G. Ward).

MARLBOROUGH HOUSE, Pall Mall, S.W.
Hurae 10, 1911.

Ki a Sir Joseph Waro (Te Waari). Tena
koe.—Kua tukua mai e Rui Hakoto ki au to
reta ki a ia o te 5 o na ra. Kua oti ano hoki
e au to kawe ki te Kuini, a kua whakahaua
mai ahau e ia kia tukua atu ki a koe tana wha-
kahoki. He nui te koa me te aroha i tae mai
ki te ngakau o Kuini Arehanara mo te poroaki
a te iwi o Niu Tireni ki a ia kia haere atu hei
manuhiri ma ratou. He tino mea hari atu ki
a ia te whakarite i tenei poroaki, mehemea e
taea ana e ia, no te mea he nui na mahi a Niu
Tireni e mohio ana i te Kuini hei whakaatu i
te aroha me te pin pono o te iwi ki te whenua
matua i Ingarani. He mea tonu i pouritia  e ia
tona korenga  i haere kia kite i na Tominiana
nunui e toha atu ra i waenga i nga moana i te
wa e ora ana tona hoa aroha  Kati inaianei
kua kore e taea e ia era tu haere i te mea kua
ngaro tona hoa haere tahi i era tu haere mo nga
tau e 47 E whakaaro ana te Kuini ka mara-
ma mai te whakaaro  o te iwi ngakau aroha o
Niu Tireni ki tona whakaaro a ka kore e pouri
ki tana korenga e whakarite i ta ratou poroaki 
aroha  Heoi ano na S. M. Probyn.  Kai
whakahaere e nga mea a Kuini Arehanara.

Te pire waipiro a te Tominiana u Nui
Tireni mo te tau 1910 e Ł3,803,438. ara e   
Ł3 13 1Ľ  ma te tangata kotahi.  Ko te nukunga 
ake i te pire o tera tau Ł173-303 are 2 31 ma 
te tanata.

TE PIPIWHARAUROA.

A TATOU TAONGA-OHA I ROTO I
TE HAHI.

UPOKO VII—TE HAPA TAPU.

KUA whakaaturia i runga ake nei e rua nga
tino tikanga o tenei Hakarameta o te
Hapa-tuatahi, he mea e whai kaha ai e whai-
manawa ai te hunga whakapono i te mea ka
whakakotahitia nei e taua Hakarameta ki te
Ariki ki a Ihu; he tikanga hoki e whakamaha-
ratia ai e te Hahi te matenga o te Karaiti. Ko
te whakamarama i te wahi tuatahi ka mutu
atu i tera putanga o ta tatou manu, he whaka-
marama ake enei kupu e whai ake nei i te take
tuarua.

Ko tetahi tikanga o te Hapa a Te Ariki he
whakamaharatanga; ko ana kupu i mea ai—
" Meinga tenei hei whakamaharatanga ki au." E
ki ana etahi tangata ko te kupu e mea nei
" meinga" ehara tena i tona tino tikanga, engari
" whakaritea." Ko te whakarite te tino tikanga
o taua kupu. Ko te kupu " whakamahara" e
whakahuatia tonutia ana i roto i te Kawanata
Tawhito mo etahi o nga tikanga a nga Hurai. Ko
etahi o aua tikanga e meinga ana kia puritia e
ratou hei whakamaharatanga: pera me te whaka-
kakara e waiho ana i runga i nga Taro-aroaro
{Rew. 247); pera ano hoki me nga Tetere e
whakatangihia ana i nga ra koa (Tau. 10 10). Wai-
hoki i whakaritea e te Karaiti tana Hapa hei
whakamaharatanga ki a ia.

Kei mea tatou he whakahou ano tenei i te
matenga o te Karaiti. Kaore hoki taua mate-
nga ona e taea ano te whakahou. Kotahi ano
tona whakaitinga i a ia, tona matenga, a kei te
wahi kororia ia o te Atua e noho ana: kaore
hoki ea e taea te whakahoki ano ki tona mate-
nga; kaore tonu ano hoki e taea te whakahou
tana murunga i nga hara o te ao. Ko te tikanga
o ta tatou whakamahara i a te Karaiti i roto i
te Hapa, ehara i te mea ko tona matenga anake,
engari ko tona nohoanga mai ano i te rangi—"hei
Tohunga i runga i te ritenga a Merekihereke,"
hei kai korero mo tatou ki te Atua; a na tona
aroha nui ka riro atu ano hoki tatou i a ia,
ara te Hahi, ki reira noho tahi ai me ia. E
mea ana hoki a Paora i a Epeha 2"—" A whaka-
arahia ngatahitia ara me ia, a whakanohoia ta-
hitia ana ki nga wahi o te rangi i roto i a Karaiti
Ihu." Ko te kupu a te Karaiti e mea nei mo
ona toto i whakahekea e tautoko ana i te tikanga

kua whakamaramatia ake nei. Te tikanga o
taua kupu " whakahekea," i roto i te Kawenata
Tawhito ehara i te mea mo te hekenga anake o
nga toto o te kararehe, engari mo te tauhiuhi-
tanga ano hoki o aua toto ki runga ki te Aata.
E tautokona ana ano hoki tenei tikanga e nga
Apotoro. E mea ana hoki a Paora, " I nga wa
katoa hoki e kai ai koutou i tenei taro, e inu
ai i tenei kapa, e whakaritea ana e koutou te
matenga o te Karaiti kia tae mai rano ia." E
mea ana ano ia i nga Hiperu 10 19 22. " Ka ai nei
nga toto o Ihu hei take e maia ai tatou te tomo
ki te tino wahi tapu, hei ara hou mo tatou ara
he mea whakatapu nana e tika atu ana na te
arai ara na tona kikokiko; kia whakatata atu
tatou i runga i te ngakau pono, i te whakapono e
tino u ana, he mea tauhiuhi te ngakau kia kore
ai te hinengaro kino, he mea horoi ano hoki te
tinana ki te wai marama." Ka marama ki a
tatou te tikanga o te kupu a te Karaiti e mea
nei, " Hei whakamaharatanga ki au." Kaore ia
i mea hei whakamaharatanga, engari ki a ia i
mate, i ara ake, i kake atu hoki ki te rangi, e
noho mai nei i te ringaringa matau o te Atua
hei takawaenga mo tatou.

Ko te whakaako ano tenei a nga kaumatua o
te Hahi i muri iho nga Apotoro; a Ikinatiu, a
Hutini Matira, a Iranui, a te pukapuka e ka-
rangatia nei ko te whakaakoranga a nga Apotoro.
E whakaakona ana ano hoki taua tikanga nei e
nga pukapuka karakia a te Hahi onamata: e te
Rawiri o Hiruharama, e to Arehanaria, e to
Roma, e to Epeha me era atu o aua pukapuka
pera. Ahakoa kaore tahi he whakaatu a tetahi
hui nui o mua mo tenei tikanga, ko te rite o nga
whakaako a nga kaumatua me a ratou puka-
puka karakia e rite noa atu ana ki te whakatau
a te hui nui. Ko te tikanga tenei a te Hahi
onamata, ko te tikanga ano hoki a te Hahi o
Ingarani.

Pewhea te whakaako a te wahanga o te Hahi
ki Niu Tireni nei i tenei Hakarameta ki ana
tangata? Nui atu te marama  o tana tohutohu.

Tuatahi: E mea ana ia i roto i te Kati-
kihama, " Ko te tinana ko na toto o te Karaiti
e riro pono ana mai i te hunga whakapono ina
kainga te Hapa a te Ariki."

Tuarua: E mea ana ia i te whakahauhau
tuatahi o te karakia o te Hapa, " Kia whaka-
whetai atu tatou ki te Atua Matua mona i
homai i a Ihu Karaiti kia mate mo tatou, kia
meinga hoki hei kai ma tatou i roto i te Haka-
rameta."

Tuatoru: E mea ana ia i roto i te whaka-
hauhau tuatoru o te Karakia Tango Hapa,
" Ko reira tatou noho ai i roto i a te Karaiti
me te Karaiti hoki i roto i a tatou."

Tuawha: E mea ana ia i roto i te Inoi i mua

HE KUPU WHAKAMARAMA.

5

atu i te whakatapunga o te Taro me te Waina,
" Kia meinga kia tika ta tatou kai i ona kiko-
kiko, inu i ona toto, kia ma ai 6 tatou tinana
hara i tona tinana, kia horoia ai hoki o tatou.
wairua ki ona toto utu nui, kia noho tonu ai
hoki tatou i roto i a ia me ia hoki i roto i a
tatou."

Tuarima: E mea ana ia i muri iho i te kainga
i te Hapa, "He whakawhetai atu tenei na ma-
tou ki a koe, mou i pai te whangai i a matou, i
te hunga kua tango nei i tenei Hakarameta tapu,
ki aua mea utu nui, ki te tinana, ki nga toto o
tau Tama, o tou matou kai whakaora, o Ihu
Karaiti, kia kainga i roto i o matou ngakau."

Ko te tohutohu tenei a te Hahi i Niu Tireni
nei, me ta te Hahi matua ano hoki i Ingarani,
i te tino tikanga o ta tatou tango i te Hapa a te
Ariki. Ehara i te mea e tapae atu anake ana
tatou i a tatou whakawhetai ki te Atua, engari e
whakamahara atu ana ano hoki ki a ia i te
matenga, i te Aranga, me te kakenga o tana
Tama me ta tatou tapae atu ano i o tatou 
tinana me o tatou wairua hei whakahaere e
manakohia ana e ia i roto i to tatou Ariki i a
Ihu Karaiti. Marama tonu ano hoki ta te
Hahi whakaatu mai i nga manaakitanga e riro
mai ana i te tangata ina kainga taua Hakara-
meta. E kiia ana i te Katikihama," Ma reira
ara ma te Tinana, ma nga Toto o te Karaiti,
ka whai wanawa ai, ka whai kaha ai o tatou
wairua, e rite ana ki te Taro ki te waina e
whakakaha nei i o tatou tinana. E mea ana
ano hoki i te whakawhetai tuarua i muri iho i te
tangohanga i te Hapa, " He whakapumau hoki
tenei nau i to aroha ki a matou, he whakaatu
mai hoki i to matou unga ki roto i tau Tama hei
wahi mo tona tinana."

Na te marama o te whakaatu mai a te Hahi
ki nga manaakitanga e riro mai ana i te hunga e
tango ana i tenei Hakarameta i mea ai ia kia
kaua e takiwa te tango a te tangata whakapono i
tenei Hakarameta—Tirohia iana te whakahau
i roto i te Karakia Tango Hapa, me te Rupiriki
i mua atu. i te tangohanga a te Turore i te Hapa.
Ahakoa tino marama te whakaatu mai a te
Hahi i enei manaakitanga e riro mai ana i te
tanata kaore ia i te kuare ki ana mea he mea
Wairua. Ko te huna e tango ana me whaka-
tata atu i runga i te ngakau whakapono, ka kitea
e tatou e rite katoa ana i a tatou na tohutohu
mai a te Kawenata Hou mo tenei mea mo te
Hakarameta me na tohutohu anu hoki a na
Kaumatua a te Hahi o Onamata, kia noho i
runa i te tumanako i te inoi hoki ki te Atua
kia hoki mai ki tenei ritenga, te huna i tetahi
taha o tatou i tetahi taha kia kotahi ai ko tenei
hei ritenga ma te Hahi katoa. Kia whakapono
ano hoki tatau ki te tika o enei manaakitanga

a kia waiho auau ta tatou tango i tenei Hakara-
meta hei whakakaha i o tatou Wairua.

HE KOHUKU.

TETAHI kohuru kino e korerotia ana e
nga pepa ko te patunga i te Pirimia o
Ruhia, i a Toripine. Ko te wa i puhia a i taua
Pirimia i roto i te whare purei. He ra nui
taua ra, katahi tonu ka mutu mai te whaka-
tuhera i tetahi kohatu whakamahara ki tetahi
o nga whanaunga o te Ha (kingi) o Ruhia, haere
nei te iwi ki te matakitaki purei i te tiata.
I reira ano te Ha. Ko nga rangatira anake o te
iwi i roto i taua whare. No te taenga ki wae-
nganui o te purei, ka haere atu te Ha raua ko
Torepine ki tetahi wahi o te araroa korero-
rero ai. I taua wa ka whakatika atu tona kai
kohuru i tona nohanga ka haere atu ki te wahi
e tu mai ra raua, me te mea nei e haere atu
ana ki waho. Te taenga atu ki te taha o Tore-
pine ka tuohu iho, ka tangohia ake tona pitara
i roto i tona pakete ka puhia atu te Pirimia.
Pau rawa nga kai o roto i tona pu katahi ano
ia ka oma, tae rawa atu ki te toa e romia mai
ana e te ringa kaha o te ture, ehara ka mau.
Te pakutanga o te pu a te autaia nei ka ngaro
katoa te wahi i tu ai te Ha raua ko te Pirimia
i te paoa, kati kaore i mohiotia atu e te nuinga
o te tangata ko wai ra o raua kua mate, ara te
whakaaro atu ko te Ha. Mau ana mai i nga
pirihimana te tangata, kua tae te Ha ki tona
pouaka tu mai ai, e whakahau ana ki te pone
kia pureitia te waiata a te iwi mo te kingi. Ko
Toripine kei raro e takoto ana i tona rongonga
ake i te iwi e waiata ana i taua waiata ka ara
mai ki runga ka tuhi mai i te tohu o te ripeka
ki te Ha ka takoto atu ano ki raro. Ka mutu
te waiata ka karangatio kia tukua atu te ku-
huru kia patua e te iwi i taua wa anu, kati
kaore hoki i whakaaetia. Kaore taua Pirimia
i mate tonu atu i taua wa. I tangohia e na
takuta te mata i roto i te iwi o te tuara, no
muri mai katahi ia ka heke haere a mate ana.
Ka mutu te whakawa i taua kohuru, kua whaka-
ritea kua patua. Ko taua tanata he roia, he
tama na tetahi o na tangata rangatira o te iwi.

HE AITUA NO AKARANA.

TETAHI aitua kino i tupono ki Akarana i
i te Mane te 18 o na ra o te marama nei

Ko etahi taramu ka i tutuki, kutahi  te tanata
i hemo rawa, tokorima na mea i kino rawa na

6

TE PIPIWHARAUROA.

mate, he tokomaha nga mea he pahore noa.
Kaore i marama te whakaatu a nga nupepa i
whea te wahi i tupono ai te aitua nei. E rua
nga ka nei, ko te mea i mua he 76 tona nama,
ko to muri he 80 te nama. Tokorua raua tahi
e heke atu ana i te maunga, e ahu atu ana ki
te piriti o te tereina, engari kaore raua i haere
tahi, kei mua noa atu tetahi, kei muri noa
mai tetahi. Tera kei te rori e haere ana te-
tahi kaata mau taonga e heke ana ano hoki i
taua maunga, e rua nga hoiho to i te kaata: na
te kaata nei te putake o te raruraru. Te
tahanga  atu o te ka nama 76 ka eke te kaata
nei ki runga i te rama whai atu ai i muri i te ka
ra. Kaore te tangata o te kaata ra i mohio ake
tera ano hoki tetahi ka kei te whai mai i muri.
Ko te ka 8o kaore i te mohio atu he kaata kei
runga i tona rama, i te kore e kitea atu e ia he
raiti. Na te mea tonu ka tutuki atu te ka
nei ki muri o te kaata. Ko mua o te ka i
kopetia mai ki roto, mau tonu hoki te tangata
taraiwa i te ka nei, kua kino katoa hoki ona
mea whakahaere kua pakaru. Kaore te ka
nei i tu, heoi ano i panaia tonutia atu e ia te
kaata ra, hinga atu nga hoiho ki raro panaia
haeretia atu hoki i runga to rama. He roa
rawa te kaata nei e panaia haeretia ana ka-
tahi ano ka tahuri atu ki tahaki o te rama o te
ka, ko tetahi o nga hoiho i whati te waewae.
Te wateatanga o te ara o te ka nei katahi ka
rere i tana rere. Ko te tangata whakahaere o
muri kei te mahi i te pereki ringaringa, kati
kaore hoki e mau. I a ia e rere nei ka taka
mai te pumu i te waea hiko, ka poko ona raki,
ka rere i roto i te pouri. Kei raro te ka 76 e
tu ana e heke ana nga tangata ki raro, kaore i te
mohio ake ki tera ka e rere atu ra na. Nate
tutuku tonu i whakaatu kua mau ratou i te
mate. Ka panaia e te 8o te 76, a tu rawa
atu raua tahi i runga i te piriti o te Reriwe, e
50 iari to raua haerenga. Ko te tangata i mate
nei no te mea e tu ra na, e heke ana ia ki raro
i te wa tonu i tutuki atu ai tetahi ki tetahi, i
kopetia e nga ka. Tona taatanga te tango ka
mate. Ko nga mate o etahi i taitaia noatia i
te ka e rere ana. Kaore ano i puta nga uwi-
uwinga mo te putake o tenei aitua, kati kaore
ano hoki i kitea kei a wai ra te he i penei ai.

NGA TAAKE WHENUA.

NGA Taake whenua i kohia £628, 723. I
tera tau £642, 220 te Taake, ara
£13, 457 te hekenga o te Taake o tenei tau.
Ko te take o tenei heke ki te whakamarama a
a te Waari na te maha o nga whenua e rohe-
rohea hei whaka nohonoho.





PITOPITO KORERO.

I haere atu tetahi tangata i tona kainga ki te
hotera, a haurangi ana. I tona putanga mai i
reira ka tutaki ki a ia tetahi tangata, putau ana
e ia. Ka hopukia ia, a mauria ana ki te kere-
here mo te kohuru. Te rongonga o tona wahine
ka hamenetia te tangata o te hotera mo te
whangainga i tona tane kia haurangi. I tu te keehi
a taua wahine, whainatia ana taua rangatira
hotera mo nga moni e £800. I tupuno tenei
raruraru ki Amerika. Mehemea nga tangata
mahi waipiro, me nga tangata hoki i roto i nga
hotera, e whainatia ana mo nga mate i puta mai
i ta ratou mahi, penei me tenei tangata kua
whainatia nei, e kore e rite i nga moni katoa kei
te ao nei ne utu ma ratou.

Ko Anaru Kaneki tetahi o nga tangata whai
moni kei te ao, ko ia tetahi o nga tangata e hua-
ina nei te ingoa miriona mo te nui o a ratou
He nui ana moui i tukutuku ai ki nga wahi
katoa o te ao hei awhina i nga mahi papai. He
tangata rongonui tenei. I te wa e hakari ana
ratou ko ona hoa i tona ra whanau, ka korero ia i
tetahi mea i tupuno ki a ia, i a ia i Ingarangi. I
haere atu au i tetahi taone ki Ranana ma runga
tereina. I te taenga ki tetahi teihana iti nei
ka eke mai tetahi tangata mahi, e kai haere
tonu ana i tona paipa pohutu. Ka haere mai
te tangata nei ka noho i taku kareti kai ai i
tona paipa. Ka mea atu au ki a ia, e hoa
ehara tenei i te kareti mo tena mahi. Ka
whakahokia mai e ia, Kati tukua au kia whaka-
pau ake i tenei paipa i konei. Ka pau tera,
ka whakaki ano i tetahi. Ka ki atu ano au e
hoa kua ki ao i au ki a koe ehara tenei i te
kareti mo tena mahi; ki te kore koe e rongo
ka korerotia ki te Kaari. Ka mutu taku ko-
rero ka hoatu e au ki a ia taku kaari. Ka
titiro ia, a purua ana e ia ki tona pakete, me
te tahu ano i tona paipa. Te taenga ki tetahi
teihana ka haere ia he kareti ke, ka korerotia
hoki e au ki te kaari, me taku mea atu ano
kia tuhituhia e ia te ingoa o tana tangata me
tona kainga. Ka whakaae mai te Kaari ra, ka
ngaro atu. Kaori i roa ka puta mai ano, ahua
mataku ana nei tona ahua. Te taenga mai ki
au ka tuohu rawa mai ki taku kanohi kohi-
muhimu mai ai, me te mea nei nui atu tona
wehi kei rangona mai ona korero e taua tanata.
Ka ki mai, " E hoa mehemea ko au koe, e
kore au e whakawa i tera tangata. I taku
tononga atu hoki i tona ingoa ka homai e ia tona
kaari, ina tona ingoa—Ko Huaru Kaueki."

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HUI O TE KUITI.

NO te Hatarei te 9 o Hepetema, i te 10 o
nga haora ka tuhera te hui. Kupu tua-
tahi, he mihi mo nga mate aitua; tuarua, he
mihi ki nga morehu o te motu nei; tuatoru, ko
te kupu o te ra ko ia tenei taua kupu te motini
tuatahi:—

" E kotahi ana te whakaaro a tenei hui, kua
tae tenei ki te wa e tika ana kia whakapaua te
whakaaro o nga iwi Maori katoa o nga motu nei,
ki te whakakotahi i a ratou ki runga ki tetahi
tikanga tapu, i runga i te kaupapa o te Maori-
tanga motuhake, kaore nei ona tikanga e tau-
patupatu, ki te Ture ki nga hahi ranei me nga
tikanga motuhake o ia iwi o ia iwi." Heoi enei
kupu, kua pahitia e te hui.

Motini tuarua:—" He pooti i te Komiti mo
te Iwi Maori o nga motu nei, hei pou herenga
mo nga tikanga e otiia Ta Timi Kara raua ko
Mahuta kua pooti te hui i enei tangata ko ia
tenei: Te Honore A. T. Ngata. Meiha H. R.
Taihoa Tunuiarangi, Te Kahu Pukoro, Hira
Te Kakakura, Rere Nikitini, Hue Te Huri,
Tutanga Tahuata, Takuta Pomare, Pepene
Eketone, Taui Wetere, Hekemaru Mataitaua,
Otene Haora, Eruera Te Kahu, Wharara,
Taira Kima, Te Rawhiti, Tawhirimatea." Heoi,
te 19 kei te tuhera ki te whakauru i etahi, kua
pahitia enei e te hui o te iwi. Motini
tuatoru:—

" Ko te tikanga i oti i tenei hui me tuku atu
ki nga tihi kia Ta Timi Kara, ara, raua ko te
Ariki Mahuta, ma raua e whakaoti he kaupapa
hei paina mo na Iwi Maori e mau ai te mana
Maori te pupuri." Heoi paahitia ana e te hui
o te iwi. Heoi tukua ana kia Ta Timi Kara
i te 12 o nga haora o te po ka tu a Ta Timi
Kara ka mihi ki na iwi, ka mutu na kupu
mihi ka whakapai ki na take o te hui a te iwi
ka mea maua ko taku tamaiti ko Mahuta e
kowhiri tetahi ropu mo maua hei whakahaere,
i te kaupapa mo enei take ka otiia maua ka
whakatakoto ki te iwi ka marama i te iwi, ma
te iwi e whakamau ki na tanata kua kowhiri
nei hei pou, ma ratou ki o ratou iwi i nga motu
nei. Heoi enei kupu ka timata te poroporo-
aki, i te 2 o nga haora ka haere mai ki Poneke.

E na iwi he kupu mihi naku kia ura, i roto
i o tatou aitua maha, e ai te kupu whakarite,
nana i homai nana i tango atu, kia whakapainga
tona ingoa te rua o na kupu, nui tangata e heke
ana ki te po, iti tanata i mahue ake ki te ao,

manaakitia rauhitia, no konei ahau ka mahara
ake ki te oti enei kupu kua tuhia i runa ake
nei ka rite ki te kupu nei, me rauhi nga morehu
o te iwi ki nga mahi pai mo te tinana, me te
Wairua. Heoi enei kupu ko ahau  i tae ki te
hui a Maniapoto, he nui te pai o taua hui me
te nui o te tangata o na wahi katoa, ki taku
titiro kai te eke ki te mano te kaute te pai o
te whare o te hui, me te pai o te whare kainga o
nga iwi he teneti, kaore he huarahi mai mo nga
mate e kiia nei ma te hui e taki mai na piwa,
nga rewharewha, tau ana te rangimarie. ki runga ki
nga iwi i haere mai, me te honore kia Mania-
poto. E te Ariki kia noho nui tou Wairua
Tapu ki roto ki nga iwi katoa amine.

Na TIMI TUNUIARANGI.
—No Te Puke ki Hikurangi.

TE HERE I TE KAHA O TE WAI.

INAIANEI kei te whakaaro te I'
kia whakamahia na kaha e '.'•
nei i na rere nunui o Niu Tireni.

e tino \\ha\\hai te mahi i tenei hn;u'
mea he n"!ahi hou. Ko te me:i.
takoto te tikana kia \\hakahaei"t--..i
Otautahi. "Ma te kaha o taua ra
mihini hana Hiko hei raki me'
Otautahi me etahi atu taone e p;i
kitea te pai o tenei mahi ka \\h;i;<;.
atu wai penei. 1 mea te Pinn1
nunui e taea te mahi ki te Hiko i
whakamarama i na taone, na reir;;

whakaare o te K;iwanatana ki-'.
mahi.

^;;u'c!.natana

•ou mou noa
I'yai"i k;iore

•ahi ora. i te
li:cil;d'ii kua
ko tf rere i

•re e huri nga
"i;- taone o
t;.i a. Kite

. h;irrea, etahi
;,- ;;;a .mahi
; ua :itu i te
; k;ih;i ai te

r;.;i.hi ;"i. tenei

HE PUREI KAUHOE.

I OA whakaatu mai a na pep.i .' I^ar;ini kua
takoto tetahi purei kaulio'J ii.;'.. ';;a \\vahine
i lyarani. Ko te ro;i o Te kauiJ;i-te:kan-ma
rimu tokonui o r);i wahine o tu ^;pe ;i Maki
Papa'iini"a kua uru ki taua p;u"hi, ko o rana
ino;i ko I-Iara Peata raua ko Mer;-- Wiari. Ko
te ra lie! tuha ino tau purei ko te 5 u Akuhata,
kati kaorc ano lie whakaatu i pewhea ra na
toa i \\hcikatete nei ki te kau i te t;ilia o na toa
o Igarani. I a mua korero ka«-'!'t; ;'.no mua i
kau noa pera rawa te roa, ei^an \\':v Imu mahi
ter;i na i",ina, p:iu ;itu i a mu;i tr :'.*•;•- kaora ki
ro wai ng!io ai. Heoi ano to num;i n;;ihar:!:hara
ko te matao o te \\\\-;li, ko ai ".".:'1 'i"ki o to
raua na kaina lie mahana.

TE PIPIWHARAUROA

NGA TAONGA TUKU O TE TOMINIANA.

TE wariu o nga toanga o te Tominiana i
tukua ki waho i te marama o Hurae
nei £1.053; 877 Kote wariu o te Hurae o
tera tau £1, 295, 487- Ka kitea iho te hekenga
iho o te wariu o nga mea o tenei marama i to
tera tau £240, 000. Ko te wehewehenga tenei
o taua moni:—

£

Pata ... ... ... 3806

Tiihi ... ... ... 4164

Kau whakamatao ... 30,453
Hipi „ ... ... 112, 571

Reme „ ... ... 162, 853

Witi .'.. ... ... 16, 719

Oti ... ... ... 958

Parareka ... ... 640

Muka ... ... ... 17-885

Rapeti ... ... ... 9436

Harakeke ... ... 1792

Kapia ... ... ... 34,616

Kaanga me era mea ... 599
Haapi ... ... ... 2014

Kiri Kau ... ... 17, 868

Kiri hipi (me etahi atu) 65, 347
Hinu ... ... ... 52,407

Papa ... ... ... 53,260

Wuru ... ... ... 257, 099

Koura ... ... ... 199,073

Ki te tirohia iho nga whika nei, ka kitea e
tatou nuku atu i te hawhe o nga moni i hua
mai i te hipi, ina hoki kei te tae ki te £600, 000
no nga hipi anake.

  

NGA MATE O ITARI.

NO tera wiki ka tae mai nga whakaatu o te
pakarutanga o tetahi maunga i te whenua
o Itari, i penei me te pakarutanga o Tarawera
• nei. E kiia ana ka 85 nga rua kei taua maunga
he putanga no te ngawha. He pakarutanga nui
rawa atu tenei: kotahi te taone i tapukena,
he maha nga tangata i mate. Ko te maunga tino
rongo nui tenei mo tenei mahi, he pakaru tonu
tana mahi mai o mua iho. Mai o na ra o
mua a tae noa mai ki tenei pakarutanga ka
mano, mano noa iho nga tangata kua tapukea e
ia ki raro ki te whenua. Ko te nui o te take o
tenei maunga e 90 maero, ko tona tiketike
10, 850 putu. E kiia ana kua tae ki te loo

ona pakarutanga. I te pakarutanga o te tau
1169 kotahi te taone i tapukea 15, 000 tangata i
mate. Tetahi pakarutanga nui i te tau 1537,
e rua nga taone i tapukea, he tini nga tangata i
mate. He pakarutanga nui ano i te tau 1666,
e toru rawa nga rua hunga o taua maunga.
Engari e kiia ana ko tetahi pakarutanga kino ko
to te tau 1661, i titorehia ai tetahi wahi tonu
u taua maunga, 12 maero te roa o te pakaru.
I nga tau 1852 e 9 marama e hu ana taua
maunga. I tera tau ka hu ano, a e rua nga
taone i tapukea, he tini noa iho te tanata i
mate.

  

HE MATE I TE WAI.

KEI tetahi wahi o Itari e patu mai ana te
ngawha o te maunga e korerotia i runga ake
nei i ana tangata, kei tetahi atu wahi o Itari
ano e patu mai ana hoki te wai i ana tangata:

me te mea tonu tera he tikanga whakamau ta
nga kaha o te ao ki te whenua o Itari me tona
iwi. Tetahi ua nui kei etahi o nga wahi o taua
whenua inaianei, ko te ahua kaore i ua engari i
tahoro tonu mai te kapua i ona wai ki runga
ki etahi o nga wahi o taua whenua. Inahoki
hei te rere mai te wai i te taha o nga maunga he
awa nui tonu, mauria tonutia mai nga kowhatu
nunui o te maunga, me nga rakau nunui, me te
tahi wahi tonu o aua maunga tapukea ai nga
taone i te raorao ki te paruparu, tukitukia atu
hoki nga whare e te kowhatu. Ko etahi o nga
taone i ngaro katoa, ko etahi i tae ki te 6 putu
te tapukenga. He maha nga tangata kua mate,
engari e kore e mohiotia wawetia to ratou
kaute, kia oti rano te huke te paru. He hanga,
whakaaroha te wahine me te tamariki e kau
haere ano i ro paruparu, e oma ana ki nga wahi
ora.

Kua puta ano hoki nga whakaatu kei te noho
kino a Itari raua ko Take, ki te whakaaro tera
raua e whawhai. Ko ta te Tiamani raruraru
raua ko te Wiwi kua pai, kua oti te whakarite-
rite i waenganui i a raua. Ina noa te ahua o
te whakariterite i te raruraru, ehara e tuku atu
ma te ngutu o te pu raua ko te mata o te hoari.

   

  

I te 11 o na ra o tenei marama ka tu te
Hupirimi Kooti ki Mahitaone, ko Ta Rapata
Taute te Tiati i tae ki reira. I te ra i tu ai te
Kooti ka homai he Karapu Ma ki te Tiate, no
te mea kaore tahi he raruraru hara (criminal
cases). He nui nga kupu whakamihi a te Tiate
mo ie pai o Mahitaone.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

9



PITOPITO KORERO.

E 38 nga ruru hou kua mauria mai ki Here-
taunga. Ko aua ruru he ma, ko to ratou kai
ko nga manu pakupaku. Ko te take tenei i
mauria mai ai enei raru, kia riro ai ko ratou
hei patupatu atu i nga manu e kai nei i nga witi,
i nga oti, i nga hua rakau, me era atu mea a te
tangata i whakatipu ai. Ko te mea rawa e
ahau awangawangatia ake ana e te ngakau ko nga
manu Maori, kaore nei e haere ana mai ki te
tahae i nga kai i mahia e te tangata; i te mea
hoki kua penei ano ratou me te iwi kua more-
hurehu i runga i te mata o to ratou whenua.
Otira i runga i te nui rawa o te nihi o te tangata
i nga manu tokokai i mauria mai nei e te
Pakeha, ka kore noa ake te ngakau tangi ki nga
manu kainga ka mate karakore nei i enei raru-
koukou-atua kai po. I te taenga mai o nga raru
nei ki Heretaunga kotahi i mate i te tauhou, i
te tauhou ki te wera me te matao o tenei
whenua. E 4 kua puta ki waho i o ratou
whare kua rere ki te kimi okiokinga mo o ratou
waewae. Ko nga mea i toe iho kei ro whare
tonu e noho ana, kia rite rano ki te wa e mo-
hiotia ai kua taunga ratou ki te ahua o tenei
whenua katahi ka tukua. Oa manu pakupaku
nei e koatu ana ki roto i o ratou whare, he nga-
wari noa ki a ratou te whakamate. Ko te
maina rawa te mea ahua roa rawa e riri ana
ka mate.

Kua kitea e Tiamani tetahi kakahu e kore
ai te tangata e totohu ki te wai. Kei te hunaia
te ahua o taua kakahu, me te nana, kei mo-
hiotia. Engari e kiia ana kite komotia e te
tangata ki runga ki a ia, katahi ia ka haere ai ki
ro wai noho ai kore rawa ia e totohu.

I te 18 ka tu te Hupirimi Kooti ki Turanga,
ko te Hapimana te Tiate nga raruraru katoa i
roto i te pire hei whakahaerenga ma te Kooti e
20, enei 13 nga raruraru hara. Ko Turanga he
taone kei te mau tonu ki te hoko waipiro, ko
Mahitaone kua kore te waipiro. Ka kitea i
konei te rereke o te taone kai waipiro o te
taone hoki kaore e kai ana. lie hana whaka-
miharo ko na taone anake kua whakakore i te
waipiro e penei ana me Mahitaone nei. Ue
mea tenei hei whakaatu ki a tatou i te nui ona
raruraru e putake mai ana i te waipiro.

I tetahi ra e haere ana etahi tanata tokorua,
he Ingarihi tetahi he Ariki tetahi. I a raua e
korero haere ana ka mea te Ingarihi, " E Pari

kia mohio koe he kai he unu hoki te waipiro."
Te hokinga o te Ingarihi  ki te kainga ka taka ki
ro maunga wai, takoto tonu atu i reira. Te ki-
tenga o tona hoa e takoto ana i ro awa katahi
ka karanga atu, " E ta i ki mai ra koe ki au he
kai he inu te waipiro, katahi nei ia au ka mo-
hio he horoi he moenga ano hoki etahi o ana
mahi."

I tetahi tanata e kauwhau ana mo te turaki
waipiro, ka karanga ake tetahi tanata i roto i
te huihui, " Kia kai tonu au i taku pai ka
kaha katoa au, ano ka hina i au te whare te
taraki." Ka whakahokia e te kai kauwhau, "Na
taku wharenga i te waipiro i kaha ai toku tinana,
a taea ana e au te whakatu e rua na whare.



NGA WHENUA MAORI.

Ki te 31 o nga ra o te Maehe ka taha ka nga
eka whenua kore taitara i  whakahaerea
e te Kooti Whenua Maori 186,679½, ko nga
keehi i roherohea 833. hui katoa  na eka
503, 820. I tua atu i enei e 49 nga   keehi i wha-
kawhitiwhitia, ko na eka e 21,628. E 24 na
riihi i whakamana, ko nga eka 5086.

I raro i te whakahaere a te Poari Whenua
Maori e 435 nga riihi i whakama, ko na eka
116, 498. Ko nga taitara i whakawhitiwhitia 660,
ko nga eka 78, 346

I raro i te tikanga o te Ture Whenua  Maori o
te tau 1909 e 52 na taitara i whakwhitia ko nga
eka e 98, 921. Hui katoa nga eka i whakahaerea
e enei 395,766. I tenei tau i whakahaua e nga
Poari nei kia ruritia na whenua, ko o ratou eka
nei ina huia, e 112, 685, a kia oti ana  wahi te
ruri ka puare mo te hoki.

Tekau-ma-rua na tuna hui a te Poari Hoko
Whenua Maori, a e 602, 074 nga eka korerore-

rotia mo te hoko. Ko na eka  kua hokona
mai e 75-437. ko na mea kei te whakaaroaroa
e 430.560.

WHAKANOHO WHENUA.

KO na Ropu whakanohonoho whenua i raro
i te mana o te ture 18, ko nga tangata o
aua ropu 107 Ko na whenua i whakahaerea e
14, 9651 ko te wariu o aua whenua £209.577
He nui ano hoki na whenua i hokona e te
Kawanatanga hei whakanohonnoho, i raro i te
mana o te Ture whakanohonoho.   Hui katoa
na eka i hokona hei penei 14-39 3 ko te wariu,
£15,796

IO

TE PIPIWHARAUROA.

TE NAMA O TE TOMINIANA.

E MEA ana a te Waari, ina whakaritea ki
era atu whenua kaore noaiho i te tino
nui te nama a te Tominiana hei awangawanga-
tanga. Ko nga wehewehenga o taua nama ko
enei e whai ake nei. Kei nga reriwe £25, 602, 948
Ka nui te kaha o na reriwe ki te whakarite
haere i tenei nama. Kei nga tangata whakanoho
whenua hou, me nga tangata mahi £7,939,200.
Kei te taha ora tenei moni.

Kei nga whenua whakanoho hou £6, 303, 485 
Kei te ora ano tenei.

Kei nga Terikarawhe me nga Teriwhono,
£1,431,647.  . Kei te kaha ano tenei moni,
pera me era atu, ki te whakaea haere i tona
itarete.

Kei te Peeke o Niu Tireni, £500, 000.
Kei nga Poari Takiwa £4, 882, 000.
Kei nga ringaringa o te Kawanatanga e pupuri
mai ana £800, 000. Hui katoa te nama a te
Tominiana £81, 078, 122.

O tenei moni £55, 625, 364 e utu itarete ana,
£25,452,758   kaore e utu itarete. I te tau
1891 ko te itarete e utua ana £4/10/3 i te £100,
inaianei £3/14/6

£432,316, etahi atu moni i hua mai £250—
hui katoa te reweniu mo tenei tau £10, 297,273
Nga moni i pau mo nga raruraru £9, 343,106 ka
toe iho o te Reweniu £954,167. Ka huia atu
tenei toenga ki te toenga o tera tau ka £1, 386, 483
hei timatanga mo nga mahi o tenei tau. Ko te
nuinga ake o te toenga o tenei tau i te toenga o
tera tau £521, 851, ara kia rua atu a nuku atu:

hoki te toenga pera i to tera tau ka rite ki to tenei
tau.

NGA UTU MO TE HAERE I NGA
REREWE.

KIA hihiko ai te iwi ki te haere i runga
tereina i nga haere roroa ka whakahekea
e te Kawanatanga te utu mo nga haere kei runga
atu nei i te 200 maero te tawhiti. Ko te utu
inaianei 1½d. mo te maero mo te karaihe tahi,
1d. mo te hekene. Mo nga haere roroa, i runga
atu i te 200 maero, ka whakahekea iho tenei
utu ki te 1¼d. i te maero mo te karaihe tahi,
¾d. mo te hekene.

PENIHANA MA NGA POUARU.

HE tikanga hou tenei i whakatakotoria ana
e te Pirimia ki te aroaro o te whare
hei whakaaetanga, hei whakakorenga;  ranei. Ko
tenei tikanga hei awhina i nga Pouaru tane, wa-
hine ranei, kei runga atu nei i te 90 nga tau, a
he tamariki a ratou hei whangai, a kaore i te nui
o ratou oranga. Ki tona whakaaro te nui o te
moni e pau mo tenei tikanga i te tau £10, 000.

NGA POUTAPETA ME

NGA TAREKARAWHE.

HE tau tenei i tino kaha ai te piki o te
mahi o enei Tari e rua, e ai ki te
whakaatu a te Pirimia. Katahi ano te tau i
nuku atu ai i te miriona te reweniu i hua mai
i enei Tari. I muri iho i te utunga atu i nga
raruraru katoa o enei Tari ka toe iho o te
reweniu £123, 196 Hui katoa  na moni i pe-
eketia Id te Poutapeta inaianei £10: 708, 938-

NGA MONI O TE TOMINIANA.

ITE 8 o nga ra o tenei marama ka whaka-
takotoria e te Pirimia tana Pire ki te
aroaro o te Whare Paremata, ara he ripoata i
te ahua o te whakahaerenga  a te Kawanatanga   i
nga mahi a te iwi i tera tau, he whakaatu mai 
hoki i te. te ahua  o te whakahaere mo tenei tau
e tu mai nei i mua i te aroaro. Ko te tangi o
te reo o te Pirimia i a ia e korero ana i tana
ripoata roa, he hari, he koa mo te pikinga o nga
mahi o te Tominiana katoa. Ko te Reweniu
i hua mai ki te Tominiana i roto i ana mahi
huhua £10, 297, 023. Ko te toenga o te reweniu
o tera tau, i muri iho i te utunga  i nga raruraru,

PANEKARA.

HE tangata  tenei   i whakamatau  ki te whai i
te huarahi  o Pauereka. 1 puta ia ki
waho o te herehere i Turanga a oma ana engari
e rua ano ona tino ra ki waho ka mau. Ko
tenei tangata i whakawakia o te Hupirimi Kooti
i Turanga   nei. Ko tona hara he patu tangata.
he tahae. Ko te tanata i patua nei e Pane-
kara he tangata mahi i hoki mai i Matawai i te
mahi i runga  i te raina rerewe. Tona taenga
mai ki te taone ka kawea e ia una moni ki te

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

Tari o tetahi tangata e mohiotia ana e ia. I te
ahiahi o te Hatarei ka haere ia ki te haereere
i te taone ki te kimi hoa hoki mona. Ka
kitea e ia tetahi hoa ona i mua e haere tahi
aua raua ko Panekara. Ka mau ia ki era hei
hoa mona. Ka mauria e ia ki te inu ki te kai,
mana anake i utu. Kua kitea e ia he mahi
mana i mua atu i tona kitenga i ona hoa. No
to ratou ahua haurangi haeretanga ka mea kia
hoki ki tona kaipuke ki te moe. I a ratou e
haere ana ka korero atu ia ki ona hoa e haere
mai a ki te tiki moni mana i te Tari. Ka
mauria mai e ia e £7 Ka tata atu ratou kia
te wa ki nga kaipuke ka whakatomumuri ona
hoa, ka mohio ia e mea ana raua ki te tahae i
una moni. Ka tata tonu atu ki te kaipuke ka
whaia atu ia e Panekara eke rawa atu ki runga
kaipuke ka mau. Ka taia ia ki raro ka me-
kea te whatu, ka natia te kaki, heke ana mai
te toto i te ihu i te waha. Ko tetahi o na
tanata nei kei tahaki e titiro ana mai. Te
putanga mai o te kapene ka kite atu i te mea i
tahaki ka patai atu, he aha te raruraru, ka
karanga mai tera he pai noa iho. Kati ka ma-
hara mai te kapene ko tona kuki pea he haura-
ngi e awhinatia mai ana e tona hoa ki runga kai-
puke, ka hoki atu ia. Kaore tonu i roa ka
rongo tonu mai te Kapene ra e korerorero ana,
ka whakaaro ia he raruraru. Ka hoki mai ano
ia ki te ata titiro, rokohanga mai ko Panekara
e nuku ana i te puroa o te kaipuke ki tona
potae, ko te haerenga atu hokio raua ko tona
hoa. Tika tonu atu ki te hotere ki te tiini i
te nooti rima pauna a te mea i patua ra i ia,

ara hoki ka mate i a ia tera na ka tangohia nga
moni e £7 Mohio tonu mai i te kai hoko o
te hotera te tangata nana taua rima pauna i
tiini ki reira. Kaore hoki i rua i muri iho ka
hopukia a Panekara, huna noa ia kore rawa i
taea i te mea kua mohiotia i mua atu kaore
ona moni, i tono hikipene hoki ia ki tetahi
tanata kia hoatu mana hei hoko karaihe wai-
piro. I te tunga o te Hupirimi Kooti ka wha-
kawatia whakataua  ana kia Kotahi tau ia ki te
herehere, a kia pau taua tau ka noho; ai ia ki
tetahi tohutohu i a ia ki na mahi pai mo nga
tau e wha: ara kia taka rawa nga tau e rima
katahi ia ka haere noa. Ka kotahi ra Pane-
kara ki te herehere ka puta te korero kua
puta ki waho, kua oma. Ko tenei whare here-
here he whare hou tonu katahi ano ka oti, kei
tawhiti atu i te taone o Turanga kei te taha tai
e tu ana. Ana i te whakataunga a te huri i te
hara o Panekara katahi ka korerotia mai e te
Tiati na hara o taua tangata i mua atu: tekau
ma-wha rawa—he tangata tino kino, he maha
ona hurihanga ketanga i tona ingoa. Ka kotahi
tona ra ki te herehere ka kitea e te kai tiki te

te puruma e takoto ana i roto i te iari. No
te haerenga atu o te Kaitieki ki tona ruma ki
te haina i tetahi warati ka mau a Panekara ki
tona puruma ka oma atu ki te taiapa waara
katahi ka rere atu me te huuka atu ano i tona
puruma ki runa o te waara. Katahi ia ka piki
atu ma runa i taua puruma, eke tonu atu Id
tetehi ka oma ki te one. Ko te tiketike o te
o te waara nei 15 puta. kati hanga noaiho ki
tenei tanata. Kaore noa iho te Kai-tieki e
roa e ngaro atu ana ka puta mai ano hoki rawa
kua ngaro tona herehere. Titiro noa ki te wahi
i ngaro ai, kore rawa i kitea, kore e rawa i mohi-
otia i ahu pewhea ia i tona putunga atu ki
waho o te herehere. Ka oma te herehere nei
ki te roto o te Awapuni ka huna ki ro wai. I
a ia e noho ana i reira ka ta" atu te Pirihi-
mana, no te tatana atu ki a ia ka ruku ia ki
ro wai, a no tona mohiotanga kua  taha te
Apiaha a te Ture ka paea ake. E rima iari
rawa te tatana o te Pirihimana ki a ia. 1 te
po ka oma ia. ko tuna tera e whakamau ana ki
te Wairoa. whai haere  tonu ai ia i te ara o te
taramu ka. I Matawhero ka peka ia ki tetahi
whare, no tona ronga he tangata kei roto ka oma
ano. Ka kitea e ia he tangata e haere ana i
runa kaata ka patai atu i te ara ki te Wairoa.,
ka tohutohutia mai e tera. Ka utaina ia ki
runga kaata, ka mea mai tera kia haere raua
ki tona kainga moe ai kia mutu te parakuihi ka
haere ai. ka whakaae atu. No te tatanga atu
ka mea atu ka haere tonu ia. No te ata ka
maranga te kuki o te kainga o te tangata  te haere
na atu ki tona miti i kohu e ai mo te ata kua
riro, katahi ka whakaarohia ko te herehere
nei taua tangata e kitea ia. Ka whakaaturia 
mai ki na Pirihimana, ka mohiotia hoki te
aronga o tona haere. No te Paraire tene mea.
Ka tonoa tetahi o nga Pirihimana kia haere ki
Waerenga-o-Kuri tatari ai ki a ia Te taenga o
te herehere nei ki Waerenga-o-Kuri ka kitea e
tetahi tanata ka mauria ki tona kai na ki te
kai. I te taenga ki te kainga   ka mohiotia ia,
katahi ka waeatia atu ki te Pirihimana  kia
haere atu ki taua kainga Ka mutu te kai a te
herehere nei ka haere, mahi noa atu te tanata
o te whare kia roa iho e noho ana kaore hoki
ia e pai. I muri tata tonu ka tae atu te Piri-
himana ki taua kainga ka kiia mai kua haere.
Ka whaia, kaore hoki i roa ka kitea atu e haere
ana. Te kitenga mai o te herehere nei i te
Pirihimana e haere atu ana, ka mohio ia kua
mau ia, katahi hoki ka noho ki raro, kaore 
noa hoki he paina o tona oma  Te taenga atu
o te Pirihimana ka whakamaua nga hanakawhi,  
ka mauria mai hoki ki te taone. No te 2 ka-
raka i te ahiahi o te Taite ka puta nei ki
waho, a no te ahiahi o te Hatarei ka mau nei.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.