Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 160.

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

AKUHATA 1911.

"Kui! Kui! Whitiwhitiora."

TE WAIPIRO KIA WHAKAKOREA.

KUA puta te whakaatu a te Kawanatanga
kia nukuhia nga pooti waipiro mo te wa
pooti mema, mo nga ra pea o Tihema. I haere
rawa nga whakaatu i roto i te Kahiti Pakeha
hei te 14 o Hepetema te pooti a Takitimu.
Ko nga moni i whakaingotia hei utunga ma Taki
timu mo nga raruraru o te pooti e £60, a i
whakaae a Takitimu ka taea e ia te utu taua
moni. I te mea kua pai nei nga mea katoa,
kua tu he hui, kua tumanako atu te ngakau ki
taua 14 o Hepetema, ka tae mai te whakaatu
a te Kawanatanga kua nukuhia te pooti mo te
wa pooti mema. I hakiri noa taua rongo o nei
i te tuatahi e korerotia ana, a ina tonu no nga
ra o tera wiki ka kitea i roto i te Kahiti Pakeha
te nukuhanga. Tae noa mai ki tenei wa kaore
ano matou i mohio ki te take i nukuhia ai te
pooti a Takitimu. Kore rawa tetahi kupu
whakaatu mai a te Kawanatanga ki te Tiamana
o te Kaunihera o Takitimu mo te nukuhanga i
tenei pooti, me te mea nei kaore he take o te
Kaunihera ki taua pooti. Ki ta matou wha-
kaaro he mahi he rawa tenei na te Kawana-
tanga. Mehemea he Kaunihera Pakeha e kore
tenei take e waiho noaiho kia takoto penei
ana, kia kore rawa he kupu whakamarama.
Hei te hui rawa pea a nga Kaunihera ka tu nei
ki Poneke a te 29 o tenei marama puta ai nga
whakamarama.

Ki ta matou nei titiro ka nui te uaua ki te
whakaurua atu tenei pooti ki te pooti mema;

otira ko te Kawanatanga e mohio ana, kei a ia
pea e matau ana tetahi huarahi marama e

taea ai te whakamama etahi o aua raruraru.
Waiho tona ma te wa e whakaatu.

Kua nukuhia te pooti ahakoa pewhea te
te whakaaro o te ngakau mo te take i nukuhia
ai, kaore e taea te whakarereke. Ina tonu tona
pai na ka roa tatou e ata whiriwhiri ana i roto i
o tatou ngakau he pai ranei te tikanga o te Ture
nei he kino ranei; he ora ranei mo te iwi Maori
he mate ranei. Ka nui te kaha o nga rangatira
hotera i roto i te takiwa e Takitimu nei ki te
tohutohu ki nga Maori ki te kino o tenei ture,
" He whakatutua i nga Maori." Kua tae rawa
ki te pa Maori whaikorero ai mo te kino o
tenei Ture. Hei te haere i nga tiriti, ara noa
te huihuinga Maori kua tae ki reira tohutohu
ai kia kaua e whai i te tikanga o tenei Ture,
" He whakatutua i te Maori." Katahi ano ka
kitea te kaha o enei tangata ki te whakarere i o
ratou whare ki te haere i nga huarahi korero ai
ki nga Maori. Katahi ano ka kitea he tangata
aroha tonu ia ratou ki te Maori, ka nui tonu
ia to ratou hiahia ki te whakarangatira i te
Maori. E nga hoa i nga wahi katoa kei taea
koutou te mamina e nga rangatira hotera ki nga
korero penei i enei kua korerotia nei. Kei
pohehe koutou he aroha no ratou ki a tatou i
korero ai mo te whakatutua o te Ture nei i a
tatou, kaore engari he whakaaro ke no ratou ki
to ratou ruihi ki te rite i a tatou te tikanga o
tenei Ture. Ki te makaia e te tangata he rakau
popopo ki runga te ahi, ka putaputa te popo-
korua ki waho omaoma ai, he wehi i te wera
o te ahi. Waihoki kei te mohio nga rangatira
hotera kua eke ratou ki runga i te ahi, na reira
ka puta ki waho i o ratou whare tohutohu ai ki
a tatou i to tatou mate i te Ture nei. Ka kiia
mai e ratou ko tatou kei runga te ahi, ko te

2

TE PIPIWHARAUROA.

hangaitanga ia ko ratou ke. Kei te tino mohio
atu ratou he ora mo tatou kei tenei Ture, he
mate mo ratou, na reira ka haere i te ara ki te
kimi tikanga e ora ai. E rite ana ratau ki te
pokiha i taka nei ki te poka wai. No te
korenga i kitea he ara ake mona ki waho, ka
karanga atu ki te koati e hae re noa ana, kia
heke iho ki te unu i te tino wai reka atu o nga
wai katoa, kaore noa ra he wai o taua poka.
Te rerenga iho o te koati ka peke mai te pokiha
ra ki runga i a ia, rere atu ana ki waho o te
poka kata iho ai ki te kuare o te koati.
Apopo tatou kataina ai e nga rangatira hotera ki
te rongo tatou ki a ratou tohutohu.

He maha nga Maori kei te whakarongo ki nga
korero a nga rangatira hotera nei, kei te whakaae
ka tutua ratou i te ture nei. Ko te tikanga o
te tutua nei ka panaia ki waho o nga hotera kei
moe kei kai i reira. Kaore rawa matou e
whakaae kia kiia he take tenei hei whakatutua i
nga Maori. E whakaae ana matou tera nga
rangatira hotera e mahi, ahakoa kaore o ratou
mana ki te pera. Engari ehara i te mea ko nga
hotera anake nga whare moe, me nga whare kai.
He nui noa atu nga whare moe, kai hoki o te
Pakeha. Ki te kite tetahi Pakeha kaore nga
moni a te Maori e paingia mai e nga hotera, ka
powhiritia mai e ia nga Maori kia haere atu ki
tona whare, kia riro ai i a ia nga moni. Tetahi
ehara tatou i te tamariki kia hangarautia ki
tenei take hauarea rawa. Kua korerotia e
matou kaore he mana o te hotera ki te pana i
te Maori ki waho o tona whare, otira ki te ki
mai kia tatou ka panaia tatou e ratou ki waho
o nga hotera, ko te whakahoki tika ma tatou me
ki atu, hei aha ma matou o koutou whare, ka
kitea ano e matou he whare mo matou. Kaua
tatou hei haere atu, penei me te kuri e patua
ana, kei waenganui i ona waewae tona waero,
e ki atu ki a ratou, kati i te mea ka panaia
mai matou e koutou ki waho kaore matou e
whakakore i te  Ki ta matou nei
whakaaro ko te tikanga whakatutua tenei i a
tatou, me te mea nei kaore rawa he kaha i
roto i a tatou ki te mea atu, hei aha ma wai o
koutou whare.

E hoa ma ko te rakau tenei a nga tangata o
nga hotera, kaore a ratou korero ke atu, a ka
mutu ano hoki to tatou mate ko tenei. Ehara
ra i te mate, engari na etahi tangata noa i ki he
mate. Na ko tenei mate mo nga tangata anake
e haere ana ki nga taone, ko aua tangata he
tarutoru noa, ko enei hanga i a Apirana ma nei
Kei te 100 pea te kaute o nga tangata e haere
ana ki nga taone, ki ta matou nei whakaaro
kaore e tika kia kiia te raruraru e pa ki enei
tangata he mate no te iwi nui. Kati tena.

Titiro tatou ki nga painga o te ture nei. Ka

toe nga moni a te tangata, nga utu o ona wera-
wera. Ka ngaro tenei huarahi mate mai mo
tona tinana, ka ngaro hoki te kehua e whaka-
riri nei i a ia ki ona hoa ake, e homai nei i
nga korero kikino ki tona mangai. He mea
pai rawa atu enei.

Ka ora tana wahine; ka kore e patua, e kai
upokotia ranei; ka rite ona hiahia katoa mo
nga mea o te kainga, ka takoto noa hoki te
moni.

Ka ora ano hoki nga tamariki, i te kai, i te
kakahu. Ka ora ano hoki ratou i te mea
kaore ratou e taka ki tenei mea kino a to ratou
pakeketanga. Mo nga tamariki nei te tino painga
o te ture nei. Na kia mahara tatou ko te
Ture e whakawhiwhi ana i nga mea ngoikore ki te
pai, ki te ora, he tino Ture tena. Ko nga
tangata ia o nga hotera e ki ana he Ture kino.

Ka ora te iwi nui i te mea ka tutuki pai nga
mahi nunui; nga mahi ahuwhenua, nga kura,
me era. atu. Ka kaha te tangata ki te ahu-
whenua me te whakapau ano i ona moni ki te
waipiro, kore he painga o tona mahi. Ki te
tutuki te tangata ki te mutanga mai o te matau-
ranga, ka tahuri ai ki te kai waipiro kaore he
painga o tona matauranga.

Ko nga painga enei, whanui ana tera ki te iwi
katoa: ka tika tenei kia kiia he ora mo te iwi.
Tena ko te mate kua kiia ake nei he mea kotahi
tonu, he mea hauarea noa, he mea hoki e pa
ana ki nga tangata torutoru nei. He roa te wa
e takoto mai nei i mua i te aroaro ka tae atu
ki te ra pooti, ata whakaaroa iho ta tatou take
ka mau ki te mea pai, ka whakarere i te mea
he. Ko nga tangata o nga hotera kei te whakahe
ki tenei Ture, ko te Pihopa o Waiapu, e mau
nei ana korero, kei te whakapai. Ko ewhea o
enei kei te whai i te pai mo te iwi, ko nga ranga-
tira hotera ranei ko te Pihopa ranei?

HE PANUI KIA MOHIOTIA.

KUA tae mai te reta a tetahi o nga kai
whakaako o te kura o Hukarere, he tono
mai kia whakaaturia e matou te ra e whakata-
kotoria ai e te Kawana, e Rore Ihiringitana, te
Kohatu Kokonga o te Kura o Hukarere. Ko
te ra e whakatakotoria ai tenei kohatu a te 29
o Hepetema, i te wa o muri i te tekau-ma-rua
karaka. Ki te hiahia etahi tangata ki te tuku
moni mai hei awhina i te kura he pai tonu me
waiho mo taua ra ka hoatu ai ki te Kawana a
mana e hoatu ki te kura. Ki te peneitia me
hoatu ko na moni koura anake i roto i te paahi,
kaua te hiriwa me te nooti, ka hoatu ai i te
paahi ki te Kawana. He ra nui rawa atu tenei,

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ko te hiahia o nga kai whakahaere o te kura kia
tokomaha o nga Maori e tae mai i taua raki te
whakahauhau i na mahi o te Kura. Tera ano
e takoto he pereti i taua ra, kati kia noho
mahara nga tangata e haere ana. Kua rite
katoa i te Pihopa te ahua o te karakia mo
taua wa. Ko nga mea o tatou e tata atu ana,
kia hihiko atu ki te awhina i ta tatou taonga.
Ko nga wahi hoki kaore ano i awhina i ta tatou
kura, ko te wa pai tenei, hei kohinga, mehemea
e hiahia ana, kia riro ai ma te Kawana e
hoatu ki te kura.



HE MIHI NA TE KINGI KI TE
IWI MAORI.

TARI O TE PIRIMIA, PONEKE.

18 Akuhata, 1911
Kia Ngata.

KEI te koa toku ngakau ki te whakamohio
atu kia koe kua tae mai te reta a te
Kawana ki au e whakaatu mai ana i na mahi
papai, a to tatou Kingi me to tatau Kuini mo
nga kupu whakaatu i to tatau piripono i whaka-
urua ra ki roto ki te pukapuka i tukua atu kia
raua i te ra o te karaunatanga i a raua.

Heoi ano.

Na TIMI KARA.

Ki ti Etita o Te Pipiwharauroa.

E hoa,

TENA KOE. Tenei ka tukua atu e au te
 kawenga hei mauranga ma to Nupepa ki
nga pito o o tatou Motu. Kia ora.

Na A. T. NGATA.
Poneke, 24 8/11.



PITOPITO KORERO.

Tera matou e tuhituhi reta ki nga hoa i nga
taone nunui o te Tominiana kia rapua mai e
ratou etahi whare pai (Boarding Houses) hei
nohoanga mo nga Maori, kia kore ai e tae ki roto
i nga hotera. Ki ta matou whakaaro ko te utu
tika tenei mo te korero a nga rangatira hotera e
mea nei ka panaia mai nga Maori ki waho i o
ratou whare. Ki te tae mai he whakaatu i mua
o te putanga o te pepa o tenei marama e heke
ho nei. tera e whakaaturia e matou.

A TATOU TAONGA-OHA I ROTO I
TE HAHI.

UPOKO VII—TE HAPA TAPU.

" Ki te motu ke i ahau e kore tetahi mea e taea e koutou."
Hoani 155

" Te whakahaere tino tika ko nga mea katoa i mahia e tatou
hei hono i a tatou ki te Atua i roto i te Kotahitanga Tapu."

—Akutini

NGA Hakarameta e rua, te Iriiri me te
Hapa, e pa ana ki te noho a wairua o
te Karaiti i roto i nga ngakau o te huna e whaka-
pono ana ki a ia. E ai ki te korero a Huka,
na te Iriiri i timata taua oranga o te Karaiti i
roto i te tangata whakapono, na te Hapa i whaka-
tipu.

E wha nga pukapuka o te Kawenata Hou e
whakaatu ana ki a tatou i ta te Karaiti whaka-
takotoranga i te Hapa. Hei whakaatu tenei ki
a tatou i te nui o tenei mea.

He mea pai kia mahara tatou ki nga whaka-
aro o na Akona a te Karaiti  i tana korerotanga
ai ki a ratou mo tona tinana me ona toto. I
a ia e mea ana, " Ko toku tinana tenei i tapaea
atu mo koutou" e whakaaro ana ratou ki te
Reme o te Kapenga e takoto ana i to ratou aro-
aro. Ko te Kapenga he tino ritenga na nga Hurai
e kainga ana e ratou i tena tau i tena tau hei
whakamaramatanga mo te Kawenata a te Atua i
meinga ai ratou hei iwi whiriwhiri mana. Ki ta
ratou whakaaro e whakarite ana a te Karaiti i a
ia ki te Reme o te Kapenga hei kainga ma ana
akonga pera me te tino Reme e kainga nei e
ratou i tenei tau i tenei tau.

Mo ana kupu, " Ko tenei Kapa te Kawenata
Mou i runga i oku toto," i whakaritea e ratou ki
etahi tikanga e rua a ratou a nga Hurai. Tua-
tahi i whakaritea e ratou ki na toto o te Reme
i whakaherea i te ahiahi ki runga i te aata.
Tuarua i whakaritea e ratou ki nga toto i whaka-
hekea e Mohi i maunga Hinai i te wa i homai
ai na Ture. E korerotia ana i muri o te ho-
maitanga i nga Ture, " Ka mau a Mohi ki te
toto, a taia atu ana e ia ki te iwi, me te ki ano,
nana, te toto nei o te Kawenata a whakaritea
nei e Ihowa ki a koutou mo enei mea katoa."
—Ek. 24 He korero enei e mohiotia ana e
nga Hurai katoa, na reira i a te Karaiti e mea
ana i te waina, ko te Kawenata Hou i runga
i ona toto, ka hoki nga whakaaro o ana akonga
ki te homaitanga a o nga Ture o te Kawenata
Tawhito.

4

TE PIPIWHARAUROA.

Ka kitea e tatou ki enei korero i waiho e te
Karaiti enei ritenga a nga Hurai hei tauira mo
tenei tikanga tapu ana. Ehara ano i te mea
ko enei anake ana tikanga i whakaaro ai hei tau-
iratanga mana. Engari e whakaaro ana ano ia
ki a ratou whakahere totokore, ki te paraoa ki
te hinu ki te waina. I waiho e ia ko enei hei
whakaritenga mo tana Hapa Tapu, ko te tikanga
ia o roto ko tera e whakaaturia ra e nga whaka-
here toto. Rite tonu tenei ki tana tikanga ata-
whai, ara kaore ona hiahia kia whakamamaetia
nga Kararehe ora hei whakamaramatanga mo tana
mahi pai, engari ko nga hua pai o te whenua i
mahia nei e te tangata kia tipu hei oranga mona.

He penei te whakaaro o nga Apotoro i a ratou
e whakarongo ana ki nga korero a te Karaiti.
Otira i mohio ano ratou tera atu ano te hoho-
nutanga o enei korero: e rite ana ki ana kupu i
korero ai i mua atu, i te wa i whangaia ai e ia
nga mano e rima, i mea ai ia, " Ko ia e kai ana
i oku kikokiko, e inu ana i oku toto, e noho
ana i roto i au me ahau hoki i roto i a ia."
Inaianei ka rongo ano ratou ki a ia e mea ana,
" Kainga, Inumia, ko toku tinana tenei, ko oku
toto enei." Ka whakaaro ratou e whakatako-
toria ana e ia tetahi tikanga e kainga-a-wairuatia
ai e ratou tona tina me ona toto, a ko te take
o taua kai hei huarahi mai mo tana manaaki-
tanga e kiia ra e ia—ka noho ia i roto i a ratou,
me ratou hoki i roto i a ia.

Tena kia ata tirohia e tatou he aha nga tino
tikanga i whakaritea ai tenei Hakarameta. E
rua nga tino take e kitea ana: He mea e whai
kaha ai e whai manawa ai te hunga whakapono i
te mea ka whakakotahitia nei e taua Hakara-
meta ki a te Karaiti ki a ratou ano hoki; he
tikanga ano hoki e whakamaharatia ai e te Hahi
te matenga o te Karaiti.

(1) He tino kupu enei—"Te kai i oku kiko-
kiko me te inu i oku toto;" hei whakaatu ki a
tatou i te " Kotahitanga o te hunga whakapono ki
a te Karaiti. Kaore he kai-whakaako nui o
• mua atu i a ia i korero penei ki a ratou na
akonga; no te mea kaore to ratou na ahua ki
a ratou akonga i rite ki to te Karaiti ahua ki ana
akonga. Na te Karaiti i kawe mai te oranga
hou ki te ao, na reira ko tona ahua ki ana ako-
nga e rite ana ki to Arama ahua ki te tangata.
Engari he nui ake ano to te Karaiti ahua ki
ana akonga i to Arama ahua ki te tangata. No
te mea ahakoa ko Arama te putake mai o te
tangata, ehara ia i te putake mai o te oranga o te
tangata. Ko te Karaiti ia te putake mai o te
oranga hou, koia i rite ai ia ki a Arama; engari
ko ia tonu taua oranga hou, koia i nui ake ai ia
i a Arama. I te mea ko te Karaiti tonu tenei
oranga hou, ka marama tatou ki te take i whaka-
hau ai ia kia kainga tona tinana, kia inumia ona

toto, hei mea e noho tonu ai ia i roto i te hunga
e kai ana, me ratou hoki i roto i a ia. Ka rite
enei korero ki a Mohi i korero ra ki te whanau
o Iharaira, i mea ra, " Kei roto i te toto te
oranga o te kikokiko, kua hoatu ano e ahau ki
a koutou mo runga i te Aaata. hei whakamarie-
tanga mo o koutou wairua: ko te toto hoki te
mea hei whakamarietanga mo te wairua."

Na nga kupu a te Karaiti e mea nei ka noho
ia i roto i te hunga e kai ana i ona kikokiko, e
inu ana i ona toto, me ratou hoki i roto i a ia,
i whakapono ai tatou kei roto ano a te Karaiti
i te hunga e kai ana i ona kikokiko e inu ana i
ona toto. Engari ko te ahua o taua noho kaore
i pera me ta te Hahi o Roma e mea nei. Ka
mohio ano hoki tatou e he ana te ki he whaka-
maharatanga kau tenei Hakarameta i te mate-
nga o te Karaiti. He mea pai kia mahara tatou
ki te kore o te Karaiti i hiahia ki te whakakaha
i te whakaaro o nga tangata i patai ra, " Me pe-
whea e homai ai e tenei tangata ona kikokiko
kia kainga e tatou." I mea ia i roto i tana
whakahoki, " Ko te wairua te whakaora ana,
kaore a te kikokiko wahi; he wairua he oranga 
nga kupu e korero nei ahau ki a koutou." Ko
te tikanga o nga kupu a te Karaiti ehara i te
mea he kai Maori i ona kikokiko, engari he
tikanga wairua me tona manaakitanga he mea
wairua ano. Kia mahara hoki kia kaua tatou
e tahuri ki te rapu maramatanga mo nga mea o
tenei Hakarameta e kore nei e taea te whaka-
marama—ara i te ahua o te manaakitanga e riro
ana mai i te tangata e tango ana; i te ahua ranei
o te tohu o waho ki te mea wairua e whaka-
aturia ana i roto; i te ahua ranei o te noho a
te Karaiti i roto i te tangata e tango ana i tenei
Hakarameta: he mea enei kaore e taea te
whakamarama, a kei whakamatau noa tatou ki
te rapu i te maramatanga. Waiho tonu i runga
i ta te Karaiti i whakatakoto ai: ko te kaha
me te ora o te wairua i te Hapa a te Ari ki kei
ia tangata, kei ia tangata e mohio ana. Kaore e
kitea nuitia i waho. He pena ano tetahi tika-
nga o te Hapa, ara tera e kiia ra e Paora, " He
kaingatahitana no te tinana o te Karaiti." Ko
te tino whakanuinga o te whakapono o te tangata
e ahei ai tona wairua te noho i nga wahi tapu o
te rangi, he mea ano kaore e kitea e te kanohi.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE MAHI WHAKATIPU HIPI.

Na APIRANA NGATA.

TE KAHUI HIPI.

Nga Reme.

KAORE e nui nga kupu mo tenei wahanga
o te kahui. Mehemea kua tutuki tika
i te tangata mahi hipi nga tohutohu kua panuitia
ra: i era whakaupoko a tatou ka waitohu aua
tohutohu ki te ahua o na reme o tana kahui.
Tera e mihi te tangata haere, e ki, " Te papai,
te ora o au reme '" Ae! Ko nga wawata enei
a te tangata mahi hipi, ara:—

a, Kia mihia ana wuuru, mo te ora, mo te
taimaha, mo te whai utu.

b, Kia mihia ana hipi, mo te pai o te whaka-
tupu, mo te ora, mo te momona o nga hipi,
e ahei ana mo te whakamomona.

e, Kia mihia ana reme, mo te pai o te wha-
katupu, mo te ora, mo te nunui.

Kei ena hoki te huarahi mai o nga moni wha-
kaea ona mauiuitanga  e nui ai.

Ko te wa whanau o nga kuao kei te v; a i
whakamoea ai nga io me nga rame te tikanga. Ki
te tomuri te whakamoe ka tomuri ano hoki te
whanau. Otira ko nga wa whanau ki te nuinga o
nga takiwa o Aotearoa nei ko nga ra mutunga o
Hurae tae atu ki nga ra timatanga o Hepetema:

ko te tino marama ko Akukata.

Kia whakaarohia tena e marama ai te tangata
ki te tika o tenei tohutohu, kia whakanohia
ai ki nga patiki whaikai mahana. I te wa e
hapu ana te io e kore e kaha tana haere, kei
te taimaha hoki. I na whanau tana kuao e
kore ano e kaha tana haere i te ngoikore o te
kuao. Kia ora te katua, ka pai ai te toto o te
miraka hei whangai i te kuao, ite mea kihei ano
tera i pakari ki te kai tarutaru.

He marama kino a Akuhata. Ko te hiku
tena o te takurua, ko te wa e tino heke ai te tupu
o te tarutaru. Na ki te he te tupu o na kuao
i tena wa ka noho hei mate mo ratou.

Ko te wa maaka, ara horihori i nga taringa o
nga reme, pokapoka hoki i nga kuao tane, ko
waenganui o Hepetema tae atu ki nga ra tima-
tanga Oketopa. He mahi tenei e tika ana kia
mahia i te wa ano e ririki ana nga kuao. A i
te mea e mahia ana i tena wa, kaua e haria nga
katua me na reme ki te wahi tawhiti rawa
maaka ai, kei roa nga reme e wehe ana i nga
katua a ka ngarongaro, ka pania. He pai mehe-
mea te iari maaka kei roto tonu i te patiki o
nga io, kia puta tata mai ai ka poto te wa e
kimi ai nga io i a ratou kuao.

Na i muri i tena ka ngaro atu nga io me a
rotau kuao a tae noa ki te wa hei kutikutinga.

He pai te tuku mai ki waenganui o Tihema
kutikuti ai mehemea he tawhiti te wahi kuti-
kutinga i te patiki io, kia iti ai te whakakorikori.
Otira mehemea e tutata ana he pai tonu te kuti
i nga io i a Noema, a ko na reme mo Tihema.
I taua wa me wehe tetahi patiki, kia tupu te
kai, hei tatari ki te wa e kutikutia ai nga reme,
hei wehenga atu mo nga reme ahua mate. He
mea tika kia wehea nga reme i o ratou katua i
nga ra o Tihema. Ko nga take enei ka whaka-
maramatia nei, ara:—

Kia ora ai nga katua. Notemea ko Hanuere
me Pepuere nga marama hokohoko o nga io e
rite ana mo te whakaputa ki waho o te kahui.

Kia ora ai nga katua. Notemea kei nga ra
whakamutunga o Pepuere ka whakamoea ratou
ki nga rame.

Kia ora ai nga kuao. Ka tae mai ki a
Noema ki a Tihema kua pakari nga reme a kua
kaha ki te kai tarutaru, kua kore ratou ko na
katua e ora tahi i nga kai o to ratou patiki. Ki
te tauwhainga hoki nga kuao ratou ko na katua
ki na tarutaru o te patiki kotahi  ka mate tahi,
otiia ko nga mea ngoikore ano ko nga kuao e
tino mate:

Kia ora ai na kuao. I te mea kihai ano i
kutikutia na wuuru o nga katua e taimaha ana
ratou, a e kore ana e kaha ki te haere. Kei te
makeretanga o te taimaha ka mama ratou ki te
haere, "a, ka tino kaha rawa te taki haere i
nga kuao. Ko na kuao hiroki e mate rawa.

Kia hohoro ai te taunga o na katua ki te
wehe i na kuao, o nga kuao i na katua. Tae
rawa ake ki na marama e mahia auautia ai na
hipi. ki te wehewehe, ki te tipi, ki te hokohoko,
ki era atu mahi huhua o tenei kararehe, kua
kore he raruraru i te whakauruuru o nga kuao
ki roto i na hipi pakeke.

Na i te wa e wehea ai na reme, me tango na
mea hiroki, me nga mea i whanau tomuri ki te
patiki whai kai, whai wai e ahua tata ana ki te
iari taraawhe o te paamu. Kaua e nui te wha-
kakorikori i a ratou, engari me tirotiro tonu
notemea kei te ngoikore ratou. Mehemea e
whiwhi ana i tetahi patiki reipi (rape) he pai
rawa tera. Kia kaha tonu te whakaepa i enei
o nga kuao a taea noatia te koanga, ki nga wahi
kai tonu ratou, a kia wehe tonu i nga reme ora
kua wehea atu ki nga patiki e rite ana mo ratou
ki te wahi i nga hipi maroke, weta, io maroke
ranei.

Ko nga marama maharahara nui o te reme
ko Aperira, ko Mei. Ko te mate e pa kia
ratou i tena wa he rere i nga tarutaru tupu hou
o te ngahuru. Heoi ma te pai tonu o te tieki,
ma te taake i na paru, ma te nukunuku ki nga
wahi maroke o te whenua. Ko te nuinga ia o
nga mahi me te ahua o te tieki e kore e taea te

6

TE PIPIWHARAUROA.

tohutohu-a-pukapuka, engari ma ia tangata e
hopu haere i runga i tana mahi i roto i nga tau-
maha, e titiro hoki i runga i te haere o nga wa o
te tau, i te ahua hoki o tona whenua.

 Kia mau mahara te tangata kei roto i ana
reme nga weta mo te tau e tu mai nei, nga io
rua-niho hei whakamoe, hei whakakapi i muri o
te kahui ina puta atu nga io kikino me nga io
kuia. Ki te he tana tieki i ana reme i te wa e
reme ana i te wa hoki e hokete ai ka he ano
nga weta ka torutoru, ka kore utu; ka he hoki
ana io, ka torutoru rawa hei whakakapi a ka
kore e maha o nga io kikino, o nga io kuia e
taea te hoko. Ara ka hoki iho nga whakaea mo
ona taimahatanga, nga moni ranei e whiwhi ai ia.

Ka tutuki i konei nga korero mo nga wehewe-
henga e wha o te kahui hipi. Ko te whakara-
popototanga tenei ara:—I te mea he pai te
whenua, kia pai nga io (nga purapura), kia pai
nga rame ma ratou: ka pai ai nga reme e wha-
nau mai hei weta mo tetahi atu tau, hei io e
whakakapi hoki mo nga io e ahei ana kia hokona
atu. Ka whariki i raro i ena pai ko te pai
whenua, a ka uhi iho i runga i katoa ko te whaka-
haere pai, ka tutuki te pai e tumanakohia ana.
Ma te aitu noa e pa mai i te mea kua tutuki
to te tangata tona kaha, tona maramatanga, tona
tupato.

Te maha e rite ana o ia wehenga o te kahuri.
E marama ai tenei wahi o ta tatou korero
me whakaatu te patai, mehemea kua mohiotia
te maha o nga hipi katoa e ora tika i runga i
tetahi whenua i te takurua tena wehewehea
kia hia o aua hipi he io, kia hia he weta, he io
moroke ranei, kia hia he reme ara he hokete?
He maha nga whakautu tika mo tenei patai i
runga i te ahua o ia whenua, o ia whenua; i
runga i te ahua o nga whakahaere a ia tangata, a
ia tangata; i runga ranei i te mea kei te tutata
mai he whare whakamatao miiti (Freezing-
works), kahore ranei. Mehemea hoki kei te
tutata mai tetahi whare pera ka mohiotia tera
 e hokona nga reme weta momona i te raumati,
tae atu ki te ngahuru, a tera e whakanuia ake
nga io o te kahui. Kei nga whenua tino tawhiti
rawa i nga whare whakamatao tera ranei e ho-
kona katoatia nga weta, ahakoa kaore i mo
mona, tera ranei e puritia katoatia mo tetahi
tau.

Me ki pea e rua mano te nui o te kahui.
Mehemea ka puritia nga weta rua-niho ka
penei te ahua o te kahui ara:—

a. He io marena ... 900
b. He weta rua-niho 350
e. He reme ara he hokete 750
d. He rame ... ... 24

Ara ko te wehewehenga tika tena. Mehe-
mea e hokona tonutia ana nga weta i ia tau, i
ia tau, ko te wehewehenga tika tenei, ara:—

a. He io marena ... 1050
b. He reme, ara, hokete 950
He rame... ... 27

e.

2027

I hoki iho ai te kaute o na reme i nga io
notemea e matemate ana etahi, ahakoa i te
whanautanga mai i rite te maha o nga reme ki
nga katua. E tika ana kia kiia ko te hawhe o
nga hokete, ara, o nga reme e whanau ana mai
he weta, a ko tetahi hawhe he io. Mehemea
e whakamomonatia ana nga reme weta a ka
riro te 70 o ia 100, ka marama te toenga iho e
30 o ia 100, a ka hoki iho te maha o nga hokete
e noho i runga i te whenua. Na reira, mo te
whenua e riro ana ona reme weta i te wahi
whakamomona ko te wehewehenga tika tenei
ara:—

a. He io marena ... 1250
b. He hokete uha ... 550
e. He hokete weta ... 200
d. He rame ... ... 32

2024

2032

Ehara i te mea hei ahua tuturu tenei, engari
hei whakamarama kau i te tikanga o te whakanoho
hipi ki runga ki te whenua i te takurua. Ko te
mea nui hei tirohanga ko te maha o nga io hei
whakamoe. Ki te whakawateatia nga weta aha-
koa kuao, ahakoa rua-niho, pakeke ake ranei,
ma reira e taea ai te whakanui ake nga io
whakamoe.

Ko tetahi mea hei whakaarohanga ko te
wehewehenga o nga io whakamoe i runga i o
ratou tau, ara, kia maramatia nga rua-niho, nga
wha-niho, nga ono-niho, nga niho-ki, me nga rima
tau. Ki te kore me whakaputa era kei pai ana
nga tinana, me nga niho o aua io, e manakohia
mai ai e te kaihoko. Me ki ko nga rua-niho
tae atu ki nga niho-ki e puritia hei whakamoe.
I roto i te kahui io 1050 tera e penei te ahua:

Tau runa ... ... 160

Niho-ki . ... ... 240

Ono-niho ... ... 290

Wha-niho' ... ... 360

—— 1050
Ko nga io rua-niho me ki e 450. E tika kia

450 o nga io katoa e whakaputa. Me penei te

kowhiringa:—

Tau rima ... 160
Niho-ki ... 80
Ono-niho ... 50
Wha-niho ... 70
Rua-niho ... 90—450

HE KUPU WHAKAMARAMA.

7

Ehara i te mea kia tino rite rawa ki tenei,
engari kia marama ki te tangata e kowhiri ana
na hipi kikino o ia tau, o ia tau. Kei te ahua
tonu ia o nga io te tikanga, a kei te maha hoki o
na io rua-niho papai hei whakakapi i nga io
pakeke ake e whakaputaina ana.

Kaati i konei nga whakamarama mo nga wehe-
wehenga o te kahui. Kei te whakaupoko o
muri ake nei ka timataia nga whakamarama mo
" Te Mahi Whakahaere."

TAME TEIRA.

AHAKOA kua tata ki te marama te mate-
nga atu o Tame Teira te Mema me te
Mea o Otautahi, ka tuhia ake ano etahi kupu
ruarua nei mona i te mea he tangata nui tenei
no te Paremata o Niu Tireni. No te Taite
te 27 o nga ra o Hurae ka haere nga whakaatu
kua mate a Tame Teira, a he nui te pouri o
na wahi katoa o te Tominiana mo taua mate:

nga wahanga katoa o te Paremata, o te iwi hoki.
Ko te mate o Teira i tona puku, he mate
tawhito nona. I runga i te kaha o tona tinana,
i te kaha hoki o tona ngakau ki te mahi, pehia
noatia ake e ia tau mate. Tipu nei a tae rawa
mai ki te wa i takoto ai kua kore e taea te
peehi. I te 19 o nga ra o Hurae he hui nui
tana i Otautahi, i taua po ano ka ngaua e te
mamae, a no tetahi rangi ka tukua ki te hohi-
pera. I te Ratapu ka whakaritea e nga Takuta
kia tapahia. Te mutunga iho o te tapahanga
ka timata tonu te he, i te mea kua kore he
kaha o te tinana. I a ia e heke haere ana nui
atu te marama o tona hinengaro he korero tonu
tona mahi ki ona hoa mo te ahua o te whaka-
haere i nga mahi i a ia e ngaro ana. Tae rawa
ake ki te ri ma karaka i te ahiahi o te Taite ka
moe i te moenga roa. I tona nohitanga kua
kore he hokinga ake mona, ka karangatia ona
hoa kia tae mai ki tona moenga kia whai kupu
ia ki a ratou. Ko ana kupu enei:—

Ki a John Dawson (Hekeretari o te Ropu
Turaki Waipiro) " Ko te tau 1911 he tau e
watea ai tatou i te here o te waipiro, mehemea
ki te pono tatou ki te Atua, ki te mana hoki
kua whiwhi nei tatou." Katahi ia ka huri ake
ki a Kooru (Mr. Cole) ki tona hoa mahi, ka
mea atu, " Kooru e kiia ana tatou e te tanata
he porangi, otira ehara i te mea iti te ora mo te
mana turaki waipiro i roto i te Tominiana
kota, ehara ano hoki i te mea iti te mate mo
taua take. Ko ana kupu ki te ropu o nga
tangata mahi o te Tominiana (Labour Party)
i hoatu ki a Mr. Isitt. I mea atu ia, " Isitt,
he whenua atahua tenei. Mea atu ki aku hoa

mahi (Labour) ki te mau ratou ki te whaka-
pono, tera ratou e kite he mahi na te Atua te
mea e whaia nei e ratou." He hanga atahua
ano hoki na kupu a taua ropu i whakahoki ai
mo na kupu a Teira. I tona nehunga he tino
nui te tangata o nga wahanga katoa o te iwi i tae
ki te whakanui.

I whanau a Tame Teira i te tau 1862 ki
Ingarani. I te tau 1874 ka tae mai ratou ko
ona matua ki Niu Tireni nei. I te tau 1896
ka tu ia hei mema tuarua mo Otautahi. I te
tau 1899 ka hinga, i te tau 1902 ka tu ano, i te
tau 1905 ka hinga, a i te tau 1908 ka tu ano,
kaore i arikarika te pootitanga o te iwi mona.
I te Aperira ka taha nei ka pootitia ia e te iwi
hei Mea mo Otautahi. Kaore he mema o te
Paremata hei rite ki a Teira mo te mahi, he
tanata hoki kaore e wehi ki te riri mo te mea
he, ahakoa ko wai. Ko te take tenei i kore
ai ia e tino paingia. He maha na take nunui
na Teira i werowero i ara ai. He tanata ia i
whakapau i tona kaha ki te mahi i te mea tika,
ki te riri i te mea he, ahakoa i roto i waho
ranei o te Paremata. Mo te whaikorero he iti
nga tanata hei rite ki a Teira, mo te korero ki
nga huihui nunui i waho noa iho kore he rite
mona i Niu Tireni. Mai o te timatanga o te
Ropu Turaki Waipiro nei i roto o Niu Tireni
a tae noa mai nei ki tenei ra ko ia tonu tona
tino tangata whaikorero. Ko Tame Teira te
tangata i kaha tonu ki te tohe ki te Paremata
kia tukua mai te mana pooti kia kore atu te
waipiro i roto o te Tominiona katoa, a ina
tonu no tera tau ka riro mai. Ko te tau tua-
tahi tenei hei pootitanga mo tenei mea, kati
kaore ia i kite i te hua o tana mahi, i pera ia
me Mohi. Ko te tikanga tenei o taua kupu i
mea nei mo te tau 1911

HE RETA TOHUTOHU NA TE
PIHOPA O WAIAPU.

Ki te Iwi Maori i roto i te Pihopatanga
o Waiapu.

E TA KU whanau i roto i te Ariki tena
koutou. I te mea kua tukua mai e te
Kawana o tenei whenua ki a koutou te mana
pooti kia kore, kia mau tonu ranei, te hoko o
te wai piro ki a koutou i roto i o koutou
takiwa; i te mea hoki he maha nga Kaunihera
Mauri kua tono ki te Kawana kia tukua atu
tenei mana kia whakahaerea i roto i o ratou
takiwa; ka whakaaro au ki te whakaatu ki a
koutou i te nui o te pai e hua mai ki to koutou
iwi i tenei pooti.

8

TE PIPIWHARAUROA.

Ka tono atu ahau ki a koutou kia ata wha-
kaaro iho ki tenei kai ki te wai piro: mehemea
he whakarangatira, he whakatutua ranei tana i te
iwi; mehemea he manaakitanga, he kanga
ranei tana i homai ai i nga wa o mua; a mehe-
mea hoki e awhina ana, e arai ana ranei ia i
ta koutou haere i te huarahi o te ora e takoto
nei i mua i o koutou aroaro.

He tino mea e mohiotia ana te matemate o
o nga Iwi Maori o nga wahi katoa o te ao ina
mau ki na tikanga kino a te Pakeha. E hiahia

 -

ana ranei koutou kia ngaro atu to koutou iwi?
E hiahia ana ranei koutou kia rite ki nga
tangata tutua o te Iwi Pakeha? E hiahia ana
ranei koutou kia riro katoa o katou whenua
kia noho pohara koutou. E mea ana koutou,
kahore! Otira ki te tukuna e koutou te waipiro
kia whakahuri ke ana i o koutou hinengaro, kia
whakangoikore i o koutou ngakau, i o koutou
tinana, kia whakamate i o koutou wairua; ko
te huarahi ano tena e mate ai te iwi. No te
mea ka ngaro i a koutou te hiahia, me tekaha,
e taea ai te piki ki runga ake i te karangatanga o
te kararehe, e ahei ai koutou te tu ngatahi i te
taha o te mea kaha o te Iwi Pakeha. He iwi
rangatira koutou no mua iho, engari e kore e roa
ka ngaro i a koutou taua mana rangatira, ka riro
hei pononga ma te  Mehemea e hiahia
ana koutou kia pumau tonu hei iwi rangatira,
kia kaua e heke atu ki te karangatanga o te
kararehe, tena whakaputaina to koutou kaha ki
te whakakore atu i tenei hoariri e whanga nei ki te
whakamate i a koutou. E mohio ana koutou
he tino hoariri no koutou te waipiro: he
tokomaha kei raro i tona mana; he ora noa
etahi i te ao, a mate tutua noa atu etahi. E
tino mohio ana ano koutou he tino hoariri no
te waipiro te whakapono; e arai ana hoki kia
kore ai e taea e koutou te tiaki o koutou
tinana kia kaua e kakai, e inu, e hiahia puremu:

ko nga mea hoki enei kua oatitia e koutou. E
waiho tonu ana ranei e koutou tenei tutuki-
tanga waewae i te aroaro o a koutou tamariki,
o a koutou taitama, me a koutou taitamahine,
i te mea kua riro mai nei i a koutou te mana
ki te whakakore atu?

He tono atu tenei naku ki a koutou e taku
kahui Maori kia whakarerea ake e tenei, e tenei
nga whakaaro mona ake; whakaaroa te Atua e
aroha nei ki a koutou, e hiahia nei kia whai
koutou i nga mea e whiwhi ai ki te pai; whaka-
aroa o koutou tinana, he temepara nei no te
Wairua Tapu; whakaaroa o koutou wairua e
ora tonu nei ake ake; whakaaroa o koutou
tipuna rangatira i waiho iho nei i a ratou mahi
pai hei oha ki a koutou; whakaaroa te painga
mo te iwi a nga ra e heke iho nei; whakaaroa
hoki a koutou tamariki e tipu ake nei: ka

whakakore atu i te hoko o tenei kai ki to kou-
tou iwi.

Ka inoi ahau ki te Atua kia whakahangia
koutou ki te pakanga ki te hoariri o to koutou
iwi, kia pera to koutou kaha me o koutou
tipuna i nga ra o mua. " Whakatane, kia kaha!"
" Pikau a e tetahi nga whakataimaha o tetahi, hei
whakarite i ta te Karaiti ture." Heoi ano.

Na to koutou matua i roto i te Ariki,

A. W. WAIAPU.

Me korero e na Minita me nga Mangai Rei-
mana i roto i nga Whare-karakia Maori.

HE AWHINA I TE KAWANATANGA.

Ki te Etita o Te Pipiwharaurao.

KIA pai koe ki te tuku atu i nga kupu rua-
rua e whai ake nei, hei hurahura koa
i o tatou tini rnahara.

E hoa ma i tera marae i tera marae; i te
aroaro o tou whanau, o tou hapu, o tou iwi;

kia takatu, kia mataara te ngakau ki te rapu
tikanga mo te morehu tangata, me te toenga
whenua ki a tatau.

Puritia te ohaki a o tatou tipuna. I tukua
hoki e ratou ki a Kuini Wikitoria mo ake
tonu atu te Kawanatanga katoa o o ratou whenua
a ko tatou nei o ratou uri. Tena koa tatou
katoa ka whakakotahi i te tinana tanata o te
kupu me te whakaaro, ki te awhina, ki te tau-
toko i nga pooti o to tatau Kawanatanga a tenei
pootitanga e heke mai nei.

Mehemea na na Kawanatanga o mua i muru,
i tahae, i poapoa te whenua i pouri ai koe, i
mauahara ai koe ki te ingoa Kawanatanga, me
whakarere atu to mauahara, to pouri, me to
riri, engari me whakapiri koe ki tenei Kawana-
tanga; kai mua hoki i to aroaro nga ra maha e
tu mai ana, e korerorero tahi ai korua, e whaka-
riterite ai, e wakaoti ai i tetahi tino tikanga e
tau ai te rangimarie ki a koe, ki au, me tetahi
ake. Mehemea he pono tenei whakatauki,
" Na te Kakaka i haehae, ma te Kakaka ano e
tuitui."

E hoa , he maha nga tau e hopu ana au i
nga mahara o to tatou whanaunga o te Honore
Ta Timi, K.C.B. i ia tau i ia tau. He rongo
taringa, he kite kanohi toku i a ia e tu ana i
waenganui o te huihuinga o nga whakaminenga
tangata ki te tohutohu i tona iwi Maori kia
mau te pupuri i te whenua, tahuri ki te mahi
ahu-whenua, penapenatia te moni. Ko nga
whenua e kore e taea e koe e koutou ranei te
ngaki me nihi atu ki etahi atu i runa ano
i te wariu hou o to whenua.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Ko nga whenua ataahua, engari he tokomaha
na tangata no ratau taua whenua, kaore i te taea
te whakahaere pai taua whenua e rite ai te whiwhi
o te hea iti, o te hea rahi ki nga hua o te whenua
me whiriwhiri he komiti, me Kaporeihana: ka
whakatu i tetahi Menetia hei whakahaere i nga
mahi o te whenua, me nga kararehe me nga hua
o te whenua. Na ko nga hua e puta mai ana i
te whenua i nga kararehe, hei utu i nga kai mahi
o te whenua, me nga taonga o runga. Ko nga
toenga: o nga moni me kawe ki te Peeke whaka-
putu ai. Ko nga hua o era me tin ki ia tangata
ki ia tangata, i te ritenga ano o te maha o nga
hea o ia tangata, o ia tangata.

Na ko Whanganui te iwi i tino kaha rawa nga
tohutohu a to tatau hoa, whanaunga hoki, me
ahau ano hoki i etahi wa ki te tohutohu heoi
kotahi e rua i whakamatau ki te ahuwhenua ko
te nuinga he Ture he hei rawa. Tenei tetahi
whakaatu atu. I te 1906 ko nga whenua e tora;

ko Morikau No. 1, ko Ranana, ko Ngarakau-
whakarara, i tata tonu ki te mano tangata i roto
i te taitara o te poraka kotahi. He maha
na tau kua hipa nei i whakanoho hipi ai nga
tangata tokotoru, tokowha, ki nga whenua nei,
kore rawa i mahara atu ki te tini tangata o te
taitara. Heoi tangi ana nga rau tangata ki te
Kawanatanga kia awhinatia ratau. Whakata-
kotoria ana taua tangi ki te aroaro o te Kawana
i roto i te Kaunihera e Whiriwhiria ana. Heio
hainatia ana e te Kawana o te Tominiana
tona ingoa, tuku atu i te Tino Taitara (Fee
simple) ki te Poari Whenua Maori o te Takiwa
o Aotea, a tae a tinana tonu te Minita o nga
mea Maori ki te aroaro o te iwi, ki te tohu-
tohu ki te iwi, me te Poari kia whakahaerea e
te Poari enei whenua hei Paamu ma nga Maori
no ratau nga whenua. Ae katoa te iwi, a inoi
ana ki te Minita kia wehea kia 1000 nga eka o
Morikau No. 1 hei mahinga ma ratau, a kia
waiho nga mahi katoa o aua whenua ma nga
Maori ano e kaimahi i te ringa o te Poari. Ae
ana te Minita, ara to tatau Pirimia Whaka-
haere a Honore TaTimi Kara, K.C.B. Kati
no te Maehe i mahue ake nei ka akoakona a
Pauro Marino e tona Roia me tana hunaonga
kia haere ki runga i Morikau No. 1, mahi
taiepa ai, hei whakararuraru i nga whakahaere a
te Poari. Na whakahaua ana e te Poari
me te menetia nga wahine, nga taane o te
iwi kia pakarutia nga taiepa. Tapatapahia
iho nga taiepa. Na hamenetia ana e Pauro
Marino ki te Kooti Hupirimi. Katahi hoki a
Pauro Marino ka hamenetia te Poari. Whaka-
wakia ana aua Hamene i te aroaro o te Kooti
Hupirimi, a tau ana te he ki a Pauro Marino.
Engari i mua atu o te haeretanga o te whakawa i
whai kupu ano a Wi Pere kia Pauro kia kauaka

tana raruraru e tukua ki te Kooti Hupirimi,
heoi kaore taua tangata i whakarongo. Na inai-
anei kua tukua e Pauro tana keehi ma te
Piriwi Kaunihera o Ingarani e titiro. Engari
ko Wi Pauro, hei teina mo Pauro Marino, i
haere atu ki a Pauro me tona Roia. Ko te
patai a Wi Pauro ki taua Roia i penei, "Tena
e te Roia ka tukua nei e koe tenei keehi ki te
Piriwi Kaunihera ka Pakaru ranei te Fee
Simple kua hainatia nei e Te Kawana ki te
Poari?" Ko te whakautu a te Roia, " E kore
pea." Kati tenei. Na e hoa ma i tawhiti
tatau ka ata whakaaroaro marire i tetahi tika-
nga ritenga mo tatau, ara mo te Pootitanga e
heke mai nei. Ko taku e whakaatu nei ma
koutou ta koutou i mahara ai e whakaatu kia
matakitaki tahi ai te hinengaro. Tenei ano
tetahi o aku, e maha a tatau mano eka whenua,
a kua tukua e tatau ki raro i te Ture Kapore-
ihana, i te Ture Poari whenua hoki. Na ko
te Kaporeihana, me te Poari whenua, ko te
Kawanatanga nei ano ena: na reira au i ma-
hara ai he aha te hua e puta mehemea ka
peke. tatau hei Apitihana a te Pootitanga e
heke mai nei, a ko a tatau mano eka ki te
ringa o te Kawanatanga. Whakaaturia mai o
koutou maharatanga. Kati i enei na kupu.

Na to koutou hoa,

ERUERA TE KAHU

HE WHAWHAI NO MUA.

Na MOHI TUREI 

TETAHI whawhai nui a Ngatiporou raua ko

i te Whanau-Apanui, i whawhai ki te takiwa
o Punaruku, o Karakatuwhero. Ka mutu te
riri ka whakaputua e te Whanau-Apanui tona
patunga, ka kitea a Kuku, a Korohau, a Rongo-
tangatake e takoto ana i roto i te parekura.
Ka whakataukitia e te Whanau-Apanui taua
tokotoru:—

" Katahi! manu nui o te pakai nga tangata e tako nei."

Whanau ake tamahine a te Rangitawaea ka hu-
aina te ingoa ko te Manu-nui-o-te-pokai. Ka
whakapotoa ki te karangatia ko Manu-pokai.
Ko te whakatauki o enei tangata i a ratou e toa
ana ki te riri, i nga whawhai i toa ai ratou, ka
whakataukitia:—

" Ko nga kuri pakaa a Uetahiao."

Tutaki rawa ake ki tenei whawhai tokatoru
kotahi tonu te hinganga. Ko te. ingoa o te pare-
kura nei ko te Maniaroa. E kiia ana no te
maniatanga o te tangata i runa i te toto, koia te
Maniaroa. He nui te hinganga o Ngatiporou i

IO

TE PIPIWHARAUROA.

tenei parekura. Ka mau i a Tamatekapua a
Tuhorouta, tetahi o nga tama a Tuwhakairiora,
ka whakaorangia, engari ka haua te aroaro e
Tamatekapua. Waiho tonu iho hei mauahara
ma Tuhorouta ki a Tamatekapua. Ka kitea
tetahi o nga tama a Tuwhakairiroa i roto i te
whakaputunga a Te Aowehea, ka kiia e Apanui
kia wehea ki te whanga. Ka mau nga toa o te
Whanau-Apanui ki nga ringaringa o Kuku, o Ko-
rohau, o Rongotangatake, ka poroporoa nga ka-
punga o nga ringa hai whakawhatanga kai ma ana
mokopuna. E kotikotia ana, e pepeha iho ana,

" O ringaringa kotikoti kawe na, i nga pikitanga i te Korau-
whakamae."

Kei nga pikitanga ki nga hiwi o Maunga Waru a
Korau-whakamae. Ko nga riri hoki era i toa
ai ratou, me etahi atu whawhai. Ka mahi ra
a te Whanau-Apanui i tona parekura i te
Maniaroa ka mutu. Ka haere mai a Apanui
ki te whakahoki mai i nga tama a Tuwhakairiora,
i a Tuhorouta i te mea i whakaorangia, i a Te
Aowehea i te mea i mate. Ko te Aowehea i
takina mai ma te moana. Ka whakaritea e ia
he tangata hei hoa mai mona, hei taki mai i te
moana. He roa te takinga mai ka tae mai ki
Awatere, ka amohia ki te pa ki Okauwharetoa.
Ka tangi a Tuwhakairiora ki tona tama. Ka
mutu te tangihanga ka whai kupu a Tuwhakairiora
ki a Apanui: " Ka tae koe, homai mate ana
koe i ta taua tama ki au. He aha koe te pa-
paki-a-ringa ai. Hei aha i whakaorangia ai e koe
tangata kino nei," ka tuhi tona ringa ki a Tuho-
routa. " He tangata kino, he tangata tukituki
ihu waka taua. Apopo te anga atu ai ko koe.
Ko ta taua tamaiti i homai mate nei e koe he
tangata ata noho."

Ka whakahokia e Apanui: " Na nga toa o te
ope, i kitea e au i roto i te whakaputunga, kawea
mai nei e au. Kati taku kupu ki a koe, haere
ake i muri i au ki tera o a taua tama"—ko
tana tama tonu tenei ka kiia iho nei, ko Rahui
Tao. " He tangata noho wa. E kite koe i te
ahi e ka ana i uta koiana." Ka whakaaturia
iho te takiwa, me te wahi e ka ai te ahi, he
tangata hi ika hoki a Rahui Tao tama a Apanui,
" Ki te mate i a koe kawea ake kia tangi hoki
 au." Ka tohutohu ia ki a Tuwhakairiora," Ko
to riri me ihu-a-wa, tukua te punga ki te Ta ka
hoe ai, ka tuku ai i te punga o te ihu ki uta, ka
manu koe i waho. Me to titiro tonu ake ki
au e tu ana i te ngutu o taku pa. E ara te kura
o taku taiaha ki runga ka pau tera ki waho o
te pa. Kumea te punga o uta ka tuku ai i to
whana-ihu-a-waka." Ka mutu nga tohutohu
iho a Apanui ki a Tuwhakairiora ka hoki. Ka
tae ki tona ope ka hoki katoa.

Kei muri atu te whakamananga a Tuwhaka-
iriora i te kupu a Apanui.

TE POOTI E KORE AI TE WAIPIRO.

E:

O te patai e pataia ki nga tangata pooti
katoa ko tenei:—

"E pooti ana ranei koe kia hoatu te
waipiro ki te Maori o tenei takiwa? "

Ki te whakaaro koe he mea kino te waipiro mo
te Maori, he whakahoki mahau mo te patai nei:

" KA ORE."

Otira ki te whakaaro koe he mea pai te
waipiro mo te Maori, he whakahoki mahau:

"AE." 

Kotahi tonu te whakahoki ma te tangata e
whakaaro ana kia ora ana tamariki.

Kotahi ano ma te mea e whakaaro ana kia
ora tona iwi.

Kotahi ano ma te tangata Karaitiana.
Kotahi ano hoki ma te Minita Karaitiana.
Ko tona whakahoki ko tenei: KAORE.

Ki te kore he whakaaro o te tangata ki ana
tamariki.

Ki te pai ia kia mate atu tona iwi i te


Ki te nui ake ona whakaaro ki te waipiro,
i ona whakaaro ki te pai mo tona wairua.

Ma tena tangata e ki: " AE."

Kaua tenei pukapuka e mauria ki roto
i te whare pooti, engari nga tohutohu nei me mau
e koe i roto i to ngakau ki reira.

HE AITUA NO TE MOANA.

NO te 9 o nga ra o Akuhata nei ka tutuki te-
tahi tima nui ki runga toka ki nga wahi o
Awherika. I rere atu taua tima i Ahitereira,
e rere ana ki Ingarani. Kaore i tino nui nga
tangata, engari ko nga taonga he nui atu. E 23
nga pahihi o Poihakena i runa. Ko te moni
inihua o nga taonga o runga i taua tima kei wae-
nganui i te £20, 000 me te £30, 000. Ko te
inihua ake o te tima e £500, 000.  He tima
hou tonu tenei, ina tonu no te 1908 nei i
timata ai tana rere i te moana. Ko na meiha
o tenei tima: te roa e 420 putu, whanui 54
putu e 7 inihi, te hohonu 28 putu e 8 inihi,
tona taumaha 5672 tana. E 75 ° nga pahihi
me nga heramana i u ki uta, e rua nga pooti, e
30 nga tangata o runa i ngaro, kati kei te rapua
ano aua poti.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE KAUTE O NGA MAORI.

TENEI kua tae mai nga whakaatu o Poneke

 mo to tatou kaute, a ko te ahua kei te
piki taua ki te ora. He mea pai rawa atu
tenei, he mea hoki e koa ai o tatou ngakau
katoa. Ma nga whika e whai ake nei e whakaatu
ki a tatou to tatou pikanga ake i nga kauretanga
o enei tau ka taha nei.

Te Nuinga

Tau. Kaute ake i o
mua atu.

1901 43,143 3289

1906 47, 731 4588
1911 52, 429 3079

Kaore i roto i tenei kaute nga Moriori o
Wharekauri, i te mea kore ano to ratou kaute i
tae mai. O tenei 52,429 he tokomaha kei nga
Roru Pakeha, ara 1457 nga tane, 1402 nga
wahine: ko nga mea enei kei te Pakeha te
noho.

Te whakaatu a nga whika nei: he nui te pikinga
o to tatou kaute i te 1901 ki 1906; he nui ano
hoki to te rima tau" o mua atu. Ahakoa kaore
te pikinga o tenei runa tau i rite ki o era kua
whakahuatia ake nei, engari tonu i te mea tonu
e piki ana. 1 roto i tenei kautetanga ka kitea
19, 866 nga tamariki kei raro iho i te 15 tau.
Ko nga tamariki penei i te kautetanga a o te tau
1906, 18, 417; ara 1449 te nuinga ake o nga mea
o tenei tau. Ko nga tamariki pakupaku kei
raro iho i te 5 tau e 6968.

Nui rawa atu te ora o te Tairawhiti. E mea
ana te pukapuka kaute no te Tairawhiti te
nuinga o te kaute i piki ai te iwi. He mea
tenei e tika ana kia koa te Tairawhiti nei. Ki
te ki a te ripoata ki tona whakaaro he hua
tenei no te ahuwhenua o te Tairawhiti. Ki ta
matou whakaaro he tika rawa tenei korero.
Ka rite nga korero a nga tangata matau i korero
ai ko te ora mo te iwi Maori kei te mahi i nga
whenua, Ma nga whika e whai ake nei e whaka-
atu te tika o nga kupu nei. Ko na whika nei

no te Wairoa a huri noa ki Opotiki.

Te Kaute o te

tau 1906.
Te Kauiti o Waiapu ... ... 2611

Kuki ... ... 1759

Wairoa ... ... 2266

Opotiki ... ... 1319

Te Kute o te tau 1911.

Te Kauiti o Waiapu 3143 532 te pikinga.
„ „ Kuki 1868 109 „
Opotiki 1427 108

PITOPITO KORERO.

Tenei kei te koa te ngakau i te hakimana
ake i etahi reo hou e tataki ana i roto i o tatou
marae. I ahu mai enei i te riu o Wairarapa;

ko te Mareikura raua ko Te Puke ki Hiku-
rangi. Ehara to Te Puke i te reo hou, tenei tonu
kei roto i te taringa e warowaro ana tona reo.
He kai hautu ia no nga marae nei i na wa kua
taha ake nei, i ngaro whakarere noaiho tona reo,
a kitea rawatia ake nei ka puta ano. I roto
pea ia i te whare wananga e tarai ana i tana
rakau kia rawe ai te tu i nga marae huhua ina
hoki pakari ana tona reo i tenei putanga tuatahi
mai ona. Ko te Mareikura he tamaiti i tuku
mai i te whare wananga, i ata tohia mo tenei
hana mo te tu marae. Ka nui te pai me te
kaha o enei mokai kawe maramatanga ki te
iwi. Ko te kupu atu a to raua tuakana, kia
kaha kia manawanui, he mahi honore hoki
tenei kua whaia nei e tatou.

Kei ratou i te Mareikura raua ko Te Puke
ki Hikurangi e mau ana na rarangi ingoa o te huna
pitihana i a Takuta Pomare kia tu hei mema
mo te Tai Hauauru. Mehemea he kotahi te
whakaaro o na tanata katoa i roto i taua piti-
hana, ka nui te kaha o te pooti o Pomare.
Inahoki tokotoru rawa o na tangata i pootitia  i
tera tau kua tuku i o ratou pooti ki a Pomare:

ko Te Heuheu Tukino, ko Pepene Eketone,
me Hema Te Ao. Engari ki te whakaatu a Te
Puke kei te whakaingoa ano hoki a Pepene
Eketone. Mehemea kaore ano a Eketone i
tuku i tona pooti ki a Pomare, ka nui tonu te
kaha o tona pooti. Mehemea hoki kei te
tika te whakaatu mai a Te Puke; kua pakaru
te pooti o Waikato ka hina te mana o Henare
Kaihau, ki te penei. Tokowha rawa na tanata
o Waikato kua whakaingoatia:—Ko Henare
Kaihau, ko Hanui Tawhiao (hei teina ki a
Mahuta), ko Pepene Eketone, me Tarapipi
(te tama a Taingakawa ). Nga mea o waho i te
rohe o Waikato ko Takuta Pomare rana ko
Rangikatitia. Mehemea ano he rite te whaka-
aro o nga tanata e mau nei i roto i taua Piti-
hana, kati tera e kotahi te pooti o Taranaki, o
Taupo, o Otaki me Whanganui  ki a Pomare.
Inahoki kei roto i te rarangi ingoa  e mau ana a
Te Kahu Pukuro, a Te Heuheu Tukino, a
Hema Te Ao, a Takarangi, a Waata Hipanga,
a Wiki Taitoko me Eruera. Te Kahu. Kei te
kaha te pooti o Pomare.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.