Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 159.

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

HURAE 1911.

"Kui! Kui! Whitiwhitiora." 

TE WAIPIRO KIA WHAKAKOREA.

ITE wa i tuhia ai nga kupu i puta i enei
marama e rua kua taha ake nei, kaore i
mohiotia tera rawa e tae mai ki tenei wa te
roa e whanga ana ki te pooti. Otira i te mea
kaore ano nei i taea noatia te ra o te pooti
rokohanga ka puta atu tenei Pipi, ka whakaaro
matou kia tuhia ano etahi kupu hei whakakaha
atu i nga mea e hihiko ana te ngakau ki te peehi
atu i tenei kai i a ratou. E whakaaro ana
hoki matou kaore rawa he mutunga mai o te
tohutohu kia takahia atu tenei kai, kia mutu
rano te pooti. Ko te take i penei ai te whaka-
aro no te mea he kite no matou i nga kino o
tenei kai e peehi nei i te iwi, he rongo hoki ki
nga painga kua hua mai ki nga wahi kua whaka-
kore, he mohio tonu iho ano hoki no te nga-
kau kaore rawa atu e hapa te ora o te iwi ki
te takahia atu tenei mea kino.

Kua pau atu ki roto i ta tatau pukapuka i
panuitia nei i tera marama te nuinga o nga kino
o tenei kai, otira tera atu ano etahi kei tena
kei tena e mohio ana. E kore matou e whaka-
matou ki te whakaatu i nga kino katoa e hua
mai ana i te waipiro, heoi ano ko nga mate e
mohiotia ana kei te pa hangai ki a tatou ki te
iwi Maori, tera ranei e pa ki te waiho tonu-
kia kainga ana. Kotahi noa te whakaaro hei
tirohanga ake ma tatou i tenei wahi, ara ko te
tu mai o tenei kai hei raupatu i a tatou mahi
pai katoa. Me ata titiro tatou katoa ki tenei
rerenga o te waipiro, no te mea e pa ana ki te
tangata kai, ki te tangata kore ranei e kai.  He

wa tenei no te ngakau wawata; ia tangata, ia
tangata e wawata ana i roto i tona ngakau kia pai
mahi; a ko etahi e wawata ana kia pai hoki
nga mahi a te iwi. Engari i te mea e tu tonu
ana mai i te waipiro, e kore rawa e tutuki te
wawata o te ngakau, ko te kehua whakahaehae
tenei e iki nei ki te po i nga tumanako a taki-
tini kei tutuki.

Ka nui te hau o nga rongo o te mahi ahu-
whenua i enei ra. He mea pai tera, he huarahi
hoki ki te ora. Otira ki te tu tonu mai te
waipiro hei horomiti i nga kiko o te ahuwhenua,
kati kaore he painga. Ko tona rite kei te aporo,
ko waho he hanga atahua ki te titiro atu, ko
roto ia kua pirautia. E ki ana te tino kai whaka-
ako i tae mai ki te ao nei," Kaore he tangata
e pono te mahi ki nga rangatira tokorua: ka kino
hoki ki tetahi, ka aroha ki tetahi, ka u ranei
ki tetahi, a ka whakahawea ki tetahi." Ko te
tikanga o tenei korero ko nga rangatira e noho
hoariri ana ki a raua, pena me te Atua raua
ko Hatana. Waihoki e rite ana ano tena kupu
mo te mahi ahuwhenua raua ko te kai waipiro,
ara mo nga mahi katoa e whiwhi ai te tangata ki
te moni. Ki te hurihia taua kupu kia tino
hangai ki tenei takotoranga ka penei na, " Kaore
e taea e tetahi tangata te whakapuranga i te moni
me te moumou ano; kaore e taea e tetahi
tangata te koutu wai ki te tatari." Kotahi tonu
te whakaakoranga i roto i enei rerenga kupu e
toru. Moumou te whakatipu hipi, kau ranei,
a te tangata i te mea e whakapaua ana e ia nga
hua o aua mea ki te  I mahia e ia
aua mea hei huarahi mai mo te ora ki a ia,
otira kua hurihia e ia hei huarahi mai mo te
mate. Kua whakamatautia e te tini o te tangata,
a kua kitea te he. Na i te mea kei te timata

TE PIPIWHARAUROA.

tonu tatou ki te ahuwhenua kia mahara ki te
waipiro he hoariri no te ahuwhenua, ki te tu
tonu mai ka mate te ahuwhenua. Ko te hua-
rahi mo tatou kei te pooti kia kore atu.

Tera ano tetahi wawata i tua atu o te ahu-
whenua kei a tatou, ara ko wawata kia whiwhi a
tatou tamariki ki te mataurangi, kia tu i nga
turanga nunui. Ko wai te tangata whai tamariki
kaore i a ia tenei wawata? He waipiro ano
te hoariri e whakamate ana i tenei wawata. E
rua ana tu patu, ko te papa katahi ko te tama-
iti ka rua. Ko etahi papa whakapau tonu ai
i a ratou na moni ki te waipiro, kore noaiho nga
tamariki i tae ki nga kura: ko ta te waipiro
patu tenei i te papa. Ko etahi papa kaha atu
ki te tuku i ana tamariki ki te kura, he hiahia
nona kia tutuki tona wawata, engari no te whi-
whinga ki te matauranga ka kumea e te hiahia
ranei, e nga hoa ranei, ki te kai waipiro: mou-
mou hoki nga moni i pau ki te akonga. Ko te
patu tena a te waipiro i te tamaiti. Ahakoa
he aha a tatou mahi pai, a tatou wawata pai
ranei, ki te tu tonu mai te waipiro ko te wahi
tena e poharu ai a mate iho te nuinga. Tera
ano etahi atu poharu, engari ko te tino ana
tenei. Ko wai nga matua e hiahia ana ki te
whakatutuki i a raua wawata mo a raua na
tamariki, tahuri ki te tapuke atu i te ana kua
take nei raua ki roto, mehemea kua taka, a
mehemea kaore raua i taka kati kei taka ko
nga tamariki, a ka kore ano a raua wawata e
tutuki. Tera tetahi korero no mua, na Tapuae
ki tona Iramutu. Ko te Iramutu he tangata
toa, he riri tonu ta ratou mahi ko ona tuakana
me ona taina mo o ratou kainga. Te kitenga o
Tapuae i tenei ahua o taua tangata ka karanga-
tia e ia ki tona aroaro i tetahi rangi, katahi ka
mea atu ki a ia, "A koutou riri kainga ko o
tuakana whakamutua tena tikina hukea te umu
e tao mai ra." Ko te tikanga o nga kupu a
Tapuae he tono mai i tona Iramutu ki Turanga
" ki te ngaki i o ratou mate, he whakaaro hoki
nona e kore e mutu nga ririri kainga ki te noho
tonu taua tangata i te kainga. Waihoki ko te
kupu ano tenei ki a tatou i tenei ra, tikina
hukea to umu e tao mai ra. He wa tenei no te
pakanga, engari he pakanga mo te ora. Kei te
patu noa tatou i a tatou ano ki te waipiro, tu
rawa atu ki nga pakanga e ora ai te tangata i
tenei ao ka mate noaiho i te ngoikore o tona
tinana, i te kore i roto i ona pakete. Ko to
taua ora tenei, ko te whakore atu i te waipiro,
he kai hoki e arai ana i te ora i a tatou. Koi-
anei noa te whakaaro kia puritia e tatou i
tuhia atu ai enei kupu apiti. Tera etahi tangata
kei te wehi ki te pooti whakakore, he whakaaro
no ratou ki nga mea e kore e kaha ki te pupuri
i te hiahia ina kore te  Kaua tatou

hei whakaaro ki era. Ko ta tatou e whakaaro
ai ko te mea he whai painga ai te tokomaha.
Ahakoa he aha te tikanga pai e mahia, ka whai
ano etahi ki te he, engari ko nga mea pera he
tokoiti. Kati kia pumau te whakaaro ki te
whakakore, kei taea e nga whakawai a nga tangata
o nga hotera. Whakatane! Kia kaha!



TAHI KAKA.

I RU OA i te nui o nga putake korero i te
putanga o ta tatou pepa i a Hune nei,
kaore matou i ahei te whakaputa kupu mo te
whakamatenga a te Kawanatanga i a Tahi Kaka.
Kaore matou i te hiahia ki te whakaara ake
ano i tenei take i te mea kua mutu ke te haere
o nga rongo, engari he hiahia tonu no matou ki te
whakaputa i o matou nei whakaaro mo taua
mea. He nui to matou miharo ki te tukunga
a te Kawanatanga i taua tamaiti ki te mate.
I te mea te Honore Timi Kara, kaore tahi he
wahi pai o te hara o taua tamaiti, te ahua
katoa o nga korero he mea ata whakatakoto
nana tona whakaaro patu i taua tangata. I mea
ano ia e kore ia e whai atu i te tika i te he
ranei o te tikanga e mea nei ko nga tamariki i
patu e whakaora, ko nga pakeke e whakamate.
Ki ta matou whakaaro he tino tamariki rawa
atu a Kaka, kaore e tika kia whakaritea ki nga
tamariki Pakeha pera te maha o nga tau me
ona. Ko tona mohio ki te kino o tona mahi
kaore i pera me te mohio o te tamaiti Pakeha
pera ano te pakeke me ia, kaore ano hoki i
pera me to nga tangata pakeke. Ko te take
tenei i tika ai kia puta he whakaaro ma te
Kawanatanga mo te tamariki rawa o tenei
tamaiti. Kaore o matou hiahia ki te whaiwhai
haere i te hohonutanga o te raruraru nei, kua
mutu hoki, he whakaputa tonu ake i to matou
pouri mo te whakatau a te Kawanatanga. E
mohio ana ano matou kaore te Kawanatanga i
hiahia ki te whakamate i taua tamaiti, engari he
whakaaro tonu nona kaore tahi he huarahi tika
i tua atu i tera. Ki te whakaaro ia a te nuinga
kaore taua whakatau i tika. Tera ano tetahi
Honore Mema i ki me whakamate kei waiho
hei tauwira ki nga tamariki Maori. Kaore he
awangawanga o te ngakau mo tera taha, ehara
hoki i te mahi ngahau pena me te kai 
Tetahi he nui noa atu te 20 tau ki ro whare
herehere hei pehi i te hiahia o te tamariki
Maori koi whai i tera takaro i te. kohuru. He
hanga whakamiharo te aroha o te iwi aroha kore
nei o te Pakeha, te aroha kore hoki o taua o
te iwi aroha. Kia maha nga mihi ki te iwi
Pakeha mo to ratou aroha, engari rawa ia ki te

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Pihopa whakaaro rangatira o Akarana ratou ko
ona minita i kaha nei ki te whakahaere i te
tikanga whakaora i tenei tamaiti.



NGA NUPEPA HOU.

TENEI ta tatou mokai te whakarongo ake

 nei ki etahi reo hou e hau mai nei i runga
o Rangitoto; whakatoriki ana mai te tangi o te
reo. Na te reo tamariki pea, engari ko o raua
ingoa he ingoa wehi anake—ko Matakokiri Taima
raua ko Tawhirimatea Taima. Tera pea kua
tata etahi mea whakamihari ina hoki i puta enei
tohu, kati ra me waiho ma te wa e titiro. To
raua ahua he tuakana he teina, he mahanga.
Engari ki te whakaatu mai a nga kaumatua ko
Ranginui to raua papa, i tenei wa kua hurihia ko
" Taima," inahoki kua karangatia ko Matakokiri
Taima raua ko Tawhirimatea Taima. Kaua hei
pouri e nga teina i roto i te mahi kotahi mo
enei kupu a to korua tuakana, ahakoa he manu
noa ia, a ko korua he mea nunui no te rangi.
E mea atu ana to korua tuakana i tona
pouri mo ta korua whakahauatanga i o korua
ngoa nunui, ingoa whakawehi, ki te ingoa na
ki a " Taima." E whakaaro ana ia te waiho
noa ai korua i a Matakokiri raua ko Tawhiri-
matea—he ingoa nunui anake, he ingoa pai, he
ingoa reka ki te taringa Maori, tena ka tapiritia
nei ki te " Taima" ka reka kino. He kupu atu
na to korua tuakana i te mea kei te roharoha
tonu korua i o korua pakau, kia titiro iho ano
ki o korua ingoa, ka mau ki nga mea roreka ki
nga taringa Maori. He mahi pai he mahi uaua
tenei kua karangatia nei korua, na reira kia
kaha: e mau ki te kupu whakatane kia kaha.
Ka nui te whenua hei rerenga mo tatou, ka nui
te hua o te kakano o te ngahere e tu nei hei
oranga mo tatou katoa. He mihi tonu ake ki
a korua i koroki atu te manu nei. Ko korua
nga waewae takataka, kati ko to korua tuakana
hei waewae takawhe. Kia ora.

  
TAHI KAKA.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA utaina atu enei kupu ki runga i nga
parirau o ta tatou manu, kia kite mai
o taua hoa. No te 21 o Hune ka taronatia a
Tahi Kaka ki Akarana. I tonoa atu kia aro-
hatia mai e te Pirimia kia tukua mai te tinana
ki te kainga, kihai i whakaaetia e te Ture. He
mahara pea no o tatou matua o te Ture kei

huhua ake he mahara. E kore hoki e pena
inaianei. Ka kohuru ko Maketu i te Maori
me na Pakeha ka tukua pahia e o matou ma-
tua kia taronatia; ka tonoa atu me tuku iho
te tinana, aetia ana: kei konei e tanu ana. I
pitihana a te Pihopa ratou ko ona hoa toko-
maha kia ora a Tahi Kaka, ki te whare here-
here noho ai a mate noa; i tae te kupu ki a
Ngapuhi kia tautokona taua pitihana. He mea
waea e matou ki te Pirimia Awhina. Ko te
utu mai a te Pirimia Awhina he patai, " He
kohuru pai ranei ta Tahi Kaka ki a koe, kino
ranei?" Ko taku utu tenei, " Ko te kohuru
kino tena, marama hoki, i te mea nana ano i
whakaatu." Heoi ano ra te utu mo te patai.

Na R. T. TE RURU.

TE KAPOREIHANA.

KI a Hon. A. T. Ngata, minita mo nga
Kaunihera. E hoa, tena koe, me te
iwi hoki i raro i te maru kotahi o te runga-rawa
me te mana hou o enei ra, e hui nei kia kotahi
te ao katoa ki tona hopuatanga, ka huri te
mauatu ko nga mate e kaingakautia nei e o taua
koroua: e, ka pu nga mihi, ka rupeke nga tangi
mo te hunga ka poto ki te po. Koia te mihi
mo tatou o hoa rangatira, nga pou tangata o kona,
o konei: haere ki te kai-hanga i te rangi i te
waahi tiketike: haere ki te timatanga, me te
mutunga: kati mo ratou.

Ka huri tenei mo nga wa e takota mai nei:

kua mutu te ao tawhito, he ao hou tenei, he
hou nga mahi. Ko koe, te wana, i tupu ake i
tenei ra, me te rangi mane, me te rongomau.
Koia aku iwi i hiahia ai kia tupeke atu ratou
ki te tiriwa o te Uranga o te ra. I penei ai to
ratou hiahia he haumai no te rongo i te nui o to
mahi ki te tiaki i to whenua, me te iwi, ki te
ahuwhenua, e mahi mai nei a Ngatiporou. Koia
nei te iwi matamua o te iwi Maori kua rewa i
nga ngaru tuatea o te moana nui o Kiwa. Heoi.

Ko aku hapu kua tomo ki te mate i te kore
whakaeanga mo ratou, okioki mai ana kia tiro-
hia he huarahi, kitea ake, ko te tango i te whaka-
topu i te iwi hei Kaporeihana. Kua paahitia
e te Kooti Whenua Maori kei te 24 Tihema,
1910, ka tu te hui ki Te Koura reriwe teihana.
Oa poraka ko Rangitoto Tuhua No. 66A me
Rangitoto Tuhua No. Z4, tekiona 6. Ko te
maha o nga eka, 15, 000. Koia tenei te morehu
whenua i toe i te wa o te Komihana i to korua
taenga mai ra ki Te Kuiti me Otorohanga. No
reira matou i mahara ai hei mahi ahuwhenua
ma matou enei, kua nui hoki ma te Komihana.

4

TE PIPIWHARAUROA.

Ko Rangitoto Tuhua No. 9 12, 000 eka, me
Rangitoto Tuhua No. 75, e 6ooo eka, me Rangi-
toto A, No. 39 poraka. Hui katoa enei eka,
19, 000. Kati he poto te patai ki a koe, " I
Kaporeihanatia ranei o whenua i to timatanga,
kaore ranei; he tere hunuku ranei i runga i o te
Maori mahi ohu, pewhea ranei?" Kati tenei.

He patai ano tenei, i runga i to matou tauhou,
ki nga mahi o te Kaporeihana: " I te mea kua
karangatia te hui kei te 24 o Tihema, 1910, e
te Kooti Whenua Maori, me pewhea te tima-
tanga o te mahi ma te iwi: ko te whakatu
tiamana ranei mo te hui i te tuatahi mana nga
tangatata o te whenua e whakatu he Kaporei-
hana ara he komiti; pewhea ranei? Ko te
whakaingoa ranei i nga mema i te tuatahi; pewhea
ranei?"

Kati kei hoha koe i te kore e marama o nga
ruri whakahaere. Kati nei e hoa, ki te nui to
raruraru hei aha, kaua e utu mai. Otiia o te
rangatira taonga he utu i te patai. Kua mohio
koe ko koe te matua, me i te patai o nga tama-
riki, ara o to whanau. Kati tenei.

Tenei o panui kua puritia e au mo te mahi
paamu, kararehe hoki i tukua nei ki Te Pipi-
wharauroa. Ko te hiahia kia aata oti to mahi
tohutohu i te oranga mo o iwi Maori. Ka mutu
nga mahara na to hoa pono.

Na HARI H. WAHANUI.

HE WAHI MAORI KEI TE PETI.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA tena koe. Taku hiahia me panui
e koe enei kupu kia rongo te iwi Maori,
koi waiho hei taunu ma te iwi Maori ki te
Kai-whakahaere mo te Rahui i te Peti hei
oranga mo ratou.

I NA TE PANUI.

Ki te iwi e whai take ana. He panuitanga tenei
kia mohiotia ai kei te. hiahia te Hapa Poari o
Nepia kia whakahokia atu ki a ia, kia whaka-
rerea hoki te iwi e noho ana i runga i mua mai
i te 31 o nga ra o Hanuere, 1911, te wahi o te
Rahui Hapa, i Harini Rori, i te Peti, kei runga
nei e tu aua nga whare Maori. Tenei ano me
utu ano e te iwi e noho ana i reira ki te Poari
nga reiti katoa mo taua wahi i mua mai o te 31
o Hanuere, 1911 Kia mohio ano ki te whaka-
hoki mai i taua whenua, a ki te utu hoki ki te
Poari i nga Reiti katoa o runga. I mua mai o
taua ra ka whakaae te Poari kia mauria atu
aua whare erangi ki te hapa ka riro tonu atu i
te Poari aua whare.

JNO. P. KENNY, Sec. Poari.

TE WHAKAUTU.

HE mea riihi taua whenua e maua ko
Mahanga Kaiwhata, ko te moni mo te
tau £15 mo nga tekiona e rua. I muri o tena
ka huihui matou ka patua atu te vvaea ki a
Kingi Karauria e £7/ 10 kia Epanaia ki Nuhaka
e £3. He ponana to matou koi riro taua riihi
I tetahi atu tangata. Ka taka mai te kupu a
Poari, me tuhi mai e maua te reta ki te Poari,
me nga whakamarama, me te hiahia kaua hei
riro taua whenua me nga whare, me waiho hei
tauranga mo te iwi Maori; te moni hei punga e
£5. Kei au te kape o taua reta. I te 20 o
nga ra ka tu te hui a te Poari, me tae atu taua
reta i mua atu. Ka kohia te moni i te 6 o nga
ra o Hanuere: Ekengarangi Hapuku, £1; Ani
Heta Kingi, 2/6; te 16 o nga ra, Nopera Wai-
pawa, £1; hui katoa, £2/5/6. I te 20 kahui
te Poari. I te 23 ka tae mai te whakautu o te
reta. Te whakatau a te Poari me utu katoa
nga reiti £3/10/11 Ka homai ano tetahi taima
moku mo etahi marama hei whiriwhiri ki te
Paremata ranei, ki te Minita Maori ranei. E
nga iwi koia tenei kei te haere te Pitihana ki te
Minita Maori kia tirohia taua mate mo te iwi
Maori. Nga moni i pau aku ake mo te mahi
ki te Maori mo tenei Rahui i te Peti, nga waea
e 6/-; nga ra e toru e haere ano mo taua take,
£1/10; te utu u te Kaupapa o te Pitihana te
ritenga £1/1; te utu o te reiti, £3 10/ 11. Hui
katoa te moni £6/7/11. Ka mohio mai koutou
i tenei aroha ki te iwi Maori. Te iwi Maori
puritia mai a koutou kohi mo aua whare; he
ra kei te haere mai e mohio ai tatou kua tika
taku whakaaro ko nga whare me nga taiepa e
mene ai te moni hei whakapai.

PAORA KURUPO.
Moteo, Puketapu.

Ki te Etita o te Pipiwharauroa.

PAN UI TI A atu enei kupu e whai ake nei:

E nga iwi e tae atu ai tenei whakamahara,
whakamaharatia atu ano ki  nga mea kaore i
rongo. He taunaha tenei i a Maehe e heke iho
nei, i te Maehe o te tau 1912. Kauaka he
hui a katoa e tu a taua ra. Kei Uawa nei
te whare karakia e whakatapua ana hei whare
karakia ki to tatou Matua i te Rangi. E tu
ana taua whare ki Puketawai, Uawa, Tai-
Rawhiti. Tera ano e panuitia a ona wa e haere
ake nei: kei te Pihopa te ra. Heoi.

Na NIKORA TAUTAU,
Minita o taua whare whakamiharo.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE MAHI WHAKATIPU HIPI.

Na APIRANA NGATA.
TE KAHUI HIPI.

Nga Weta.

KUA whakamaramatia i tera whakaupoko o
ta tatou korero ko nga hipi tame raho-
poka enei o te kahui, kaore e maha nga korero
mo tenei wehenga o te kahui. Mehemea ka pai
te whakahaere a te tangata i ana hipi, ara i nga
reme, e kore e noho roa nga weta i runga i te
whenua, engari ka rite mo te hoko, mo te whaka-
momona ranei i te tau tuarua, ara i te wa e
rua niho ana. Ko etahi tangata e whai ana ki
te pupuri tonu i ana weta a kaumatua noa, he
kaingakau ki nga wuuru, no te mea he hipi whai
wuuru era. Otira ki taku whakaaro he mou-
mou tera i nga tarutaru o te whenua, nui ake nga
moni e puta mai mehemea e hokona tonutia
ana nga weta rua niho.

Ko nga whakamarama enei o tena kupu aku.
Me ki e 500 nga reme weta o tetahi kahui. I
te tau tuarua ka kutia nga wuuru a me ki e 4/-
te moni o te wuuru o ia hipi. Ka hokona aua
hipi i te mea kaore ano i momona, me ki,
mo te 9/- i te mea kotahi: a mehemea e mo-
mona ana 12/- i te mea kotahi—hui katoa 13/->
16/- ranei mehemea he momona. I te tau i
muri mai ka hokona ano nga weta rua-niho mo
aua ahua utu ano, ka hui katoa ai nga moni e
£650 mehemea he tupuhi, e £800 mehemea
he momona. Na, mei puritia aua hipi e 500
kia wha-niho ko nga moni e puta mai koia enei,
ara:—

Nga wuuru i te mea e rua niho ana... ... 4/-

Nga wuuru i te mea ka wha niho ... ... 7/-

Te tinana i te mea ka wha niho ... ... 11/-

I hohona i temea kahore ano i momona 22/-
A mei hokona i te mea e momona ana
kua apiti atu e i te upoko ... '... ... 2/-

I te upoko ka hui ai e ... ... ... ... 24/-

Ara mo nga hipi e rima rau e £550 e £600.

He mea tenei kua whakaarohia nuitia e nga
tangata mahi hipi, a kua kitea he pai ke te
whakatupu i nga reme kia ora, kia hohoro ai te
puta atu o nga weta i te wa kua rua niho, kia
watea ai te. whenua mo nga reme, a kia ahei ai
te whakapiki ake i te maha o nga io hei whaka-
moe.

I te mea ko nga hipi enei, ara, ko nga weta e
whakahohorotia ana te puta atu ki waho o te

whenua hei ara moni, e tika ana kia taka tonu
i nga wahi whai kai o te whenua, kia kaua e hoki
whakamuri to ratou tupu, engari kia hohoro te
nunui, te taimaha o nga tinana. Ki te momona
te weta i te mea e rua niho ana e tata ana ki
te rite tonu te nui o te utu ki to te weta kau-
matua ake ina momona. No te me ko nga
weta momona e patua ana hei whakamatao, a
ka tukua ki Ingarani ra ano. Ko te utu o te
hipi momona ki reira kei te ahua o tona tai-
maha, ara, ki te tae ki te rima tekau-ma-rima
pauna te taimaha ka kia ko te karaihe tuatahi
tena, a mo tena karaihe te utu nui. Ka tai-
maha ake ka iti iho te utu o ia pauna taimaha.
Na reira ka tika ano kia kiia e rite tonu ana
te utu o nga hipi ahua maua ki o na hipi tai-
maha rawa. Mehemea ka taunga te tangata ki
te tatari kia wha-niho rawa ana weta ka mo-
mona ai e kore ia e aro nui ki te whakamomona
i nga rua niho, a ka moumou noa nga tarutaru
o tetahi tau.

Tera au e whakamarama i konei i etahi tika-
nga mo te whakamomona hipi, otira e tika ana
kia ata wehea tera matenga korero a muri ake
nei.

Nga Io, ara, nga Uha o te Kahui.

Ko na kopura enei, a ko na hipi enei o te
kahui e tika ana kia tino whakaarohia nuitia e
te rangatira o te kahui.

Ko te nuinga o enei whakamarama e rite ana
mo te kahui hipi kua pumau, ara, kua roa e
whakatupuria ana kua pai hoki te whenua, kua
whai taiapa. I te wa e whakapaia ana te whenua
kia tupuna e te karaihe kaore e tino u ana te
maha o nga hipi, te ahua ranei o nga taiapa
roherohe, a kaore he whakaaro nui o te ranga-
tira o te kahui ki te ahua o ana hipi, ki nga
wehewehenga ranei o te kahui. I tena wa e
kopikopiko tonu ana nga mahi; ko nga hipi e
whakanohia ana ki te waahi hou o te whenua e
mahia ana kaore e pumau, notemea kaore ano
i ata tupu te karaihe, kaore ano pea kia mate
te rauaruhe, tena ranei he waerenga hou.

Na ko te kaupapa o te kahui ko nga io, ko
nga purapura era. Me whakaaro nui te tangata
kia whiwhi ia i te purapura pai i te wa kua pai
tona whenua, kua rite mo te whakanoho kahui
pumau ki runga. Me whakamomori e ia ki te
hoko mai i nga io papai o etahi atu kahui, o te
momo e hiahiatia ana e ia. Na e kore hoki te
tangata whai hipi e kuare ki te whakaputa i ana
hipi tino papai, engari ka kowhiria e ia ko nga
hipi kikino hei whakaputa mana. Na reira me
tupato koe te tangata e hoko ana mai. Ko nga
hipi pai ki te hoko hei nga niho-ki, ara waru
niho ko nga rima tau ranei, notemea ehara i te
•kikino i tukua ai ena kia puta, engari natemea
kua pakeke rawa, a kei te ki te whenua i nga

6

TE PIPIWHARAUROA.

hipi tamariki iho. He io ena kua honea i nga
kowhiringa o te wa i rua-niho ai, i wha-niho ai, i
ono-niho ai; a na te papai i puritia ai: ka
whiwhi te tangata ina riro i a ia ena tu hipi i nga
hipi papai o tera kahui, ara, ka whiwhi i te tima-
tanga pai mo tana kahui. Ko etahi io pai ki
te hoko mai ko nga rua-niho otira me ata tiro-
tiro ano ki nga rua niho o nga kahui hipi ingoa
pai o tou takiwa. I pai ai nga rua-hiho he
maha no nga tau e noho ana i roto i te kahui
hei whakawhanau reme.

Ko tetahi tenei o nga mahi tohunga o te mahi
whakatupu hipi, ko te kowhiringa i nga io hei ma-
rena, ko te kowhiri hoki i nga rame e rite ana
ma ratou. He maha hoki nga mea hei maha-
ratanga ma te tangata i a ia e kowhiri ana i ana
io marena.

Me ki kua kapi te whenua i te hipi, a e
whakaputaina ana etahi ki waho, ara e hokona
atu ana i ia tau. i ia tau: a e puritia ana ko
nga hipi e maharatia ana tera e ora i te kai i te
makariri. Me ki e rua mano nga hipi e puritia
ana. Kaati ko te maha o nga io e marena kia
kotahi mano.

1 te timatanga o te tau hou ka timata hoki te
whakaaro i te maha o nga io hei marenatanga.
Ka mohiotia te maha o nga hipi o ia ahua o ia
ahua i te wa i kutikutia ai nga wuuru. Me ki
e 900 nga reme, e 800 nga hokete e 900 nga io i
whanau, 100 nga io maroke, e 200 nga weta, e 30
nga rame, hui katoa e 2930. Ka marama i kona
te maha o nga hipi hei whakaputanga ki waho e
900. Ka hokona nga weta nga io maroke—ka
puta tena 300. Ka tirohia nga hokete ka wehea
nga mea uha o ratou, ka wehea nga weta a kitea
ana pea e 480 nga uha, e 420 nga weta. Ka
huia enei uha e 480 ki nga io e 900 i whanau
kuao hui katoa 1380. Na i te mea 1000 ano
e puritia ana o enei ka marama te maha o nga
mea hei whakaputanga, o nga mea ranei kaore e
marenatia, e 380.

Ka marama' nei e 380 o nga hipi uha hei
rukenga i roto i te 1380 ka timata te kowhiri.
Me timata i nga hipi niho ki, a mehemea he
niho pakaru etahi me whakaputa katoa era tuhi
rawa i te maha o ena. Muri iho ko nga niho
ki, muri iho ko nga ono-niho, muri iho ko nga
wha-niho. Kei konei ka pakeke te mahi, ka
roa te titiro, ka roa te whiriwhiri.

Kua tae tenei ki te wahi o te mahi e whiri-
whiri ai te rangatira o te kahui i waenganui o te
hipi pai, o te hipi kino, o te hipi iti iho ranei
te pai. E taea ai e ia me mau i roto i tona
whaoaaro tetahi tauira, te tauira o te hipi tino
pai o te momo hipi e whakatupu ana ia, aha-
koa Rikini, Hawhe-purere, Romene ranei. Ko
taua tauira tenei:—He hipi ora tona wuuru,
nui te tupu, pai te kanoi: ko te wuuru o ia

waahi o te tinana (haunga te kaki, te puku ra-
nei) i tauriterite te ahua, kaore i kaha te rere-
tanga o nga wuuru o nga pakihiwi i te wuuru o
te tuara, o nga peeke ranei: kia ki te tinana,
me nga pito i te wuuru, ara kia iti nga vvahi
watea kore wuuru. Inakoa ko te kaki, kia
haere tonu ake te wuuru tauwharewhare ana i
taringa o te hipi, eke ana ranei ki nga paparinga;

a kia heke i nga waewae a tau iho ana, tata
ana ranei te tau iho ki nga whatinga o nga pona;

ko te puku kia ki i te wuuru a kia roroa te
kanoi o te wuuru. Ka ki enei wahi, ara nga
tapa me nga pito i te wuuru o te tu wuuru e whai
utu ana i nga makete ka kiia tena hipi he hipi
whai wuuru. Ko nga wuuru o nga pito hei utu
mo nga raruraru o te kutinga, o te tipinga kia toe
ai te tinana ake o te wuuru ma te rangatira o
te kahui.

Otira ehara i te mea ko te nui anake o te
wuuru te mea hei tirohanga. Me titiro ano te
kanoi. He kino te kanoi toro-tika, he mama,
te maro, he iti te utu. E kiia ana ehara tera i te
tino wuuru, engari he huruhuru. Tera tetahi
ahua wuuru e rite ana ki te huruhuru kuri.
Engari kia mingi te wuuru o te hipi, kia kapu,
ka pai. Kia tupato hoki kia kaua e popopoto
rawa, kei tino mama.

Ko ena tohu ena o te tauira pai. Ko etahi
kei te ahua o te whai-hanga o tona tinana. He
mea uaua tenei ki te tohutohu-a-pukapuka:

kia tu tonu mai te hipi i roto i te iari ka ma-
rama ai te tohutohu. Otira ko nga mea e taea
te tuhituhi e au koia aku whakaatu.

Ko te ihu me nga paua o nga waewae kia
pango. He tohu ora tena no te hipi. Kaore
e pai te uha ma, whero ranei te ihu, wherowhero
nga taringa, me nga tapa o nga whatu (kanohi). E
kiia ana he tohu ngoikore era. Ko nga taringa
kia tu pai. Kia tupato i te waha kei rite ki te
waha mango ina tirohia titahatia atu. Ki te
hoki whakaroto te kauae o raro, ka roa rawa
ko te kauae o runga, he waha mango tena—me
tino whakaputa tena hipi ki waho, kei kino te
kahui.

Ko te kaki o te io kia ahua roa, engari kaua
kia pakari te hanga, ko te poho kia whanui, kia
tu mai ki waho o nga pakihiwi. Ko tetahi hipi
i haere tonu iho te kaki toremi tona iho ki
waenganui o nga pakihiwi. Ko te tuara kia wha-
nui, kia takoto tika mai i nga pakihiwi tae noa
ki te tiki; pai tonu mehemea e haere wharua
iti nei mai i nga pakihiwi ki te tiki, engari kaua
e korotua te tuara. Ko te tinana o te hipi i te
i te uma ki te peke kia roa. E kiia ana e te
pakeha tena he hipi " hokonui," he hipi toto te
miraka ma tana kuao, ka ora te kuao. Ko te
hipi hanga poto te tinana kaore e tino pai hei
katua, otira ma te nui o nga to papai atu e tika

HE KUPU WHAKAMARAMA.

te whakaputa i tera. Ko nga waewae kia nunui
kia pakari—ara kia nui te iwi, a kia potopoto.
He hipi kino te hipi tokoroa, waewae rahirahi.

Kia roa te tangata e whakatipu hipi ana e u
ai tenei tauira ki roto ki tona whakaaro. Ka
tangatawhenuatia ki reira ka mama ai tona ko-
whiri.

Na ko te tikanga tenei o te kowhiri:—I te mea
kua wehea nga hipi niho-pakaru me timata iho
te kowhiri i runga, i nga io pakeke, mutu ki nga
wha-niho, hei mutunga rawa nga rua-niho. Ta-
ngohia ko nga io e whakaaro ana koe i tata ki te
tauira o te kipi pai kua whakamaramatia i runga
ake nei: kaua e hopohopo ki te wehe ake i nga
hipi e tawhiti ana i taua tauira, tera ano hoki
ratou e hokia ina kore e eke te maha o nga hipi
pai ki tau i whakaaro ai hei marenatanga. Ma
tenei koe e ako ki te wehewehe i o hipi io, ka
wehe nga kopura papai, ka wehe nga kopura
kikino, ka taunga nga kanohi ki te titiro, te hine-
ngaro ki te whiriwhiri tere i te mea e kokiri ana
mai nga hipi i te wahi whaiti o te iari.

Ka wehe nga hipi papai o nga wha-niho tae
noa ki nga niho-ki, a ka mohiotia te maha, ka
mohiotia e kapi ranei i nga rua-niho te riiwhi nga
hipi kua wehea hei hipi kino kaore "ranei. Hei
konei ka kowhiri ai i nga io rua-niho. Ko nga
io enei ka tahi ano ka wahia ki te marena, a
mehemea kei te pai te whakahaere o te kahui
i etahi atu tau ka waitohu ki enei tu hipi te
pai o te whakahaere. Ko te huarahi kowhiri e
mama ai te mahi, me whiu kia torutoru ki
tetahi ruma iti o te iari, kia tangatanga ta ratou
tu, kia taea ai te whakahaere, kia pai ai to
titiro. Na ko nga hipi e ahua he ana ki te
titiro ka tango atu ki waho.

Ka oti te kowhiri nga rua niho, ka huia atu
to ratou kaute ki o era io kua kowhiria ra i te
tuatahi, ka tino maramatia nga hipi papai hei
marena. Kua kiia i runga ake nei kia 1000
katoa nga io hei marena. Na kua kitea pea i
te kowhiringa e 700 tonu nga hipi pai. Heoi ka
hoki te titiro ki nga hipi kua wehea atu ra hei
hipi kino, ka tango haere i nga mea pai o era a
eke noa te 300 e hiahiatia ana.

E kore e taea te whakapai te kahui i te ko-
whiringa kotahi: a kaore he mutunga mai o tena
mahi o te kowhiri i ia tau, i ia tau, i te mea e
whanau tonu ana mai he kuao, a e meatia ana
kia watea atu etahi o nga hipi kaumatua.

Ko te pito e whaia atu ana e te kowhiri kia
rite te tu o te hipi o te kahui, kia rite te kanoi
o te wuuru, kia rite te taimaha o te wuuru hei
te mutunga mai o te taimaha o tau momo hipi,
kia rite te hanga, te pai, te whakatupu o te
tinana o te hipi. Ma tenei ka whai ingoa ai tau
kahui hipi, a ka hiahiatia e etahi hei tauira
ma ratou, hei purapura ranei ma ratou.

Kua whakamaramatia ano i te wahi o ta
tatou korero mo nga rame nga tohu pai o te
rame. A kua whakamaramatia i konei na tohu
pai o te io. Na ki te pai te rame, ki te pai te
uha, a ki te pai hoki te whenua me na kai ma
raua, ma te aitua noa e tupono ki te tangata i
whiwhi i era mea.

Te Tieki o Nga Io.

Ko nga weta o te kahui he hipi era e noho
poto ana i runga i te whenua. Ko te io pai ia
ka noho tonu a tae noa ki te wa e kiia ai ia he
rima-tau, ara e noho ana i runga i te whenua, a
o aua tau e rima e meatia ana hei tau whaka-
whanau kuao: ka pai te tieki ka tutuki pai ia
ki te mutunga o tona wa tika. Na reira i whaka-
arohia ai kia noho nga io i nga wahi ora o te
whenua.

Na, ko tetahi mahi tohunga tenei o te hipi
ko te whakanohanga i te kahui, ara ko te wehe-
wehenga i te kahui ki ia wahi ki ia wahi o te
whenua. E kore e taea ina kore he patiki hei
wehewehenga. Ko te tikanga kia noho nga patiki io
ki nga wahi e anga ana ki te ra, kia mahana ia i te
makariri. Ko te wa hoki tera e hapu ai nga io,
a e whanau ai nga kuao. Na, ahakoa nui te kai
o te whenua matao, iti iho te ora o ona hipi, i
te ora o nga hipi e noho ana i te wahi mahana
iti iho te kai. I te wa tonu e whakapaia ana
te whenua ka ata whakaaro i nga rohe o nga pa-
tiki o nga io. Kia tau aua patiki ki nga wahi e
anga ana ki te ra, ara ki te tuaraki.

I waenganui o Pepuere tae noa ki te wa e
kutikutia ai, me ki i nga ra mutunga o Noema
tae atu ki nga ra mutunga o Tihema, kaua e nui
te whakakorikori i nga io. Heoi nga wa e ahei
ai kia whakakorikoritia kia taaketia, ara, kia
mahia nga paru o nga tou, a kia horihoria nga
kuao. Kei muri ake nei nga whakamarama o
ena ahua mahi. Ko te mea nui ia he tirotiro
haere i nga io, i te ahua o te kai o te whenua i
taka ai ratou, i te rite o to ratou ora. Me
penei te whakaaro a te tangata ki ana io, ko nga
tino taonga era o tana kahui; kei a ratou nga
wuuru utu nui, kei a ratou nga kuao, kei te
maha, kei te ora hoki o aua kuao, e ahei ai
kia maha ona hipi e hoko atu, ka ai he hipi
ke hei whakakapi mai i muri.

Mo tetahi upoko korero nga kupu mo nga
reme o te kahui.

  
HE PAO MO TE PIPI.

" E Manu e he tau rahi tenei,
Kore rawa e whai hua te tau ra e i."

" I mimiti nga wai i mimiti te tangata
Ka eke mai ko te ra, ka tautau hea e i."

TE PIPIWHARAUROA.

MATE ATU HE TETE KURA, WHAKA-
ETE MAI HE TETE KURA.

TE unga atu ka mahia ano te tangihanga, ko
 aua ritenga ra ano. Ka tapaea nga kai o
te waka-tete mau o. Ka tuhia ano e te ringa,
ka mananatia hoki e te tukemata. Ka tukua
ki te rangatira me te iwi o te marae, me nga
taonga. Te ingoa o enei taonga me nga kai he
whakahoki roi mata. Te maoatanga o te kai ka
motuhia ano te kai ma nga tohunga, ma nga wa-
hine rangatira, ma nga tamahine, mokopuna
ranei; motu ke to ratou nohoanga—he Pure te
ingoa. Ko nga kai katoa ka homai ra ma ratou
he " Puru-waha mo te kapumata." Ka mau
te wahine rangatira, tamahine, mokopuna ranei,
ki te kopae kai ka haere raua ko te tohunga. Te
taenga atu ki te mataaho o te wharenui, whare-
whakairo ranei, ka utaina te kopae ki runga o
te mataaho; ka mau ano, ka hapainga ka whaka-
pakia ki te tomokanga o te whare, ka tukua ki
runga ki te paepae toanga o te tatau o te whare.
Ka mau te wahine ra ki te kai ka tararotia e
ia ka whangaia ki te tohunga. Ka tu te tohunga
ra i reira karakia ai, ka tomo te wahine ra ki
roto i te whare kai haere ai a puta noa ki waho,
ki nga wahi e whakatapua ana e te iwi, ki reira
kai haere ai. Ka mutu ka whakatika te iwi
tangata whenua ka whakapaia te whare, ka whari-
kitia. Ka tapoko te manuhiri me te tangata
whenua ki roto, kua koa tahi mo to ratou oranga
i era tapu whakawehi. Ka mutu te take o te
haere ka hoki te manuhiri ki tona kainga.

Tera ano tetahi whakatauki mo te waka-tete,
ara mo tetahi tangata ware i apititia ki te waka-
tete. Tera tetahi tangata nui ano ki tana ma-
hara iho, e whakanuia ana ano i roto i tona
hapu. Ka haere ki te whare o te rangatira nui
tonu o te iwi. Ka mihi mai te rangatira ra me
te tangi atu. Katahi ka uwi atu, ina he aha
tau haere mai i kitea mai ai koe ki tenei wahi,
korero? Ka whakahokia e te tangata ra, he
haere mai au ki a koe ki to tamahine ma taku
tama. Ka ata titiro atu te rangatira me te ngu
ngu atu, ka tahi ka utu atu:—

" E hehe! E ki e tama mau rawa ma te waka-
tete mau o. Apa ano ra ma te waka-pitau whaka-
reia; kia noho rawa ake ai i runa e tini tarauma
nunui e u ai ki uta."

" Mau rawa ma te waka-tete mau o. He tuhi-
nga ringa koe, he mananatanga tukemata."

" Mau rawa ma te whare kahurakiraki. Apa ano
ra ma te whare maihi, kia tapapa rawa ake ai i te
paepae he whare maihi."

"Ma ranana, kia rite ai; he tungane he tuahine.
Kia heke rawa ake ai te toto, na rauana, kaore e
tauatia."

Ko te waka-tete he waka ware, e ai tetahi pe-
peha, " Ma rawa ma te waka-tete mau o." Ko
te rangatira tonu te kura," Haere te kura tangata
ka ai he kura kainga e hokia." He kai na te
rangatira te korero, " E hehe! tau kai e te ranga-
tira te korero, uwira ana mai i roto i te waha."
He toa te rangatira. Ka tohu ia ki ana toa
tangata o aku rakau koi riro i etahi atu toa,
" He au te ahi te tutakitanga o nga motumotu te
koropu angaanga o te riri; e mea, e mea, e!
kara ki nga toa tangata o aku rakau koi riro i
etahi atu toa." Katahi ia ka tahuri ki te hoa-
riri, tere tahi nga huata ki tona puku, e rua e
toru pea; okookona rawatia e ia ki runga ki
tona tara-pakihiwi, ka mau. Ka tuku nga toa,
ka hinga ka whati te ope. Ka eke kai runga o te
rangatira o tera ope e whati ra, kei te karanga
atu tahuri atu, tahuri atu hoki tenei rangatira,
apititia, apititia. Ka hinga ano, ko te tino hi-
nganga i whatiai. Katahi ano te ware ka patu,
te tutua, te mau-o: tona kupu he kopako ka
pango, he tai ka timu. Ara ke ra ia te whara
o te riri kei te rangatira, kei nga toa. Nga toa
nei he rangatira katoa: ko ana tamariki toko
ono toko whitu ranei, ko ona taina, tuakana
turanga whanau ranei. Kati ra e hoa ma e
Kaipo raua ko Mahuika. Kia ora.

Na MOHI TUREI.
Te Rau Aroha, Rangitukia.
16 Pepuere, 1911

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa .

KIA ora! Ki te pai, tukua atu ena korero,
ki te he, pai noa atu. Kua kite iho i
nga korero a Mohi Turei, ki te Pipi nama 155-
Ko ta Henare Mahuika o Waiomatatini e ki
nei mo te tangata, taua kupu a te Tete; ae, ki
ta nga whakamaramatanga iho o mua tuku iho
nei, tuku iho nei, ki nga whakatupuranga o muri
nei. Ko te Tete i puta tonu mai i roto i te
waha o te tangata. Ki te aronga, kotahi ano ta
korua take, ko te kupu i puta i te waha, "Tete."
Kati, na i te mea kaore ano te waha o te ta-
ngata i mohio he aha te mea, ka hanga e te Atua
te manu a maka atu ana ki te wai; na ka kite
ia i te pai o te hoe ate manu i tona waka; na
ka hoatu e ia he reo, na ka takitaki te manu i
te rangi o te hoe, " Tete! Tete!" Ka kite ia i
te pai, ka tikina e ia te tangata hei tapa i te
ingoa, na ka hoatu e te tangata he ingoa; ko nga
parirau i huaina e ia he parera, ko te tinana
he waka, ko te reo, he tete, ko te whero, he

HE KUPU WHAKAMARAMA.

kura. Na kua oti noatu i te Atua he waka,
he reo, he kura. Ko te whakakotahitanga o te
ingoa, he " Parera tawaka," he "Tete-kura;" ki
te wehewehea he nui nga wehanga i roto. Kati
tena. Na, i te hanganga a te tangata i te waka,
i tangohia mai ano he tauira no ta te Atua waka,
te reo, te huruhuru, te manu; i te otinga o nga
waka ka hoatu e ratou he ingoa Waka-taua,
Pitau, he Tete. Ko te Waka-taua te pu o te
riri, ko te Pitau te hopu, ko te Tete te o. Ko
tona potete e rereke ana te waihanga i o etahi.
Ko ia te whakaritenga ki te manu. Ki te haere
te waka i roto i te ngaru, ka pena ano tana ruku
i ta te manu, ki te makere te Potete. Koia i
whakaritea ai ki ki te tangata. No te mea ko
ena ingoa e karangatia ana ki te tangata. Ko te
upoko ariki i aoto i te iwi e karangatia ana ia
he waka-taua; ko ia te pukaitanga o nga mana
o te iwi, me era atu tangata. Na, ki te mate
taua tangata, ka huihuia nga kupu mona i runga
i nga tikanga o nga waka, penei, haere te waka-
taua, te pukaitanga o nga mana, haere te pou
herenga ki te tuhi marei kura o te iwi. Ka
mutu tena, he waiata. Ko te waka nei ka
pakaru. Ko nga kupu tena a nga manu korero,
e kiia nei, ko Kahu-kiwi, ko Kahu-kura, ko
Arei-kura. me era atu kura, e hoe ana i runga i
to ratou waka i a Tete-kura. Ko te kupu
whakamutunga he o, ara he Mauri. "Mate atu
he tete, ara mai he tete." He wai o runga i
tena kupu. Te hua i te parera, tou putanga
mai takitini hi waho. Tenei whakatauki e rua
ritenga, penei; ka hinga he tete, puipui ake ki
te rarauhe, he ritenga no nga whakatauki e tikina
ana i nga mea hei ritenga ki te tangata. " Kotuku
reretahi." Tona ritenga he tangata putanga ko-
tahi." " Kuaka marangaranga," he toa kaore e
u ki te riri. " Kahupokere o Tamaki," he toa
ka tupou ana ki te riri, moe ana nga kanohi o
katuarehe. Kati i konei, taihoa e tuku atu
te korero o Rautao, kei roto i taua korero ka
tino marama he manu te putake mai o tenei
ingoa. Na Wharemahihi i tuku mai enei ko-
rero. Heoi ano.

Na HAKERE BROWN.

Manaia, Coromandel.
10 Mei, 1911

HE TANGATA KAHA.

KO tenei tangata ko te toa he tanata ti-
nana pakari, kori te tu, te whakaaro
me ana raweke. Kaore te ingoa toa e rawe ki
te uta atu ki he tangata tinana hauarea. Otira
tera tetahi tangata tinana hauarea e tika ana

kia kiia te tangata kaha, he toa. Ahakoa mo
te tanata mau patu anake tenei ingoa a te toa,
ka tika tonu tenei kia karangatia ki taua ingoa,
no te mea e mau ana ano hoki ia i nga patu u
naianei hei riri ki nga mana i nga wai teitei. Ko
tenei tangata he turoro, takoto tonu ai i runga i
tona moenga. Ma te tanata ia e wiira haere
ki na wahi e hiahia ai ia. Ko tona mate he
iwi none, ona waewae me ona ringa. Kaore e
korikori ona waewae me ona ringa. Kaore e
taea e ia te hiki ake he marama paraoa ki tona
waha, he hiiti pukapuka ranei ki tona kanohi
hei korerotanga mana. Ma te tangata e whangai,
ara ma te tangata e mahi nga mea katoa e ora
ai tona tinana. Ka mutu tonu nei tona mate,
ko tona hinengaro nui atu te marama ki nga mea
e mahia ana. Ko tenei tangata he rangatira no
te whare mahi manuao o Ranana. I mua ko
Ranana tonu te wahi hanganga o nga manuao,
inaianei kua mate tenei mahi i reira kua riro
ke te mahi i era atu o nga taone o Ingarani. Ko
te mahi a te haua nei he tuhi reta ki te Kawa-
natanga, he whakahe ki te hoatatanga i na kana-
taraki mahi manuao ki era atu taone anake ka
kore a Ranana. E mea ana ia ko Ranana te
taone nui atu na tangata kore mahi, na reira me
waiho tonu i reira tetahi wahi o te kanataraki
mahi manuao kia whai-mahi ai aua tanata, kia
ora ai ratou. Kei te riri hoki ki a ia na rangatira
u era atu whare mahi i taua mahi, no te mea
ki te hoki tetahi wahi o ta ratou mahi ki
Ranana ka Ruihi ratou. Kei te whawhai raotu
mo tena take, a ko te nuinga o te tangata ke te
kite i te tika o te take a te haua nei. I tera tau
ka tae tona tono ki te Kawanatanga kia homai
mana e hanga tetahi o nga manuao hou, a whaka

aetia ana. Kua oti taua manaao , ku tetahi
tonu o nga mea nui, e karangatia ana ko te
Whatitiri (Thunderer). Ahakoa kaore ia e kite
ana i te manuao, e mohio ana ia ki nga wahi
katoa hei mahinga. Mana katoa e tohutohu te
ahua i te mahi i nga mea katoa. He tini ona
Hekeretari hei tuhituhi i ona korero, i ona
tohutohu ki te ahua o te mahi i ia wahi ia wahi.
Kua tae ano tona tono kia hoatu ano tetahi
kia mahia e ia. Kua roa tenei tanata e pa-
ngia ana e tona; nate engari kaore rawa tona
ngakau  i tumate i te ngaunga  a tona mate. Kaore
he korero totika o te ao i ngaro i a ia; nga mahi
nunui katoa e mahia ana kei te mohio katoa i
a ia; nga pukapuka totika katoa kua tuhituhia
kua oti i a ia te korero. Oa mahi katoa o te
manuao e mohiotia e ia, heoi ano tana he
korero atu i te mahi o ia wahi, o ia wahi, ma
na Hekeretari e tuhi e tuku atu hoki ki nga kai
mahi. He hanga whakamiharo te kaha o te
hinengaro o tenei tangata, kore mai to te tanata
ora. He mea pai kia mohio tamu ki te mahi

10

TE PIPIWHARAUROA.

a nga tangata penei, kia whakaaro ai tatou i te
mea i taea e tenei tangata haua enei mahi nu-
nui, e taea ano hoki e tatou a tatou nei mahi
mehemea ki te pera ta tatou whakapau i o
tatou kaha me tana.

TE WHAIKORERO A TE PIHOPA O AKA-
RANA, ME ETAHI O NGA MOTINI I
PAHITIA I NGA HUI I TU KI TE KO-
HANGA, KI TE KAO.

E TO KU iwi e arohaina nei i roto i te
Ariki, e te iwi o tenei whenua pai o Niu
Tireni:

Na Mahutonga i tohutohu mai o koutou
tupuna, me te nui hoki o to ratou maia, kia
whakawhiti ora mai ratou i te Moana Nui a
Kiwa, ki tenei whenua. Na te Atua hoki,
mona nei te tohu tapu a te Ripeka, ahau nei
i arahi mai kia whakawhiti i te moana ki tenei
pihopatanga, hei matua, hei kai-tohutohu mo
koutou. Nui rawa te koingo me te aroha o
toku ngakau ki a koutou, e toku iwi.

Ma te Atua tatou tahi e whakakaha ki te
mahi kia whakahoutia nga mea i roto i tenei
whenua. Ki toku rongo kei te mahi tetahi ropu,
e kiia nei ko te Ropu Whakatupu o te Iwi
Maori, ki te whakatupu i te pai i roto i a
koutou i te iwi. Ko taku kupu tenei ki a ratou
kia waiho ko te whakapono me te whakarongo ki
a Ihu Karaiti hei kaupapa, kei maumau ta
ratou mahi.

Ko tatou katoa, te iwi Pakeha raua ko te
iwi Maori, he tuakana he teina tatou. Kei te
whakawaia ngatahitia tatou: kei te inoi tahi
tatou ki; te Atua kia murua o tatou hara. Ko
te mea e matea nuitia ana e tatou tahi ko te
kaha me te aroha noa o te Atua. Na reira,
kia kotahi hoki te whakaaro i roto i a tatou,
kia haere tahi tatou, kia inoi tahi, kia awhina
tahi tetahi i tetahi, kia mahi tahi ki te whaka-
hou i nga mea o tenei whenua.

He haringa ngakau ki a au tenei taenga mai
oku ki waenganui i a koutou i enei ra tuatahi o
taku mahi pihopa, ki te kawe mai, i roto i
tenei mahi hou aku, i te manaaki a te Atua ki
etahi o koutou i whakahou nei i nga kupu i
whakaaetia e o ratou matuaatua, ki te whaka-
tapu i tetahi whare-karakia hou, ki te rapu tahi
tatou, me te ngakau tumanako, i etahi tikanga e

whakahoutia ai te mahi. Ko te hiahia o te
ngakau kia haere tahi tatou i enei mea hou kia
tae ki te tutukitanga, ara, ki te tino tangata, ki
te mehua o te tino Kaumatuatanga e tutuki ai
ki to te Karaiti.

Kei te mohio au ka kaha tonu to koutou
kai-tirotiro, taku teina aroha, a Te Hokena,
ki te awhina i a koutou. To maua hiahia tenei
kia pau to maua kaha ki te tautoko i nga mea
pai katoa i roto i a koutou.

Kia inoi tonu koutou ki te Atua moku. Kei
te inoi hoki ahau mo koutou i ia ra, i ia ra.
Ma te Atua tatou e arahi, e tohutohu i roto i
tenei Hui, mana hoki e tuku iho tana mana-
aki ki runga ki a tatou i nga wa katoa.

OA MOTINI.

Na Tupaea Nini raua ko Otene Paora:

" E tona ana kia whakamaramatia mai te
toenga o nga moni o te whare-karakia o Kohanga
i ngaro nei i te wa o te pakanga, a, ko taua moni
i riro atu i a te Manihera, kia whakahokia mai
mo nga raruraru o te whare-karakia.

Na T. Maka raua ko Rev. H. A. Hokena:

" Kia puta he kupu turaki i te waipiro i
tenei hui."

Na T. Maka raua ko Rev. W. Keretene:

" Kia whakatuturutia te ahua mo te raihana
o te kai-karakia."

Na Mete Keepa raua ko Eru Ihaka:

" Kia whakamutua e nga Minita te tuku i nga
hakarameta i waho o nga whare-karakia haunga
ia i etahi kainga tuturu whare-karakia kore."

RORE KITINA HEI KAWANA MO IHIPA.

KUA tae mai nga wakaatu a nga nupepa,
kua whakaturia e te Kawanatanga o
Ingarani a Rore Kitina hei Kawana mo Ihipa.
Na te mohio o Rore Kitina ki taua whenua, na
tona mohio ano hoki ki te whakahaere tikanga i
whiriwhiria ai hei tu i tenei turanga. Ko te Ka-
wana o Ihipa ko Te Koohi, he tama na Te
Koohi o Niu Tireni nei. No nga ra o tenei
marama nei i mate ai a Te Koohi, i mate tonu
ki Ihipa. Ko tenei whenua kaore i tino riro
mai ki raro i te mana o Ingarani; kei a ia ake
ano tona mana. Ko te turanga o Ingarani he
turanga kai tohutohu. I te tukunga a te Kawa-
natanga o Ihipa ma Ingarani ia e tohutohu kia
tika ai ana mahi, hui atu te pai o nga mahi

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

katoa o te whenua, me te ora o te iwi. No enei
tau ruarua ka taha nei ka whakahawea haere
na Ihipiana ki Ingarangi, te tukunga iho ka iti
haere te mana o Ingarani i taua whenua. I te
mea ka mate nei a Te Koohi, ka whakaaro te
Kawanatanga o Ingarani kaore he tangata pai i
tua atu i a Rore Kitina hei whakatikatika i nga
whakahaere o Ihipa e pai ai ano te ingoa o
Ingarani ki nga Ihipiana.

Ko tenei tangata ko Kitina he Kai-ruri
whenua i mua. I tonoa ia me etahi ake ki te
ruri i nga whenua o te Rawhiti, ara i Ihipa tae
atu ki Parihitini. Ko te take tenei i mohio ai
ia ki nga iwi o era whenua. Rokohanga ka uru
ki nga whawhai ka kitea tona toa. Tae rawa
mai ki te wa i mate ai a Tianara Kotana
(General Gordon) ki te tai whakararo o Ihipa,
ka whiriwhiria ko Kitina te tangata pai hei ngaki
i te mate o Kotana, e mohio ana hoki ia ki te
whenua e mohio ana hoki ki te iwi. He nui
whakaharahara te haerenga o te rongo o Kitina i
te matenga i a ia o nga Arapi i te tai whakararo
o Ihipa. Mo tenei mahi ana ka meinga ia hei
Rore, ka karangatia ko Rore Kitina o Katuma.
Ko te pa tenei i mate ai a Kotana. Tu tonu
atu ia hei kai-whakahaere mo taua wahi, a
kitea ana tona pai. Na tenei mohio ona ki te
whenua o Ihipa i whiriwhiria ai ko ia hei kai whaka-
haere mo Ihipa i tenei wa. Kati a enei wa
hoki kitea ai tona mohio ki te whakahaere
tangata i te wa o te aio, pera hoki me tona
mohio ki te whakahaere i te wa o te pakanga.

HE MIHI.

Ki te Etita o te Pipiwharauroa.

EHOA, tena koe, korua ko to Manu,
kia ora tatou i roto i nga manaakitanga
maha a to tatou Ariki. E manu, tenei tetahi
pikaunga mahau ki nga ma rae e tau ai koe i tena
wahi i tena wahi, ara he mihi ki oku hoa kai
 E hoa ma tena ra koutou, tenei kua
pa te titaha ki te pakiaka o te rakau, tenei
hoki te mihi iho nei te ngakau. Ki te panui a
te ropu Maori o te ao hou, kia tahuri tatou ki
te whakakore atu i taua kai ara i te 
Ko ahau ko to koutou hoa pononga i tenei wahi
ka uta ahau i oku whakaaro ki runga i te kau-
papa a o tatou hoa i panui nei a nga tangata
matau hoki o te ao. Na e hoa ma he tangata
ahau i tipu i roto i tenei kai kino kua taea e
au nga tikanga katoa, a kore rawa he mea pai o
nga tikanga katoa, a kore rawa he mea pai o nga
tikanga i mahia e au i roto i taua kai; nga mate

katoa kua korerotia nei e o tatou tangata ma-
tau i whiwhi katoa ena ahuatanga ki runga i toku
tinana. No te tau 1909 ka ata wehea atu e
ahau tena kai ki te whanga o toku tinana no
reira ka inoi atu ahau ki a koutou kia kotahi te
whakaaro a te ra e tu mai nei i mua i o tatou
aroaro, ko te turaki ko te turaki anake i taua
kehua kino. Kaore rawa he ora mo tatou
tinana me o tatou wairua i roto i taua kai.
Me tahuri tatou ki te whakatapu i o tatou
tinana e kiia nei hei wahi mo te Karaiti hei
Tamaiti ma te Atua hei kai noho i te rangatira-
tanga o te rangi. E hoa ma kua uru tatou inai-
anei kei roto i nga tikanga i nga whakahaere o te
ao hou, whaia ko te ora tuturu mo te tinana
me te wairua i enei ra. Ka auatu tatou e
whangai ana i o tatou hoa Pakeha, ara i nga ranga-
tira o nga hotera, me tahuri hoki tatou ki te
whangai i o tatou ake tinana, kia pera me ratou
i whangaia ra e tatou. Ki te manawanui tatou
tera tatou e kite tonu i nga hua e puta mai i
roto i o tatou ahuwhenuatanga kaati iho i konei
aku kupu. Na to koutou hoa o nga ra kua
pahure kei muri.

Na H. W. TE HIAMO.
Kahukura,

7 Hurae, 1911

HE AWHINA MO HUKARERE.

Ki te Etita o te Pipiwharauroa.

EHOA tena koe. He panui whakaatu i
te kohi a Tuhoe mo te Kareti o Huka-
rere. E Manu, utaina atu ena kupu ki o
parirau hei mau atu mau ki nga wahi katoa o
Aotea-roa me te Waipounamu. I hoki mai
ahau i te hui a Ngatiporou i Waiomatatini i a
Maehe i te tekau-ma-rima o nga ra. Taku
taenga ki Ruatoki, ka tono au ia Tuhoe kia
whai-whakaaro ki te kohi moni hei awhina i te
kura o Hukarere. Whakaae ana a Tuhoe ki
taku take. I te wa i kohi ai ka nui te uaua o
te tangata ki te homai i tana kapa. Te kitenga
ka nui te uaua haere ana ahau ki te taha
Pakeha kia awhina ratou i ta matou kohi, a
rite ana to matou hiahia. Ko nga moni enei i
kohia, ara £16. Heoi ano.

Na PAORA RANGIAHO.
Ruatoki,

20 Hune, 1911

No te 6 o nga ra o Hune ka mate a Maata
Piripi ki Okohurua. Ko ona tau e 80.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.