TE PIPIWHARAUROA  
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 149.
GISBORNE.
HEPETEMA 1910.
" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."
"KUI! KUI! WHITIWHITIORA."
NGA KAI KAUWHAU O TE RONGO-PAI.
KUA tae mai ki Niu Tireni nei etahi
Minita o te Hahi o Ingarani, tekau ma
ono to ratou kaute. Ko enei tangata he mea
powhiri atu na nga Pihopa o Niu Tireni nei kia
haere mai ki te whakaoho i te ngakau whakapono
o nga tangata o te Hahi i Niu Tireni nei. He
nui atu nga kupu whakamihi a nga tangata o Aka-
rana mo enei tangata i a ratou e kauwhau ana i
reira. Te mea o ratou i tae mai ki Turanga
nei nui atu te pai. Ko te mihana tenei i tino
ki nga tangata o konei i te pai. He maha nga mi-
hana kua tae mai ki Turanga nei, engari rereke
rawa tenei i era atu. Ko te painga o era atu
mihana kei nga kauwhau a te tangata, ko te pai o
tenei kei nga kauwhau kei te ahua ano hoki o te
tangata kauwhau. Kitea atu ana e nga kai whaka-
rongo te tapu o te tangata. Mohio atu ana te
whakaminenga ko ana korero i haere ake i roto i
ngakau. He hanga whakamiharo te ngakau nui o
te tangata ki te haere i nga po katoa ki te whaka-
rongo. Nga tangata katoa i tae kia rongo i tenei
tangata nui atu te whakamihi. I tino tae mai
te manaakitanga a te Atua ki tenei pariha. Oa
rongo mai o era atu wahi he penei ano me to
konei. Kua timata ki Poneke, ki nga korero
mai kore rawa he wahi i matatia o te taone
hooro. He rongo-pai tenei. Ahakoa ko te tino
painga ki te taha Pakeha anake o te Hahi, engari
i te mea he Hahi kotahi ka tae mai ano hoki
he painga ki te taha Maori, ara ka koa tahi te
taha Maori me te taha pakeha mo tenei mana-
akitanga.
HE MAHI WHAKATUPU HIPI.
He roanga atu.
Na APIRANA T. NGATA.
TE KAHUI HIPI.—Kua tuhia e au i era
 whakaupoko o "Te Mahi Whakatupu
Hipi" etahi whakamarama mo nga momo hipi.
Ko te momo hipi e pa ai nga korero o tenei
upoko ko te Romene, otiia tera e tau te nuinga
o enei whakamarama mo era atu momo hipi.
NGA WEHEWEHENGA O TE KAHUI.
He maha nga wehewehenga o te kahui hipi, ara:
(a) I runga i te ahua he tane, he uha ranei,
rame, ara tariana; weta, ara he raho poka:
io, ara he hipi uha; reme, ara he kuao.
(Io) I runga i te ahua o nga tau:—Reme, he
kuao tae noa ki te wa e kutikuti ai ona wuuru
i te raumati tuatahi i muri iho o te whanautanga;
hokete, he kuao i waenganui i te kutinga tuatahi
me te kutinga tuarua; tutu, ara he rua-niho,
ko te hipi i muri iho i te kutinga tuarua a tae
atu ki te kutinga tuatoru; wha-niho, ko te hipi
i waenganui o te kutinga tuatoru, o te kutinga
tuawha; ono-niho, ko te hipi i waenganui o te
kutinga tuawha, o te kutinga tuarima; waru-niho,
ara niho-ki, ko te hipi i muri iho i te kutinga
tuarima. Hei tenei wa ka puta katoa ona
niho e waru; rima-tau, e marama ana tenei i
runga i te ahua o te ingoa. Ka timata nga niho
te whakaheke haere, ka tatahi haere. I muri
atu i tenei ka kiia he niho pakaru.
Ko enei kua whakaaturia nei nga wehewehenga
o te kahui hipi. Me whakahaere ko te wehe-
wehenga o te kahui hipi. Me whakahaere ko te
wehewehenga tuatahi, i runga i te ahua he tane,
he uha ranei.

2
TE PIPIWHARAUROA.
RAME, ara, TARIANA.
Ko enei he momo whakatupu; he motu ke ona
paamu whakatupu rame hipi, me ona tangata
mahi i tera mahi. Kaore enei korero i tuhia
e au mo na kahui hipi pera. E kiia ana era
kahui hipi he "tati" (stud). He mea tino ko-
whiri nga uha me nga rame, a ko nga kuao tane e
wehea ana, kaore e pokapokaina. Kia rua-
niho, ara kia tutu te rame katahi ka rite ai hei
whakamoe ki nga uha.
Kaati i te mea he tangata ke hei whakatupu
mai i nga rame, ko te mea nui ma te tangata e
hiahia rame ana he titiro i te hipi pai. Kia pai
te uha, kia pai hoki te rame, me tupono noa e
whakaau mai ai he kuao kino.
Ko nga huarahi whiriwhiri enei ma te tangata e
hiahia rame ana, ara:—
1. Hei te rame whai-raho, no te mea ko tona
tino take tera i tangohia ai. Kia whiwhi ki ena
ka pai ai te tirotiro i etahi atu ahua o te hipi.
Ko te mea tuatahi ko te rame e hapu ai te
uha, e whanau mai ai he reme.
2. Hei te hipi pakari te tinana. Ko te ahua
tuarua tenei hei tirohanga, kia whanau mai ai
ana kuao ka whai i muri i te matua, ka ora.
Oa tohu o te hipi pakari:—Ko te upoko kia
tamatane, kia whanui te rae, te ihu, kia tu tika
nga taringa, kia pango te pongaiho. Ko te kaki
kia nui, kia poto. Ko te uma kia nui, a kia
tu ki waho. Ko te tuara kia whanui, a kia
takoto tika mai i nga pakihiwi ki te tau, kaua
e korotua, engari e pai ana kia ahua poharu.
Kaua nga pakihiwi e whakahake. Ko te tou
kia heke poupou iho ki te kuha. Ko nga wae-
wae kia nunui, a kia potopoto—kia nunui, kia
pakari nga paua kia pango hoki. Ko te kiri o
tinana kia puwhero, kaua e kopatapata, e ma
etahi wahi, e ahua pango etahi wahi. Me ti-
tiro te tu o nga waewae, o nga paua—kia pou-
pou nga waewae kia whanui nga paua, kaua e
parori. Ka nga waewae e tino tupata ko o
muri. Ki te mate era e kore hoki te rame e
kaha ki te eke, ki te hiki i tona taimaha. Me
titiro ano hoki nga niho, kia pai te tipu o era,
kia rite te rarangi.
3. Hei te hipi pai te wuuru. Ko te kakano
o te wuuru mana e whakatau, kei te ahua o te
kakano o te wuuru o nga hipi uha e whakamoea
ai ki taua reme. Mehemea he wuuru mama
o nga uha, kia taimaha o te rame. Mehemea
he wuuru taimaha rawa o nga uha kia ahua
mama iho o te reme. Kia riterite te kakano
o te wuuru o ia wahi o te rame—ara o te kaki,
o te tuara, o nga kaokao tae noa ki nga kuha.
E kore ia e rite rawa, engari kaua e kaha rawa
te rereke o te wuuru o tetahi wahi i to tetahi.
Kaua e toro tika te wuuru o te reme—he
kino tena, engari kia mingimingi. Ko waho o te
wuuru kaua e humene, e piko ranei penei me
te pikopiko mauku. Ka kiia tena ahua he
raka. Kia tupato hoki ina kitea i roto i te
wuuru he huruhuru penei i te makawe kuri e
whiri tahi ana me te tino wuuru.
Me te tupato hoki i te tipu o te wuuru i nga
pitoara i nga waewae, kia tae iho ki te pona ki
runga tata ake ranei—kia nui te wuuru o te
puku, o te kaki hoki kia eke ki nga paparinga.
Me titiro ano hoki te wuuru o te tuara, kia
pakari te tipu, kaua e kowae i waenganui, kaua
e tatarahake, engari kia totopu te tipu.
Kia tupato ano hoki i te hanga o te waha o
te rame. Ina titiro titaha atu, ka kitea etahi
he rite ki te wana mango, ki te waha kuri ranei.
i roa rawa te kauae o runga, a i hoki whakaroto
rawa te kauae o raro.
Tera ake etahi tohu ririki e kore e taea te
whakamarama katoa i konei. E pa ana te
nuinga o enei tohutohu ki nga rame rua-niho, i
te mea e kowhiria ano ko ehea o ratou nga mea
tika hei whakamoe ki nga uha. Ra pa ano hoki
te nuinga o enei tohutohu ki nga rame kauma-
tua ake.
Otira e tohutohu ana au ki nga tangata hiahia
rame kia tupato i nga hipi wha-niho, ono-niho.
Pai ke te kowhiri i nga rua-niho, i nga waru-mho,
i nga rima tau ranei. Mehemea he ora nga
waewae o te rame waru-niho. rima-tau ranei a
he tata te haerenga atu e tae ai ki te whenua
mona, pai ake ia i te reme tamariki iho, no te
mea kua honei ia i nga kowhiringa maha a tona
rangatira, a na te mea he hipi pai rawa i puritia
ai hei tane ana uha, a tae noa ki te kaumatua-
tanga. Te pai o nga rame rua-niho: Ahakoa
kua kowhiria e te rangatira o nga rame nga tino
hipi mana, he maha tonu nga mea papai e
mahue iho; he pakari ki te haere ki nga whenua
tawhiti; he pakari mo nga whenua maunga, rakau
ranei.
Me wehe tonu he patiki mo nga rame, hei te
wahi maroke te whenua, whai wai inu, whai kai.
Kaua e tukua noatia ki roto i era atu hipi o te
kahui, kia rite ra ano ki te wa e whakaeke ai
ratou i nga uha.
Kia hono tonu te titiro a te hepara i enei
hipi, no te mea he hipi taimaha, a he matenga
kino ina hinga, i te taimaha o ratou tinana.
Kia hono tonu te titiro i nga paua o nga waewae,
ka rongoa i nga mate. Kaua e tino whiuwhiua
enei tu hipi, kei mate. I kore ai e huia ki
etahi atu hipi i nga wa mangere o ratou, mo nga
whiuwhiunga ka mama te haere e etahi hipi, a ka
taimaha ko ratou, ka mate te whakaomaoma.
Tetahi kaore ratou e whiwhi pai i te kai mehe-
mea ka kai tahi me era atu hipi, ka mama era
ki te haere ki nga wahi whai kai.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE WA TIKANGA HEI TUKUNGA KI NGA UHA.
E rereke ana te wa ki etahi whenua. He
matamua ki na taha moana, he tomuri ki te
tuawhenua. I pera ai he whakaaro ki te wa e
wharau ai nga reme, kei whanau i te wa e he ana
te whenua, e kaha rawa ana te matao. Ki na
taha moana ko te wa tika ko na ra mutunga o
Pepuere tae noa atu ki waenganui o Maehe: ki
te tuawhenua ko waenganui o Maehe tae atu ki
Aperira.
TE MAHA O NGA RAME MA NGA UHA.
Mehemea he whenua kua pai, ngawari te ta-
koto, whaiti nga patiki nohoanga o nga uha, e nui
ana te rua reme mo te kotahi rau uha. Me-
hemea e nunui ake ana nga patiki me mea kia
rima rame ki te rua rau uha. Mo nga whenua
kino, uaua nga ara hipi, waerenga rakau ranei
kihei i te pai te wera, me whakarite kia toru
rame mo te kotahi rau io.
Te tikanga a etahi tangata mahi paamu hipi
kaore e tuku katoa ana i nga rame i te wa ko-
tahi ki waenganui i nga uha: engari e tukua ana
ko etahi i mua, ko etahi hei muri mai. Me ki
pea e wha rau nga uha, kei tetahi patiki, a e
whakaritea ana kia tekau na reme e toru. Kia
takiwa atu era, kia rua kia toru ranei wiki,
katahi ka tukua atu ai nga mea e toru. Ko te
tikanga kia haere hou atu ai ratou, ka taea e
ratou na uha e mahue ana i na mea tuatahi.
I te tukunga atu ai i nga rame ki roto i na uha
e kore e hohoro tonu te whakaeke. Ten; e
kitea e haere huihui tonu ana ratou. Mehe-
mea ka kitea i muri iho kua wehewehe, heoi
kua whakaeke. Na ki te kitea i muri atu, i nga
ra o Aperira pea kua huihui ano ratou. kua
haere kahui, ka mohiotia kua mutu te mahi, a
ka ahei kia tangohia ki waho o na uha, kia
whakahokia ki to ratou na patiki.
ETAHI ATU WHAKAMARAMA.
Kaua te tangata e mangere ki te tirotiro i ana
rame, no te mea he tino taonga era e whaitikanga
ana ki tana kahui. Kaua hoki te tangata e
manawapa ki te utu mo te rame pai, no te mea
he moni tena e ea i te tau kotahi i nga kuao e
whanau mai. Kaua hoki e manawapa ki te
patu, ki te whakangaro atu ranei i te rame e
kitea ano he kino, ahakoa i nui te utu i hokona
mai ai. Kei rua te raru, ko te rironga atu o te
moni pai i te hokonga i te hipi kino, ko te taka-
kinotanga i te kahui ki te whakamoe i nga uha
papai ki te rame kino.
Mehemea e whai patiki ana hei wehewehe i
nga uha i runga i te ahua o nga tau ka taea te
pupuri te reme mo nga tau maha. Ko te mea
tino nui hei tupatotanga kei tahuri ano nga rame,
nga matua o nga kuao, ki te whakaeke i a ratou
kuao ina rite mo te whakamoe. Ki te whai
patiki ka taea te pupuri na rame o tetahi hoko-
na mai ki a ratou uha o tana tau a kaumatua
noa. Ko nga rame hou e hokona ana mai hei
whakakapi mo nga mea e mate  e hokona atu
ranei, a hei whakamoe ki na uha tamariki.
E ki ana etahi tuhuna mai hipi, me whaka-
moe te 10 rua niho ki te reme rua-niho: ma
reira ka hohoro tonu te pai haere o te momo.
i te mea e homai ana he toto hou i ia tau i ia
tau.
Ka mutu i konei nga kupu tohutohu mo tenei
wehenga o te kahui hipi.
Kei muri atu na whakamarama mo nga Weta,
nga Io, nga Reme.
  
PITOPITO KORERO.
Na Hemi Kini o Pamapuria i whakaatu mai
te matenga o tetahi kotiro. I te 10 o na ra o
Akuhata nei ka wera tetahi kotiro e rima na
tae i te kapura. Ko tona wera i toro mai i na
kakahu i te tuatahi. Ko tona matara atu i nga
kaumatua kei te wha tiini   ka kitea atu nei. Ka
oma atu nga tangata tae rawa atu kua hinga te
kotiro ki raro takawhetawheta ai kua pau katoa
nga kakahu ki te tinana. E toru na ra i muri
mai ka moe ia i te moenga  roa i tenei ahua
mate. Koia nei te tuturutanga  o tenei kupu o
te aitua kei tenei ahua mate mo te tangata.
I te ata o te Wenerei ka tarai   tetahi wahine
ki te kohuru i a ia  Tona aranga  ake i te ata
ka puta ki vvaho o te whare me te maka   ki tona
ringa. Ka ara atu tona kotiro nohinohi i a ia.
Ka huri raua ki muri o te whare, katahi taua
wahine ka tango ki na mati  ka kohia ki roto ki
te maka me te wai ka kororia kia  rewa  nga mati
ra. Kihai te kotiro i mohio nei aha taua mea.
No te inumanga katahi ia ka auwe ki te tangi,
kua matau tonu ia he paihana te mati ki te
kainga. Ka tae mai nga tanata ki reira ka kore-
rotia e te kotiro te raruraru. Tikina ana he
rongoa i te takuta. Kihai taua wahine i mate
rawa. Ko te take o tenei mahi he mea tane.
Kitea rawatia atu ta Taharakau mokopuna
ki Mahitaone, taone o Wairarapa. I haere 
tetahi Maori i reira ki te hoko keepa taporena
mona. Tona mea tuatahi i whakamatau ai he
iti, ka whakamatauria ano e ia tetahi, me te
mau ano te mea tuatahi i runga i a ia. He ahua
rahi ake tenei. Ka tono atu ano ia i tetahi
atu, ka purua e ia, me te mau ano nga mea
tuatahi. Ka mau ona koti ka haere tangata nei
ki waho, me te whakaaro iho ano i roto i tona
ngakau i kona ko whakaheke ai i te awha kaore
au e rarua i a koe.

4
TE PIPIWHARAUROA.
TE MANAWA RANGATIRA E KORE
E HAPA.
Na NIKORA TAUTAU.
I TE whakawakanga tuatahi, tuarua hoki o
Waipiro, ka pira a Tuta Nihoniho kia tu
ano he whakawa. Te korenga ka whakaeke atu
ratou ko ona iwi ki runga ki te whenua me nga
pu ano. Ka whakahau iho a Tuta ki nga pakeha
me whakawatea i Waipiro, mo te ata ia me ona
hoia kori mai ai ki te whawhai ki nga tangata o
Waipiro. Ka rongo a Kanara Witimoa, ka
haere ki a Tuta, ka ki atu, " E Tuta ata noho,
kauaka e whawhai, homai etahi ra ki a au,
maku e tono ki te Kawanatanga kia whakawakia
to whenua." Ka whakaae a Tuta ka tatari ki te
whakautu a Te Witimoa. Kitea Rawatia ake
ko te tima o nga hoia, me nga pirihimana hei
hopu i a Tuta ratou ko tona iwi. Koi ara ke
te tono a Te Witimoa, kia hoatu he ra ki a ia
kia tae mai ra ano nga hoia. Te kitenga o Tuta
i te tima ka whitiki ratou ko ona hoia, ka haere
ki tatahi ki te wahi hei unga mai mo te poti o
te tima. Ka mau ona hoia i nga Kakahu hoia,
me te haki (Kara) a Te Kuini. Ka poua te
haki ki tetahi. Ka noho te iwi me Tuta e tu
ana. U ana mai te poti ka patai te Tariana
o nga pirihimana, " Kei whea a Tuta?" Ko
Tuta, " Tenei ahau." He tahae au i haere mai
ai koe ki a au me nga pu me nga hoari? Ko te
Tariana, " E Tuta, kei te he koe kua takahi
koe i te ture." Ko Tuta, " Kaore au i te takahi
i te ture, engari ko te ture kei te takahi i a au.
I te whakawa tuatahi o Waipiro i homai e te
ture ki a au tekau mano eka o Waipiro. I te
te whakawa tuarua ka tangohia e te ture te tekau
mano eka i a au. Ko te ture ke te mea e
takahi ana i a au." Ko te Tariana, "Ka he
koe ki te haere mai ki runga ki tenei whenua
mau pu ai." Ko Tuta, " Kaore ahau i te he, e
haere ana au i runga i taku whenua, me aku pi-
kaokao, me aku poti, me aku kohua, me aku
pu. Mau tonu e titiro mai ki aku tangata, ko
nga hoia tenei a Te Kuini, ina e rere nei te haki
a Te Kuini. I taea ranei e koe te whakahe nga
hoia a Te Kuini e mau nei i ana pu?" Ko te
Tariana o nga pirihimana," E haere atu ana au
ki te kainga, maku e ata whakaaro te tikanga
mou." Ka whakaware te Tariana ki te korero
ki te Kimi i te ahua e mau ai a Tuta te hopu.
Ka whangaia e Tuta nga hoia pakeha ki te
waipiro. Huri rawa mai te Tariana o nga piri-
himana kua haurangi ki nga hoia. Heoi kaore
a Tuta ratou ko tona iwi i hopukia. I mua
tata ake nei ka tuhi reta a Kereopa Potaka,
tamaiti a Eru Potaka, te tangata nana i korero
nga korero o nga whakawakanga o Waipiro. He
mea atu ki a Tuta kia tonoa ano e Tuta kia
ara he whakawa mo Waipiro i te mea i a
Pakanui taua whenua. I a Hurae nei, ka haere
matou ki Poneke. I te mea ka tae nga taha e
rua ki reira, a te Itanga-a-mate, Te Aowera, me
era atu ingoa hapu o nga iwi o Tuta. Ka ka-
rangatia e Tuta a te Whanauairi, te hapu i riro
ai a Waipiro. I te mea ko hui, ko Tuta, kaore
a Timi raua ko Apirana i tae mai, auatu.
Kaore au i mahara ake ki a korua e Wiremu
raua ko Hone, kaati, e koa ana te ngakau mo
korua i tae mai nei. Kaati haere mai e aku
tamariki. Kua mate aku matua, me aku tua-
kana, ko au anake te morehu. Ko koutou o
ratou o ratou uri. He me atu naku ki a koe
e taku tamaiti e Piripi, mahia to tatou kainga,
hawhe mo koutou, hawhe moku, ki a haere
marama atu ai au ki Te Reinga. Me tataki he
waiata ki taku tamaiti ki a Piripi. Waiata,
" He aha ra kai taku ihu e pa tamaki nei i te
ahiahi." E Piri e mohio tonu ana koe na
Pakanui koe, na Tuwhakairiora. Na Piripi
Waipapa, " E kore e taea te tono kia hawhetia
te whenua. Na te pitihana matou i karanga ake;
kaati kei te monia tonu ahau na Pakanui ma-
tou ko aku teina na Tuwhakairiora. Engari kei
te mohio koe ehara i kona to matou take ki te
whenua." Na Hone Paerata, "Tenei ahau te
taringa pakeke te whakarongo nei. Kei ahau
enei o a taua tamariki, kotahi kei a koe i haere
mai i Purehua. Kua riri noa atu taua, ko
ahau kei runga ko koe kei raro. Mau ma te
mea kei raro e karanga ake, kaati ta taua riri.
Ko ahau kei roto i te pa, ko koe kei waho, ma
to kaha koe e kawe mai ki roto, e kore ahau e
whakawatea." Na Tuta, " Haere, mou te ao,
moku te po. I te tekau-ma-tahi o nga haora
ka rid taua i te aroaro o te Komiti. Taku
kupu ki a koe, patua to tangata. Ina hoki e ki
ana ko Whangowhango, 'Patua ra te tangata ina
hoki ka waiho tonu a raro hei kainga.' Ka
mutu ta tatou korero, kauaka hei mauahara."
Ko te tikanga o te kupu a Whangowhango. He
haua ia Re ora tona hoa. I to raua whawhaitanga
ko tona hoa. Ka hinga te haua ra i tona hoa.
Ka tuaruatia ano ta raua riri ka hinga ana te
haua ra. Ka ki atu te haua ra, " Na taku mate
te kai i hinga ai ahau i a koe." Ko te hoa,
" Kaati tahuri ki te mahi kai mau." Ka tata
te moaka te kai ra; ka ki atu te hoa, " Kia
hohoro ra." Ka ki atu a Whangowhango, " Ta-
tari mai ra ki te mate mou." Ka ki te puku
ka ki atu ano te hoa," Ka kaha pea koe." Ka
ki atu a Whangowhango, " Tatari mai ra ki te

HE KUPU WHAKAMARAMA.
mate mou." Ka tono mai te hoa ka ki atu,
" Ae ka riri ano ra au." Te hopukanga mai a
te tangata ora ko te haua ra, ka hinga. Ka ki
ake te haua  ra, " Kati patua to tangata ina hoki
ka waiho  toru a raro hei kainga."
NGA KUPU A HORI KEREI MO NGA
MIHINARE.
KUA tae ki te tekau-ma-waru rau tau e
ora ana i te ao nei tetahi momo tangata,
ki tonu i nga mahi pai katoa, i te aroha, a ngaro
ake te whakaaro ki a ratou ano. Ko ta ratou
i tenei ra i tenei ra he whakahere i a ratou ano,
a haere ana ki te kauwhau i te Rongopai ki nga
iwi e noho ana i roto i te pouritanga i te atarangi
o te mate. Kei mua noa atu ratou i nga whenua
kua pukengatia nei ki roto i te whakapono, o na
whenua hoki kua matao haere nei te whakapono
i to te wa i tahuri ai.
I te aroaro o enei toa taua o te whakapono
karaitiana ka hinga te karakia whakapakoko, te
whakahaere tangata, te kai tangata me era atu
mahi kikino o nga whenua e noho ana i roto ite
whakapono kore. He nui he whakaharahara
nga kino i turia e enei tangata a hinga ana i a
ratou. Pewhea te nui o enei kino kaore e tino
mohiotia e tatou, no te mea kua ngaro katoa i
waenganui i a tatou i tenei ra.
Ko nga mahi Maori a nga Kariki me nga
Romana e kitea ana i roto pukapuka, he pai
ke ia nga mahi a era iwi i nga mahi a nga iwi
mohoao o muri nei, a nga iwi i patu i kai i
tetahi i tetahi. He marohirohi katoa enei
tangata, ahakoa no tewhea iwi. Mahue iho ki
muri ki nga wahi katoa i taea nei e ratou ko
etahi tikanga atahua hei whakaatu ki te ao i o
ratou tapuae, i o te hunga kua hua nei nga wae-
wae ki te rongopai o te rangimarie.
I nga wahi katoa i tae ai ratou ka whakaritea
hei tika kia puritia te Ra Hapati. E whakanga
ana i tenei ra te ngoikore, te tamariki, te koroua,
te pononga me te rawakore kua mauiuitia nei i
te rapunga oranga mona: e whakapaia ana e
whakamaramatia ana hoki o ratou tinana me
ora warua i te ra kotahi o te wiki i wehea mai
nei i roto i te whitu hei okiokinga mo ratou.
Mahue iho ano i enei marohirohi o te whaka-
pono ki nga whenua katoa kua nohoia e ratou te
tikanga whakahonore i te wahine. I te wa o te
karakia whakapakoko he pononga te wahine, na
te whakapono ka whakakarangatiratia, ka mahue
hoki i te tangata te moe tokomaha i te wahine.
Ka whakaritea te tane ki te wahine.
HE POWHIRI.
Ki te Etita o Te Pipiwharuaroa .
Utaina atu taku panui ki runa o nga paihau  o
to Manu, mana e hari atu ki na marae o oku
hoa aroha i o ratou Pariha.
HE Panuitanga tenei ki nga Pariha o roto o
te Rohe Pooti mema u Horouta, ki
Tawhiti Maunga ki Te Kahanuiatiki. Na he
powhiri tena i a koutou i nga Maori, me nga Pa-
keha kia tae a tinana mai koutou a te 24, 25 o
nga ra o Tihema, 1910 ki te Horo. Kei konei
te Kirihimete. Ko te take o tenei Kirihimete
mo te whakahoutanga o na Mahi o Rakaite-
mania, o Paora whare-karakia. Ko te take
tenei o tenei powhiri i a koutou ko a tatou mahi.
Kei kona na mahi nui ka powhiri mai koutou i
a Kahukura kia haere atu ki ena mahi a tatou
o roto o te Roohi Pooti Mema o Ngatiporou o
Horouta, a, tera koutou e tae mai a taua ra ka
kite i na mahi tohunga a Timi—teera humeke,
o Rakaitemania i runa ona mana i o Kahu-
kura. Ko na tangata mamao kia tae mai i te
24 o nga ra, i te 25 o na ra o Tihema 1910.
Kei au nga patiki mo nga hoiho o te Hui.
Nga ingoa u na tanata powhiri i te Hui:
Henare Te Poananga.   
Te Rangi Matameka  
Henare  Peti.
Wiremu Peperene
Turei Tuhaka
Renata Pohatu
Paratene Tuhaka
Nepia Mahuika
Hirini Te Aruhe
Tamati Purangi
Ratimira Puni
Paratene Ngata
Tuta Oneone
Maika Taihaki
Hori Te Manana
Akuhata Kaua
Horomona Paipa
Eru Kawhena
Neho Kopuka
Reihana Patene
Tu Rauhuia Tawhiwhi
Paura Haenga
Kua Huihui
Pineaha Koia
Hakaraia Mauheni
Henare Kohere
Wi Tupaea
Tihema Pakura
Peta Raroa
Enoka Rukuata
Piripi Rairi
Horoai Kemara
Hemi Te Hako
Te Rama
Tamati Topi
Ngatoto Patiki
Poihipi Kohere,
Minita o te pariha.

6
TE PIPIWHARAUROA.
 TE HAHI I NIU TIRENI.
 UPOKO IV.
NGA RA WHAKAMUTUNGA O PIHOPA
HEREWINI KI NIU TIRENI.
I MURI iho o te tuunga tuatoru o te Hui
Topu, i tu nei ki Otautahi, ka haere a te
Herewini raua ko te Haapa ki Ingarani ki te
hui nui a nga Pihopa katoa a te Hahi i tu ki
reira. I taua takiwa ka mate te Pihopa o
Ritiwhiira, a whiriwhiria ana ko te Herewini hei
Pihopa mo reira. Kaore ia i hiahia ki te tango
i taua pihopatanga katahi ano ia ka whakaae.
Ka oti ia te whakatu hei pihopa ka hoki mai
raua ko te Haapa. No to raua taenga mai ka
tu ano te Hui Topu ki Akarana i te tau 1868.
Ko te Hui whakamutunga tenei a te Herewini.
Ko te tino korero o tenei Hui ko te take o te
Pihopatanga o Otepoti. Engari tera atu ano
etahi take i whakahaerea, ara ko enei na:—
1. Te Ture mo te whakatu Paraimete (Pihopa
Tumuaki):
Hei te wa e tika ana, me whakatu e te Hui
Topu tetahi o nga Pihopa hei Paraimete, ara
hei pihopa tumuaki.
Me karanga ia he Paraimete.
Ko te whiriwhiri i a ia me Pooti.
Kaua te tangata hei whakaingoatia i roto i te
Hui, kaua ano hoki hei korerotia nga painga o
tetahi tangata kia pootitia ai ko ia.
Ko te tangata i nui atu i te hawhe o nga wehenga
e toru i pooti mona ka tu ia hei Paraimete.
Ki te kore e penei te nui me hoki tuarua ano
te pooti, a ki te kore ano tera me tuatoru. Ki
te kore ano te tuatoru, me tuku atu te tuunga
ki te pihopa kaumatua ara ki te mea kua roa
nei tona tuunga hei pihopa.
I raro i tenei ture ka whiriwhiria he Parai-
mete, i te mea ka mutu a te Herewini. Whaka-
turia ana ko te Haapa pihopa o Otautahi.
2. Te Ture mo te whakatu Pihopa mo Meranihia.
Ma te mihana o Meranihia e whiriwhiri tetahi
tangata tika hei pihopa, ka tuku mai ai i te ingoa
ki ie Hui Topu.
 Ma te Hui Topu e whakatu taua tangata i
whiriwhiria mehemea he tangata e pai ana ki te
whakaaro a te Hui.
E ahei noa atu te whakaingoa i tetahi tangata
i te mea kaore ano i watea noa te tuunga.
Ki te kore he tangata a te Mihana i whiriwhiri
ai, ka ahei te Hui Topu ki te whakaatu i tana
ake i whiriwhiri ai.
Te Tikanga o nga kupu nei Pihopatanga Mihi-
nare. Ehara i te mea mo te pihopatanga anake
o Meranihia engari mo etahi atu ano pihopa-
tanga e kauwhau ana i te Rongopai ki nga iwi
mohoao.
3. Te Ture Whakatu Poari Atirikona, Poari
Riana hoki.
I raro i tenei ture e ahei ana kia whakaturia
he Poari Atirikona mo te Hahi Maori i te mea
kaore e marama ana ki a ratou te whakahaere
a nga Poari Pakeha. Na Atirikona Renata
Wiremu tenei ture i whakamaori.
Ka mutu i enei nga tino mea i whakahaerea i
tenei tuunga o te Hui.
I muri tonu iho i te pakarutanga o tenei hui
ka haere a te Herewini ki Ingarani. He hanga
atahua nga poroporoaki a nga pakeha a nga Maori
hoki mona. Ko ta nga pakeha na te Patihana
i tuhi. E rua nga poroporoaki a nga Maori,
kotahi na Ngapuhi kotahi hoki na te iwi katoa.
No te tau 1871 ka tu ano te hui a te Hui
Topu. Ko te tuunga tuarima tenei. I tu tenei
hui ki Otepoti. Ko nga pihopa i tae mai ki
tenei hui ko Haapa o Otautahi, ko Wiremu o
Waiapu, ko Huta o Whakatu, ko Kauwi o
Akarana, ko te Harawira o Poneke. Ko Pati-
hana kaore i tae mai i runga i tona mate. Ko
te nuinga o nga korero o tenei Hui i ahu ki te
raruraru o Pihopa Hena. Engari tera atu ano
hoki etahi take i whakahaerea. Ko aua take
enei:—
1. Te Tikanga mo nga Pihopatanga—mo te
wahi i nga pihopatanga mo te whakarite i nga rohe,
mo te whakatu Pihopatanga hou, mo te whiriwhiri
Pihopa hoki. Ko nga tino take e tenei ture ko
enei:—
Mehemea he pihopatanga hou, me karanga he
hui ma nga minita katoa i roto i taua pihopa-
tanga, me tae ano hoki ki taua hui etahi reimana
he mea ata whiriwhiri, ma te Paraimete ma
tetahi tangata ranei i whiriwhiria i taua hui e
karanga.
Ko te Paraimete ko tana tangata ranei i whiri-
whiri ai hei tiamana mo taua Hui.
Ma tetahi o nga minita o te Pihopatanga e
whakaingoa te tangata hei pihopa, ma tetahi o nga
reimana e tautoko.
Me Poti e te Hui taua tangata, ma te toko-
maha o nga minita me nga reimana e ahei ai
taua tangata te tu. Ki te kore e kitea te toko-
mahatanga i te pootitanga tuatahi, me tuarua
a ki te kore i te tuarua me tuatoru. Ki te
kore ano e ahei i te tuatoru, me whakaingoa he
tangata ke.
Me penei ano te tikanga a te Hinota o te
pihopatanga mo te whiriwhiri i nga Pihopa o muri
atu.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
E ahei ano te Hui, te Hinota takiwa ranei,
te tuku atu i tona mana whiriwhiri Pihopa ki
tetahi tangata.
I te mea ma te Hui Topu rano, ma nga
Komiti tuturu ranei o na Pihopatanga katoa,
mehemea kaore te Hui Topu i te tu, e whakaae
te Pihopa i whiriwhiri, katahi ka mana ai te
whiriwhiringa, e mea ana tenei Ture ki te riro
ma nga Komiti Tuturu e whakaae te whiriwhiringa,
me pooti wehewehe aua Komiti, me kitea ano
te tokomahatanga o aua Koomiti.
2. Nga Poari Pihopatanga.—Ko te mahi ma
enei Poari he tirotiro, he uwiuwi hoki i te tika
o nga tangata e whakaingoatia ana hei Rikona.
Ko nga wahi o tenei Poari ko enei.—Ko te Poari
ma te Hinota takiwa e whakatu, a me hua tona
ingoa ko te Poari Pihopatanga.
Ko nga tangata e hiahia ana kia meinga hei
Rikona me tuhituhi he reta whakaatu ma ratou
ki te Pihopa, me te whakaatu ano i to ratou
ahua.
Ki te whakaaro te pihopa ana na tangata i tuhi
atu ki a ia, me whakatakoto e ia a ratou reta
ki te aroaro o te Poari.
Ki te whakaaro te Poari e pai ana enei tangata
me whakaatu e ratou ta ratou whakaaetanga.
E kore e tika kia meinga tetahi tangata hei
Rikona, kia kitea ra ano tokorua i roto i te
tokotoru o nga mema o te Poari i whakaae mona.
Kaore i ata tau tenei ture i tenei Hui, i te
nui o nga minita i whakahe. Ko ta ratou whakahe
he takahi no tenei ture i te mana o te pihopa
ki te whiriwhiri tangata hei Rikona.
E rua atu ano etahi ture i whakahaerea e
tenei Hui, ko te whakahaere i etahi wahi o na
karakia, me te Poari whakaako minita o te
Hahi. Kaore enei i ata tau i tenei Hui. Mo
te mea tuarua i whakaturia e te hui he Komiti
hei whakahaere i te tikanga o nga mahi ma taua
Poari, ko nga tikanga i kitea e te Komiti me
whakatakoto ki te aroaro o te Hui Topu a te-
tahi atu tuunga.
I muri iho o, te pakarutanga o tenei Hui, ka
whiriwhiria e nga minita Otepoti he pihopa mo
ratou.
No Hepetema i te tau 1871 ka tae mai nga
rongo o te Kohurutanga i a Pihopa Patihana.
He tino nui te pouri i pa mai ki Niu Tireni
katoa mo tona matenga. He tangata ia i arohatia
e nga mea katoa i mohio ki a ia. He tanata ia
i ki pu i te wairua o te Atua, a he tino tanata
ngakau mahaki hoki. I tino hanai pu ki a ia
nga kupu a Paora e mea nei, " Mo te mate ahau
i tenei ra i tenei ra."
TE RIPOATA A TE KOMITI O TE HAHI
I OHINEMUTU NO TE TAU I HURI
NEI, I TE 30 O HUNE, 1910.
Nga Mate.
HE nui nga taumahatanga  i pa mai ki te Hahi i
tenei tau ka huri nei. Ko te mate nui rawa
ko te wehenga atu o te wairua o Hana Peneti i
waenganui i a tatou. No te 10 o na ra o Akuhata.
1909. i uru ai ia ki tona okiokitanga.  Kaore  e
mohiotia nga  huarahi  o te Kai-hanga kei runga noake  
hoki ona whakaaro i o te tangata otira  kei te mohio
ano tatou ehara tenei i te kainga nohanga pumau- 
 tanga mo te tangata, e ki  ana hoki a Paora. " Kei te
mahi hoki na mea  katoa mo tu pai ki te hunga  e
aroha   ana ki te Atua." Kua taeKua  Hana ki tona
okiokitanga. okiokitanga okiokitanga.Engari Engari ko ana mahi kei te  aru ano i aaru ano i a 
ia. Ko wai o tatou e kaha ki to whai i te tauira
pai i takoto  mai  nei i a ia ara te ngakau ngawaru   te
wairua mahaki, me te manawa kaha ki te hapai i
nga tikanga  e e tupu ai te whakapono.
Hemi Kokiri.—Ko tetahi o nga kaumatua tuturu
o te Hahi kua wehe atu i tenei tau ko Hemi Kokiri
i matu ki Ohinemutu i te 20 o Hanuere.  He nui
te pouri mona i te mea  he morehutanga kaumatua.  
he tangata   mau ki te whakapono he kai-hautu  no te
waka o te Arawa he rangatira hapai nui i nga  hua-
rahi e tupu ai te tinana me te wairua o te tangata.
Tahuriorangi.—No te 30 o nga  ra o Hune ka mate
a Tahuriorangi ki Mourea. Rotoiti. Ko ona tau e
67 He maha ana tamariki i mahue ki tu ao nei
hei tangi ki a ia. He tamaiti nana a Rev. Ropere
minita ki te takiwa  ki Waikato. Ko tetahi tenei o
nga kaumatua rangatira   o te Arawa nui tonu. I
man tonu ia ki te whakapono mai ano o te mutunga
iho u nga  pakanga a taea  noatia  mai  tenei wa.
Nga Minita.
I te tanmahatanga e peehi nei i a Peneti i te wehe-
nga atu nei o tona hoa. ka tata te pau o te iwa
marama ona e ngaro atu ana i to tatou  Pariha. I
tona hokinga mai i nga Moutere ka whakaritea ia  e
te Hinota o to tatou Pihopatanga hei whakahaere i
nga tikanga e oho ai te Hahi Maori katoa o to tatou
Porowini. Katahi nei ano ia ka watea i ora mahi
ka noho tuturu ano ki a tatou. Ko Rev. Matene
Keepa kua wehe atu i tenei Pariha, a kua whaka-
ritea mo te takiwa hou o Te Whaiti. Katahi ano
tera wahi ka nohoia e te Minita. Ko te tumanako
kia tan nga manaakitanga a te Atua ki a raua ko
tona hoa wahine, a kia tupu hoki nga mahi a te
Hahi ki tera wahi i runga i a raua whakahaere
 Tera e tae mai a Rev. Wi Paraire  Rangihuna i
nga ra o Oketopa hei hoa  whakahaere i nga mahi o
tenei Pariha. Ki te mau tonu te ahua o tona
mate tera e kimihia mai e te Pihopa he tangata ke
hei tango i tana turanga i konei.

TE PIPIWHARAUROA.
Whare Minita.
Ko te whare-minita i hikitia atu nei ki te piihi
whenua i tukuna mai nei e Taiporutu mo te Hahi,
kua oti te whakahou. Kua rite inaianei mo te taenga
mai o te Minita. E hiahiatia ana etahi taonga mo
roto i te whare. Tera pea etahi o nga tangata o te
Hahi e whai-whakaaro mo tenei take.
Turanga o te Ao Marama.
E tika ana kia puta he kupu whakamihi ma tenei
Pariha ki na tanata no ratou te piihi whenua e
turia nei e te Ao Marama. Ka wha nga. tau e tu
noaiho ana tenei o tatou whare, kaore he utu reti.
Turanga o te Whare Karakia.
He mihi hoki tatou kia Te Eketu Ngahuruhuru mo
tana tukunga mai i te paanga o Pererika Nghuruhuru
i Waikareao ara i te whare-karakia ki te ingoa o te
Hahi. Pera ano hoki kia Te Rire mo te paanga o
Whititera i te piihi e turia nei e te Ao Marama.
Nga Tohunga Karakia.
E tika ana kia nui te mihi a te Pariha kia Te Whero
Poni mo tona kaha ki te hapai i na tikanga o to
tatou Hahi i na marama i kore ai he Minita mo to
tatou Pariha. Mehemea e penei ana te kaha me
te pai o na vhakahaere a na Tohunga-karakia i era
atu wahi o to tatou Pariha, tena e kaha te tupu o
nga mahi a te Hahi puta noa o tatou rohe katoa.
Awhea ano etahi whai ai i muri i a Te Wheoro hei
whakamama haere i nga mahi? Ko te Kanapu tenei
kua timata i enei marama kua pahure nei. Ka pai.
Kia u e te hoa ki te oha a na koroua. Whakapaua
hoki tou kaha ki na huarahi o te wairua.
Nga turanga i roto i te Hahi.
He whakatupato tenei i na tangata e uru ana ki
etahi turanga i roto i nga. whakahaere a te Hahi. Kia
mahara ki a koutou mahi he wahi katoa no te
whakapono, a e mahi ana ki te Atua. Kia tapatahi
te ngakau. Kaua a koutou mahi pai ki te Atua e
whakahengia e na ahuatanga tutu. Kia tapu te tinana
kia tapu te whakaaro. Ko na hua o a koutou mahi
ki te Atua, ka hoki mai ano hei manaakitanga mana
i a koutou.
Ko te tikanga hei whai ma tatou ko tenei ara, kia
mau mai i a tatou katoa tetahi wahi o te wairua o
Anaru. Kia tahuri hoki tatou ki te whai atu i na
tanata o waho, i o tatou tuakana teina, ka hari
mai hoki i a ratou ki te aroaro o to tatou Kai-
whakaora. Me tahuri ia tangata ia tanata o tatou
ki te naki pai i te wahi o te Maara a te Ariki i
whakaritea mai ma tatou. Kia ngakau nui ki ta
tena mahi ki ta tena mahi. Mahia nga mahi hei
whakahonore mo te Atua, kaua ki te kanohi tanata.
Ko te tumanako ko na tanata kua whakawhiwhia ki
etahi mahi i roto i te Hahi, kia auau tonu ki te
Hapa a te Ariki.
Te Koaea.
Ko te Koaea o tenei tau ka huri nei ka nui te ahua
mate. No te wehenga atu ano o to ratou whaea o
Hana Peneti, ka ahua mate te Koaea. Ko te mate
he ngakau ruarua no etahi, he mangere hold ki te
akoako. Kanui ano te whakamihi ki te hunga toko-
maha e u nei ki ta ratou mahi, tera ano e pera te
pai me enei tau ka huri nei. E mihi ana hoki tenei
ki nga tamariki e tupu ake nei e whakauru haere
mai nei ki nga mahi a te Koaea, me nga. karakia
nunui. Ka tupu nga. mahi i runga i enei huarahi.
Kia pai ta koutou pupuri i enei mahi a te Hahi.
Kura Ratapu.
Mai ano o te timatanga katahi ano ka penei rawa
te pai o na whakahaere. me te tokomaha hoki o nga.
tamariki o te Kura Ratapu. E 70 nga ingoa i runga
i te roru inaianei. Me puta he mihi ma tatou kia
Mihi Karaati (Miss Grant) me te pai o tana whaka-
haere i nga tamariki, me tona kaha ki te hapai i
tenei o na mahi a te Hahi. E tino waimarie ana
tatou mo te nohanga o enei wahine i waenganui i a
tatou, ara i a Mihi Kiriwhina (Miss Griffin) me Mihi
Karaati. Tokorua raua he wahine i tino akona
paitia i Ingarani mai ra no ki a raua na mahi i raro
i na tikanga o te whakapono. Kia pai te manaaki i
enei o tatou whaea. Kia nui hoki te whakamihi ki
nga kaiwhakaako o ta tatou Kura Ratapu, ara, kia
Heni Aporo, kia Wini Black, kia Rani Ratete, kia
Rani Hemana, kia Iritana, kia Hipara Hall, kia
Tame Petane. No naianei ka uru mai hoki a Te
Ngaru ki tenei mahi. Kia mau koutou ki ta koutou
mahi. E ki ana a Horomona " Maka to taro ki te
mata o nga wai: kia maha hoki nga ra ka kitea ano
e koe." I tenei ra he tamariki ratou, apopo kua
kiia ko ratou te iwi, ko ratou te Hahi. No reira,
kia pai te rui i a koutou purapura. Kia ngakau nui
ki ta tatou mahi, no te mea he mahi nui he mahi
tapu. He whakamakuku ta koutou mahi i na mea
e tupu hou ake ana, a e ki ano ano a Horomona.
" Te tangata e whakamamaku ana, ka whakamaku-
kuria ano ia."
Scouts.
Kua rongo koutou ki nga tamariki kua whakaturia nei
hei hoia, ara Scouts. Kua kaha te tupu o tenei
mahi i roto i te iwi pakeha. Ehara i te mea he
ako tenei tikanga i na tamariki ki te patu tanata.
En ari he ako ki te manaaki, ki te noho pai, ki te
whakarongo ki nga kupu tohutohu a na pakeha.
Tekau-ma-waru nga tamariki tane o Ohinemutu, e
ono o te Whakarewarewa kei roto i taua whaka-
haere. Me puta he kupu whakamihi ma tatou kia
Mr. Hawley, kia Hohepa, kia Tiawhi Ratete mo to
ratou kaha ki na mahi e tupu tika ai na tamariki.
Paipera karaihe.
Kei te hui tonu te Paipera Karaihe i na po Turei
katoa. Kanui te pai me te mau o te kaha o tenei
whakahaere. E 21 na ingoa kei roto i te roru. Kua
maha enei tau o tenei karaihe e mau tonu ana.
Na na kaumatua tonu tenei karaihe.
Te Pihopa.
No te 17 o Aperira ka tae tuatahi mai to tatou
Pihopa hou ki konei. Kaore he Minita i te Pariha
nei 1 taua wa. No te 9 o Mei ka hoki mai ano. I
tenei taenga mai 12 na tanata i whakapangia e ia.
Kura Minita.
Ko na tanata o tenei Pariha kei te Kura Minita
ara kei Te Rau, ko Te Waaka, ko Te Manihera
me tona hoa wahine, ko te Wharekauri Munro, ko
Te Pati hana. Ka nui te pai o te noho o enei
tanata i to ratou Kareti, me te pai ano hoki o te

HE KUPU WHAKAMARAMA.
ripoata a te Tumuaki mo a ratou mahi. Hei a
Hepetema nei ka whakapangia a Te Waaka raua ko
te Wharekauri Munro hei Rikona. Ko Te Waaka
ka whakanohoia ki Taupo, ko Munro ki Haki Pei.
Kia mahara te Pariha ki te inoi me enei tanata ka
whakapangia nei.
Hapa a Te A riki.
Takoto tonu ai te Hapa a Te Ariki ki Ohinemutu
nei i nga Ratapu tuatahi o tena marama o tena
marama. E tae ana i etahi wa ki te 48 nga tangata
tango Hapa, a i etahi e hoki ana ki te 16. Kei
mangere nga tangata kua oti te whakapa e te Pihopa
ki te haere mai ki na karakia e takoto ai te Hapa
a Te Ariki. He tikanga tenei e whiwhi ai tatou ki te
kaha wairua. Engari kia mahara ano ki tona tika-
nga. Kaua hei haere noa mai i runa i te ngakau
whakaaro kore ki tenei mea tapu. Ko te ngakau
ripeneta, ko te whakapono ora, ko te aroha ki na
tanata katoa, ko enei na huarahi tika ki te Hapa
a Te Ariki.
Te Okena.
No te matenga atu ano o Haua Peneti ka riro tera
o ana mahi i waiho ake ai ki te ao nei i a Marara
Yates. Kua mutu a Marara a  kua whakaritea ko
Miss Preen hei patu i te Okena.
Whare Karakia Hou.
Kua tuturu te whakaaro o te Komiti a kua timataia
hoki na tikanga e tu ai he whare hou mo tatou ki
Ohmemutu nei. Ka toru tekau nga tau o tenei
whare e tu ana, a i na rangi kino te ua e maku katoa
ana a roto o te whare. Na te rongoa i roto i te hau
ngawha i tere rawa ai te mate o tenei whare. E
whakaarotia ana e te Komiti ko te kaupapa o te
whare hou me hana ki te raima kia kore ai e tere
te mate i te ngawha. Kei te kaha te whakahaere a te
Komiti tane me te Komiti wahine i tenei take.
Hokohoko Taonga.
E mihi ana te Komiti ki na tane wahine i manaaki
nei i te tono o Poneke ki etahi taonga Maori. E
£25 te wariu o na taonga i tukuna mai e nga Maori
o te Pariha nei hei hari ki Poneke. Ko te utu mo
aua taonga tera ano e tukuna mai hei manaakitanga
mo to tatou whare-karakia hou e tumanakohia  nei.
Kua tuturu te kupu a te Komiti kia whakaturia he
Bazaar ara he mahi hokohoko ki Rotorua nei a te
Kirihimete. Kia kaha katoa na Komiti ki te whaka-
haere i na mahi i whakaritea ma ratou, mo te tae
rawa atu ki tera wa kua paenga nga taonga i whaka-
arotia ai. Ko te whare e tu nei he oha na na matua
kia koutou. Waiho hoki to te whare hou ka hana
nei hei whakahonoretanga ma tatou i te Atua, hei
oha hoki ma tatou ki nga tamariki  ki nga mokopuna
i muri i a tatou.
Heoi nui te mihi o to koutou Minita mo ta kou-
tou manaaki nui i a ia. me te kaha hoki o ta kou-
tou awhina i na mahi a te Hahi. Tenei hoki ia te
mihi nei ki te iwi nui tonu, mo nga tohu maha o to
ratou aroha ki na pani kua mahue ake nei ki te ao
i te wehenga atu o to ratou whaea i a ratou. Ma te
Atua tatou katoa e manaaki, kia tika ai ta tatou
whakahaere i nga taranata a te Ariki kua whakawhi-
whia mai nei e ia ki tenei ki tenei o tatou. Kia
pono ta tatou mahi ki  a ia. Heoi ano. Na te
Komiti o te Hahi,
PERERIKA PENETI  Tiamana.
NGA TAUANGA.
Na A.T.N.
NA MANA HANGA TURE
TE KAWANA.
KO ia te tinana me te mangai o te Kingi i
Niu Tireni. Ko ia te taunga mai o nga
kupu a te Kawanatanga o Ingarani, a ma roto
atu i a ia nga kupu katoa a te Kawanatanga o
Niu Tireni e tuku atu ai ki te Kawanatanga,
ki te Kingi ranei o Ingarani.
Otiia i runga i te ahua o na ture he ingoa kau
te Kawana. Ko te ona kaitohutohu, ara ko
nga minita o te Kawanatanga hei hanga mahara
maua, hei whakaoti tikanga, mana e hipoki ki
tona wehi, ka kiiakiia  ai he mahara na mahara te Kawana,
he kupu na te Kawana. Ko te nuinga o na
mahi e mahia ana i runa i te ing oa o te Kawana
na ona minita, engariengari ko ia hei haina i nga puka-
puka e rite ana.
Waihoki ko nga  ture e hanga. ana e te Pare-
mata, ma na Whare e rua e mahi, ma te Ka-
wana e whakaae. Ko tana whakaae hei tikanga
kau. E taea ano e ia te whakakore, te pupuri
ranei kia mohiotia te whakaaro o te Kini mehe-
mea he pire e pa ana ki era atu iwi o te ao.
Te oranga mo te Kawana o Niu Tireni i
whakaritea ai e te Paremata e £5000 a he mea
apiti atu tetahi £2000 mo nga raruraru mo nga
haereere, mo ana hakari me era atu whakararu
i runa i tona tuunga. E rua nga whare i wehea
mona, kotahi kei Poneke, kotahi kei Akarana
Ko te rarangi tenei o nga Kawana o Niu
Tireni, timata mai i te wa o te Tiriti o Waitangi:
KAPENE TE HOPIHONA, Hanuere.  1840 ki 1900 
Hepetema 1842.
HOTERENE, 10 Hepetema 1842 ki te 26 Tihema 
1843
KAPENE PITIROI. 26 Tihema  1843 ki te 17 No-
wema 1845
KAPENE  HORI KEREI   18 NOWEMA  1845 ki te 31
Tihema 1853
KANAKA WINIATA, 3 Hanuere 1854 ki te 6 Hepe-
tema 1855.
KANAKA KOA PARAONE, 6 Hepetema 1855 ki te
2 Oketopa  1861.
TA HOKI KEREI. 4 Tihema  1861 ki te 5 Pepuere
1868.
TA HOKI POENE 5 Pepuere 1868 ki te 18 Maehe
1873
TA HEMI PAKUHANA 14 Hune 1873 ki te j Ti-
hema  1874-
TE MAKUIHI o NOMENEHI 3 Tihema  1874 ki te
21 Pepuere 1879

10
TE PIPIWHARAUROA.
TA HAKURI ROPITINI. 17 Aperira 1879 ki te 8
Hepetema 1880.
TA AATA KOTENE. 8 Hepetema 1880 ki te 23
Hune 1882.
TA WIREMU TAWIHI. 20 Hanuere 1883 ki te 22
Maehe 1889
RORE ONERO, 2 Mei 1889 ki te 24 Pepuere 1892.
RORE KARAHIKO. 7 Hune 1892 ki te 6 Pepuere
1897.
RORE RANEWHARE, 10 Akuhata 1897 ki te 19
Hune 1904
RORE PARAIKETE, 20 June 1904 ki Hune 1910.
RORE IRINGITANA, Hune 1910.
Ko te Kingi o Ingarani i runga i te kupu tohu-
tohu a ana Minita hei whiriwhiri, a hei whakatu
i te Kawana.
TE KAUNIHERA WHIRIWHIRI.
E rongo ana te iwi Maori i enei kupu, " Te
Kawana i roto i tana Kaunihera." Ko taua
Kaunihera ko te Kawana me ana Minita, me
nga mema o te Kaunihera Whiriwhiri. Ko te
tuturu tena o tenei kupu " Te Kawanatanga."
Tona mangai ko te " Kahiti." Mehemea kei
Poneke te Kawana ko ia hei karanga kia hui
tenei ropu ki te whiriwhiri, a ki te whakaoti i nga
take e whakatakotoria mai ki o ratou aroaro.
Kua oti ke atu aua take te whakahaere mai e
nga Tari maha o te Kawanatanga, kua whiriwhiria
i roto i nga hui o na Minita—heoi i toe ko te
whakamananga, a ko tera wahi ka whakatutuki-
tia i roto i taua hui o te Kawana me te Kauni-
hera. Hei taua hui ka haina te Kawana i
tona ingoa, ka kiia ka oti te take.
Ko nga mema o te Kaunihera Whiriwhiri ko
nga Minita. He mea kowhiri mai ratou i roto
inga mema o te Paremata, o nga whare e rua, o
te taha e kaha ana i roto i te Paremata. E
kiia ana na te Kawana ratou i karanga. Ko
te tikanga ia na te Pirimia i kowhiri he hoa
mona hei Minita, a na te Kawana i karanga i
runga i te tohutohu a te Pirimia.
Tokowaru nga Minita i whakaritea ai e te
Ture (Civil List Act, 1908) a e ahei ana te
Kawana ki te karanga i etahi Maori, awhekaihe
ranei tokorua hei mema mo te Kaunihera
Whiriwhiri.
Te upoko o nga Minita ko te Pirimia. Te
tikanga o tenei kupu " Pirimia " ko te tuatahi o
nga Minita. Te oranga mona i te tau £1, 600
me te whare noho i Poneke. Ki te kore he
whare ka tapiritia mai e £200 i te tau hei utu
whare mona.
 I raro iho i a ia ko te Minita o nga Rerewe.
Te oranga mona £1, 300 me te whare, te moni
ranei e £200 hei mea whare.
I raro iho ko nga Minita tokoono, £1ooo te
oranga mo ia Minita i te tau, me te whare, te
moni ranei e 200 i te tau hei mea whare noho.
He tuunga ke tera e puare ana ki te mema,
ki na mema Maori ranei o te Kaunihera Whiri-
whiri—he tuunga kei waho atu i nga tino Minita.
Ko te oranga e £400 i te tau, ara £100 i waho
atu i te oranga mema. Kaore he moni tapiri
mai hei mea whare.
Ko na tuunga minita i whakaritea e te ture, a
e whakaratohia ana ki te Pirimia, ki te Minita
o nga Rerewe, ko nga Minita tokoono hoki, kaore
ia ki te mema, ki nga Maori ranei o te Kauni-
hera, koia enei:—
1. Minita o nga Mahi o Roto (e kiia ana i
mua ko te Hekeretari o te Koroni).
2. Minita Whakahaere o nga Moni.
3. Minita Maori.
4. Minita mo nga Mahi Nunui.
5. Minita o nga Poutapeta, o nga Waea.
6. Minita o nga Katimauha.
7. Minita o nga Ture
8. Roia Nui o te Karauna.
9. Minita o nga Panekingi,
10. Minita o nga Whenua.
11. Minita o nga Whakahaere Taki Tangata
mai ki Niu Tireni.
12. Minita o nga Maina.
13 Minita o te Ahuwhenua.
14 Minita o nga Kura.
15 Minita o nga Ope Hoia.
16. Minita o nga Kaimahi.
17 Minita o te Moana.
18. Minita o te Tari o te Ora.
19 Minita o nga Rawa me nga Mahi Taonga.
I whakamarama ake ra au i whakaratohia enei
tuunga maha ki nga Minita e waru. E rua, e
toru, maha atu nga tuunga ki te Minita kotahi.
Inahoki ko te Pirimia he maha nga tuunga kei a
ia—te Whakahaere o nga Moni, o nga Poutapeta,
o nga Waea, o nga Ope Hoia, o nga Whenua.
Ko te Minita Maori te Minita o nga Panekingi.
Ko te Minita o nga Rerewe te Minita o nga
Kaimahi, o te Moana. Pera hoki etahi atu
Minita.
Tera ano etahi tuunga ririki i raro iho i enei
kua whakahuatia ake nei, ara:—
Oa Hohipera, nga Whare Porangi, nga Peniha-
na Kaumatua, nga Mokete Moni, Te Kaitiaki
o te Katoa, te Tari Inihua Whare, te Tari
Inihua Tangata, te Tari o nga Waro Koura, te
Tari Turuhi, te Tari Pirihimana. Tera atu
etahi. Ko te ropu o nga Minita te pononga a te
Paremata ki te whakahaere, ki te whakatutuki
ranei i nga ture e hanga e te Paremata. Kei
raro i ia Minita ko nga Tari Kawanatanga. Ko
ia te mana i runga i ia Tari, i ia Tari i tu ai ia
hei Minita. Mana nga tikanga nunui o tana
Tari e whakaoti. Ko nga tikanga nunui rawa e
tukua atu ana ki roto ki te hui o nga Minita

HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
whiriwhiri ai, whakaoti ai. Hei reira wehea atu
ai nga tikanga e tika ana kia tutuki atu ki te hui
o te Kawana me te Kaunihera Whiriwhiri.
Ka kitea i kona nga kaupeka maha o tenei
hanga o te kawanatanga.
Hei tetahi atu wa ka whakamarama ai i te
ahua o nga Tari Kawanatanga, o ratou wehe-
wehenga me o ratou huarahi whakahaere. He
mea pai ano tera ki te iwi Maori kia marama
ai ki te wahi uunga mai mo a ratou take e pa
ana ki te Kawanatanga.
 
HE KORERO TAWHITO.
Na MOHI TUKEI.
KEI te kakahu a Hinetautope i ona ka-
kahu iho taua me te mahiti, rakai rawa
i a ia ki nga kotore huia. Ka mau ki tona mere
paraoa, ka piki ki runga o te tuanui o te whare,
ka karanga ki te ope. " Whakarongo mai e na
iwi katoa e takoto nei, mai ra ano i Wairarapa
a tae noa mai ki Wharekahika." Ka hui katoa
te ope, ka titiro ki a Hinetautope e tu ana, ka
whakarongo hoki ki ana kupu. Ka karanga ia,
"Whakarongo e nga rangatira mai ra ano i Wai-
rarapa a tae noa mai ki Wharekahika. Whaka-
rerea, whakarerea, whakarerea rawatia atu o
tatou atua Maori e tera tohunga, e tera tohunga,
i roto i a taua e takoto nei. Huia kia kotahi 
he Atua mo taua ko te Atua o Taumataakura.
Titiro ki o taua tupapaku e takoto nei. He
tuhituhi tonu nga kupu a te Atua o Taumata-
akura e tohungia nei e ia. Ka ngaro, ka ngaro,
ka ngaro taua ki te kore e whakarongona na
tohu-tohu a Taumataakura. Akuanei tonu ka
whakarongoina to hoariri e haramai na, kaore te
hunahuna te aha." Ka mutu ona kupu, tu
tonu ia i tona turanga. Ka whakatika ko Kawe-
kairangi, ko Tutepakihirangi, ko Kaiatekokopu,
me era atu rangatira o Heretaunga, o te Wairoa;
ki a Ngapuhi, ki a Te Wera, tae noa mai ki nga
rangatira katoa o te ope; ki a Te Kani-Takirau
puta noa ki u Houkamau-ki-Waho. Ka mutu
katoa te whakaaetanga a te ope me nga rangatira
katoa kia whakarongona nga tohutohu o Taumata-
akura. Ka tu hoki ia ki runga ka karakia te
ope. Ka mutu ka timata ia ki te kauwhau.
E kiia ana he roa te kauwhau a Taumataakura,
he kauwhau ngahau i nga riri i whati noa atu ai
te hoariri i te wehi i te wehi o te Atua i runa
i a Iharaira. Ka karakia, ka po tonu hoki.
Ka maoa te kai i tona takiwa ano o te ata, ka
mutu hoki te karakia, ka karangatia e ia te ope
ki a 400, hei ope mana. Ko tetahi £400 me
noho tonu i roto i te pa, me te 2000.E kiia
ana hoki e 800 tonu te Kairakau o te ope, ma
te Akunga ka 3000 ai. Ka tu te 400, katahi ia
ka tohu ki te 400 me 2000 mo roto i te pa, to hoa-
rin ko Takaakuku, e whakaeke ki a koe riria i
roto i te pa, kaua rawa hei puta ki waho, waiho
a. waho ma taku ope anake. Ki te kore ia e
whakaeke ki a koe, kati tonu koe i te pa, kaua
hei whai ake i au. Ka karanga kia whakaputaia
ki waho, ka kokiri ki runga, ka anga ki te hoa-
riri. Ka kitea atu tera e whakatakoto ana mai
i ona matua. Te tuna o te ope ki te peruperu,
me mea ake pea nga kupu o te peruperu nei, na
te Whetuiapiti, koianei katoa na peruperu.
" Ka tito au, ka tito au.
Ka tito ki a Kupe!
Te tangata nana i hoehoe te moana  
Tu ke a Kapita!
Tu kei Mana!
Tau ko Arapawa! 
Ko nga tohu tenei a taku tipiuna a Kupe
I whaktoreke tii-ka-puaha. 
Ka toreke i au te whenua e!"
Kei te aue ano a Whakatane kei te karanga,—
"Te Wharau e whenua i waiho ka ngaro te tangata
i te waewae i te Atua  ko o Kakatarau."

HE TERINA I TAKA.
I TUPO no ano he aitua ki tetahi tereina no
Marepana, engari  kaore rawa i pera te
kino me te mea i korerotia ra i tera marama.
He tereina poto tenei, kotahi  ano te kareti
tanata, ko na tangata i roto tekau-nu-rima. I
te tereina nei e whakawhiti ana i tetahi piriti ka
taka i raro o te raina tetahi o nga taraka  taka
tonu atu ki roto i te awa. Na taua taraka i to
atu etahi me te kareti ki roto i te awa. Ko te
pane o te tereina kua whiti ki tua, kaore hoki i
taka, he motunga mai no te hononga.  Tekau-
ma-rima putu te roa o te takahuritanga haere-
tanga o te kareti me nga tangata  ano i roto. Kore
rawa tetahi o ratou i mate, he pahorehore noa-
ino nga mate.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.