Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 147. GISBORNE. HURAE 1910.

" He ao te rangi ka uhia He huruhuru  te manu ka rere."

"KUI! KUI! WHITIWHITIORA."
———

TOHEA TE TOHE.

ITE tau 1908 i whakahaere tetahi pitihana
e nga Maori kia tukua mai e te Kawana-
tanga te mana pooti mo te waipiro ki a ratou.
Ko taua pitihana he tono tonu atu i te mana
pooti mo te turaki waipiro ki a homai ki nga
Maori, a ki te kore e taea tera kati me homai
nga Maori kia pooti mo ratou ano. Ko te tikanga
o taua tono e penei ana, ko nga rohe pooti a na
Maori ko nga rohe kaunihera: mehemea ki te
nui nga Maori o tetahi rohe kaunihera e pooti
kia hina te waipiro, ka hinga ano te waipiro i
taua rohe ki a ratou, ara ka kore ratou e ahei
te unu i te waipiro, engari ko nga hotera ka tu
tonu mo nga pakeha, ma te pooti pakeha rawa
ka hinga ai ngo hotera. Ko ta te Maori pooti i
tenei pitihana mona ake ano. He pai a he
kino ano kei roto i te tikanga e whaia nei e tenei
pitihana, kati na runga tonu i te whakaaro iho
ko tenei te tikanga e ahua ngawari mai ai te
Kawanatanga na reira ka whaia, engari hoki i
te korerawa. I whakatakotoria tenei pitihana
ki te aroaro i te Pirimia e te hui Maori i tu nei
ki Poneke i te tau 1908, whakahokia ana mai
e tera mana e whakaaro. Kati kei te whakaaro
tonu taea noatia mai tenei ra. Inatata ake
nei te tunga o tetahi Inu nui ki Poneke na te
taha turaki waipiro I whakahaerea te taha
Maori o tenei take i taua hui a ko te motini i

pahitia e taua hui ko tenei, "I te mea e whaka-
aetia ana e na huihuinga katoa o te Maori o te
Pakeha hoki te tika o te mana turaki waipiro
kia tukua atu ki te Maori, he tono atu tenei ki
te Kawanatanga kia hanga he rora  mo nga Maori
e noho ana i roto i nga rohe pooti o nga mema
Pakeha, kia taea ai tenei mea e hiahiatia nei;

ko na Maori i roto i aua roru me whai mana ki
te pooti mo te take waipiro anake i te taima
ano e pooti ai nga pakeha, kia kotahi tonu he
pooti ma te pakeha raua ko te Maori mo taua
take." Ki te ata titiro iho ko te tikanga pai
rawa tenei. Kaore ia matou i te hiahia ki te
whaiwhai atu ki roto i enei tikanga e rua ki te rapu
atu i na pai i na kino ranei o tetahi o tetahi.
Ko ta matou he whakaoho ano i o tatou whaka-
aro ki tenei mea nui. Ka nui te kaha o tatou
hoa Pakeha ki te tohe ki te Kawanatanga kia
tukua mai he mana pooti kia tatou, engari kei
te whakaaro tonu te Kawanatanga. He aha ra
i kore ai e hohoro te tuku mai a te Kawana-
tanga i tenei mana? Ma matou e ki ake he
kore no te iwi e whakaatu ki te Kawanatanga
kei te hiahia ia. He tika ano i puta he kupu
ma te iwi i te tau 1908 engari kaore ia e rarua
i te wero kotahi, engari me waiho auau tonu,
kia kite mai ai ia he tika te ngakau nui o te iwi,
ka homai. He penei te tikanga a te Kawana-
tanga. Kaore ia e homai i tetahi mea i runa i
te tono kotahi, engari mehemea ka waiho putu-
putu tonu, ahakoa he aha nga mea uaua hei
arai atu ka rapua ano e ia tetahi huarahi e
homai ai. Ina te huarahi kua kitea e te

TE PIPIWHARAUROA.

motini i runga ake nei, tena whakaekea te Ka-
wanatanga ki te pitihana, kaua hei mutu engari
tukua tonutia kia homai rano ka mutu ai.
" Tohea te tohe." Ko te kupu tenei ma tatou.
Mehemea kei te hiahia nui tatou ki tenei mea
pera me ta tatou whakaatu i te tau 1908, tena
tohea ano ta tatou tohe. Werohia te Kawana-
tanga kia rongo rano ia i te mamae, kaua hei te
wero kotahi, he whakamaeneene kau tena. Hei
kupu whakamutunga ake, he mea tika kia awhina
tatou i nga mea e whawhai ana. Ko te Pakeha
kei te whawhai, ko te painga ia mona mo tatou
hoki. Kia aha tatou? Kia matakitaki kau
noa? He tika ano kia matakitaki no te mea
kaore he reo, otira ko te mea tino pai rawa he
awhina i nga mea e whawhai ana: he awhina moni,
he awhina tohutohu, he awhina mahi. Tera
etahi tamariki i tahuri ki te whakatutu hoia hei
takaro ma ratou. Ka tu katoa ratou i roto i
te kapa ka karanga ake tetahi tamaiti haua,
" Me aha au?" Ka whakahokia e to ratou tia-
nara, " Me piki atu koe ki runga i te parani na
pakipaki mai ai ki a matou e haere ana."
Waihoki kia kaua tatou hei matakitaki kau ki
o tatou hoa Pakeha e whawhai ana mo tatou,
engari me pakipaki ara me awhina. Ko tetahi
ahua tohe ano tenei. Tena tohea te tohe.

HE MATE.

HE nui te pouri me te mamae i pa mai ki
te ngakau mo tetahi o nga tangata o Te
Rau Kareti nei i tangohia atu e te reinga kaha o
tona kai hanga. No te ono o nga haora o te ahi-
ahi o te Hatarei te iwa o nga ra o Hurae nei ka
moe ia i te moenga roa. Ko tenei tangata he
taitamariki tonu ka 22 ano ona tau ka mate nei.
Ko tona ingoa Ngira Wahirangi Kauika, he tama
na Wiremu Kauika o Ngarauru Waitotara,
raua ko Ngarongo tuahine o Tutanuku o Ngati-
maru Purangi. Tau ana mai te pouri ki runga
i te Kareti i te matenga o tenei tamaiti. He
maha nga take i nui ai te aroha me te pouri
mona. Tuatahi he pai tonu no tenei tamaiti,
no tona tinana, no ona whakaaro, no ana mahi.
He hoa nona nga tangata katoa i kite i a ia, he
tamaiti wahaki hoki ki te tangata, ki te Maori
ki te Pakeha. He tamaiti kua timata ki te
tu ki roto ki nga huihui nga nunui a tona iwi a
Taranaki. Kua kitea ia e tona iwi, kua whaka-
mana mai hoki e ratou. I te matenga o Te

Whiti i Parihaka ia, tuhia mai ana e ia etahi
korero pai ki Te Pipi mo te ahua o tera tangata.
I te tunga o te hui nui o te Kotahitanga o Taranaki
ki Te Aroha ko ia te Hekeretari, a i homai ano
e ia i tenei tau nga koaero o taua hui hei korero
ma te hunga e whiwhi ana i Te Pipi. He tamaiti
marama ki te whakatakoto korero. Tuarua he
matangahi no Taranaki ki te kimi mai i nga hua
o te rakau e tu nei i te Raukahikatea. E whai
tonu ana nga kaumatua o te iwi, te hunga matau
me te hunga nunui, i a Te Whiti rau ko Tohu, ka
hopukina ake e tenei tamaiti tana whakaaro, a
tae ana mai ia ki Te Rau nei. Kua pakari
tona tu me ana mahi ka haere nei i te ara
whanui o te mate. Tuatoru he tamaiti i mate
i runga i te whainga mai i te whakapono. Ko te
wawata a te ngakau kia tutuki tana mahi pai
i whai mai ai, he mahi pai hoki. Tae ana mai
tenei whakaaro ki roto i te ngakau he mihi tenei
no te hahi i te matenga o tenei kai hautu.
Tuawha he tamaiti i mate ki te whanga ke atu o
ona matua, kaore i riro ma ratou e whakamoe
atu nga kanohi. He nui rawa te aroha mo
ratou kihai rawa nei i kite iho i ta ratou ta-
maiti. Kei a ratou e kai ana te mamae. Kati
ma te Atua anake o te marie e whakamarie o
ratou ngakau i roto i tenei pouri nui. Mo ana
mahi anake me nga mea hoki kua mahue iho
nei i a ia te ngakau pouri. Kei te pai tona
tinana kua tae hoki kei tona kai hanga, he mea
tango atu i roto i nga hau kino o tenei ao. Aha-
koa he hua kaore ano i maoa, i runga i te ahua
o tenei ao, kei te Atua anake te tikanga. He
mea tango atu nana ki roto i tona whare whaka-
maoa ai. Ahakoa he putiputi kaore ano i
kohera, he mea tango atu na te Matua ki roto
i tona whare kohera ai, whakamatakitaki ai hoki
i tona atahuatanga. Ahakoa kaore i mahi i
tenei ao, kei te whare ia o tona matua e mahi
ana. Kua piki atu ia i te matakitaki tanga a te
whatu tangata kia matakitakitia e tona matua i
te rangi. He mea nui ke tera mona, na te
whakaaro noa ki nga painga o tenei ao i pouri ai.
Hoatu e te hoa ki te wa kainga, ki kona koe
mahi mai ai, ko matou ki konei mahi atu ai i
ta tatou mahi, kia tae ra ki te wa ko kona katoa
tatou. Ma te Atua tatou katoa e tieki e ma-
naaki, a koe i te kainga pumau, matou i te kainga
tira,matou o tuakana o teina i runga i te mahi,
o matua hoki me o teina i te taha ki te kiko-
kiko.

I ahau e ora nei:

A te wa e mate ai:

Ina piki ake au

Ki te ao e ngaro nei:

E te Toka ingoa nui,
Hunaa iho au e koe.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE MAHI WHAKATUPU HIPI.

Na APIRANA T. NGATA.

Nga Kaupapa o te Mahi Whakatupu Hipi.

TE MAHI HIPI HE MAHI KIA HUA HE MONI.

KAORE enei korero i tuhia hei korero ma
te tangata e whakatupu hipi ana hei
takaro mana, engari ma te tangata e whai ana
kia puta he oranga mona, mo tana whanau ranei.
Ko te tinana o tenei oranga ko te moni: kua
meinga hoki e te pakaha ma te moni ka whiwhi
ai te tangata ki te nuinga o nga mea e ora ai tona
tinana, ki te kai, ki te kakahu, ki te whare, ki
te whenua: ki nga whakaakoranga e whiwhi ai ana
tamariki i tetahi oranga mo ratou: ki etahi atu
mea hoki e matenuitia ana e ia. Na reira ka
timataia te mahi whakatupu hipi i runa i te
tumanako kia hua mai he moni i tera huarahi.
Na reira ka whakahaerea nga tikanga katoa o tera
mahi kia iti ai nga moni e pau i nga raruraru tika,
kia nui ai e hua mai i te kahui hipi, kia nui ai
hoki e toe hei maunga ringa mo te rangatira o
te kahui.

KIA ORA NGA HIPI.

Ka rite te kai ma te hipi ka ora tona tinana.
Ki te ora tona tinana ka ora hoki ona wuuru.
Ki te ora te wuuru ka nui te utu. Ki te rite te
ora o te kahui, ka rite te ora o nga wuuru o te
kahui katoa, ka nui nga moni e hua mai.

Ki te ora te katua ka ora hoki tana kuao
reme. Ki te ora nga kuao ka ora katoa te
kahui, i te mea kua whai hipi hei whakakapi i nga
mea e hokohokona atu. Kei te maha o nga
kuao ora e mahorahora ai te ngakau o te tangata
ki te whakaputa i nga hipi e rite ana hei hoko.
Ki te mona nga hipi e whakaputaina o te kahui
i runga i te hoko ka nui hoki nga moni e hua
mai. Ka tapiritia ki nga hua o nga wuuru ora,
ka tino whiwhi te rangatira o te kahui.

Ki te ora nga tinana o nga hipi ka manakohia
e nga tangata e hiahia ana ki te hoko hipi, a ka
nui hoki te utu. Ka nunui nga tinana o nga hipi
katua, me te ora, ka pai hoki te utu. Ka
momona nga hipi weta (raho-poka) ka tetere

hoki nga utu.

Na reira i tika ai tenei, ko te Arepa me te
Omeka o te mahi whakatupu hipi kote karaihe
e ora ai te hipi—ko te whangai kia ora te hipi—
ko te whakahaere i nga hipi kia pai ta ratou kai
i na karaihe, ko te tieki i nga karaihe kia haere

rite ai te tupu i roto i te tau, e ora ai nga hipi.
Ko te kaupapa tena e tu ai nga tikanga katoa e
whakamaramatia i raro iho nei. Ahakoa koe
te tanata e korero nei i enei tuhituhinga kua
matau ki te kutikuti hipi, kua matau ki te wehe-
wehe i na hipi pai i na hipi kino, kua matau ki te
wehewehe i na ahua wuuru, ki te whakahaere i
te tipinga o na hipi, ki te hana i nga taiapa i nga
iari, i na whare-ahakoa kua taea e koe ena
matauranga, me ena mahi, engari e kuare ana
koe ki te whangai i o hipi kia ora, he moumou to
matauranga: kei te hapa koe i te tino kaupapa
e tu tika ai te mahi. E kore koe e whiwhi i nga
paina o te mahi whakatupu hipi. He moumou
te heke o to werawera ki te kutikuti i te hipi
hiroki, he moumou to wehewehe i nga wuuru
pirau he moumou to whakahaere kia maha nga
katua o te kahui, kia papai na tane ma ratou.
me to tumanako kia maha na kuao, mehemea
e kore e whiwhi i te kai e whanau ora ai nga kuao.
a e tupu ora ai nga kuao e whanau: he moumo
na moni e pau i te whiunga, i te tipinga i te
mahina i na hipi hiroki. He pai tonu te whai
kia pai tau momo hipi, kia pai tau momo
wuuru, otiia nui ake na hua e puta mai o te
hipi ora ahakoa  he tona momo, i na hua o te
hipi tino pai te momo mehemea ia he hipi
hiroki.

Na, akona kia mau tenei te tikanga tuatahi.
te tikanga whakamutunga o te mahi whakatupu
hipi—te whangai kia ora te hipi i te kai.

KIA RITE MOMO HIPI KI TE AHUA O TE WHENUA 
E ORA AI.

Ahakoa he ora nga hipi katoa o te kahui pai
ake ano tetahi hipi i tetahi o te momo kotahi:

pai ake nga hipi o tetahi momo i nga hipi o tetahi
momo: ko tetahi momo e rite ana ki na whenua
o tetahi takiwa, ko tetahi e rite ana ki te ahua
o nga whenua o tetahi atu takiwa.

He tini noa iho nga momo hipi kei Niu Tireni.
Kaore au e korero mo te Waipounamu, engari
ka whakawhaiti mai au i nga korero ki Aotearoa
nei. Ko nga momo hipi e tino whakatupuria ana
ki tenei motu ko enei:—

Rikini (Lincoln).

Hawhe-purere (Half-bred).

Romene (Romney Marsh).
Tera atu etahi momo hipi, otiia ko enei na
mea hei korerotanga.

(1). Te Rikini.—Ko tenei momo e whaka-
tupuria ana ki nga whenua kaha te momona,
takoto ngawari, kua roa nei te whakapainga. Ko
te momo hipi tenei tino taimaha tona wuuru,
engari ehara i te wuuru utu nui rawa ki nga
makete: otiia ahakoa te iti o te utu o te pauna
wuuru (taimaha), i etahi tau e nui ake ana nga
hua o ona wuuru i o etahi momo, i te kaha o

4

TE PIPIWHARAUROA.

te taimaha. Ki te whakaarohia te ahua o te
kahui katoa e tae ana te taimaha o nga wuuru
o te hipi kotahi o te kahui (haunga ia nga kuao)
ki te tekau ahu atu ki te tekau-ma-rua pauna
weeti. Ko te tinana o tenei hipi he nui, he
taimaha: ko tona kino ki te momona ana he
pukai no te motu me te taupa ki etahi wahi
anake o te tinana. Ko te he o tenei momo ki
nga kuao, he matemate i nga makariri i te wa e
hokete ana, he paru nui hoki. (Ko te hokete
ehara i te momo hipi engari he ingoa no te hipi
i te mea kua kutia nga wuuru o tona kuaotanga
a e ahu ana ki te raumati tuarua i muri iho o
tona whanautanga). Kia puta te kuao i te ma-
kariri o te tau i muri iho i te tau i whanau ai
katahi ka kiia he hipi e ora.

E kore tenei momo te Rikini e pai mo nga
whenua hou, mo nga waerenga hou e takoto ana
te rakau. E kore hoki e pai mo nga whenua
ahua titohea, mahinga nui ranei te hipi ki te
haere e whiwhi ai i te kai, e kore hoki e kaha ki
te haere i te nui o te taimaha o ona wuuru. E
kore hoki tenei momo e pai ki nga whenua wai,
kaha ranei te ua. Ehara tona i te tinana pa-
kari rawa ki te riri ki nga hau, ki nga tupuhi.

He momo tenei e whakamahia ana hei whaka-
moe ki etahi atu momo. Ko nga uha Rikini
ranei e whakamoea ana ki nga tane o etahi atu
momo, ko ona tane ranei e whakamoea ana ki
na uhu o etahi atu momo. Ina koa e whaka-
moea ana ki Romene hei whakataimaha i nga
wuuru o te Romene, ma te kaha tinana o te
Romene e kume nga uri kia pakari, kia ora. E
whakamoea ana hoki ki te Marina (Merino) kia
puta he hawhe-purere. Hei muri nei korero ai
mo tena momo. E whakamoea ana ki te Rehita
(English Leicester) ki te Kanohi-pango (Shrop-
shire) ki te Hautauna (South-down) hei whaka-
whanau kuao hei tuku ki te mahi whakamatao
hipi. Otira kei nga whenua anake tena e tata
ana ki nga Whare Whakamatao Miiti (Freezing
Works).

E kore te tauhou e tika kia whakatupu i tenei
momo, ma te tangata kua matau ki te mahi
hipi, kua taea e ia nga whakahaere katoa o ia
wa, o ia wa, o te tau mo te whakapai i nga paru
o nga hipi, mo te whakahaereere i nga hipi e mate
ana ki nga wahi o te whenua e hoki ake ai te
ora o nga tinana, mana e mau tenei momo.

2. Te Hawhe-purere..—Ko tenei ehara i te
momo motuhake pera i te Rikini, engari he
huinga no nga toto o te Marina raua ko te Rikini,
o te Marina ranei raua ko te -Rehita, Pota-
Rehita (Border Leicester) ranei. Ko te kau-
papa o tenei whakamoe ko te Marina.

Ko tenei momo hipi ko te Hawhe-purere e
pai ana mo nga whenua maunga, maroke, iti te
ua. Ko te mate kei nga paua o nga waewae ina

noho i nga whenua maku. Ka ora tenei momo
hipi ki nga wahi iti te tarutaru, iti hoki te
karaihe pakeha. Kei nga wahi tuawhenua o
tenei motu e whakatupuria ana tenei tu hipi, kei
Patea (Moawhango), kei Ruahine me Tararua,
kei Taupo, kei nga wahi maunga i uta o Mohaka
o te Wairoa.

Ko tona wuuru he mama, otiia he wuuru
utu nui, ko te marino hoki te wuuru pai o te
ao. Kei te whakamoenga ki te Rikini ka kumea
te wuuru kia roa te kanoi, otiia ko te piri, ko
te ngawari, ko te maeneene ki te whawha iho, i
riro ena i te taha Marina.

Ki nga whenua parae, nui te momona, ki nga
whenua nui te ua me te mau o te wai i runga o
te oneone, kaore e pai tenei momo. Tetahi o
ona mate he uaua ki te hoko i nga makete o
tenei motu, no te mea ko nga tinana o nga hipi
he ririki, a ko te nuinga o nga tangata e haere ana
ki nga makete hoko hipi mai ai ma ratou e whai
ana ki nga hipi uha nunui nga tinana,hei whaka-
whanau reme mo nga whare whakamatao hipi.

Ko te reka o te miiti ki te kai kei tenei
momo, he tu ano no nga momo hipi noho maunga
i nga wahi kaore nei e tino nui te tarutaru. Ko
te pai o te wuuru, ina ora, kei tenei momo.
Otiia me waiho ano tenei momo i nga whenua e
rite ana mona.

3. Te Romene.—Ko te momo tenei e whaka-
tupuria nuitia ana ki Aotearoa, a kei te atetea
e ia te nuinga o era atu momo. Ko tona tinana
he pakari, he ora, he nui, ahakoa ki te whenua
wai, ahakoa ki te whenua maroke: ahakoa ki
te whenua whai-kai, ahakoa ki te whenua iti te
kai. He tinana nui tona: he pai nga katua ki
te whakawhanau kuao, he ora, he maha no nga
kuao ki te rau hipi katua o te kahui. Ko tona
wuuru he mama iho i to te Rikini, he taimaha
ake i to te Hawhe-purere: he wuuru utu nui,
e tauwhainga ana ona utu ki o te hawhe-purere i
enei tau e whitu ka taha ake nei ki te makete o
Ingarani.

Ko nga hipi utu nui o tenei motu he Romene.
I Wairarapa a tae noa ki Waiapu, i Poneke a
tae noa ki Whanganui, i Opotiki, i Waikato, i
te Rohe-potae, a i te nuinga o nga whenua whaka-
noho hou o te tai-tokerau, ko te momo tenei
kei runga.

E pai ana Ki a ia nga ahua whenua katoa.
Ko tona whenua i tupu mai ai i tawahi, i Inga-
rani, he repo: na reira ka ora ki nga whenua
maku, nui te ua. Ka tino pai ki a ia nga whenua
nui te kai, ka tino ora te tupu a ona wuuru, ka
nunui ana kuao, ka hohoro hoki te momona.

: Ko nga hipi uha e tino pai ana hei whakamoe
ki nga tane o etahi atu momo, hei whakawhanau
kuao mo nga whare whakamatao mihi. He ma-
tamua te whanau, he ora, he maha, he hohoro

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ki te momona. Ko etahi tohunga whakatupu

hipi e ki ana he pai kia whakamoea te Romene

ki te Rikini ina kitea e mama haere ana e

potopoto haere ranei te wuuru o te Romene:

engari kia kotahi whakamoenga mai o te toto

Rikini, ka whakahoki ai ano i te kahui ki te

Romene, kia mau ai te pakari o te tinana i te

taha Romene.

E tika ana au kia tohutohu ki nga Maori o ia
wahi e timata ana ki te whakanoho hipi ki runga
ki o ratou whenua, kia mau i tenei momo. Kua
maha enei tau e mau ana a Ngatiporou i tenei
momo, e manaakitia ana e te tangata matau ki
te mahi hipi, e maukinotia ana e te tangata
kuare, me te tupu tonu. He hipi pai tenei
ma te taunou, ma te kuware, e kaha ana ki te
kuhu i a ia i roto i te he o nga whakahaere, ite
wa e ako ana tona rangitira ki nga tikanga o te
mahi hipi: a ki te mahue noa atu i nga whenua
whai-kai he hanga miharo tona ora, te pai o ona
wuuru, te hua o o ona kuao.

Kaore ia au i te mea kaati ko tenei momo
hipi anake e whakatupu. Tera nga whenua e
ora ai ano te Romene otira e whai-tikanga ke ake
ana te Hawhe-purere. Tera nga whenua e ora
ai ano te Romene, otira e whai Inia ke ake
ano ko te Rikini. Mo te nuinga ia o nga whenua
kei Aotearoa nei, he iti iho te aitua e pa ina
mauria ko te Romene hei momo.

E ki ana te tohunga o te pakeha nana te
nuinga o enei korero i tohutohu ki au, nui ake
nga moni e puta mai i te kahui kotahi mano
hipi o te momo Romene, i nga moni e puta mai
i te kahui pera ano te maha o era atu momo.

KIA PAI NGA HIPI O TE MOMO E RITE ANA KI TE
AHUA O TE WHENUA.

Ki te tau i te tangata tana momo hipi e whaka-
tupu ai ki runga ki tona whenua, ko te mahi
tuatahi mana he whakatupu kia maha nga hipi
o tana kahui, kia ki tona whenua, kia rite kite
kaha o nga kai o te whenua. Kaore he tikanga
i whai ai' ia i tena wa ki te whakapai i nga hipi
o tana kahui. Engari kia tau nga mahi o te
whenua, kia oti nga. taiapa roherohe o roto, kia
kore he nukunga atu mo ana hipi, a ka timata
ia te whakaputa i etahi ki waho, ara kia puhake,
katahi ka pai ai te kowhiri kia noho ko nga hipi
pai anake i runga i te whenua kai ai i ona taru-
taru. He pai katoa nga hipi, he taonga whai hua
hoki. Otira i roto i te kahui tera etahi hipi e
pai ake ana i etahi. He rite tonu te kaha o te
hipi kino ki te kai tarutaru ki to te hipi pai:

na reira ka tika kia noho ko nga hipi pai anake
hei kai i nga tarutaru. Ko te hipi pai ko te
hipi taimaha tona wuuru, a he wuuru utu nui,
nui te utu o tona tinana ina hokona atu, pai
ranei hei katua whakawhanau kuao papai. Ko

te hipi kino ko te hipi iti tona wuuru  a he
wuuru iti te utu a ko te. tinana kaore e mate  
nuitia e te tangata ki te hoko mana

Ko te roanga nga atu; o nga whakamarama o tenei, 
o a tatou take kei raro i te whakaupoko tuawha,
kei muri ake nei Te ingoa o taua whakaupoko
ko " Te Kahui Hipi."

ME WHAKARANEA NGA MONI, KIA NUI NGA MAHI
E OTI I TE MONI ITI.

Ko te mea pakeke tenei o te mahi whakapai
whenua, ko te ata whiriwhiri i nga mahi e whai
tikanga ai na moni e whakapaua ana ki aua mahi.
Mehemea nou ake tou whenua, kaore koe e
hopohopo nui ki te whakapau i nga moni hei
hanga whare papai, hei keri manga, hei pou ra-
kau. hei hanga i nga taiapa turoa, hei mahi i
etahi atu mahi pumau ki runga ki te whenua.
He whakapainga ona kaore e ngaro, a ina hokona
e koe te whenua a tona wa ka uru ena whaka-
painga ki roto ki te wariu o te whenua. Me-
hemea he whenua e nihi ana ki a koe, mea ake
nei ka hoki ki te tangata nona, ka wehi koe ki
te mahi i nga whakapainga e kore e taea e koe te
hari atu ina mutu nga tau o tau riihi, engari ka
hangaia e koe ko nga mea e tutuki pai ai na
mahi o tou ra. Mau tena e whiriwhiri.

Ko te mea nui ia ko te whai kia matia nga
mahi e oti i te moni iti, ko te poka huarahi poto
e oti tika ai te mahi i roto i nga ra torutoru,
kia iti ai nga moni e pau, ko te whakararangi i
nga mahi kia awhina ai tetahi mahi i tetahi, kia
maha ai ranei nga mahi e oti i roto i te wa
poto. He huarahi whakaranea moni katoa ena.
Ko tetahi mea nui ko te whiriwhiri i te wa tika
hei mahinga mo tetahi mahi. Me mahara hoki
ina whakapaua te moni mo tetahi taiapa, a mo
tetahi tau rawa ka whakanoho ai he hipi, ka
moumou era moni, ara ka takoto kore mahi i
te kotahi tau. Pai ke mei whakahaerea kia oti
tata te taiapa i te wa e rite ana hei whakanoho-
anga mo nga hipi ki roto, kei takoto mangere nga
moni.

Kua kite au i tetahi taiapa a te Maori, i
hangaia hei wehe i te wahi mo nga kuao, i te
wahi mo nga katua. Na, kei waenganui o te
rohe ka mutu te mahi. Tino pai te mahinga
te taiapa, te nunui o nga pou, te u ki te whenua,
te pin o nga waea: he tohunga nga tangata nana i
hanga. Ko te he ia i mutu noa i te takiwa,
kaore i tutuki te tikanga i hangaia ai, hei wehe
mo nga hipi o te kahui. Te take i taumutu ai
he pau no nga moni. No tetahi tau noa mai
katahi ka whakatutukitea taua taiapa. He pai
ke mei whakapaua aua moni ki tetahi atu mahi
e oti ai, mei taria ranei kia whai moni kia ko-
tahi ai whakaarahanga o te taiapa oti tonu atu
Kua kite ano au i tetahi taiapa i hangaia a tutuki

TE PIPIWHARAUROA.

noa; otira te he o te mahi i te tangatanga o nga
waea ka tomotomo tonu nga hipi. Ano te ahua
i hangaia taua taiapa hei pou rohe ino te whenua,
ehara-i-te-mea hei karapoti,; hei arai kararehe
ranei. 

Ko te roanga atu o nga whakamarama o tenei
take kei tetahi whakaupoko e kiia ana ko " Te
WHakararangitanga o nga mahi whakapai whenua."

ME TITIRO WHAKAMUA, KA ATA WHAKAARO AI
I NGA MAHI MO IA WA, MO IA WA.

Kaua te tangata e whakaaro he mahi ngawari
te mahi hipi, a he takoto noa ona tikanga. Kei
te mataara te tika: tona hoa he tupato, kia
kakama i te wa e rite ana, kia matakana i te
wa e rite ana.

Hei whakamarama i tenei wahi o ta tatou
korero, tirohia tenei ahua. No te makariri ka
topea te ngahere ka tau ki raro. No te rau mati
ka tahuna, ka toro te ahi, pungarehu ana te
rakau. I tena wa kaore ano i whakaarohia he
purapura karaihe hei rui. No muri mai i te
weranga katahi ano ka kimi purapura, a he roa
te wa ka whiwhi. Rui rawa ake kua tupuna te
waerenga e te kooti, e te haaka, e era atu taru:

kua pahemo te marama tika e tupu ai he korau.
He ahakoa ra i te mea kua ruia. Na, kihei i
maharatia tera hoki tetahi tangata whai kara-
rehe, hipi, kau, hoiho ranei kei tua tata atu, a
i te kore taiapa hei arai ka takahia e ana kara-
rehe nga karaihe tupu hou, a mate ana nga pu-
take, ko nga morehu i tupu koaoao i roto i nga
taru tikanga kore, huna whenua.

I he ai he kore i titiro whakamua. A ra ia
te tikanga e tope ana i te ngahere e whakaaro ana
kei hea he karaihe, kia wera ake ai e tata ana
nga purapura hei rui. E rui ana e mahara ana
kia ata karaponia tana waerenga kia whaiti ki
roto ki te taiapa, me taiapa waea ranei, me
whakatakoto haere ranei he rakau hei arai ka-
rarehe: ko te mea nui ia kia oti tetahi mea
hei arai. Haunga ia te tangata e mahi ana i te
wahi e kore ai e taea atu e nga kararehe haere
noa, kaore he tikanga i hanga taiapa wawe ai ia.
Ma te aitua noa e tupono mai ki te tangata
mataara, titiro whakamua.

Waihoki ko te whakahaere i nga mahi o nga
hipi, e huri ana te hinengaro o te tangata tupato
i te whakaaronga kia pai te tutira o ana mahi:

kia hohoro te makere o nga wuuru o nga hipi
weta e mea ana ia hei hoko, ki hohoro ai te
pai o o ratou .tinana: kei hohoro rawa ranei te
makere o nga wuuru o nga katua, hei mama wa-
we ratou ka whakaomaoma i a ratou kuao i
runga i te whenua, i te mea ki ano! pakari noa:

kei roa rawa ranei ia e pupuri ana i ana hipi e
rite ana mo te hoko, ka pau nga tarutaru i tika
ra kia tohungia ma nga hipi e puritia ana i runga

i te whenua, ka pau ranei i te wa o te tau e
hotoa ana te tupu hou ake o te tarutaru. He
mea "katoa enei hei mahinga, ma te hinengaro
o te tangata whai-whakaaro, o te tangata titiro
whakamua.

(Kei tera taina o te pepa te whakaupoko tuawha
o tenei take, ara, " Te Kahui Hipi."



HE AITUA NUI NO AHITEREIRIA.

NO te 18 o nga ra o Hurae ka tupono tetahi
aitua nui ki Ritimona, wahi o Mare-
pana. Kotahi tekau nga tangata i hemo rawa,
ko te nuinga i tino kino rawa te mate, a ki te
whakaaro he tokomaha e kore e ora mai. Ko
te aitua nei he tereina i pakaru. I te ata o te
18 o nga ra tino kino atu te kohu kore rawa e
kitea atu a mua i te aroaro. Na taua kohu
ka tureiti te tereina mai o Paraitana. Ko te
tereina kei Ritimona e tu ana e whanga ana kia
ahua mahea ake te kohu. Ka timata ia te
haere kei te rere mai hoki tetahi tereina ano.
Kaore tera i te mohi mai he tereina ano kei te
teihana e tu ana, kaore hoki e kitea mai i te
kohu. Mohio rawa ake te tangata whakahaere
kua eke tonu atu ia ki runga i te mea katahi ano
ra ka timata atu te haere. Akinatangatia atu
e te pane o te tereina te kareti o muri o tetahi,
akina atu ai hoki e nga kareti nga mea o mua
atu, piri tonu atu. Ko Ritimona he teihana
nui no Marepana, e ki ana i te tangata i te wa
o te aitua nei, e haere ana hoki ki a ratou mahi
i te taone. Te korero a te kaari o te tereina
tuatahi katahi tonu ka eke atu ki runga ko te
tereina tuarua e rere ana mai, ka rere mai ia
ki raro, ka ora ia. Te korero a te kai whaka-
haere o te tereina tuarua i tureiti ano hoki tona
tereina, na reira i tere tonu ai tona rere mai.
I mohio ano kei te raruraru te rama o Riti-
mona, kati tona mahi he whakarongo tonu ki nga
piukara o te teihana hei whakaatu kei te raru-
raru. Kia eke tonu atu ia ki runga i te tereina
o te teihana katahi ano ia ka kite. Kaore i
arikarika taua tutuki, tae ana te harurutanga
nga wahi katoa o te taone, apiti atu hoki ki te
aue a nga tangata i mate, he hanga whakamataku.
I muri tonu te tutukitanga kapi tonu i te teihana
i te tangata, na te kohu na te mamaoa hoki o
nga tereina kore rawa e ata kitea nga mea mate,
na te aue tonu i whakaatu. He roa te wa e
mahi ana ka taea nga tangata. He hanga whaka-
aroha te kite atu i te tini o te tangata e tangi ana
mo o ratou whanaunga kei roto i te tereina.

HE KUPU WHAKAMARAMA.



NGA RETA TUKU MAI.

(Kaore he wahi a te Etita ki nga korero a nga tangata e tuhi
mai ana ki Te Pipi a e taia ana, kei ana tangata anake te
raruraru mo a ratoa korero ina ara ake tetahi mea pera.)

TE TURORO ME TE NEEHI.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa

E HOA tena koe. E mihi atu ana au mou i pai ki
 te homai i tetahi wharangi o to pepa hei whaka-
hokitanga maaku i na korero a Henare Mahuika e
pa ana mai ki a au.

E whakaae ana au ki to " kupu apiti" mo te korero
a Henare: " Kei pohehe tatou i na korero a Henare."
Maaku hoki e apiti atu ano, kei te tino pohehe
rawa atu nei a Henare Mahuika. Tetahi pohehe
nui whakaharahara. Na tona mate pea. Otira
kei te pai ona tawai mai Id a au ki tana tamaiti.
Engari, i kite iho au i etahi kupu taumaha ana mo
tetahi atu. Tera maua noa ake e kore e pa he
raruraru kia Henare mo taua ahua tangi o tona reo.
Kei te pohehe pea a Henare. ko te hanga koroua 
matau e akina ra e ia. Nona hoki tetahi waha
mataku ki roto o na huihuinga o Waiapu. Ko te
arau noa mai a tona reo ki ua mea kua waia ki
tena mea ki te " karo rakau," ki na mea i tipu i roto
o tenei mea o te pakanga korero, me tupato.

E inoi ana au ki na kai korero o Te Pipiwha-
rauroa, kia kaua e whakataua te he ki nga tanata e
tawaia nei e Henare Mahuika i runa i tona korero
anake. Mehemea ana hoki i whakataua noatia a
Horoera Poraka i runa i nga korero, a Te Harawira
ino te taha kia Kopuni, a kaore tetahi takata, o te
taha kia Haruwai i reira, tera a Henare Mahuika
e pira i taua whakatau, kia rakona ra ano ya korero
ino te taha ki a ia. Waihoki ko tenei, ine whaka-
tarewa te whakatau a Henare me whakaroho mai a
ia, tona nuina, a me te iwi nui hoki me kore he
kupu korero' i tenei tagata. He tane tahi hoki, e
ki ana na pakeke. Kia i-anomi te taha kia matau,
hei reira ka whakatau ai e te iwi. Ka whakahoki au
inaianei i nga auta mai a Henare Mahuika kia au.

i. "Kua mahue ia (Turere Wi-Repa) tona iwi
Maoii, te iwi e tika ana hei wcteweteiJa inanaiija
kai o tona rahu." He aha a Heuare Mahuika i
mohio ai kua mahue i a au taku iwi Maori ? He
tika ranei tona korero, he parau ranei ?a Ma wai
e titiro na mahi a te taitata, me na whakaaro a tona
nakau. ^ Ma tona hoa tata. Ko tenei tayat;i ko
Henare Mahuika, ehara i te hoa noho tahi nooku.
I ya tau e toru kua pahure nei, ko Turai.t;i taku
kaika. Ma oa Tanata o Turaka e pooti kua mahue
i a au taku iwi Maori, katahi ka whaikaha te whaka-
pae a Mahuika. Ka whakaatu au i aku mahi i wae-
iJanui o te iwi Maori i enei tau e toru hei karo i te
Whakapae a Henare kua mahue i a au te iwi Maori.

i. I te tau 1908 ka tae mai au ki Turaka. I i)a
Ratapu katoa he haere taku mahi ki te kauwhau ki
ya Ropu Maori. Taku take ko te " Wakaaro Ko-
tahi." I timata au i te Poho o Rawiri. I reira a

Te.AitaQn a Hauiti, me Datikonohi i te wawahai];i
o MI-anara. I muri mai ka haere au ki Te Arai.'ki
Pouawa, ine era atu marae o te Takiwa o Turait;i.

2. Taku mahi he kauwhau ki qa tanata o Te
Raukahikatea. rno te tiaki turoro.

3- } ua hui Maori katoa o Turaya e tae aua au
ki reira, a, e pohiritia ana au.

4. I te tau i whakahakre ai te pooti tuanui) o
Apirana Oata.. ko au te hekeretari o te Komiti
Tumuaki.

5. Ko au te Tumuaki o te peka ki Turait;i ;i te
Ropu o Te Aute i te tau 1908. I taua tau inu .itu
iJa Maori o wahi a te Kareti ;i Te Kau i uru mai
ki roto i taua Ropu.

6. Naaku i whakatu he tik;iiJ:i, kia kot;ihi tunii;i
hui korero tautohe i roto o te 'lu;u-;un;i ki Te R;ui-
kahikatea e tae mai ai 11.1 pakeke, ani a Wi-Perc
ma, a Heni Materoa m;i. a Pitau 111:1. me etahi ;itu
ki te whakaputa uiahara mo 11.1 take e t;uitohpti;i
ana. He tikaka tenei hei whakaako i ua t;uu;u-iki
ki te korero, hei paiij;i mu te iwi Maori.

7. E kohi aua au ki ua hui M;iori katoa, o Tiir;iiJ;i
nei. ki IJ.I hui hoki o t;iwiti e tae aua o konei t;ui;it;i
ki te kawe moni. Kei te mohio ;i Pitau.

8. Ko ;iu tonu tetahi lay.-il;l e tuiioi)ia ;m;i i." ii;i
pakeke ki;i \\hakaput;i kupu i enei iii;ir:ic.

9. I pootiti;i au i reto i te \\hcircka.raki;i i M;i.mi-
tuke hei k;ii-k;irakia. X;i R;ii)i iiuiut;i r;m;i ko
Tiatitcut- minita i \\h;ika;iri tau;i t;ike, aminetia ;ni;l
e te iwi.

10. Ko au he reiiiiaua ina R;iiJi minita o Tur;iiJ;i
i te hui a te Pihopa hou ki Te Ar;iroa. Na te raru-
raru i kore ;u au e tae.

11. I te hui i L'aw;i i te Kirihimete i^uy. 111.1
Nikor;iTaut:ui mu;i ko Timutimu Ta\\h;ii e \\h;ik;i;ie
uaaku i}a take i manria hei t;ioi)a ino taua hui.

12. I te hui a Peneti minita i Tiir;ii];i, i t;ie ;u i.l;l
pakeke, ko au tetahi o IJ.I inaiJ;ii o te iwi.

13. I te hui i Te Kuri .1 Tuat;u iyio, n;i.;iku.U-
motini i pahitia i reira, ar;i kia hoatu te AJI i kohi;i
mo te \\harc o te minit;i. I t;iutnhcti;i tau;i t;ike.
riro ana i taku motini te pooti. I reira ;i Hue
T;i.iu;i.hori, minita o Te R;uik;ihik;ite;i.

14. I te mateha o Kini Eruer;i, k;i tono;i e Te
Tiatitene, kaiwhakaako o Te K';iukahik:itc;i.iii;iku r
kauwhau taiici putake i roto i ton;i k;ir;ikiui \\h;ik;itu.

15. I te t;iek;i o te Minita ino IJ;I kur;i. ine Manu.
kai-tirutiro o IJ;I kura Maori ki Te Araro;i i tv t;in
1908, na;iku i \\hak;it;ikoto he kaupapa koi-tTo 111.1
Par;itene Data, hei tautoko i IJ;I kura M;n>ri. I
taua po korero, i te k;ih;i te \\hak;iaro o etahi pa-
keha, Maori ano hoki kia tur;ikina ya kura M;tori.
I \\h;ii na whakahoki ;i te Minita i te \\hai-korero ;i
Parateuc Data i \\h;ikak;uip;ip;itia r;i e au. Hei
whakaatu enei take kiu Henaru Mahuika kauru i te
mahue i a au taku iwi Maori. l;iJ;iri i ;i i;i. Kei
te mohio katoa a Datiporou. ku;i mahue no;i ;itu i
a Henare a Waiomatatini, inarae o te iwi nui. Kei
reira te \\h;irc o te iwi. a Parourai)i e tu an;i. H
• tika ana ina Henarc e tiaki taua \\h;ire. I te ka-
wana tuarua o taua \\hare. Maehe 1909, k;nn'L' ;i
He'narc i reira. I mahue te iwi. Ani ke i'r;uiinat;i
-a-Manu, e 20 inacro noa te tawhiti atu, kaorc i t;ie
mai. Na te \\haii};i ki te moni a Hcna.rc i k;i.- • ':i
Taiunat;i-o-M;inu. ka inaliuc i a i;i te ui;ir;iu o ir

TE PIPIWHARAUROA

iwi. Kia marama mai te iwi katoa. Ehara i Wai-

omatatini i tuhia nei e Henare ki raro o tona reta

tona kainga. No te iwi tena marae. Kei to rakau

ke taua tangata e noho ana. He noho whare tu-

penga, he kai na te ahi, e ki ana ko tera tangata.

Ae, he whainga no Henare ki te moni i pango ai tona
kopako i te omanga ki rakau tiro mai ai ki te'iwi.
Ko ia tonu hoki tona kuri' apo e mau nei i roto o
tona panui. No Henare Te Owai ke hoki taua
kainga a Taumata-o-Manu. tangohia na e ia mona.
E taunu mai na ia ki te taha kakara o matau, e!
he taha kakara tonu ra tona. Kia mohio mai te
iwi nui o Aotearoa, he awhekaihe tenei tanata a
Henare Mahuika. Na tona taha kakara hoki ia i
kahaki ki ro rakau, he rongo no tona ihu i te hanga
o na hui Maori ki Waiomatatini. E mihi na ia
mo te whakapono na! Kaore ra he vhare-karakia
o Taumata-o-Manu. Ara ke te whare-karakia kai
Waiomatatini i mahue atu ra i a ia. Apopo pea
rongo rawa ake ai, kua pihopa taku papa! He tohu
mate ranei i ngutungutu atu ai!

Ka tatau ano au i etahi take hei whakaatu kei te
u tonu taku whakaaro ki taku iwi Maori kei te rapu
au i tetahi huarahi e tino motuhake ai au ki roto
ki te iwi Maori kaore au i te noikore. Engari ko na
huarahi kei te kati. E ki ana taku tipuna a Tama-
terangi: "He ao te rangi ka uhia: he huruhuru te
manu ka rere." Kaore ano toku rangi kia uhia noa
ua e te ao. Kaore ano he huruhuru a te manu nei.

I iwi a Peneti minita ki a au, mehemea au e
pirangi ana ki te mahi i waenganui o te iwi Maori,
inanga e kawe taua take ki nga mea kei a ratau na
moni, tera ka taea. Ka whakahoki e au. Ki te
homai maaku e 100 i te tau, he whare hoki, ka
whakaae au. Kaore ano au kia rongo noa i te utu
a Peneti mo taua whakahoki.

I iwi au kia Aata Wiremu, minita. Hekeretari
o te Hahi Maori, mehemea e pirangi ana ratau ki
tetahi takuta. Ka whakahokia e ia, me haere au
ki Meranihia."

I ivvi au kia Timi Kara, Minita mo te Taha
Maori, e pewhea ana te whakaaro o te Kawanatanga
mo te whakanuku ake i te kaute o na takuta Maori,
ka whakahokia e ia, kaore ia i te mohio.

I patai au i taua patai kia Apirana Data, ka
whakahokia e ia, kaore a Takuta Meihana, upoko
o te Tari Whakaora i te whakaae kia whakaturia atu
ano tetahi takuta Maori.

I te karangatanga he takuta mo Te Araroa, ka
haere taku tono. Tenei kainga a Te Araroa, kia
mohio mai te iwi Maori o Aotearoa, no toku hapu
ake o Ngatiporou, ara no te Whanau-a-Tuwhakairiora.
He Maori te nuinga o na tangata o reira. Ko na
Maori o te Komiti whiriwhiri i pooti ke mo te takuta
pakeha. I te korerotanga mo taua take i waho,
kaore taku hapa i aro mai ki a au. Ko Henare
Mahuika tonu tetahi o na tanata o taua kainga. E
te iwi Maori o Niu Tireni, i panaia mai taku pooti
ki waho e Henare Mahuika '•atau ko Te "Whanau a
Tuwhakairiora. Kua marama pea ki nga kai korero
i te " Pipi," kanui taku kaha ki te rapu huarahi e
tae ai au ki te iwi Maori, otira, i runa i te "purunga
o Mangatawhiri kaore e taea inaianei.

A kati, me pehea ia e tipu ai he huruhuru mo te
manu nei? Kia maru ai i na awha, me nga tupuhi
o te takurua? Me kuhu pea. Ara, e ki na a

Henare Mahuika, Poropiti o Taumata-o-Manu, me
ahuwhenua, me heke te werawera o te rae. Ko i
'ana hoki au i-''takuta •ae pakeha mo nga
Maori hoki, i runga a te utu i enei nga' ra. He rapa
huruhuru. Mehemea-Ae teihana hipi taku; pehia i
ta  Mahuika e ka takuta ra au mo te iwi
Maore kaore he utu Tena i ana haere tetahi
tanata ki te inoi kau i a Henare Mahuika. Me utu
ra ano ka riro mai. Ko tona oranga hoki tena kei
roto i na koha o ana kau me ana hipi. Kaore a
Henare e tawai ki a ia ano mo tona tono ututanga
mo tana kau. Waihoki ko toku ara tonu tenei ko
toku matauranga ki na mate. Me utu ka puta ki
waho. Ko Henare anake pea ia te tanata aroha
ki te iwi. Inahoki te mara a tona tipuna a Karu-
wai kei Horoera kotahi mano na eka! Tuarua.
tera tatau e rongo kei te tuwha haere a Henare i ona
hipi, i ona kau kia Ngatiporou, hei kai-haukai mana
ki tona iwi, he nui no tona aroha! Taukiri! te aroha
o Mahuika! To te rere i haruru tona tu aroha 1
Kaore i arikarika!

Mo te taha ki na Maori. E mahi ana au i na
Maori o Turanga nei i runa i te ngawari. Ma ratou
tonu e whakaatu, kaore au i te tono utu i runa i te
ruri i whakaritea e te " Ropu Takuta o Niu Tireni."
Kei te hoki noa atu ki raro rawa atu. Kei te
whakamarama hoki au ki na Maori o Turanga i na
huarahi e ngawari ai na takuta ki a ratou. He
tangata rawa kore au. Kaati, mehemea ana he
ngakau mamae to Henare Mahuika mo te iwi Maori.
me homai e ia e £^00 i te tau, me te whare, me na
rongoa, a, ka haere au ki te takuta i na Maori o whea
wahi e hiahia ana ia, mo runa i te utukore akuanei
pea ia, he aroha ahiahi noa to Henare mo te iwi
Maori, ka whakarerea i te ata hapara.

"Ko tenei tamaiti, kua hoki ke kei roto i te iwi
Pakeha, i te iwi ora, e wetewete aua i te ruru o
tana rahu." Na Henare ano tenei taunu kaore e
mohiotia kei roto ranei au o te pakeha, o te Maori
ranei. Heoi ano kei roto au o Turanga nei, kei Te
Karaka. He maha rawa na Mao ri i na pakeha.
Da hapu Mauri, ko Ngai Tuketenui, ko Ngai Tau-
para, ko Ngapotiki, ko Ngai Tamatea, ko Ngapuhi. me
Ngariki. He hapu enei no Te Aitanga a Mahaki.
Kei a ratau tonu te tikanga mo te haeremai ki a au,
mo te pehea ranei. Kei waho atu, ko Ngati-Kohuru
raua ko Te Whanauakai. Kei waho rawa atu ko
Rongowhakaata me Tamanuhiri. Kei te mohio katoa
enei hapu kia au, me taku mahi, kei waenganui
hoki au i a ratou. E 25 maero i Te Karaka ki Te
Arai. E tae tonu mai ana he tono o Te Arai ki a
au. me taku haere ano. Te utu i whakaaria e te
Ropu Takuta o Niu Tireni e 5 hereni mo te maero
ara e ^6/.5, i waho atu o te utu a te Takuta e
whakahua ana mo te mate. Kaati, kia rongo mai te
iwi nui'o Aotearoa, kaore ano i neke atu i {, 2 taku
tono utu mo te haere. En ari ki te whakatenetene
mai te tanata, ka whakahokia e au ki ta te Ropu
Takuta i whakahua ai. Kaore au i te takuta mo
na pakeha anake. Kei te haere rua tonu. Ka
kore te Maori e haramai kia au, kaore hoki e taea
ratou te whakapeka mai. Na te noho pea o Henare
Mahuika i ro rakau i pohehe ai he pakeha na
Maori o Turanga.

Tetahi, ehara i te mea he kawe ora rawa mo te
pakeha au i ahu atu ai kia ratau i etahi wa. He

HE KUPU WHAKAMARAMA.

rapu ara tonu au moku. E utu ana au mo taku
whare, patiki hoiho, kai-hoiho, e hoko ana hoki na
mea katoa o toku kainga. Tera ano au e ora i na
Maori anake, kua eke nei ki te ^300 ta ratau nama
ki a au? Taku mohio kaore i tae ki te ^20 pauna
te nama a etahi Maore ki a Henare Mahuika. He
kitenga kaore he ora mo te Kiwi nei i te iwi Maori
anake kahu nei tona putu ki roto o nga awa o te
pakeha. E penei ana hoki te tu o te pakeha, o te
Maori. Ki te pakeha, ka "hai wariu a runa o te
tanata ka manaakitia; ki te Maori ka whai wariu a
runa o tetahi Maori, ka haea. Ehara tenei i te
whakapae. He mea ata titiro.

"Moumou na mihi. na wawata, ua tumanako a
te iwi mo tenei tamaiti." Me whakaatu e Henare.
he aha na wawata, me na tumanako o Ngatiporou
raua ko te Whanau-a-Apanui mooku. Katahi ano
au ka rongo atu, he wawata ia, he tumanako a oku
iwi moku. Tena ra whakahuatia mai. ki a awe au
te mohio atu. Ka hia nei aku tau i kopikopiko ai
i waenganui i oku iwi o te tairawhiti. kaore ano aua
iwi kia whakaatu, e penei ana ra, tou wawata moku.
e pera ana ranei a ratou tumanako. No reira e
karo Henare. ki ata parara noa mai to waha i roto
o Awatere, " Ehara au i te kai kua mate kei te hara
o to kaki." Kei te kaha tonu au ki te whakahoki
kupu ki a koe. Mehemea ana aku iwi a Ngatiporou
raua ko Te Whauau-a-Apanui ka whakatu;  mai e
penei ana ta ratau "wawata," ta ratau "tumanako."
tera au e ki atu. waruhia he kao, taona he karaka.
hei oranga mo te mea e " wawatatia" na. e "tumana-
kotia " na, kia tau ai te remu ki raro. Akuanei pea,
na Henare noaiho ana wawata, ka pohehe ia ko
Ngatiporou ia, ko te Whanau-Apanui ia.

" Kihai tenei tamaiti i mahara ki aua kupu i roto
o na huinga maha, &c." Kei te pohehe ano o Henare
kua mutu te ao. Kei te haere tonu te ao me na
whakaaro a te tanata. Ko oku whakaaro mo te iwi
ehara ia Henare i homai, ehara ranei i tetahi atu.
Ahakoa au i whea he Maori tonu au, oku mahara
he mahara Maori. I a au e noho atu nei kei te
ahu tonu aku whakaaro ki na kupu o mua. Kaore
e taea e Henare, ratou ko tona nuinga i raro i a ia
te Karati toku ingoa i roto i te rarangi ingoa o te iwi
Maori. Tetahi kaore ano matau i koroua noa.
Kei te tipu tonu ake matou. Kia taea pea te mutu

nga o te tipu o te tanata, hei reira mohiotia ai,
kua ea ranei, kua hapa ranei nga kupu.

Ka mutu ake taku whakahoki i na tawai a Ma-
huika ki a au. Taku whai atu kia marama ki te
iwi Maori o Aotearoa,—

(1). Kaore i te mahue i a au taku iwi Maori.

(2). I pau i a au te rapu na huarahi e tae ai au
ki te iwi Maori.

(3). Ki a tipu haere au ko te iwi Maori ano he

mutunga moku.

Kaati hei tetahi wa ra pea au te whaikupu ai
mo runa i te take a Henare Mahuika e tawai nei
mo na tanata Maori e noho ana i rote o te pakeha
mahi ai i etahi mahi e tika ana. He take nui hoki
tena. He mahara to te Maori me to te pakeha mo
runa i taua kaupapa. Tuarua, hei muri atu au
whakaatu ai ki te iwi Maori o Aotearoa ite huarahi
e ngawari ai te takuta kia ratou. Kia ora te iwi nui.
Na to koutou hoa aroha,

Na te TUTERE Wi-REPA.

MATE ATU HE TETEKURA WHAKAETE
MAI HE TETEKURA KE.

KO te Tetekura ki taku, kaore i putaketia
mai i te waka, ara i te whakapakoko e
mau ra i mua o te waka, ko te Tetekura i
putaketia mai i te tangata. Kaati tena, Na
te Atua i hanga te tangata i te tuatahi o raua ko
te waka. Na te tangata i hanga te waka, na te
tangata ano i hoatu nga ingoa mo ia wahi o te
waka. Ka mohio tatou inaianei kua oti noa
atu tenei a te Tetekura ki runga ki na rangatira
o ia iwi, o ia hapu, i mua o te hanganga a te
tangata i te waka. Kaati tena. Na ka hangaia
te rakau, ka oti. Ka huaina he waka ka hangaia
he tauihu ki mua o te waka. Ka hangaia to te
tangata ahua ki runga: te upoko, ua kanohi. nga
taringa, te ihu, te waha, te arero. nga a niho, te
kauae, nga moko, te kaki. Katahi ka i hoatu
he huruhuru kereru ki te upoko ki na paparinga
hei makawe hei pahau, ka huaina he tauihu.
Kaati tena. Ka huaina te taamanu timatanga
i ko mai o te tauihu he tauware. Kaore e
pokanoa nga rangatira ki tena waahi o te waka
noho ai, ma nga ware anake e noho a reira o te
waka. He ingoa to ia taumanu tae noa ki te
ruiroa, ko te wahi tera e tu ai te kai hautu o
te waka ko te kei, ko te wahi tino tapu tera u
te waka. Ka hangaia he rakau ki runga ake i te
kei ka hangaia ano he whakapakoko ki runga, i
whakaritea ano ki to te tangata ahua, ka hoatu
ano he huruhuru manu hei tatai, ara hei ma-
kawe hei pahau, mo nga ahua tangata, e toru e
wha ranei i hana ki runga i taua rakau. Ka
huaina te ingoa he taurapa, tana mahi he rapa
tonu i te wahi tika o te moana e takoto pai ai
te haere ma te waka e taha ai nga tuatea nunui
o te moana, me te rapu haere i na awa anga ki
uta. Ma nga tetekura anake e noho tera wahi
o te waka ko te wahi tera kei a ia te tikanga
whakahaere o te waka katoa; kei reira te urungi
hei whakatika i te haere e taea ai te karo e te
tauihu nga tuatea o te moana. Mehemea kaore
te urungi kaore e taea e te tauihu, e te tinana
ranei o te waka te whakaora, tona mutunga he
tahuri, he paea ki runa toka, he pakaru. Kaati
tena. Pera ano hoki te tangata. Ki te kahore
he tetekura kua mate te iwi, kua ngaro, kua
porangi, kua riro hei pononga mo era atu tete-
kura. Kaati tena. Na ka marama nei kia
tatou nga ingoa i rurunga a i te waka na reira ka
patai au kei whea te waahi hei piringa atu, hei
taana atu ranei mo te tetekura nei ki runga i te

10

TE PIPIWHARAUROA.

whakapakoko i runga i te tauihu, kua kapi nei
hoki taua wahi paku i nga ingoa maha kua whaka-
maramatia i runga ake nei; a he aha hoki ra te
hua ai ki runga i nga whakapakoko i runga i te
taurapa, i te kei. Kaati tena. Na me tango
mai ano e au ko te tetekura tangata. Ka patai
ano au kei tewhea waahi o te rangatira te wahi
e noho ai taua ingoa a te tetekura, kei te upoko
ranei, kei te puku ranei, kei nga waewae ranei?
Kaati maku ano e whakahoki taku patai. Kaore
he waahi i motuhake o te rangatira hei taunga
atu mo taua ingoa a te tetekura, engari i horapa
ki te tinana, i te kapu o nga waewae a te upoko
atu ana. Waihoki kaore he waahi i marama
hei taunga, hei piringa ranei o te waka mo taua
ingoa a te tetekura i te wahi i wehea ai o te
waka mo taua ingoa e aku hoa i mua atu i au.
Na reira ka marama ko te waka he tauira kau
no te tetekura tangata, mehemea ano ia i mau
ano he ingoa pera ki te waka kaati ra ka rite
ano ki te tangata i putaketia mai ai taua ingoa a
te tetekura mo te tinana katoa o te waka. Ka
peitatia ki te horu ko ia te kura he whakaritenga
ki to te tangata kura. Tena me whakahoki mai
ano e au te tetekura nei ki runga ano i te tinana
tangata hei tautoko i nga whakamarama i runga
ake nei hei mohiotanga, hei whakamaramatanga
mo aku hoa me era atu tangata ko ia pu tenei
i putaketia mai ai taua ingoa i te tangata, e kore
hoki e tika ko to te taonga ingoa mo te tangata,
engari to te tangata ingoa mo te taonga. Ehara i
te mea mo nga tangata katoa tenei ingoa a te tete-
kura, engari mo nga rangatira toa i roto o nga
pakanga, mo nga rangatira toa ki te whai-korero;

mo nga rangatira toa ki te matakitaki, ki te whai-
korero marae; mo nga rangatira toa ki te noho
i runga i te rangimarie i paingia ai ia e te iwi,
hapu ranei, me te tukori, me te korero mo tera
mea mo tera mea. He kura ano te kura. He
taonga nui, he mea takitaki, kaore i rato ki nga
rangatira katoa, engari na tera tohu ka mau ki
etahi o nga rangatira e kei a ai te tetekura. Ka
whakamarama au mo tetahi moku o taua ingoa
ara mo te tete. I puta tenei kupu i te wa o
nga pakanga, kaore e puta noa ki te kahore he
take. I te mea ka tata tetahi toa ki tetahi, e
whiu ai a raua rakau kia raua, ka puta taua
kupu i tetahi i tetahi:  "Te Tetetee, te Tetetee",
ka pukana hoki nga kanohi, i kona tarewa te
arero. A i puta ano taua kupu i runga i nga
whai-korero marae anake a nga rangatira, ara he
tupeke. Oma atu ai i tahi moka ka peke,
taunga iho ki raro ka puta taua kupu ano " Te
Tetee, te Tetee." I puta ano taua kupu i runga
i nga matua ope e werohia ana, o te ope, o te
tanata whenua. Na i te mea ka motu te kai
wero ki te ara ka mau i te rakau ka oma atu
ka puta taua kupu tetetee, tetetee ka rere te

rakau ki te matua. Na me tango mai e au i te
waahi o te korero o te tahi ope taua i haere
mai i Whangara hei whakamarama mo tenei taonga
a te kura. Tae mai taua ope ki Anaura ka
mate ko Raramatai he rangatira no te ope, na
Rangitarewa, rangatira o te tangata-whenua i patu.
Ka whakatika te ope ka mate a Rang i tarewa. Ka
tangohia mai te kura o Rangitarewa e Tahania.
Ka ngaua ki tona waha, ka paoa te mahuna
ka kanga Te Roro. Ka whanau nga tamariki a
Tahania ka huaina he ingoa ko te wahakai kura
raua ko kairoro. Ka marama no te tangata te
kura. Kaati tena. Tena me apiti mai hoki
e au te kaka manu, ara mehemea ko tahirau
te pokai kaka kotahi ano te rangatira i roto, he
manu iti noa he rereke tona ahua me nga huru-
huru i o te katoa o te pokai, he kura ko ia hoki
te manu kori nui, Tatakii o te pokai. No reira.
Ka huaina tona ingoa e te tangata he kaka
kura, koia hoki te ariki. Ki te mau tenei
manu i te tangata patu kaka i te tuatahi ka
mau katoa te pokai, ki te oho tenei manu, ka
oho katoa te pokai, kaore e mau tetahi. Ka
marama ki a tatau no te tangata te putaketanga
mai o te tetekura, inahoki na te tangata i hua
ki te kaka he kaka kura, ara ehara i te mea
mo nga kaka katoa, engari mo te mea kotahi,
mo te ariki o te pokai i mau nei nga tohu o to
te rangatira tangata ki runga i a ia. Kati i ko
nei. Ko te take i tuhituhi ai au i tenei putake
kei waiho tonu i runga i nga whakamarama aku
hoa i roto o Te Pipi; koi mohio nga whaka-
tupuranga e haere ake nei ko te tatutanga tera o
tenei take. Ki te kore ano tenei putake e tatu
i runga i taku whakamarama, ka kii au ma tetahi
kaumatua oku, o Ngatiporou nei, ma Mohi
Turei, no te mea ko ia te tino kaumatua e ora
nei, e mohio ana ki nga korero o mua, nga whaka-
tauki, korero waka, korero riri, me tini noaiho
o nga mea tawhito. Kaati.

Na HENARE MAHUIKA.
Waiomatatini, Port Awanui,
14th Mei, 1910.



HE KUPU APITI.

HE kupu apiti atu tenei ki nga marae e tae
•ai te manu nei kia hohoro te whakatu
hui hei whiriwhiri i te motini hou kua whaka-
aturia ake ra mo te mana pooti waipiro kia
homai ki nga Maori. Mehemea ki te hohoro
ta tatou whakaae ki tenei motini ka pitihana ai
ki te Kawanatanga kia homai tenei mana, tera
e riro mai i mua atu o tenei pootitanga e heke
iho nei. Ko te mea tenei i hiahiatia ai kia tere
te whakahaere.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

PITOPITO KORERO.

Tera ano tatou e tirohia mai e etahi karere
o te rangi.  E rua nga wheturere kei te haere
mai kia kite i a tatou. Ko te mea tuatahi na
Temepara i kite i te tau 1873 Ko tona roa
e ngaro ana e 5 tau. I kitea ano i nga tau 1878,
1894 1899 1904 Hei tenei koanga puta mai
ai. Ko tetahi na Ti Arete i kite i te tau 1851.
I kitea ano ia i nga tau 1857, 1870, 1877, 1890,
1897. Kaore ia i kitea i te tau 1903, ehara i
te mea he korenga nona i puta mai, engari he
kino no te wa i puta mai ai. Hei tenei Raumati
puta mai ai. Engari tera pea enei whetu e kitea
ki Ingarani anake, e kore pea e kitea e tatou.

He parekura nui rawa ta te uwira i patu i
nga wahi o Ingarani, o Tiamani. I etahi hoia e
whakatutu ana ka paoa ratou e te uwira, toko-
rima i mate, tekau kaore i mate rawa. Ko te
whare mahi parunu a nga hoia kua pakaru i te
uwira. Na te uwira i tou nga tainamaiti o
tetahi whare mahi tainamaiti o Tiamani, pakaru
katoa taua whare. Ko nga tangata ake o roto i
taua whare i oma i te timatanga ano o te hiko o
te uwira, engari i tae rawa ki te 80 na tanata i
tutata ki taua whare i mate. He maha nga hoia
i mau i taua uwira e mahi ana i a ratou na
mahi, tokorua nga mea i mate rawa, ko etahi i
honea.

TE RU NUI O ITARI.

TETAHI ru nui i pa ki te whenua o I tari i

nga ra timatanga o tenei marama. Ko te
nui o nga tangata i mate kaore i rite ki to te ru
nui o tera tau, engari he nui tonu nga tangata i mate.
He maha nga taone i pakaru. Ko te nuinga o nga
whare i horo. He maha nga tangata i horoa e nga
whare i a ratou ano e moe ana. Titoretore ana
nga tiriti. Ko te nuinga o nga tangata kei waho o
te taone e noho ana i te wehi kei horoa ano e
nga whare. Ko te whare karakia nui o Itari kua
pakaru. He whare tawhito rawa tenei, he whare
atahua.

E kiia ana e nga tangata o Itari ko te take
o tenei ru he riri na Haniriuha (he matira
tapu) ki a ratou. Ko tenei tangata ko Hani-
riuha i whakamatea e te kingi Tiokeretiana.
He pihopa taua tangata. Ko tona matenga me
etahi kapu e rua, he paepae no ona toto, i
kawea ki te whare-karakia o Nepara. Mei te
190 Hepetema, hei nga ra hoki e tupono ai he
aitua nui ki te whenua ka mauria haeretia tona
matenga me nga toto i te ara, me te whai haere
ano te tini o te tangata.

Ko etahi ru nui enei i puta mau ki nga wahi e
ake nei, me te nui ano o nga tanata i mate:

11

1731—I Pikini, waihi o Haina, 138, 000 na
tanata i mate.

1763— I Hipania, me Moroko i Awherika,
62, 000 i mate.

1797—I Panama, wahi o Amerika, 40.000
i mate.

1822—I Arepo, wahi o Amerika, 20, 000 i
mate.

1851—I Itari, 14, 000 i mate.
1856—I Moruka, 3000 i mate.
1875—I Hipani, 14.000 i mate.
1881—I Itari, 2000 i mate.

1885—I Inia, 3081 i mate.

1886—I Tarawera, 101 i mate.

1893—I Pahia, 12, 000 i mate.

1896—I Tiapani, 1000 i mate i te ru. e
20, 000 i hurihia e te moana, kotahi te taone i
tino ngaro.

1902—I Hana Pia, he moutere kei Amerika 
e 30, 000 i mate.

1904—I Inia, 10,OOO i mate.

1905—I Itari, e 5000 i mate.

1906—I Hanaparanahiko. taone o Amerika,
5000 i mate.

1909—1 Mehina, wahi o Itari, i waenganui 
o te 50.000 me te 100, 000 i mate.

Hui katoa na tanata i mate i enei ru nunui
i tata ki te 480, 582.

  

HE TOA.

I ROTO i nga nupepa e haere ana te kauna
o Mokomoko i Opotiki. No Opotiki tenei
tangata e haere ana ki Torere i runga i tona poti
mihini, he hoa ano ona. Kaore i roa rawa to
ratou haere ka kino te moana, ka pakaru hoki
tona mihini, ka pae noa ratou i te moana,
kaore hoki e taea te pakuru te mahi. Ka rere
a Mokomoko ki te moana ka kau ki uta, ko-
tahi maero te roa o tona kaunga i roto i te ngaru.
Te una atu ki uta ka haere ki te taone ki te
tiki i te tima iti hei tiki i ona hoa kua mahue
atu ra ki te moana. No te korenga o te tima i
ahei te haere ka tikina e ia ko tetahi o nga poti
weera me na tanata ano hei hoe ka haere ratou
ki te tiki i tona poti. He mea tino mahi nui
ka tae mai ratou ki uta. Ki te titiro atu a na
tangata o utu e kore rawa ratou e tae mai, otira
na te kaha, na te mohio hoki ka tae mai. He
tino toa tenei, e tika ana kia korerotia.

  
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.

Raniera  Mitingare  5 Miss Brereton 5 Te Tuhi I
10 Wi Hunia; , 5-; Tione Kere. 5-; Rev. T. Paerata    A.
H Turnbull. 5 -; Rameka IE Waikerepuru  10  W. Puna 5 -

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.