Te Pipiwharauroa



HE KUPU WHAKAMARAMA

NAMA 146. GISBORNE. HUNE 1910.

" He ao te rangi ka uhia  He huruhuru te manu ka rere."

"KUI! KUI! WHITIWHITIORA."



TE WHARE KARAKIA O TE ARAI,
 TURANGA.

KO te mea kei roto i te whakaaro o nga tangata
o Turanga nei ko hanga te ano i to ratou
whare karakia. I na tata ake nei ko te tino
whare karakia tenei i roto i nga takiwa Maori
katoa. E rua o tatou whare karakia rongo nui,
ko to Manutuke kua pau nei i te ahi, me to
Otaki. Inaianei ko to Otaki anake kei te tu.
Kua takoto te whakaaro o te iwi ki te hanga ano
i tetahi whare kia rite tonu te ahua ki te mea
tawhito, nga whakairo kia rite, me te rahi kia rite,
tae noa atu hoki ki te ahua o te hanga. He
nui to matou koa i te rongonga ki tenei whakaaro
o te iwi. Kua tu he hui ma nga kaumatua,
kua whakaritea nga ahuatanga katoa mo nga rakau
hei whakaironga. Ko te mahi anake kei te toe.
Hei whakaatu i te hihiko o te iwi ki te hanga i
tenei whare, kei te mea etahi ma ratou ano e
haere ki ro ngahere ki te tapahi mai i nga rakau
e hiahiatia ana. He tohu pai katoa enei ki nga
tangata e whakaaro ana ki tenei whare. Kei te
hakirikiri ake matou i etahi o nga kaumatua e
mea ana kia whakapaua nga mahi Maori katoa
ki runga i tenei whare, ko etahi ano kei mea me
whakarite noa ki te whare tuatahi. E mea ana
etahi o nga Pakeha whaiwhakaaro tonu o Turanga
nei kia hanga hei whare iti noa, kaore hoki i nui
rawa te iwi mona te whare ka tahi, he moumou
taima ka rua, kaore noa e roa ka ngaro te hahi
Maori ka toru. E mea ana matou e he ana
tenei whakaaro, engari e koa ana i te mea no te

Pakeha ke taua whakaaro. Ko to matou hia-
hia nui kia whakapaua ki runga i taua whare nga
mahi Maori katoa e pai ana e tika ana. Ko te
whare i pau nei i te ahi ko nga pou anake i
whakairo. Ko enei anake nga mea Maori o
te whare, ahakoa he nui atu tona atahua. E
ako te hoatu he tukutuku mo waenganui i na
pou, he heke he kaho mo runga ka nukuhia atu
tona atahua. Ko to matou whakaaro tenei kia
peneitia to tatou whare. Ka pau ana enei, me
era atu ano e ahei ana kia uru ki ro whare-
karakia, ka pai ka atahua hei matakitaki ma
te kanohi. Engari ehara i te mea hei rekanga
kanohi anake te take i mea ai matou kia pene-
tia. Ko to matou whakaaro i tuhi ai i enei
korero, kia waiho ai to tatou whare hei oha ki
na whakatipuranga e haere ake ana. Ko te ahua
o te Maori i enei ra kei te whai haere i nga tika-
nga pakeha, ko nga mahi Maori kua whakarerea.
Ko te raruraru tenei mo nga mahi o te whare
nei e kore pea e kitea tetahi tangata e tino
mohio ana ki nga mahi e korerotia ake nei. I
tenei ra he tokoiti rawa nga tangata kei te mau
ki enei mahi. I te mea ka whakatata nei enei
mahi atahua a te Maori te ngaro he tika rawa
kia rapu etahi tikanga e taea ai te pupuri enei
mahi kei ngaro. Ki ta matou whakaaro kaore
he whare pai i tua atu o te whare karakia hei
mahinga i nga whakairo Maori ki runga. He whare
tera e hui tonu ai te tangata i nga wiki katoa, e
kite tonu ai i nga mahi o te whare. Ko te mea
ia i tino pai rawa ai ko te tapae atu i aua mahi
ki te Atua. Nga mahi tohunga katoa o mua a
te Ingarihi, a era atu iwi hoki i whakapaua ki
whare-karakia, e tu mai na nga whare-karakia
nunui kaore he wahi i hapa i nga mahi whaka-
paipai rawa. No mua aua mahi, kaore e taea

TE PIPIWHARAUROA.

etahi o aua mahi e nga tangata o naianei. He
tino tohunga te tangata nana i hanga a Paora, te
whare karakia nui o Ingarani. Kei runga ake i
te tomokanga o taua whare e mau ana enei kupu,
" Ki te hiahia koe kia kite i taku kohatu whaka-
maharatanga, titiro ki tahi taha ou ki tahi taha."
E mea ana taua tangata ko te whare tonu i hanga
nei e ona ringa tona tohu whakamaharatanga. E
tumanako ana hoki matou kia pera etahi o
tatou nei tohunga Maori kia whakapaua to ratou
nei mohiotanga ki runga ki o tatou whare karakia
mo te ngaro rawa ake ratou me to ratou mohio-
tanga e mau ana ratou mahi ki runga i nga
whare o te Atua hei matakitaki ma o ratou uri
e haere mai ana ki roto i aua whare karakia ai.

  

HE MAHI WHAKATUPU HIPI.

Na APIRANA T. NGATA.
Upoko II   TE WHANGAI O TE HIPI.

E tika ana tenei kei te hipi ano tona waha,
me ona niho hei whangai i a ia ki nga kai e
rite ana mana. Kaore au e korero i konei mo
nga kai e ata whakatupuria ki nga wahi i parautia,
penei i te reipi (rape), i te korau (swede turnip)
ranei. Ko nga kai e korerotia i konei ko nga
karaihe, koroa, a, mana e tupono mai, ko nga
korau ki nga waerenga ngahere.

Otira ma te tangata ano e awhina e pono ai te
whangai a te hipi i a ia kia ora. Ka kitea i kona
te pai, te marama o te whakahaere a tetahi
tangata, te kuare o ta tetahi.

E tika ana kaore i te tangata nga mana e tupu
ai te tarutaru. Kei te kai-hanga era. He re-
reke te ahua o tetahi tau i tetahi: he maku
tetahi raumati, he maroke tetahi. He tau e
pai ana te whai a te koanga i muri o te makariri,
a te raumati, i muri o te koanga, a te ngahuru i
muri o te raumati: ka ata tutira nga takiwa,
ka pai te haere o te tupu o te tarutaru, ka rite
hoki te ora o nga hipi a huri noa te tau. He
tau ka poka ke nga hau, ka puta nga ua nunui i
nga wa he. Ka kitea i kona te kumeroa o te
makariri, te tau o te hukapapa, a waenganui
ana mai te koanga. Kihai i tukua kia ata huri
te koanga ka whiti te tauraki o te rau mati. Ka
waitohu tena haere a te tau ki nga tarutaru, ki-
hai i pihi i te matao o te whenua ka whaia e te
tauraki. Ko ena mea katoa kei waho i te
mana o te tangata; otira mehemea ia he tangata
marama ka taea e ia te whakahaere kia rite te
ora o ana kararehe ki nga kai ma ratou, ahakoa
nga pokanga ketanga o te tau.

KIA RITE TE MAHA O NGA HIPI KI TE KAHA
O TE WHENUA.

Me pewhea he awhina ma te tanata? Tuatahi,
me whakahaere e ia kia kaua e maha ake ana
kararehe i te kaha o nga tarutaru o tona whenua,
e rite ana hei kai ma ratou. Ko te tohu o te
kaha o nga tarutaru o te whenua kei te wa o te
makariri, kei te tupu e ora ai nga karaihe i tera
wa. Kaua e tukua kia tae ki te oneone te
ngau a te hipi i te tarutaru, engari kia kitea atu
ano e rewa ana mai tetahi wahi mato, kia
kotahi inihi me te hawhe roa ake ranei. Ko te
maha o nga hipi e ora i te makariri te maha
tika mo te whenua. Kei te koanga hoki ka
whanau nga kuao hei hoa kai mo nga katua i te
hakari o te rau mati.

He hara kino no te tangata mahi hipi te
whakahaere kia hemokai ona kararehe i tona
apo kia maha atu ki runga ki te whenua i te
kaha o te whenua. E tata ana ki tena hara te
whakahaere kia iti rawa iho nga kararehe i te
kaha o te whenua, no te mea ka moumou noa
etahi o nga tarutaru. Kei waenganui o enei &
rua ko te ata whakahaere i ia wa o te tau kia
kaua & maha ake, kia kaua hoki e iti iho nga
kararehe i nga kai e rite ana ma ratou. O te
mahi whakatipu hipi ko tona mahi tohunga rawa
tenei, ko te ata whakahaere i te whangai o nga
tarutaru o te whenua.

E kore e taea te tohutohu noa te maha o nga
kararehe ki te eka whenua. He rereke te ahua
o ia whenua, o ia whenua. Tera etahi whenua
e kiia ana kia kotahi tekau nga eka tarutaru ka
ora ai te hipi kotahi. Tera etahi whenua e ora
ai nga hipi e toru, e wha ranei, i te eka tarutaru
kotahi. I runga i te whenua kotahi, i rite te
kaha o tupu a te tarutaru o ona wahi katoa,
maha ake nga hipi kuao e ora i te kotahi rau
eka i nga hipi katua. Na reira e kore e taea
te tohutohu e te pukapuka te maha o nga hipi
e tika ana mo te whenua. Ko tetahi matau-
ranga tena ma te tangata e kimi i runga i te mahi,
e uiui ranei ki nga tangata noho o nga whenua e
tata ana ki tona.

KIA WHAI TAIAPA ROHEROHE.

Te tuarua o nga awhina ma te tangata ko te
hanga taiapa mo te whenua, taiapa karapoti o
nga wahi kua whakapaia, taiapa roherohe hoko
i roto hei patiki. Tera ano tetahi tikanga o te
roherohe i te whenua ki te tiapa, hei wehewehe
i nga hipi o te kahui. Hei muri ake nei whaka-
taki ai i tena matenga korero. Ko te tikanga o
te roherohe e korerotia i konei hei mea kia
whaiti ai te haerenga mo nga hipi ki te kimi kai
ma ratou, hei mea hoki kia taea ai nga kai o nga
wahi katoa o te whenua e nga hipi. Me whakaaro

HE KUPU WHAKAMARAMA.

hoki mehemea kotahi mano na eka o te
whenua kua pai, kua tupuna katoatia e te ka-
raihe a kua karapotia ki roto ki te taiapa ko
tahi. kaore he roherohenga o roto, a mehemea
kotahi mano e whitu rau na hipi kua whakano-
hoia ki runga. e watea ana tenei mano eka hei
haerenga mo ia hipi, mo ia hipi. E kore e pai
kia nui rawa te wa o te hipi e pau i te haerenga
ki te kimi kai mana. Mehemea i wahia kia
rua nga patiki, a wahia ai hoki te kahui, ka
whaiti iho te whenua e ahei hei haerenga mo ia
hipi, mo ia hipi. Tetahi he o nga patiki nunui
rawa he kore e taea no nga kai o etahi wahi e
nga hipi. Ko nga wahi ngawari ano o te whenua
e taea e nga hipi i te tuatahi. Kia maha pea
nga wiki ka pau ai o kona kai, katahi ai ratou
ka whai ki nga wahi pakeke. Tae rawa atu pea
ki reira kua roroa rawa; ko te karaihe popoto
te mea reka ki a ia. Ki te whaiti ia te patiki
ka rite te kai haere a nga hipi i nga kai o nga wahi
katoa, a he iti o nga tarutaru e moumouria.

E kitea ana i runga i na mahi hipi maha ake
nga hipi e ora i runga i te kotahi mano eka ina
roherohea kia maha nga patiki i nga hipi e ora
ina takoto mahora te whenua. A e ki ana ona
tohunga e ea ana i roto i nga tau e rua e toru
ranei nga moni i pau i te hanganga taiapa, i runa
i te ora o nga hipi, i te nuinga ake hoki o te
kahui.

ME WHAKATA NGA TARUTARU I ETAHI WA.

Kaua e pohehe he kaha mutunga kore to te
tarutaru ki te tupu, to te whenua ranei ki te
whakatupu, ahakoa pehea tona momona. He
ngene ano to te whenua e okea ana e te hipi i te
ra. i te ra, marama atu, tau atu. He mate
ano to te tarutaru e kore ana e tukua e te kauae
hipi kia rewa ake. Ko etahi momo karaihe e
tino mate rawa ana: ko etahi ka whakamate.
Ko te mutunga iho ka tangohia te whenua e na
tarutaru kore tikanga. I pena ai kei te ahua o
ta te hipi ngau i te tarutaru, he tau ki raro tata
tonu ki nga putake, rokohanga mai e te huka-
papa, e te tauraki ranei ka ngoikore nga putake.

Kei te hipi ano tetahi hoha ki te hoki atu ki
taua wahi ano kai ai i te ra, i te ra. Ka paru
te patiki i nga paru o na hipi, ka haunga te taru-
taru, ka ahua mate nga hipi.

Ko ena etahi take i tika ai kia whakatangia nga
patiki i etahi wa, ko tetahi patiki i tetahi wa,
ko tetahi i tetahi wa, a poto noa nga patiki o
te whenua, mehemea e ahei ana. Ka hohoro
tonu te hoki ake o te tupu a te kararehe: ka
noho nga paru hipi hei whakawairakau, ka na-
hau te tupu a te karaihe. Ko tetahi whakata
pai mo te patiki he unu rawa atu i nga hipi ki
waho ka whaowho he kau anake mo roto ina
ahua rewa ake te tarutaru: no te mea ko ta te

kau ko tana kai kaore e tau ki raro, engari e
rewa ana tona arero ki runga hopu mai ai i na
kamata o na tarutaru. Ki te kore e" taea te
unu nga hipi katoa me tango ko etahi, ko te
hawhe pea mo etahi wiki.

Ko nga;  whenua ia kihei ano i ata mate te raua-
ruhe kaua e tukua kia whakata i na raumati.
Timata mai i na ra timatanga o Oketopa a pau
noa na ra o Maehe me aki tonu ki te hipi ki te
kau, kei ora rawa na mahunu e pihi ake ana.
Pai ake te ahua mate o na kararehe i te hoki
whakamuri o te whenua kia ngaro ana i te raua-
ruhe. Otira he matenga korero ke tena kei
muri ake nei whakahaerea ai.

  

NGA KAUTE O NGA KAUNIHERA
MAORI.

NGA toenga o a ratou moni kei a ratou
 kaute i te Peeke. Mo te koata i mutu
atu i te 31 o nga ra o Maehe, 1910.

Kei te Peeke 

1 Te Arawa £15 16 8  Rotorua

2 Hokianga 100 2 5 Akarana

3 Horouta 56 5 2 Kihipane

4 Kahungunu 381 16 7 H.B. Wairoa

5 Kurahaupo 18 7   5 Bulls

6 Maniapoto 8764 Te Kuiti

7 Mangonui 51 17 o Akarana

8 Matatua 268 o 6 Opotiki

9 Ngatiwhatua 16 1 3 Akarana

10 Pewhairangi 99 0 11 Akarana
11 Raukawa 13 70 Rewiini

12 Rongokako 59 6 11 Mahitaone

13 Takitimu 104 3 9 Kihipane

14 Taranaki 2 13 o Opunake

15 Tamatea 250 u 6 Hehitingi

16 Tauranga 75 15 6 Tauranga 

17 Tongariro 23 o o Akarana

18 Wairoa N. lo6 2 1 Akarana

19 Whanganui 152 6 2 Whanganui

20 Whangarei 47 o 5 Whangarei

21 Arapawa 32 8 10 Blenheim

22 Mahunui 33 8 0 Kaiapoi

23 Araiteuru 36 19 10 Pamutana ki
——————— te-Tonga

£2031 6 3

  

HE WHAKAATU.

TENEI kua oti tetahi pukapuka iti, he
 pukapuka karakia ma te tangata i roto i
tona whare. Ko te ingoa o tenei pukapuka—
He Kupu Ma Te Ngakau Inoi. Ko te utu e
3d mo te mea kotahi.

4

TE PIPIWHARAUROA.

NGA RETA TUKU MAI.

(Kaore he wahi a te Etita ki nga korero a nga tangata e tuhi
mai ana ki Te Pipi a e taia ana, hei aua tangata anake te
raruraru mo a ratou korero ina ora ake tetahi mea pera.)

TE TUORO ME TE NEEHI.

I KITE au i to te tanata kaha e kiia nei he kai
tieki, he Neehi; me toku whakawhetai ki a ratou
ki te huna i pa mai a ratou whakahaere ki au. Nui
atu to ratou kaha i roto i to ratou kuaretanga ki na
mahi tieki tuoro a na neehi i kurangia ki na tikanga
e pai ai tenei hanga a te turoro.

Na kahore au i kite ko tewhea te tieki pai a te
neehi, i te turoro i whakahaerea nei e na neehi kaore
nei i akona, ki runa ki au haunga hoki na kino o te
turoro, he mea takato-noa tera. Engari ko te tieki
a te neehi i te turoro e pai ai nga mahara, e rangi-
marie ai, e mahaki ai. e ngawari ai te ahua o te
mate.

Na ko te tohu o tenei i hakeretia i au tae atu ki
oku whanaunga na reira ka whakaputa au i toku
whakaaro hei titiro mai, hei whiriwhiri mai, ma era
atu tanata o te Motu. E kore e taea e na neehi,
e na kai tieki Maori, kaore nei i whakaakona i roto
o na kura pera ki na tikanga tieki mo te turoro e u
ai, e wehi ai, e pumau ai nga whakahaere a te neehi
mo te turoro anake.

Na reira ka whakaputa ano au i tenei mahara oku
hei titiro mai ma nga tanata whaitamariki, me kore
e taea e ratou te tuku a ratou tamariki wahine ki
nga kura ako ki nga mahi neehi, tuitui, mahita kura,
tunu kai; otira, ko taku tino hiahia kia tokomaha
na tamariki e mohio o roto o te takiwa ki te mahi
neehi; ma reira pea iti ai e te matemate o te tangata
o to ratou iwi i roto o to ratou takiwa. Kua nui noa
atu nga tamariki wahine kua puta i nga kura. o mua
tae mai ki tenei takiwa kore rawa he mea i whaka-
aro mo taua mahi. Kotahi ano to Ngatiporou nei
ko Heni Whangapirita, kaati kaore i te tukua mai e
ona rangatira ki roto o tona iwi whakahaere ai i nga
mahi tieki turoro. Na ko te nuinga ona hoa i kura
tahi ai ratou me nga mea o mua atu i a ia te puta-
nga ano i te matauranga te mea tuatahi tonu kua
uru ki roto i a ratou ko te hoki ki te kainga ki te
taha o nga matua, ma reira e whangai, e whakawhiwhi
ki te kakahu, ki te moni; me te kore mohio ki nga 
mahi tuitui kakahu, mahi kura, tunu kai. Te mea
tuarua i uru mai ki a ratou ko nga mahi ahuareka.
kanikani purei hoiho, waiata. Te whakaaro tua-
toru ko te moe tane. I tenei wa kua kore e taea
te hoki ki te ako ano i aua mahi e tipu ai he ora
mo ratou, me te iwi hoki. Ka rite ano ki te ahua
o te noho a na matua to ratou noho ano te rite
kaore i uru ki nga kura. Na ki te pera ano te
whakaaro o na matua o nga tamariki, ki te whakaae
ki na tikanga kua whakamaramatia i runga ake nei.
ka ki au kore tahi he kiko o te tuku i a ratou
tamariki ki te kura, i te mea kaore kau he mahi e
oti i a ratou.

Na, mo nga tamariki tane tenei kupu aku. Pai
atu mo ratou ina puta i te matauranga te rapa  ki
na mahi-a-ringa, takuta, me era atu mahi e ora ai
te tinana o te tanata; me te ako i na mahi tika e
ora ai na mate tinana o te iwi. Ko; a nei hoki te
putake nui kei te hapa tonu i nga tamariki tane
Maori kua puta i na matauranga nunui, ara kia
motu te tanata motuhake mo i a wahi o te Motu,
o roto i na tamariki Maori kua whiwhi nei ratou ki
na matauranga hei whakaora i nga mate tinana e pa
ana Id o ratou iwi; kia tika ai te ki he tikanga wha-
kaora whakatipu, tenei kua whakahaerea nei i nga
tamariki Maori mo to ratou iwi ake: ma tenei
anake, e na waimarie, e rite ai na kupu nunui i
i roto o na huinga maha a te ao hou ka pu ra. kei
te akau. He aha ia kei te Kaunihera Marae. kei
te tahi tonu te Kaunihera Marae i na mea kino o
te marae, kaore i te mataku te mate, kei te mate
tonu. Kei te whakamanawa pea ki te mahi whaka-
pai a na Kaunihera Marae koiara he takuta hei
pana i te mate? Tirohia na taone pakeha, te pai.
te kiriini, me te noho ano na takuta hei tieki mo
na mate kaore nei e wehi i te kiriini o te taone
kia pera hoki he tikanga mo te iwi Maori e tupu ai
e ora ai.

E rua na tamariki Maori o Ngatiporou i puta i
nga matauranga nunui, i pahi mo te taha roia. ko
Apirana Ngata raua ko Hamiora Hei. Na ne
whakamarama ake e au ko na mahi a tetahi o enei
tamariki i timata ai ki roto o tona iwi o Ngatiporou.
ara a Apirana Ngata. Ko te kiko tuatahi tonu o
roto o te kete a tenei tamaiti i toha ai ki te aroaro
o tona iwi ko te whakaora i nga whenua o tona iwi
i tau nei he moni punga a te kamupene hoko whenua
ki runa i aua whenua. I tu he pakanga ma tenei
tamaiti raua ko te kamupene i roto i na kooti tae
atu ki te Kooti Hupirimi, ka hinga te kamupene, ka
riro mai hoki nga whenua o tona iwi, ara nga whenua
e mau ana i roto i te panui a te kamupene i Wai-
kari ki Potikirua ara ki Whangaparaoa.

Ko te kiko tuarua o te kete a tenei tamaiti ko te
whakatinanatanga i na mahi ahuwhenua a Ngatiporou
ko te atarangi kau hoki o te ahuwhenua i tena wa; .
Ka tu ia ki te ako. ki te mahi, me te whakahau i te
iwi. Ehara i te mea ko tona waha anake e whaka-

hau ana. engari ko te waha me te mahi hoki. No
reira ka waiho hei tauira ma tona iwi,

Ko te kiko tuatoru o te kete a tenei tamaiti ka
pootitia i a hei mema, ka tu. ka whakakaupapatia
te tikanga ahuwhenua, hei whakatakotorongo  mana;  ki
te Paremata, ka pumau hei tikanga inaianei.

Ko te kiko tuawha o te kete a tenei tamaiti ko te
tikanga  mo nga whenua takotokau o tona iwi. Ka
hangai e ia he tikanga, mo te taha whakanoho ki te
tangata   i runga i te tikanga nihi. Whakaritea ana e
ia kia toru karaihe mo te poraka whenua: ara  ma-
tahi ko te iwi kainga mana te timatanga o te whaka-
nohonoho i te whenua;  i runga ano i te tikanga  riihi;

tuarua o nga. karaihe ko nga Maori kore take ki te
whenua; karaihe tuatoru ko nga pakeha me era atu
kara-ahua o te tangata, ehara nei i te Maori.

Te kiko tuawha o te kete a tenei tamaiti ko tuna
urunga ki te komihana hei whakatu. hei whakapumau
i na tikanga kua marama i runga ake nei, mo nga
whenua kua uru o te motu ki ta te Komihana wha-
kahaere.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Kaati kua rongo au kui nui na pakeha kua hoatu
moni ki na tanata o Horoera Poraka hei. punga i
na mutu nga piira. Ko te wa tera e roherohe ai he
whenua ma ratou i runga i Horoera Poraka. A kaati
i te mea kaore ano i tatu na wehewehenga o nga
karaihe e rua ki runga i tenei Poraka ara. te karaihe
tuatahi te karaihe tuarua, na reira ka marama
tera e pa he aitua ki o tatou hoa pakeha mo; a
ratou moni kua pau i runga ano i a ratou mahi
pohehe. Ko taua mate ano i Hoerera. o nga pakeha
ka tau ano ki na pakeha i hoatu moni hei puna mo
Wharekahika Poraka, me era atu poraka whenua
kua uru nei ki te mahi o te Komihana. Na ka
marama ki tera tamaiti taane ki te iwi. kei te
penei ke te takoto o na whenua, kei runga i tenei
tikanga, ara he taiapa mo na mahi kino a te pakeha.
I uru ano ki te whakahaere ate Komihana nga whenua
hei paamu hei papakainga ma te iwi i runa i te
tikanga kaporeihana; hei taiapa ano. kei tukia e nga
poaka makaa o te ao ka pakaru ka tere hoki te iwi
i te wai. I uru ano hoki te tikanga nihi ki taua
kaporeihana, ara e riro ana ma te Poari whenua e
hana. Ehara i te mea ko te kaporeihana e whaka-
haerea nei e na kai hana riihi i mua ake nei.

Ka whakamarama au mo te taha ki a Hamiora
Hei.  tenei tamaiti i whai i te kai ngawari o
nga kiko o te kete a tona hoa kua mahora nei hei
ora mo o raua iwi Maori.

Ko te kiko tuatahi tonu o te kete a tenei tamaiti
i toha ai ki waenganui i tona iwi ko te tono whenua
hei nihi ki a ia. Ka tukua he whenua ki tenei
tamaiti ko te nama wana o na whenua o tona iwi.
Ko na mahinga kai anake i kapea mai e te iwi ki
waho i te kai ngakau hoki o te iwi ki a ia ka noho
ki reira hei ako. hei whakahaere hoki i na tikanga
ahuwhenua e ora ai ratou. me o ratou whenua.

I te mea ka oti te haina te nihi a tenei tamaiti  
matauranga ka hokoa ki te pakeha mo nga moni e
rite ana ki tona mahara. Ka riro te moni i a ia, i
riro ngawari noa iho, kaore he werawera i pakaru
ki waho. Kaati kei te ruri nga whenua o tona iwi.
Kia puta i te Kooti Whenua Maori ka tae ano pea
tenei tamaiti ki reira ki te ako i nga tamariki tane
o te iwi ki runa i tona tauira, ara kote ahuwhenua
pai ke tera ko tana tuhia ana te nihi oti: ana kua
hokona, kua riro mai te moni. e tahu ana te mati
ko te pawa anake o te hikareti te rere ana i nga

tiriti. Na, na tenei i hura, na te mea kua whanau
nei na whakaaro o na kiko o tana kete ka mohiotia
te whakaaro a na mea kei te hapu tonu mai i roto
o tana kete. Katahi ano te tino tauira kino. na tenei
tamaiti kua takoto nei hei tauira ki te rohe katoa
o na tamariki tane o Porourangi, i te; awa o Turanga 
ki Tarakeha. he tikanga e ingoa kino ai te mahi ahu-
whenua.

Na. me whakamarama  ake e au te ahua o te Ropu
Tamariki Tane o te Iwi Maori i paahi ki nga matau-
ranga mo te mahi takuta hei whakaora i nga mate e
pa ana ki te tanata.

Tokotoru i puta. ko Maui Pomare. ko Te Rangi-
hiroa, ko Tutere Wi Repa. Ko Maui Pomare i
uru tona aroha ki tona iwi Maori ki roto i te Kauni-
hera Marae. me ana tohutohu kia patua nga mea
hei homai i te mate ki te iwi. me ana pukapuka hei
whakamarama i na putake mate. me te whaka-
marama i nga tikanga hei pana atu i te mate.

E nga ringaringa tenei tamaiti   i whaikoha nga kiko o Una
kete ki te iwi. a taea ai ano e ia te haere nga wahi
o te motu e kai kino ana te mate.

Ko Tutere Wi Repa te tamaiti o Ngatiporou  i
puta i te matauranga mo te taha takuta  Ko tenei
tamaiti kua hoki ke kei roto i te iwi Pakeha, kei te
iwi ora, e wetewete aua i te ruru o taua rahu. kua
mahue toua iwi Maori, te iwi e tika ana hei wete-
wetetanga mana i na kai o tana rahu  Kihei tenei
tamaiti i mahara ki a ana;  kupu i roto o nga  huinga 
maha o te Kotahitanga o Te Aute. i puta;  ai nga; 
kupu i reira a te Ropu Tamariki  Tane;  kia hapainga   
te tikanga  whakaora  whakatipu, mo te iwi Maori 
He maumau  nga mihi, nga wawata   nga  tumanako   a
te iwi mo tenei tamaiti.  ia  i whai i nga kainga 
wae o etahi o ratou kua eke nei kei runga kei etahi
o nga take i puta nei i roto o aua huinga  hei ora;  mo
te iwi. ara te taha ki nga whenua  te taha ki te
whakapono, kua mana enei i era wahanga o nga  ropu.

Ko te taha ki a raua ko te Rangihiroa kei te ta-
koto hapa o nga kupu. Inahoki ko te Rangihiroa  
kua riro ke kei te tunga mema. Ko Maui;  Pomare 
kua whaikupuria  e nga  iwi o te Tai Hauauru   hei
mema mo ratou ki te Paremata    o tenei pootitanga  
e haere mai nei. Ka marama   ki; a tatou inaianei  
ko nga  pou herenga  mo te ora;  mo te iwi e tipu ai
me nga  taumata hei taunga atu. mo te tumanako  
kua kahore. kua titaritaritia e nga tini hiahia   o
tenei; ao. Haere  ra e te ora mo te iwi. mei rite pea e
te kin o enei tamariki ki tou kiri: ake tera;  pea;  e
pumau tena  koa kua kahakina e te taha;  kakara o
ratou kiri.

Ka tika tenei whakatauki mo ratou mo a ratou
kupu kua pu ra kei te akau, hei ta;  whaowhao pae-
ngatai ara." Tutohu aiahi whakarere hapara me
te kupu i te Karaipiture. he moni te mea i torere
ai te tangata  ki te mate, me tenei hoki na te whai o
ua tangata nunui o mua ki te ingoa kiingi kia riro i a
ia  i pa ai he aitua ki a ia. me tona iwi. Na te apo
o te kuri kia riro mai i a ia  te kai a te kuri  ata i ro
wai. i ngaro a te kai tinana   Waihoki  na te whai o
enei tangata ki te taha kakara ki ua tunga  kakara .
e ngaro ai te nuinga  o te iwi i te mate Heoi me
hoatu tu honore. te kororia.. te wikitoria  ki nga ropu

e rua: tuatahi  ki te ropu e pumau  ana  aua  whaka-
haere ki te ora mo nga  whenua  apiti ki te ahuwhenua 

tuarua   mo te ropu kua eke hei turanga   minita mo
te taha ki te whakapono, e ora ai te iwi. me te
whakapono hei kukume mai ano hoki i nga  teina 
maka i kahakina nei e nga  tini hiahia kino a te kiko-
kiko ki runga  i te waka kotahi hoe ai Tena  koutou
nga  ropu i pumau ki runga i na kupu o roto o te
Kotahitanga   o Te Aute. Kia ora ma te Ariki koutou
e manaaki  e whakakaha.

Na to koutou papa; ,

Na HENARE MAHUIKA
Waiomatatini,

28th Mei, 1910.

Kei pohehe tatou i nga  korero a Henare kua
mahue te Maori i nga tangata i whakahuatia nei e ia   
Kaore i te mahue. Kei te takuta tonu a Tutere
Wi Repa i nga Maori  o Turanga kei te takiwa
Maori ia e noho ana, ara kei Te Karaka  Ko te
Rangihiroa  he mea tohe na Ngapuhi  hei whakahaere

6

TE PIPIWHARAUROA.

i te tika mo tera iwi ki te Paremata. Inaianei kua
whanui tona tirohanga kanohi ki te iwi nui katoa.
Kei te he te poroporoaki engari te whakamihi ki enei
tangata kaha, no ratou nei anake te kaha, apiti atu
hoki ki te awhina a te Kawanatanga, i taia enei
turanga nunui kua turia nei e ratou.—ET

MATE ATU HE TETEKURA, WHAKAETE MAI
HE TETEKURA.

Ki te Etita o te Pipiwharauroa.

KIA ora. Mo te patai e mau nei i runga i ta tatou
pepa i Te Pipiwharauroa , ki te putaketanga
mui o te ingoa nei a te Tetekura. Ko tona putake-
tanga he manu, ara he parera. Ko na parera ri-
riki nei he Tete. I te mea kei runga tonu i a ia ona
kura. ka kiia he Tetekura. Kati mo te taha ki na
waka. He waka tana, kei runa i na whakairo, ka
kiia tena waka he waka taua. Te waka pitau na
runa ano i ona whakairo, he mea whakarite na
whakairo ki te rakau e kiia nei he pitau, a waiho
tonu iho hei ingoa he vvaka pitau. Te waka tete na
te whakairo o te whakapakoko he mea whakarite
tonu ki te manu e kiia nei he tete; me te mahana
atu i na huruhuru whero, ka kiia i kona he Tete-
kura. I te mea he waka ena mo na pakanga, he
waka mana i runa i na karakia tapu. Ki te pakaru
ana te waka, ka haria te potete ki tetahi atu waka
mau ai. Koia i rite ai ki te tanata i runa i a ratou
kupu. " Ka hinga he tete, ka ara he tete," ara ki te
mate he rangatira, koiana a ratou kupu, no te mea
ka ara ake ano he rangatira mo ratou i roto i o
ratou hapu, pera ano i te potete e whakapiria atu
ra ki tetahi atu waka. Pena tonu taua manu te
tetekura ahakoa patua, ka puta mai ano he kahui
tetekura. Tona waiata tenei, " Te roto i Piako
waikaukautanga. te hua i te tete tau putanga mai.
Takitini ki waho," kati i konei, he mea tuku mai
enei korero na te tino kaumatua o Hauraki nei.

Heoi ano, kia ora,

Na HAKERE BROWN.
Manaia, Coromandel,
16th Mei, 1910.

HE KUPU MO TE KAMETA.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

E MANU, tena koe. Mau e na kupu e hari atu
 ki ou marae e tau ai koe, hei titiro, hei whakahe,
hei whakatika ranei ma na iwi, ma nga huihuinga
tanata e tae ai koe. Ahakoa kua panuitia ki te
pepa pakeha, he wahi iti nei i hiahia ai ahau me
panui ano hoki e au. I rongo tatou kei te haere
mai te Comet e ki ana i roto i te pepa pakeha
(Herald) e 40, 000, 000 maero te nui, taro ake nei ka
kitea e te kanohi ki te rawhiti. I te paunga o na ra
o Aperira ka poropititia e na mata kite o te rangi
kei te 20 o na ra o Mei ka ta te hiku o taua ruanuku

ki te whenua  No te 16 o nga ra o Mei ka rongorongo

ahau i nga pakeha e mihi ana ki te ao. Ka ngaro i
te Comet ka mahara ahau e tinihanga noa iho ana.
No te 18 ka rongo ano ahau. me karakia tonu i enei
po tae noa ki te 20 o nga ra. Tae noa ki te 20, ka-
hore he kameta i ta ki te whenua. Kati, ehoa ma.
e te iwi Maori. ehara i te mea ma te karakia i te ra
kotahi ka aroha ai te Atu mo te oranga katoa o Te
tinana kahore e rangi i na wa katoa. E kore e
mohiotia nga wa, me te taima e tae mai ai te mate.
Mehemea he nui te whakapono, kahore he kino
e wehi ai te tangata, no te mea ko Ihowa he kai
awhina e tutata ana i na wa o te he. Mehemea i
i ngaro te ao i te Comet me na tanata, e pai ana.
na te Atua na mea katoa i hana. E mahi ana ano
ia i tana mahi i te ao me te tumanako ano ki a ia
i na wa katoa. Hei aha te wehi i na raru o te ao.
Titiro ki na iwi o Parisians me Constantinople i
ara tonu i taua po ki te karakia, me te tatari ki te
whakangaronga o te ao, i runa i te wehi. Mehemea
i nui te whakapono i roto i na ra kua pahure, kahore
he wehi. He nui aku kupu ki toku iwi, kaua e
wehi nonaianei ka mohio he wehi, te mohio ai i
roto i na ra kua pahure atu ra. Mo te mate te
tanata i na wa katoa. Mahara ki te kai Hana mo
na wa o te raru o te ao o te tanata ranei, kati tena.
I te tau 1901 ka mate te tahi kaumatua rongonui o
Kaipara nei ko Hohopa te Kani tona ingoa. I te
po tonu i mate ai, i a Mei 16 o na ra, ka tu te
Comet mo nga ra e 6. ka mutu: he tohu tena no
tona matenga. Waihoki ko Halley Comet he tohu
aroha no te kupenga o te wairua o to tatou ariki
atawhai o Kingi Eruera Tuawhitu. Kua riro atu nei
a ia ki to tatou whaia ki a Kuini Wikitoria, ki te iwi
nui ano hoki i te po. Ma te Atua ano ratou e tiaki
i tera ao atu. i te kororia mutunga kore ake tonu
atu amene.

Heoi ano,

Na TETAHA PENE.
Port Albert.

27th May. 1910.



NGA RETA WHAKATU MAI MO O
TATOU TUPAPAKU.

KUA tae mai te whakaatu a Aporo Te Huiki
mo te matenga o Kerei Te Aho. I mate
ki Moteo i te 28 o Aperira, 1910.

Na Hamiora Keepa tetahi whakaatu mai mo
te matenga o tetahi pakeha kai ngakau a Ngapuhi.
No te 15 o Aperira i mate ai.

Tenei ano etahi reta kua tae mai he tangi mo
to tatou kingi. Kei te pai. Kua pau a tatou
tangi ki a ia i roto i tera putanga o ta tatou
mokai. I te nui o te korero hei korerotanga
me ata waiho enei i waho.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE WHAKAUTU.

Ki te Etita o Te Pipwharauroa.

E HOA tukua atu koa na kupu ruarua hei
whakaarohanga iho ma to taua hoa ara ma
Te Whaiti Kua kite iho ahau i roto i Te Pipi i
tona panui mo ana kupu i korero ai ki a Ngatiruanui
i te hui i tae tahi ai matau me te minita o te taha
Maori. I mahara au, hei whakaahuru noa matau-
tahi. heoi na te panui i roto i Te Pipi ka mohio iho
tenei ngakau he wero ke ia ta Te Whaiti take i haere
ai ki reira kia mohio na iwi o te Motu nei. kaia ia
te marae mo te Kirihimete e heke mai nei. Kati e
hoa Te Whaiti. i akahukahu ano ahau ki to kuihi
mai ki au. mo nga Ratapu a na Hahi. me etahi atu
tino ra nui e ahei nei kia maharatia e te hunga pu-
puri i era peka o nga kupu a te Atua e ai ki tu kupu
mai kua parea katoaha e koe ki tahaki. Engari  ki
tau ko te 25 o na ra o Tihema, hei Ratapu ma nga
iwi katoa hei ra whakanui. Ko te ra hoki ia i
whanau ai te Ariki. Kati inaianei e kore pea to
karanga e manaakitia e te tini o te tangata. he aha-
koa kai te roa nga ra e tu mai nei hei maharatanga. 
Mo to whakamanamana mo to tatou waka tahi mo
Tikitumu. kai te pai noaiho. Engari he aha ra enei
ahua korero i kore ai e manaakitia hei korero e
Te Kaniatakirau me era atu tini whakahirahira kua
riro atu ra ki te Wahangutanga. E ora nei etahi o nga 
morehu waha korero tikanga mo te iwi Maori. kati
tena. Me ki ake au mo to kupu mo te Atua, nana 
i arahi mai to tatou waka, ko Uenuku. E hoa he
hana pai noaino te waha. te arero kaore nei i taea
te paraire. I mahara au ko a tatau whai kupu i te
marae o Te Kahupukoro me o na iwi. hei huruhuru
noa mo na waewae o to tatau minita, kaore ia ki a 
koe hei whakamanamana kia whai whakaaro ai nga.
iwi. Kati ra na to panui, katahi ka tino mohiotia
iho ko koe ke ia te tanata, whakaaro nui o Te
Tairawhiti. Me penei he kupu, kia ora koe. engari
kotahi te mea nui i wareware i a koe te tuku ki roto
i to panui ara ko to mahuetanga atu ki Whanganui
i te tereina o te Minita, haere ana ko matau anake
hei huruhuru whakaahuru i to tatou Minita ki tu
marae  Kati nei aku mo te panui.

Na to hoa.

Maraekura. Raetihi.
Hune 6. 191 o.

ERUEUA TEKAHI

  

Kua haere nga whakaatu i roto i nga nupepa
mo tetahi ope Maori e noho takatu ana ki te
haere ki Ingarani me era atu mahi o te ao.
Tera e tae ki te toru tau ratou e ngaro ana.
Ko te kai-whakahaere o tenei ropu ko tetahi o
na kai arahi ruruhi o te Whakarewarewa.

HE TAONGA TAWHITO.

KUA kitea he Toki Pounamu, "ko Whaka-
moetu te ingoa. Ka ono whakatupuranga,
timata mai i te tupuna i a Hunai. Ko te ingoa
o taua tupuna ko Paruparu. Ko te whakapapa
tenei:—

Na Maniapoto ka moe i a Papawhare
Ko Rora

Ko Tutaimaro
Ko Paruparu

(2)

Ko Te Hokotahi Tumatahuna

(1)
Hinewai 

Hauauru  

Ko Te Rangituatea 



I
Ko Ngarue

i 2 (3) (4)
Ko Te Rangituatea  Ko Uru Hikaka  

  taonui 
Ko Tawhana
Pouaka 

Te Pukeiti

Te Keteiwi
Ko Horu
Ku Tarati
Ko Wahanui
ko ngauri enei taua tupuna.

Na te pakeha i kite taua taonga i 1909 i a ia e
pupuri ana, ara ia Mr. E. Hardv, o Te Kuiti.
No te wa rawa i te pakanga ki a Tuahumahina.
i mua atu i a Te Rauparaha. Kei te mohio
nga kaumatua o Ngatitoa. o Ngatiraukawa, o Ngati-
rarua, ki enei korero. No taua wa ka mate
a Paruparu ki Okaroro. Ko nga korero mau
tonu i na uri, mohio tonu ki te wahi i huna  ai
ki te mahara noa ake ka rima, ka ono ranei,
nga rautau te roa. He nui te tangihanga mo taua
toki i Te Kuiti i a Pepuere nei 1910. He
mea inoi ki to tatou Minita Maori kia puta he
kupu mana kia Mr. Hardy. Tukua mai ana
tana kupu ki taua pakeha. Tae mai ana te
kupu ki te Tiati o te Kooti Whenua Maori (ki
a Judge Rawson). Na taua Tiati i karanga te
iwi, homai ai ki a Ngatirora. Heoi nui atu te
hari o te ngakau o aua hapu ki te kitenga o to
ratou tupuna. Heoi kua huri aua hapu ki te
kohi moni, te ra pea e tae ki te £200 te utu
mo te kitenga ko te pakeha e ki ana me utu ki
te whenua. Heoi ra tenei korero,

H. H. WAHANUI.
Otorohanga,

29th Mei, 1910.

  

TE PIPIWHARAUROA.

TE WHAIKORERO O TE TUMUAKI O
TE PIHOPATANGA O AKARANA.

E AKU tuakana, aku teina, e nga minita, e
nga mangai reimana, he mihi aroha taku
ki a koutou i roto i a Ihu Karaiti, ki a koutou
kua huihui mai nei i te taha whakararo, i te taha
whakarunga hoki o Akarana ki te hui topu nei.
Ko taku inoi tenei ki te Atua kia tukua mai e
Ia tona Wairua Tapu ki te tohutohu i a tatou.

Nui atu te pouri o mana ko Mihi Nerihana
i te kore e taea e maua te karanga i a koutou ki
to mana whare, kei te raruraru maua inaianei i
te haere ki to mana whare hou noho ai, na reira
kahore e ahei te karanga te atawhai i a koutou.

1. Te Hinota Topu.

I te hinota nui i tu ki Poneke i tenei tau i puta
mai tetahi tikanga e u ana ki te iwi Maori. I
whakakorea te ture i whakaaetia i te tau 1904,
a, i whakaaetia tetahi ture hou, ara, ma nga
Pakeha o ia Pihopatanga e kohikohi i ta ratou
e pai ai hei awhina i te taha Maori. Ki taku
titiro ko te Pihopatanga e kaha ana ki te awhina
i nga Pihopatanga o Akarana, o Waiapu, ko
te Pihopatanga o Otautahi. Ko ia te tino
tuara i awhinatia ai tatou i te tau 1904 tae noa
mai ki tenei ra. Kua inoi matau ki a ratou
kia aroha tonu mai kia tukua mai hoki e £475
i te tau mo etahi wahi o te mahi i roto i te
Pihopatanga nei. Ma tenei Pihopatanga e kohi-
kohi kia £1000 i te tau hei oranga mo nga minita
me nga mahi e whakahaeretia ana i roto i te iwi
Maori. Kei te mohio tatou ko te hua o te
tahua whangai minita ka £400. Ko te tumanako
ki a kohia tonutia e te taha Maori te £150 kua
kohia nei e koutou i nga tau e rua kua pahure
ake nei. Toku hiahia kia whakanekehia atu
te oranga mo nga minita Maori. Tera koutou te
mahara i te hui i tu ki Pehiaweri i te tau 1904
i timataia e tatou te kohikohi hei whakaneke i
te oranga mo nga minita kia tae ki te £75 i te
tau.  Kua taea e tatou tena, ara, ko te oranga
mo ia minita inaianei kua £75 Ko taku e
tumanako nei tera e whai whakaaro ai nga Maori
o tenei Pihopatanga kia kaua e hoki i te £100
te oranga mo ia minita.

11. Nga Whare Mihinare.

Kua tupu haere te mahi wahine i roto i te
Pihopatanga nei, a kua manaakitia e te Atua
taua mahi, kua whakapuaretia inaianei he whare
nahi ki Hukanui, ki te Paeroa, ki Kaikohe,

ki Pukepoto, ko nga hoa mahi a nga wahine
Pakeha ko etahi kotiro Maori i puta mai i te
Wikitoria Kura, a, pai rawa hoki ta ratou
mahi. Kia inoi tatou ki te Atua ki a karangatia
e Ia tetahi atu wahine Pakeha ki roto ki tenei
wahi o tana maara waina mahi ai.

11. Merenihia.

No tenei marama i haere ai ki Merenihia a
Kama Poata, tetahi o a tatou tangata e kura
ana ki Te Rau, kua haere ia hei hoa mo tetahi
minita Pakeha, a ka noho tahi raua ki tetahi
motu ki Tikopia mo nga wiki e ono. Hei a
Hune ka hoki mai ai ia ki Te Rau. Ko te tu-
manako tera e haere etahi kai-kauwhau Maori
ki reira kawe ai i te Rongopai kia rite ra te ta-
kiwa mo ratou i to reira Pihopa.

iv. Te Marena.

Kei te mohio koutou kua pahitia e te Para-
mete tetahi ture hou e pa ana ki te marena o
te Maori. Nui atu te whakawhetai o nga Maori
whai whakaaro mo tenei ture hou. He kupu
atu tenei ki a koutou ki nga minita:—(1) Kia
tika te tuhituhi i nga marena ki te pukapuka
rehita. (2) Me tuku te tuhituhinga o aua ma-
rena ki te tino kai rehita, Poneke. Ka tukua
mai e te Kawanatanga nga pukapuka rehita, me
nga peke me nga pepa.

• v. Hori Manihera.

I te tau kua pahure ake nei ka karangatia e te
Atua te Wairua o to tatou hoa aroha o Hori
Manihera ki a Ia, okioki ai. Ka wha tekau-
ma-toru nga tau i mahi ai ia i roto i te taha
Maori o te Hahi i te motu nei, ko ia hoki te
mea whakamutunga i roto i te Pihopatanga nei o
nga mihinare i tonoa mai nei i Ingarani ki te taha
Maori mahi ai, tera e tukua e tatou a tatou
mihi ki tana hoa wahine ki tana whanau hoki.

Ko tenei, e aku hoa aroha, ka tukua nei nga
take hei whiriwhiringa ma tatou inaianei i runga
i te inoi kia tukua mai e te Atua tona Wairua
Tapu hei whakahaere i a tatou hei arahi i a
tatou ki te pono katoa.

Etahi o nga Motini o te Hui Topu o te Pihopatanga
o Akarana, 1910.

" Ko te hui o te Hahi o te taha o raro a te
tau e heke mai nei me tu ki Te Kao.

"Ma tenei Hui e whakaatu ki te Kawanatanga
te kino o te mahi hoko waina a na Tarara ki
nga Maori o raro."

" Kia tukua mai he naahi ki toku takiwa kia
mama ai te mahi ki nga wahine."

" Kia tuku atu he mihi ma tenei hui kia
Mata Manihera."

HE KUPU WHAKAMARAMA.



" Kia puta he mihi ma tenei hui mo te Wiri-
hana raua ko tona hoa wahine mo te manaaki
nui i nga mema o tenei hui."

" Kia wehea mai te Pariha o Parengarenga kia
whakanohoia he minita tuturu mo reira."'

Te whakahoki a te Pihopa: " Ae, kia whaka-
ritea ra he whare me tetahi pamu tika."

TE HAHI I NIU TIRENI.

WAHANGA III.

TE WA O TE TIPUNGA O TE HAHI.
UPOKO II.

TE tau 1865 ka tu te Hui tuatoru a te Hui
Topu ki Otautahi. He tokomaha na
tangata i tae mai ki tenei Hui, ko te Pihopa
rawa o Whakatu i ngaro atu, i runa i te mate o
tona tinana.

I mua atu o te tunga o te Hui ka puta na
whawhai a te Maori ki te Kawanatanga. Ko te
whawhai tuatahi na Titokowaru ki Taranaki.
I ora noa a Te Wiremu i na whawhai o Turanga.

Ko tetahi tenei o nga tino Hinota o te Hahi,
no te mea ka konei whakahaerea ai te take riri
a nga tangata o Otautahi. He nui nga ra i tu ai
te Hui me te kaha ano o te tautohe o na taha
e rua. Engari ko te tukunga iho i rite ki ta na
tangata o Otautahi. I ngawari ai ta ratou tohe
na te huringa mai o etahi o nga tangata o Akarana
ki te tautoko i a ratou. Ko te kaupapa i
whakahurihia kia rite ki ta ratou. Ko nga tino
mea o taua kaupapa i whakahaereketia ko enei:

(1). Ko te Whakaupoko.—Ko te whakaupoko
o te Kaupapa tuatahi i mea mo etahi wa noa
taua kaupapa, kia puta mai ra tetahi mana
kaha ka whakahou ai. Ko te whakaupoko hou
e mea ana ko te mana kaha tenei, a ko tenei
kaupapa mo nga wa katoa.

(2). Te ahua mo nga Reimana e haere ana ki te
Hui.—Ko te whakamarama mo na reimana  e
haere ana ki na Hui, kaore i tino marama i
te mea tuatahi, i roto i te mea hou ko na rei-
mana katoa e tae ana ki nga tu ahua hui katua
a to Hahi me tangata tango hapa.

(3). Nga Hinota Takiwa —I roto i te Kau-
papa tuatahi, i kiia me whakatu he Hinota
Takiwa hei whakahaere i na mahi o iia  pihopa-
tanga. Me te mea nei ko te mana o aua Hinota
i tipu mai i taua Kaupapa. Ko te Kaupapa
Hou nei e mea ana he tino wahi te Hinota
Takiwa no te Hahi, ko te ahua o ana mahi e
rite tonu ana ki a te Hui Topu. I meinga ano
i roto i tenei Kaupapa kia ahei te tanata ki te
piira ki te Hui Topu, ki tetahi atu Hui ranei

e whakaturia e te Hui Topu, ina puta tetahi he
ki a ia i roto i te Hinota Takiwa.

(4). Te Tikanga mo te Whakatu Pihopa.—Ko
te Kaupapa Tawhito e mea ana ko te Pihopa
mo iia Takiwa ma te Hinota o taua Takiwa
e whiriwhiri, ka tuku atu ai kia whakamana e te
te Hui Topu. Ma te Hui Topu e tuku ki te
Hahi Matua i Ingarani.

Ko te Kaupapa Hou e. mea ana ma te Hi-
nota Takiwa e whiriwhiri. ma te Hui Topu, ma
tona Komiti Tupu ranei, mehemea kaore ia i
te tu, e whakamana. Ma te Pihopa Tumuaki
e whakaatu te tanata i whiriwhiria. Ko te tanata
i whiriwhiria me matua tuhituhi e ia tana whaka-
aetanga ki ki tenei Kaupapa katahi ia ka meinga
hei Pihopa.

Ko na tino mea enei i mohiotia i te Hui 1
Otautahi. Ko tetahi take ano i whakahaerea
i tenei Hui ko te mana o na Hinota Takiwa i
runa i te ritenga o te Ture. Na na tangata ano
o Otautahi tenei i whakahaere. Ko te mana
Tieki tenei i na taonga a te Hahi. I pahitia
he Ture i te tau 1856 whakamana Kai Tieki mo
na Taonga a te Hahi. I puritia e te Hui Topu
tenei mana ki a ia anake. Ko nga tanata o
Otautahi e mea ana i tenei Hui me tuku mai
ano taua mana ki na Hinota Takiwa. I whaka-
aetia ta ratou tono, a no taua tau ano 1865 ka
pahitia e te Kawanatanga Te. Ture Whakamana
i Oa Hinota Takiwa ki te whakatu Kai Tiaki
i na Taonga a Te Hahi . Ko tenei Ture ko te
Menemana o Te Ture o te Tau 1856.

Kaore  ano i wehewehe noa te Hui ka tae
mai tetahi reta mo Ingarani,  he whakaatu mai i
te ahua o te mana o na pihopa i nga Koroni
whaimana  ki te Kawana i a ratou  ake E mea 
ana taua reta kaore he mana o te Kawanatanga   
o Ingarani  ki te whakariterite  i nga pihopatanga   o
na koroni motuhake a kaore ano hoki e taea

e te Kawanatanga  te tuku mai he mana whaka- 

haere ki nga pihopa o aua koroni. Ko te tikanga
o te whakaatu mai  a tenei reta, kaore he mana
o te kawanatanga o Ingarani  ki runga ki te Hahi
i Niu Tireni.

Ko nga  pihopa katoa i whakatapua mo Niu
Tireni nei, i tukua  mai  he reta whakamana ki a
ratou, kia  whaimana  ai ratou  ki te whakahaere 
i o ratou pihopatanga  I runga  i te whakaatu a
te reta kua korerotia  ake nei, kua kore tahi iho
paina o enei reta whakamana. I muri tonu iho 
i tenei reta, ka tae he pitihana ma nga Pihopa
ki te Kuini kia whakakorea atu o ratou reta
whakamana, i te mea kua kore nei he painga o
aua mea. 1 mea atu ano ratou ki te Kuini
kei te whaimana noa atu ratou i to ratou tunga 
pihopa ki te whakahaere i nga mahi o o ratou
pihopatanga 

TE PIPIWHARAUROA.

KI TE HUNGA E RERE ATU ANA
TE PIPIWHARAUROA.

Taringa—Whakarongo.

KI te rere atu ahau—Te Pipiwharauroa—ki
a koe, he awhi whero toku, ka mohio koe
ka mutu taku rere atu ki a koe, ara kua pau
te oranga i tukua mai e koe hei oranga moku,
engari ki te hiahia ana koe ki te manaaki, ki te
atawhai i ahau, ki a tere te tuku oranga mai,
kia tae atu ano ai ahau ki te titiro i a koe.

  

HE HAHI PIKOPO.

Na H. H. W.

KUA tomo mai ki roto i te takiwa o Ma-
niapoto te Pikopo. I te 27 ka tomokia
aua whare ia Maehe nei. Oa iwi i tae mai, ko
Ngatituwharetoa, ko Te Arawa, ko Ngatiraukawa,
ko Tuhourangi. He nui nga iwi. Ko te Heuheu
Tukino, me te nui atu o nga kai arahi o te
Hahi Pikopo. He nui te pohiri, a Ngatimani-
apoto te manaaki hoki, ki nga iwi tuarangi, i te
mea katahi ano enei tuarangi me ona ruanuku
ka takahi i te whare o Ngatimaniapoto. Koia i
hui ai nga hapu o Maniapoto ki te whakanui, i
te ra a te Hahi Pikopo. Ko nga tangata nana
i tono tenei tikanga hou, na Ratima Pekamau
na Rewatu Hiriako, na te Oha Tawhana, na
Tangihaere Tawhana, na te Waka Waiora, na te
Katoa; ara he nui ratou te hunga uru hou i te
tau 1908. I timata to ratou whakaaro ki Taupo.
Koia ka nui haere, otiia na Ratima Pekamau
i hari mai tenei purapura i rui ki tenei takiwa.
I haria mai i te Awahuri. Heoi, no te 27 o
nga ra o Maehe, 1910 ka kite te nui o nga hapu
kua tupu tenei taonga. I taua ra ka tomokia
nga whare e rua kotahi whare puni, kotahi  whare
karakia, ko te Paemata te whare puni. Ka
mutu te takawa, ka mutu hoki nga mihi, ka tu
ko te Heuheu, ka whai-kupu, Tena koutou e
Ngatimaniapoto, whakarongo mai aku matua, aku
tuakana. Kua mahia e tatou nga tini tikanga a
te pakeha, toe ana ko tenei ko te whakapono.
Ko te hahi matua, ko tenei te hahi tuatahi
tika o te ao, mai o mua tae mai ano ki tenei
ra. Ko tenei, me huri taua ki te hahi matua,
kia tu taua i te aroaro o te whakapono, tera

taua e awhinatia e te Matua-nui-o-te-rangi.
Heoi ka mutu ana kupu. Ka tu atu ko
Taonui Hikaka, Haere mai nga iwi o te motu
nei, haria mai nga aitua o nga rangitira o te motu
nei. Haere mai e Heu, me o hoa. Kati mo
tena. Mo te kupu mo te whakapono mo te
hahi Pikopo, noku tena whakapono. Ite 1860
te tau whakarerea ake au. Waiho ana au kia
ngaua e te (Mataa) i Waikato ne;. He aha
taku kino waiho ana ko au kia mate. Kaore
i whai koha ki a au taku hahi. Kati inaianei.
kaore au e tohu hahi moku, noku katoa na
hahi. Kotahi ano te hahi i hoki mai ki te
tirotiro i a au ko te mihinare anake. Heoi he
nui a ratou kupu, hiki ana te korero. Katahi
ka kohia te moni e taua hui £164. Heoi
pakaru ana te hui kaore a Ngatimaniapoto i
uru ki roto i te Hahi Pikopo. He nui na
mihinare i reira e whakarongo ana.

  

NGA AITUA O TAWPITI.

TETAHI aitua nui i tupono ki tetahi taone
 iti o te whenua o Ahitiria. Ko te karakia
o taua taone he Poroteihana, ara ehara i te
karakia pikopo. I tahuri nga tangata ki te hana
wharekarakia mo ratou. No te korenga i rite
te utu ka karangatia he kanikani nui hei kohi
moni hei utu. He nui nga tamariki tane, me
nga kotiro i tae ki taua kanikani. Hei arai atu
i nga tangata hianga ka neeratia nga tatau, waiho
iho ko te mea iti noa kia tuwhera ana. Ka
waenganui te kanikani ka wera te whare. I te
nui o nga rau rakau whakapaipai o roto, kaore i
roa kua ngaro katoa a toto i te mura. Kotahi
ano te rerenga o te tanga ki te kuaha iti a mau
ana ki reira, horongia iho hoki e te whare mate
katoa te nuinga. Kei te nuku atu i te 300 nga
mea i mate. He nui atu nga whanau kore rawa
he morehu. Ko re nuinga o nga kotiro o taua
pa, e ai ki te whakaatu a te pepa, kua mate
katoa. Kaore i mohiotia te putake o te ahi,
no roto ranei, na tetahi o nga raiti, no waho
ranei, he mea tahu na nga tangata hianga. He
 aitua kino rawa tenei.

Tera ano tetahi aitua no Ranana. Ko te-
taihi maina keri waro i horo, a kapi ana te
waha hekenga atu ki roto. Kua kangia hoki a
roto o taua maina. Ko nga tangata kei roto e
mau atu ana kei te 130. Ka nui te kaha o na
tangata awhina, engari ko na whakaatu mai e kore
pea e taea.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

HE KUPU WHAKAMARAMA.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa

EHOA tena koe, e whakahaere mai na i ta
tatau manu, e rangona nuitia nei e matau
tona reo, e tioro ana kiia marae, kiia marae o na
motu e rua nei. Heoi e te hoa kia ora tonu
koe, ma Te Atua koe e manaaki, e tiaki, e
whakakaha ki te whakahaere hoki i te oha i
whakarerea iho e to tatou matua e te Atirikona
Hamiora Wiremu kua mate atu ra I tuhi
noa atu ai enei kupu e te Etita, he kupu i
hakiritia e o matou taringa, na ta tatou manu i
era atu marama, he kupu na te Reweti Kohere,
minita:—-

Tuatahi: " Kaore he moni a te Whanaupanui
i te Hui Kirihimete i tera tau i Potaka a
Whaka Parakau."

Kupu Whakahoki: He moni ta te Whanau-
panui e £40 na taku tamaiti i kawe i whaka-
takoto i te aroaro o te iwi nana te Hui.

Tuarua: " E ki ana a Te Reweti e £4 tona
moni i tukua mai ai e ia, hei moni hamene
maana i te Hui a Paera u Te Kani i Whaka-
ruru, hei huarahi atu mo te Whanaupanui ki
tona Hui ki te Pakihi."

Kupu Whakahoki: Kei te he enei kupu. Te
moni i homai hei moni hamene e £3 e Te
Ngauora. Na, £1 i homai hei moni kohi mo
te Hui a Paerau hei moni kohi ma Te Reweti
ratou ko tona hapu, he whakaaro na ratou ki te
Hui a te Whanauakaiaio.

Tuatoru: " Te tukunga a Paerau i te £6 i
Potaka mo tona Hui, he maka na Paerau."

Kupu Whakahoki: Kei te pohehe enei kupu.
Na Paerau i homai ki a au, a naku i ata tuku
atu ki a Te Harawira Huriwai, ma ratou e
mau atu kia Te Reweti.

Na Whaaka Parakau i tapiri ano taua moni
£1, hui katoa ai te moni £7-

Heoi ka marama i konei e te Etita i homai
e Te Reweti Kohere, minita, ki a au e £3,
heoi tapiritia atu ana e au era atu £3 i roto
ano i nga marama e toru.

Kihai i takaia e au ana moni i roto i te
tauwera, pera i tetahi wahi o te kupu whakarite
a to tatou Kai-whakara.

Ki taku mohio i enei mahi a Te Reweti, e
e whakahe nei ki a matau he korenga no matau
kaore i tae atu ki tona Hui. Kaati kei te noho
tumanako atu te ngakau me tuku panui ano ia i

roto i Te Pipi, kia patua ai e ia aua kupu ana,
kia tau ai he pai, kia rite ai ki te kupu whaka-
rite a te iwi pakeha, he tupuhi marangai i roto
i te kapu wai.

Heoi e te hoa. Kia ora koe e te Etita hou.
Na HIMIONA TE KANIATAKIRAU

Raukokore, Bay of Plenty,
3rd Mei, 1910.

PITOPITO KORERO.

Tetahi purei nui i tu ki Ingarani i nga ra
whakamutunga o Aperira nei. Ko tenei purei
na etahi tangata tokorua. he huna rere rangi.
Ko te roa o te wahi hei rerenga ma raua 188
maero. Ko na tangata nei ko Porana, he Wiwi,
ko Waiti, he Ingarihi. I riro i a Porana ta
raua purei. Ko te moni o taua purei £10.000.
Ko tenei moni kua takoto noa atu i te tau
1906. I whakatakotoria taua moni hei wero i
nga tanata kia kaha ki te hana mihini rere rangi.
Ko na haora i rere ai a Porana  e 5½ Kua
whakatakotoria ano tetahi atu £10.ooo mo te-
tahi atu rere roa. 1 etahi wa e taea ana e ia
te 6o maero i te haora.

Tetahi tamaiti tane i Niu Ioka i tahuri ki te
tinihanga i na tangata. I mea ia  he takuta ia
katahi anu ka puta mai i te kareti. Ko tona
mahi he pokapoka i na tangata. Ka tae kei te
mano na mea kua oti i a ia te pokapoka ka
hopukina e nga pirihimana. He tino tamariki
rawa atu taua tanata. He kawenga na te ma-
mae ka tuhituhi na tanata i pokapokaina ra e
ia ki te Tari o te ora. he riri atu na ratou ki te
tanata a taua Tari i tuku mai ai hei pokapoka
i a ratou. Ku te take tenei i mau ai taua
tamaiti. Kaore e mohiotia no whea ona rongoa

I hoatu e Kingi Hori he metara whakahonore
ki nga heramana na ratou nei i to a Kingi Eruera
i tona nehunga. He kaata repo te mea;  i mauria
ai te kini, ko te kaata ano i toia ai a Kuini
Wikitori. Kua hoatu e te kini tenei pu ki te
manuao o aua heramana.

NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.

Hon. A. T. Ngata. £1/10/-: Arihia Ngata. £1/10  

Rawiri Te Ruru, 5/-: W. T. Prentice. 5/ Waata; ; 
Kunaiti. 5/ Ihaka  Ranapia  5, /-; Paora:  Teipaipa 
5/-; Tapine Whio  5/-; Huirama Tukariri. 5 -: Te-
pene Wenerei. 5/-': Eruera Te Kahu. £1; Manahi 
Parapa     5/-: W. Timperley, 5/ Maurice Fitz-
Gerald. 5/-: Tiwai Naeta, 2/6; ApiataTeiritawai  
5/ Tikina Manukokako, 5/-

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.