Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 144 GISBORNE. APERIRA 1910.

" He ao te rangi  ka uhia. He huruhuru te manu ka rere."

"KUI! KUI! WHITIWHITIORA."
—



ME RUHI ME MAHI RANEI?

KUA maha a matou kupu whakahau i te
iwi Maori kia ana nui ki te ahuwhenua
ara ki te whakatupu rawa i runa i o ratou
whenua, e tango ana matou i o matou potae ki

na tanata katoa e ahuwhenua ana e tohutohu    
ana ranei i te iwi kia ngakia nga whenua. Tena

koe, e hoa te kai-whakaora o te iwi. Kia kaha,
kia u, kia manawanui. Kaua e whakarongo ki
nga kupu tangi-reka a te tangata mangere, kaua e
hae to ngakau ki te tangata e tango reti ana.
Nona enei ra kei te haere mai ou—e kore e
takitaro. Ko to matou hiahia he whai kupu
mo etahi reta kua taia ki Te Pipwharauroa,
tuatahi na Popata Pariohe o Te Araroa, tua-
rua na " Te Rito-o-te-rangi." I mea a Popata
he mea pai ki tana whakaaro te nihi i nga whenua
ki te pakeha kia kai ai nga kaumatua he rua-
rua hoki o ratou ra, he kore hoki e taea e te
Maori te whakapai o ratou whenua, he tekau
eka pea te kaha o te tangata i te tau kotahi.
He whakahe ta " Te Rito-o-te-rangi" mo te tangi
rua o nga kupu a Popata i roto i nga rongo ahu-
whenua o Ngatiporou, he tono hoki ki a Popata
kia hoatu nga whenua ki etahi ki nga mea e hihiko
ana te ngakau. Kahore o matou miharo ki te
whakaaro o Popata ehara hoki i te mea kei a ia
anake tenei whakaaro, he tokomaha nga tangata
o te takiwa o Popata ara o Te Araroa e u ana

te whakaaro penei. Inahoki kei runga tonu a
wharekahika o te pura e tarewa ana kua oti
noa atu te roherohe mo te pakeha ahakoa he
tokomaha ano nga taitamariki Maori e hiahia
ana ki wharekahika. Kaore he he o te whaka-
aro o Popata ki te riihi i ona whenua mehemea
kua puta tona kaha ki te ngaki i etahi wahi, ko
te toenga ku te wahi kahore e taea e ra me riihi
ki etahi ano u ratou ma te kore Maori e hia-
hia ka tuku ai ki te pakeha. Tena koa kaore
ano pea ia a Popata kia whakaputa i tona kaha.
Kua taea e etahi Mauri te whakapai o ratou na
whenua i runga i te kaha tinana. Kei te roro
tonu o te whare o Popata a Ahirau ngakia na e
Paratene raua ko Renata i runga i te kaha
tinana. Na te kaha tinana tonu o Henare
Pereto ka oti tona kainga a Taumata-o-manu.
Ka oti nga pari o Te Marangairoa i a Peta
Marikena ratou ko ona taina, ehara i te moni.
Ka marake a roto o Te Pakihi i a Panikena
—ehara i te moni. Na konei matou i pohehe
ai ki te kupu a Popata kaore e taea e te Maori
te whakapai ona whenua. He tokomaha ke atu
ratou ko ona taina i a Panikena raua ko tana
tamaiti ka tata nei ki te wha rau eka to raua

na whenua kua oti.

Ki to matou whakaaro e rua nga take i ngakau
nui ai etahi tangata ki te nihi whenua. Tuatahi
he kaha-kore ara he mangere. Kei te mohio
tonu ratou he mea pai rawa atu te whiwhi ki te
hipi ki te kau, ki te hoiho i runga ake i tona
whenua—he whiwhi ki te moni he tu rangatira
hoki no te tangata mahi paamu otira he mahinga

TE PIPIWHARAUROA.

nui, he taringa roa. Pai ke atu te nihi, tuhia
ana te ingoa haere ana te moni. Ko te tahunga
ano i te paipa e puhipuhi ana—kaore he ngaki
toto he tao i te umu. Ko tetahi take ano i
taumaha ai etahi whanau ki te whakapai i o
ratou whenua ehara i te mea na te koka huhua
engari he kore no te whakaaro e rite. Ko te
take tuarua he pohehe no te tangata he mahi
whiwhi moni te nihi whenua. Ka nui te reti i
te tangata ka kiia taua tangata he tangata ranga-
tira he "piki pahi." Kua rongo ratou ki nga
rangatira o Heretaunga o Wairarapa he tangata
whai moni i runga i te nihi whenua. I totopu ai
te puta o te moni ki nga rangatira o Ngatikahu-
ngunu he whenua nunui, tena ko o taua nei
whenua ko o Ngatiporou he whenua ririki, kotahi
ano te kutanga paraoa pau atu. Tetahi ki ta
matou nei titiro kahore he tangata o Ngatikahu-
ngunu i rangatira i runga i te riihi tokotoru, toko-
wha ano pea. I nui ai te moni ki a Airini
Tonore na te whakatupu hipi. Kei te kite
tonu tatou ko nga pakeha e riihitia atu nei o
tatou whenua ora ke atu i a tatou i te iwi kainga
ko tatou ke ia e haere ana hei kai mahi hei
pononga ma ratou. Ko o tatou tangata kua piki
ehara i nga tangata tango riihi engari ko nga tangata
e ahuwhenua ana. Tirohia te ahua o nga whenua
o Ngatiporou. He whenua nui a Wai-o-Rongo-
mai kei te nihi ki te pakeha, ko Kakariki he
whenua iti noa, engari rite tonu te moni riihi o
Wai-o-Rongomai ki nga moni hua o ngo toru hipi
o Kakariki. Ko Waipiro to Ngatiporou whenua
nui, whenua momoma, kua maha noa atu nga
tau i riihi ai ki te pakeha, ko Reporua he
whenua iti noa, otira ko nga moni riihi o Wai-
piro katoa i rite tonu ki nga moni o nga hipi o
Reporua e puta ana i ia tau i ia tau. Ki ta
matou nei titiro hoki papai atu nga whare o nga
tangata o Reporua nui atu te ora—he hua no
te ahuwhenua. Ko te moni riihi he moni e
kinongia ana, he moni hoki na nga werawera ke
o etahi i tiki—he titongitongi kaki, tena ko te
moni na te werawera tino ora tino reka tino
makona. Koia nei tetahi take e kinongia nei
taua e te pakeha. Ka mate te Maori i runga i
te moni riihi—ka mangere, ka kino, ka rore i nga
whare waipiro. I kore parirau ai te moa raua
ko te kiwi he kore e rerere, e whakamahi i o
raua parirau—te taenga mai o te tangata o te
kuri ka patua i te kore parirau hei rere. I nui
ai te maka, te hihiko o nga manu pakeha na te
mahi na te kori o te tinana na te rerere tonu

a me to ratou tupu ano. Waihoki ko te reti
whenua he Maori whakamangere i te ano te ahua
kua ngahoro nga ringaringa nga waewae, ko tona
mutunga he takahia e te pakeha ki raro, tena
ko te ahuwhenua he whakapakari i te tinana i te
ngakau—ma tenei e piki ai taua hei iwi ano
ki te ao.

HE AITUA NO WHANGANUI.

I TUPONO tetahi aitua kino rawa ki
Whanganui i te ata o te Ratapu te 10 o nga
ra o tenei marama. I te ra nei he pikiniki na
etahi o nga tangata e nona ana i te wahapu o te
awa (Castlecliff.) Ko te awa kaore ano i tino
pai noa mo te whakawhitiwhiti i muri iho o te
marangai nui nei, tetahi e pupuhi ana te hau.
Ko etahi o nga poti kua whiti atu no muri mai
ko te poti whakamutunga, ehara taua mea i te
poti engari he paneke. Ko nga tangata o runga
he wahine, tokorua raua me a raua tamariki,
tokorima a tetahi, tokotoru a tetahi, hui katoa
ai ratou kotahi tekau. I a ratou e whakawhiti
ana kaore i tino pai ta ratou hoe. Ka tata ki
waenganui ka wehi i te kaha o te rere o te ia
me te kaha hoki o te ngarungaru. Katahi ratou
ka mea ki te hoki mai, no te whakapaenga o te
paneke ka tahuri. Kotahi te tangata hi ika i
kite mai i te tahuritanga. Tae rawa mai ia i
runga i tona poti kua mate katoa te nuinga.
Tokorua nga tamariki i rokohanga mai e ia e ora
tonu ana ko enei nga mea i ora, ko tetahi o
raua no tetahi whanau ko tetahi no tetahi. Ko
tetahi o nga wahine i kitea e ia e manu ana kua
mate, me te tamiti ano e mau tonu ana i roto
i ona ringa. Ko te tamaiti nei na tetahi o raua,
no te tahuritanga pea o te poti ka rere atu tenei
o nga wahine nei ki te awhi kei mate, mate tonu
iho nei raua tahi. Ka mutu ano ko enei nga
mea o te hunga i mate i kitea, ko etahi tokoono
kua riro katoa i te wai. Pau katoa taua rangi
i te rapunga, kati kore rawa i kitea. Ko te mea
aroha ko te tane a tetahi o nga wahine nei. I
kite mai ia i te tahuritanga kati kore rawa hoki
i taea e ia te aha. I kite mai ia i tana wahine
me ana tamariki e toremi atu ana ki te wai,
kahore rawa: i taea e ia te haere mai ki te
awhina i a ratou. Katahi rawa te mea pouri
ko tenei.

 

Rev. P. Hakiwai, 5/-; I. King, 5/-; E Hooper,
5/-; Wi Matangi, 5/-; Whaka Parakau, 10/-; Hemi
K. Rapaea, 10/-; Mate Houkamau, 5; Alfred M.
Jones, 5/-

HE KUPU WHAKAMARAMA.

TE ROPU MAORI O TE AO HOU.

NO te Paraire te 15 o na ra o Aperira nei
ka tu te hui ki Waipawa a te ropu e mau
nei tona ingoa i te upoko o tenei korero. Ko te
tekau ma wha tenei o nga tunga hui a tenei ropu.
I timata mai i te tau 1897 i tu te hui i taua
tau ki Te Aute. I nga tuna kua pahure nei ka
rua nga hokinga ki Te Aute. I te whai korero a
te Tumuaki i mea ia, " Katahi ano a Here-
taunga ka ka kite i tana tamaiti. I whanau atu
i roto i a ia. na raua tangata i whakatipu, kite
rawa ake ia kua pakeketia." Nui atu te pai o
Ngatikahungunu ki tenei korero, nui atu hoki te
manaaki i ta ratou tamaiti. Ko te kaha tenei 
kua puritia e ratou te hui o tera tau ki a ratou
ano. He tino nui aru te hari i tae mai ki na
ngakau o nga kaiwhakahaere o tenei ropu mo te
kaha o te manaaki a te Whetuiapiti i te 1ml.
I manaakitia te hui. I manaakitia te hui i te
taha ki te kai. Kaore i tatakimori mai te whiu
kai: i te ata. i te awatea i te po. i waenganui
po; he rite tonu te karawhiu. Hei aha e kiia
atu nei kia ata whanatu noa te whiu i te kai kei
takaanuhe na mema, katahi ra ia ka nekehia
atu. I manaakitia ano te hui i te taha ki na
mahi. Nui atu te hihiko o te iwi ki te whaka-
rongo ki te tautoko ano hoki i na mea e kore-
rotia ana. Ka waenganuitia te hui ka tu a
Ihaia Hutana ka ki, "I mahara matau na na
tamariki pukapuka o te kura nei na te hui nei
na reira i ahua whiriwhiri ai te ngakau ki te ka-
ranga, ki te kore ranei e karanga atu i te hui nei
kia tu ki konei. No te roanga nei e matakitaki
ana ki nga take, e whakarongo ano hoki ki na
korero, ka tahi matou ka mohio ko te tino
taonga ia e whaia ra e na kaumatua kua mate-
mate ake nei." Ko te whakaatu tenei a Ihaia
i to ratou whakaaro ki te hui, i koa ai o matou
ngakau. Kaore i mutu i enei anake, engari 
manaakitia ano hoki te hui ki te moni. Ka
whakamutumutu nga mahi o te hui ka whakata-
kotoria e te tanata whenua taua moni Ł 11-1-6
hei awhina i nga raruraru a te hui. Ko te tikanga
o tenei ropu he awhina, mehemea e taea ana
ahakoa iti nei, i te tangata whenua mo te tauma-
hatanga i te taha ki nga kai. No tenei hui kaore
i taea tenei whakaaro o te Ropu. He tokoma.
ano hoki na tanata i whakauru i a ratou hei
mema mo te ropu me te utu ano i te moni e
2/6 i te tau. Ko nga manaakitanga enei a te
tangata whenua i koa ai nga ngakau o nga kai-
whakahaere o te Ropu, a e tumanako ana te

ngakau kia tipu tenei mea hei rakau nui ki roto
ki nga takiwa Maori katoa. Ko nga take i
whakahaerea e te hui ko te ahuwhenua, ko na
korero mo te ora, ko te kura, ko te reo, me te
whakapono. He pai katoa te whakahaerenga i
enei take. Kia ora a te Whetuiapiti mo ta
ratou manaaki i te hui, kia ora ano hoki te
ropu mo te pai o ana mahi.

HUI KI TE ARAROA.

Na  "TIPIWHENUA."

KOTAHI wiki ano i mua atu o te tuunga
o te hui ki te Kawa Kawa, ara ki Te
Araroa, kua korikori noa ake te ngakau hei hui
nui ta ratou hui. He maha nga take i nui ai
tenei hui: Na te Pihopa hou, na te huihuinga
o na koea. na te hui Kaunihera, na te hui
waea. Kua tae noa atu te mauri ki te tanata
whenua ka takahia tona marae e te tangata.
He iwi a te Pohatu ara te Whanau-a-Tuhaka
iriora kua puta ona rongo mo nga mahi hui. no
enei tau ka he haere, otira i te hui ka taha ake
nei ka pikitia ano e Tuhakairiora tona turanga
tuatahi a ko to muri nei kororia nui ke ake i
to mua kororia. I nui rawa ai te honore o te
Pohutu no te mea ko tana hui ehara i te hui
kohi muni heoi ano he hui manaaki noa iho i
te tangata. I whakaaetia e te hui o te Hahi te
motini a Nikora Tautau: He whakawhetai na
tenei hui ki te tangata whenua mo te nui o te
manaaki—" au ahi ana." Ae, i " au ahi" te
haere a Tuhakairiora, te ataahua o te marae.
te papai u na whare—o na moenga o na whariki
—te nui me te pai o te kai—kai Maori kai
Pakeha—te pai o nga paepae kai, te reka o te
kai, te ngahau o te tangata, te hau o nga karakia.
No te Hatarei te 19 o nga ra o Maehe ka mine
te hui, i te ua no te Taite rawa no te 24 o nga
ra katahi ano ka pakaru. Ahakoa roa te hui,
nui te ua i rite tonu te haere o te kai, ki te ki
a etahi tangata i nui ke atu i pai ke atu. Kaore
he amuamu a tangata whenua heoi ano kotahi 
tonu te whakaaro ko te hapai anake i ta ratou
hui ko te manaaki i te manuhiri. Ko te ma-
rae he mea taiapa katoa he mea tahi, kahore i
kitea he kino ki te marae i te mea e whakapaia
tonutia ana i nga ata katoa. Ko te ahua o te
marae i rite ki nga marae o nga whare ataahua o
te pakeha. I nga rangi pai i whakatakotoria te
teepu ki te marae tonu—ka rawe te tangata ki
te noho i runga i te patiti, i hoki whakamuri
rawa te whakaaro ki te whangainga i nga mano e
rimo i te koraha. I nga ra tuatahi o te hui he
ika te tino kinaki, he maomao, he hapuku—

4

TE PIPIWHARAUROA.

no te moana tonu te puhore i kore ai e pirau
te ika ki uta. I whakatapua e te tanata whenua
te panikena te maka ranei kei kitea ki te marae
heoi ano he kapu anake he hoeha. I whai a te
Pohutu kia kitea katoatia nga kai o te tau ki
runga ki tana teepu—te aporo, te piki, te me-
rengi, te kakariki, haunga hoki nga hua rakau o
ro tini. I kitea rawatia te paraoa, "tunu
koroua" me te kaanga. Na konei nga rangatira
o te Whanau-a-Apanui i whai kupu ai, i mea ai,
"Natiporou, Natiporou, nau te moa moku ko
'na kai kaana,' katahi nei ia te kai kaana ko
koutou, he mea whakama ki a au te hoatu
kaana ma te manuhiri." Kaore te manuhiri i
whakahawea ki te kaanga, engari i whao. Tu rawa
ai taru nei a te minita ki runga hohoni ai i te
kaanga. Ko te ope nui no mua—i Turanga mai
ki Waiapu—haere ake nga minita o roto o te
ope tokorima, ko Ahipene Rangi, Turanga; ko
Timutimu Tawhai, Whangara; ko Nikora Tau-
tau, Tokomaru; ko Paraone Turei, Whare-
ponga; ko Poihipi Kohere, Rangitukia; ko Ru-
tene te Aihu, Tuparoa. O te tangata whenua
ko Hone Waitoa raua ko Reweti Kohere. I
roto i te ope ko nga koea o Turanga, o Toko-
maru, na te aitua i kore ai to Waiapu i tae
mai. Tau rawa te ope ki raro ka puta a
Pihopa Aweriri raua ko Atirikona Wiremu,
ka powhiritia e te tangata whenua. Ka mutu te
powhiri ka tu a Te Hati Houkamau ki te whai
korero ki Te Pihopa. He poto noa te whai
korero a te Houkamau he poto noa hoki te
whakautu a te Pihopa—he mihi nana he whaka-
mihi hoki mo te ataahua o Te Araroa. I ki
te Pihopa o tona haerenga mai i Nepia ko Te
Araroa te kainga ataahua atu kua kite ia. Ka
timata tonu i konei te kororia o Tuhakairiora,
i te pai o tona kainga. I te takotoranga o te kai
ki te marae noho tonu iho hoki te Pihopa kei
te kuhu i a ia. Ka ngawari tonu i konei te
Pihopa. I te iti o te whare karakia o te whare
runanga hoki i tu te karakia ahiahi ki te whare
hooro nui—apiapi ana te noho a te tangata. I
te Pihopa te kauwhau i kitea ai te tau o tona
taha, he rawa ake na te maringiringi ara na te
whakamaori. I tangata whenua te himene tua-
tahi ara i te hui katoa," Kia rangona enei kupu,"
ko te himene whakamutunga i te koea o Toko-
maru, " Pa mai nga hau pukeri nui." Ka rangona
te reka o te himene i te pai o te whakauruuru
o nga reo. Kua hoki atu nga tamariki o Toko-
maru engari ko te reka o ta ratou himene kei
te warowaro tonu i roto o te Whetumatarau.
Kua oho te whakapono o Ngatiporou i te mahi
nei te koea, he tokomaha hoki nga taitamariki
kua rapu i te hari mo ratou i roto i te whaka-
pono. Ka mutu te karakia ka haere ano na
manaaki, i huihui te Maori raua ko te Pakeha

ki te whakanui i te Pihopa, na na wahine pa
keha hoki te kai—kaore i pau. He ra nui te
Ratapu te 20 o nga ra. Ko te Ritani i Hine-
rupe, ko te karakia nui i te ata i te hooro. I te
pihopa ano te kauwhau, i nga koea o Tokomaru,
me Te Araroa nga himene. I ahu nga kupu a
te Pihopa mo te tomonga o te Karaiti ki Hiru-
harama, i whatiia ai e nga mano he rau nikau
hei powhiri i te Mihaia, na reira i kiia ai taua
ra ko te Ratapu nikau. Ka hapainga e te tini
te himene, " Hoia o te Hahi" ka puta nga minita
ki waho me te hunga tango hapa ka haere ki te
whare karakia. E 63 nga tangata i tango i te
Hapa. I muri i te tina ko te karakia whakau,
muri iho ka karakia ano ki te hooro, i rangona
ai te reka me te hau o tenei mea o te himene
—haruru ana. I te ahiahi he karakia pakeha
he Rongopai hoki. I puta te kupu whakamihi
a te Pihopa mo nga karakia o tenei ra. No
tenei ra ka tapaea he kai tipua ma te manuhiri
he to hunga. I mea te tangata whenua he kai
tika tera mo taua ra ara te Ratapu nikau. I
te Mane ka tu te hui a te Hahi. E panuitia
ana te whai korero a te Pihopa me nga motini.
I whakaaturia e te Pihopa hei te marama o
Aperira ka mutu te whangai a te pakeha i te
Hahi Maori ara ka tangohia te £30. Ka mate
nga minita kahore nei ano kia rite to ratou na
oranga, ka £40 ano te whangai mo ratou. Ko te
pariha o Whareponga me Tuparoa ka whakako-
tahitia me to Rangitukia me Te Horo. I muri
iho i te hui o te Hahi ko te hui Kaunihera ko
Paratene Ngata te tumuaki. Kei te haere te
hui Kaunihera kei te purei nga tamariki o
Turanga. Ko tetahi mea ahureka ano tenei i
kitea ki tenei hui, i marama ai te rawe me te
tau o te Maori ki nga waiata me nga kanikani a
te pakeha. E £42 nga moni i enei tamariki o
Te Araroa. Muri iho i te hui Kaunihera ko
te hui waea. I hui tonu awatea ana. I te
Tu rei me te Wenerei kahore he mahi, i noho
tonu hoki nga manuhiri i te nui o te ua, otira
kore rawa i mokemoke i te nui o te ngahau, o
te purakau, o te waiata Maori o te waiata
Pakeha—ka rawe ai te reo o tamariki ki te
waiata pakeha. I te Taite ka heke te manu-
hiri me te mihi te ngakau ki nga manaaki a te
Whanau-a-Tuhakairiora, ka mahue iho tangata
whenua me te mokemoke, whaiwhai noa ana te
taringa ki te reo tanata, ki te kata, ki te waiata.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

ETAHI KORERO O TE HUI I TARANAKI.

E O KU hoa aroha i roto i te Ariki, Maori,
Pakeha, e noho nei i runga Aotearoa me
Te Waipounamu, tena koutou.

He whakaatu tenei kia koutou i na korero o
te hui i tu ki Taranaki i te 21 o nga ra o Pepu-
ere, 1910. Nga take o tenei hui, he tono na,
nga iwi o Te Whiti raua ko Tohu, ki te Kawa-
natanga, kia tukua atu e te Kawanatanga he
whenua mo ratou. Ko te minita o te taha
Maori, ko te Honore Timi Kara, me ona hoa
minita o te Kawanatanga, me ona hoa rangatira
o te Tairawhiti, a Tuta Nihoniho. Whaiti H.
Watene, me Hare Honi Hika o te Tai Tokerau
i tae ki tenei hui. Ko na rangatira o Whanganui 
i haere ki te arahi i a Timi Kara ratou ko ona
hoa. Ko Wiki Taitoko ratou ka ona Tungane 
kotahi tekau ratou. Ko te aroha te marae o
tenei hui. Te tokomaha o na tanata i tae
ki tenei hui 1240 no Ngatiruanui, Te Atiawa,
Ngarauru, Ngatiapa. Muaupoko. I roto i tana
karakia i mihi a Tahupotiki, minita ki na iwi.
Ko te Kupu a Rawiri, " Ko te Atua to tatou
piringa, me to tatou kaha." E toru na kupu a
te Apotoro a Paora, ko te Whakapono. ko te
Tumanako, ko te Aroha. Ko te aroha te mea
nui o enei e toru. Kupu whakarite, ki te piri
te paua ki te toka e kure e riro i te ngaru.
Waihoki, ko te Karaiti hei piringa mo tatou,
hei kawana mo tatou, ara ma te u o te ngakau
ki te aroha, ka whiwhi ai tatou ki te aroha, me
te ora. Ko tenei e te iwi, me tuku he pitihana
ma tatou ki te Atua nona nei te whenua i homai
nei ki o tatou tupuna, i na onamata ra Te Kahu
Pukoro. Haere mai e nga tanata o Whanganui,
arahina mai a Timi Kara, ratou ko ona hoa
minita, me ona hoa rangatira o te Tairawhiti o
runga ia Takitimu haere mai e Timi. Mauria
ma te aroha o tou Kawanatanga ki to iwi Maori,
ki Taranaki whenua, ki Taranaki tangata.

Haere mai e Tuta, nou enei turanga waewae;

nau nga kupu kei tenei whenua e takoto ana.

Haeremai Hukanui, haere mai kia kite i
Taranaki maunga, i Taranaki tangata. Haere
mai mauria mai te aroha o Timi me tona
Kawantanga ki Taranaki, ara ki tona Iwi Maori
Ko tenei whenua me ona tangata kei roto tonu i
te kuaretanga e noho ana, no tenei ra katahi ka
hoki te mahara me mutu te noho i raro i te
rakau Maori, me kuhu ki raro i te parapara i
te Whiro. Koia ka karangatia tenei hui e Timi,
he whakahokinga mai i toku ora, a kaati noku

te ora ka ora katoa te motu. Ka mutu nga
kupu o te marae, me nga mihi. Ka whakahoki
nga tangata o Whanganui i nga mihi mo ratou, ka
mutu. Ka tu ko Hare Hongi mo nga manaaki
o te marae ki a ia, ka mutu Ka tu ko Tuta
Nihoniho. Karanga ki a au, haunga au no konei
au. engari karanga ki a Hukanui. He mano rau
nga rangatira o te Tai-Rawhiti o runga i a Taki-
timu. Kotahi ano i tangohia mai e Timi. Hei
titiro i a koe, me au mahi. Ahakoa kotahi a
ia i tangohia mai e Timi he rau tangata kai roto
i a ia. Ka mutu a Tuta.

 Ka tu a Hukanui Watene, ara ko Te Whaiti.
Karanga ki a au ki te iti rawa o te tanata. Ara
ia, na rangatira o te Tai-Rawhiti e tu mai ra, e
whakapae mai ra, e takoto mai ra, e tuturi mai
ra, e pepeke mai ra, a kati ko taku kotahi i
tangohia mai e to tatou minita hai purei whaka-
kitekite pea maana ki nga kaumatua o tenei
whenua. A karanga ki tenei tangata tauhou tenei
te haere nei. Kia kite i na tipua, i na tawhito
u tenei whenua tauhou. Te Kahu Pukoro, me
uruuru whenua marire, mau e kai te manawa
o tauhou, kia tau ai to rangimarie ki a au ka tu
nei au i waenganui o te hui. He kupu tuatahi,
me poroporoaki atu au ki te hunga i heke atu
ki raro, i piki atu ranei ki runa. Haere Tito-
kowaru  haere e Tohu Kakahi! haere Te
Whiti! haere Taitoko,me era atu rangatira;

nga ingoa nunui o tenei taha o te motu nei. Kua
Whiti atu koutou i te mate ki te ora, e kiia nei
e te tuhituhinga. Waiho nga pikaunga taimaha 
ki muri nei. Kaati aku mihi ki a koutou.
Me whakamihi au ki na kupu a to tatau kai
karakia e ki nei ia me piri tatau ki te Atua
kia pera me te paua i piri nei ki te toka. Me
pitihana a tatau ki te Atua ki te tanata nona
te whenua. Na, kaati taku whakamarama i nga
kupu o te marae. A kaati me korero ahau.
Ko taku korero he korero Maori, no te ihu tou
mai o te po, no te ao tawhito; no te ao hou te
ara tangata, me te huarahi ki te Atua. Kia
rima aku waka e korero ai ahau ko Takitimu,
ko Matatua, ko te Arawa, ko Tainui, ko Aotea.
Ko na waka tuturu enei o tatou tipuna i ru-
rukutia mai nei e te Atua i te Moana-nui-a-
kiwa i whiti mai ki tenei motu e tau nei i
Aotearoa rauna te motu nei. Ehara i nga
tima a te pakeha i parete mai ratou engari na
te Atua i whakawhitia ra te whanau o Iharaira
i te moana whero, ko Ihowa te Atua: a kaati
ki ta ratou whakahua ko Takitimu te waka ko
Kahukura te Atua. Na me whakamarama ake
au. Ko tenei mea ko te Kahukura e tawhana
nei i te ao katoa ko te whare tena o te anahera
tapu a te atua i arahina mai ai o tatou tipuna,
no reira ka kiia tena waka a Takitimu he waka
uta mai i to ratou atua. Na ehara taku korero

6

TE PIPIWHARAUROA.

i te korero mana. Tena i ana ata whakarongo-
mai o koutou taringa i roto, me o koutou taringa
i waho ki ta tatou rarangi ka korerotia ake nei
e au. Me kuhu atu e au to te ao hou. Ka
hoki te atua nei a Kahukura ki te tiki i o
tatou taina i tohatohaina ra ki nga teneti o
Hama, ka rainatia mai ano i te rama o Taki-
timu. Ka u mai ano ki Whangaparaoa. I reira
ka huaina te ingoa o taua whitinga mai ko Ihi-
keepa, tona whakamaoritanga ko te ungamai o
Takitimu, ara e Kapene Kuki. Na he uri no
nga tangata o runga i a Takitimu a Tamatea Pokai-
whenua rauna te motu nei. I muri atu ko nga
mihinare. Katahi ka kauwhautia to te Atua
raina. Wehi katoa o tatou matua i te ingoa o te
Atua o ratou tipuna. Mutu ake te kiko tangata
i roto i o ratou niho. I muri ka tae mai te
Kawana, ka tono ki a Te Kaniatakirau kia
tukua atu te whakakahaere o tenei motu ki a
ia kaore a Te Kani i whakaae. Tuarua, no
runga i a Takitimu a te Huki, i tuku nei i tana
kupenga ki te taha katau o te motu nei, i Tiki-
rau ki nga waka a Kupe Te Aputa ki Wairau.
Tuatoru, kai runga i a Takitimu te paremata,
me to tatou Kawanatanga. Tuawha, kai runga
tonu i a Takitimu o tatou mema a Wi Pere
me Tame Parata. Tuarima, kai runga tonu i
a Takitimu to tatou minita e minita nei mo te
motu. Tuaono, kai runga i a Takitimu te
whakaahua o tatou matua e haina mai ra i te
ture a te Wikitoria o tenei ao mo te iwi Maori.
Tuawitu, kai runga tonu i a Takitimu te poro-
pititanga a Te Kooti me tona tipuna me
Toiroa. Na me korero au i te ao hou. E ki
ana te Ariki o te ao, haere mai ki a au koutou
katoa e mauiuitia ana e taimahatia ana a maku
koutou e whakaokioki. E te iwi kua rite tenei
kupu ki te hunga kua whiti atu nei i te mate ki
te ora, kua tae kai te okiokinga. Ko tatou ka
mahue iho ki nga pikaunga taimaha o tenei ao.
Me pehea ra tatou e whiwhi ai ki te okiokinga?
Te rua o a tatou rarangi e ki ana ano taua
Ariki nei, ka hoki mai ano i a ki te whakarite
whakawa mo te hunga ora mo te hunga mate. E
te iwi a whea ano tangata nei hoki mai ai?
Maku e ki atu ki a koutou kua tae noa mai
tangata nei, ka waru tekau nga tau o tona taenga
mai ki tenei motu ara ki te iwi Maori. No
tenei tau kua pahemo ake nei ka tahi ano tangata
nei ka korero. Ko tona korero tenei. Me
whakaatu taku ra-whanautanga hei ra hui ma te
motu katoa, me kore e kitea he okiokinga mo
koutou, mo taku iwi Maori. Kaati koia nei te
korero a taua tangata. Me whakaatu na au i
waenganui o tenei hui, kai runga ano i a Taki-
timu te ra Kirihimete ma te motu katoa i tenei
tau 1910, ara kai Porangahau. Kai reira ka
hurahia te ture e haina mai ra o tatou matua,

ara i ta te Atua ture kai te Tiriti o Waitangi.
Kaati aku korero i konei. Me ro rapu e au
nga korero o tenei hui ki nga kupu a to tatou
Minita i korero nei i waenganui o tenei hui tae
iho ki te whakahokinga a Timi i nga whenua o
Taranaki. Tetahi ora pai atu o ena iwi. E
ki ana a Tahu Potiki minita he mea hou rawa
tenei.

Na TE WHAITI H. HUKANUI.

[Kai te uwi te ngakau o te Etita he whaka-
pono ranei to Hukanui ki a Ihu Karaiti kaore
ranei. Inahoki kaore e ahua hopohopo tana
whakahua i taua ingoa e koropikotia nei e nga
turi o te mano tini o te tangata. Ko te mea
tenei kaore ano i tino mau i a taua i te Maori
ko te hopohopo ki te whakahua i te ingoa o to
tatou Atua, ehara hoki i te penei me tatou kia
kiia "Tangata nei, awhea ano tangata nei tae mai."
He kaha rawa enei kupu mo etahi o nga teina
ngoikore e karakia nei ki a Te Karaiti.—ET.]

HE TANGI.

TUKUA atu nga kupu torutoru nei hei
whakamau maharatanga ki a Te Pepene
te Rito, i mate ki Kakariki, Waiapu, i te 170
nga ra o Maehe. He tangata tenei i pumau tonu
tana tautoko i Te Pipiwharauroa a mate noa
nei ia—he nui ana korero i tuku ai kia mauria
i ta tatou Manu. Ko tana pukapuka whaka-
mutunga i tuhi ai ki Te Pipiwharauroa no tera
Tihema, he whakahe nana ki tetahi tangata ano
o Ngatiporou nei mo te kupu a taua tangata he
pai ke atu te tuku i nga whenua ki te nihi ki te
pakeha. He kupu kaha nga kupu a Te Pepene
ara a " Te Rito-o-te-rangi," engari i tuhia i runga
i te ahua takaro, na konei i ngawari ai. He tika
kia pukuriri a Te Pepene ki nga tangata pirangi
ki te riihi whenua, he tangata hoki ia i tino uru
ki nga mahi ahuwhenua. Ko ia tetahi o nga
tangata whakahaere o te teihana hipi o Kakariki
ara o Te Ahikouaka Nama 1. Ko Apirana
Ngata te tino kai-whakahaere o tenei teihana a
ki taku whakaaro hoki ko tenei te teihana kei
runga o nga teihana katoa a nga Maori i Niu
Tireni nei. Ko Te Pepene te hepara a mate
noa nei ia, ko ia hoki tetahi o nga tangata whai
mana ki te whenua. Kua ngaro tenei o nga kai
hautu o nga mahi ahuwhenua a Ngatiporou. Ka
nui te pouri me te aroha ki a Te Pepene kua
wehea atu nei. Haere ra e koro ki nga mano
tini o Ngatiporou kua poto atu ra ki te po. Ka
ngaro koe i nga parae o te Ahikouaka.

R.T.K.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE KORERO TAWHITO.

Na MOHI TUREI.

NA te Hahi ano i tuku mai hei o mai mo
te Rukuata ma. Ka eke ki te waka
ka  homai hoki kia Piripi te Haki, ara te kara
o te Kuini hei tohu ma Piripi, mo nga Ratapu
ka huti ai hei tohu ki te iwi he Ratapu. Ka
hoe te waka nei ki uta, ka hoki te kaipuke

Te tatanga atu o te waka ki uta, ka kitea mai
e te Rukuata ma te unga ki uta, ka hui katoa
ki te tangi. Ka po tonu hoki tukua tonutia atu
nga karere ki Wharekahika me etahi pa, puta
noa mai ki Pouretua nei. I te ahiahi ka ka-
rakia a Piripi Tauma-a-kura me te tokowha ra

whakarongo ana te iwi tauhou. Oho ake i te ata
ko te ra tuatahi o te tau 1834 Ka whakaarahia
e Piripi te Kara ki runga hei whakamaharatanga
ki te tau hou, hei take korero hoki mana ki te
iwi. Kihai hoki i roa ka puta nga mano ra,
ahu atu ana i Pouretua ahu ana mai i Whare-
kahika. Ka tikina ka werohia. Ka takoto
he matua he matua me te ki te waha o te pu.
Katahi ka tu ka peruperu. Ka mutu hoki nga
whai-korero me te kai, ka tu a Piripi Tauma-
ta-kura ki te kauwhau a ahiahi noa. Ko te ra
tuatahi tenei o te tau 1834 Ko te ra tuatahi
ano hoki tenei o te rongonga tuatahi o te iwi e
noho ana i roto i te pouritanga ki te reo o te
Kopara " Ko wawe" o te ata e whakaatu mai
ana, " E, mea ake he awatea." Kei te karakia
hoki a Piripi me ona hoa i te " Whakinga nui
me te inoi a Te Ariki me te ake ake, amine."
Whakarongo ana te taringa tauhou. Ko te
mahi i tena po, he akoako i nga kupu o
aua inoi. I te ata ka pera tonu ka akoako.
Ka mutu te kai ka whakatika katoa mai na
mano ra ka mauria mai e rima nga peke taro-
papa, me nga peke huka e rua. Kua tae nga
karere a Ngatiporou, o Whakawhitira, kia tika
ma Pakiakanui. Ka kiia ano e nga rangatira me
tika tonu ma tahuna. Te taenga mai ki nga
parae o Kaituri, kai te whakatakoto nga matua
a na mano o Rangitukia i nga matua hei tu ki
era matua e haere mai ra. Te tatana mai ka
tikina ka werohia. Ka tau ki raro ka werohia
hoki o te pa ona matua, ka ara he matua he
matua. Ka takoto katahi ka ara ki te peru-
peru. Ka mutu katoa ka tu hoki ki te tangi;

tana kiinga o te waha ki te tangi: mehemea ko
Tini-o-Raumoko ki raro i te whenua e kume
ana Te mutunga ka ahiahi tonu hoki. Ka

kiia mo apopo na whaikorero. Heoi ko te ka-
rakia i tenei takiwa. Whakarongo ana na mano-
mano ra ki te karakia tauhou. E ki ana te
waha o era mano e haere tahi mai ra ki te
panui i te whakinga nui me te inoi a Te Ariki.
Engari ko te amine i Ngungurutia—"u, u." Ka
mutu ka hui katoa ki te pa. Tera kei te korero
tera mano e haere tahi mai ra ki ia whare ki ia
whare i nga korero a Taumata-a-kura. Kai te
kii, Te Atua hou tenei ko Ihu Karaiti te ingoa,
na tenei Atua a Rangikatia ma i whakahoki mai
me Taumata-a-kura hei ako mo Ngatiporou.
Ko te pakeha ko Wiremu Parata i hoki ki
Paihia, mea ake hoki mai me nga herehere ka-
toa, kua mau hoki te rongo i te Atua hou i a
Ihu Karaiti o nga riri a Ngapuhi. He penei te
whakahua a nga kaumatua i te ingoa i a Te Wi-
remu. Ko te " Wiremu Parata. Tena te
korero atu ra ki ia whare, ki ia whare. I te ata
ka mutu te kai ka hui katoa ki te marae o te-
whare o Kakatarau. Ka mutu te karakia a
Piripi me ona hoa me nga mano ra hoki i haere
tahi mai ra e panui ana i na inoi. Ka tuna
ano te tangihanga, katahi ano te mate "Kahurangi."
Ka haehaea ki te kiri o te tangata o te wahine.
tarere ana te toto, nga tohu o ta te Maori
whakaputanga i te aroha. Kai te ki atu nga hoa
o Piripi, kaua hei haea te kiri, koi maringi na
toto, no whea e rongo. Na nga Whaikorero tonu
ka mutu te tangi. He whaikorero te mahi o
tena ra, he tangi a po noa. Ka kiia e Piripi hei
a ia he korero mo te aonga ake. Ka mutu te
kai i te ata ka hui katoa ki te marae, ka ki te
marae ka noho i runga o nga whare, u nga whata, o
nga rua. He mea pourangi te tunga mo Taumata-
a-kuoa. Ka timata ia te korero i te whakapu-
tanga mai u nga tamariki o Iharaira i te whenua
o Ihipa, ki nga Merekara kotahi tekau a te Atua
i whakahaerea e Mohi raua ko arona, kia Parao
me tona iwi tae noa ki te po o te Kapenga.
Kei konei ka tino tau nga taringa ki te whaka-
rongo. Ka kiia kia mutu te kai ka kauwhau ai
Te mutunga o te kai, ka hui ka tu ano a Piripi
Taumata-a-kura ki te kauwhau. Ka rawe hoki
te tuunga, he mea pourangi; ka roa te tangata,
ka nui, me ona kakahu. He koti werewere te

ingoa i aua ra o te koti, he piurara hate te po-
tae. Kei te tangi a Parao me tona iwi i to ratou
matenga i taua po ki a ratou tamariki Matamua
ka mate. Ka puta na manomano tini, tua-
uriuri o Iharaira tae noa ki te moana whero.
Te whakatakotoranga a Mohi i tona tokotoko ki
runa ki te moana te motuhanga o te moana;

te haerenga o Iharaira; te Whitinga; te Whainga
a Parao me tona mano tini te Whatorotanga
o te Tokotoko o Mohi ki runa ano ki te moana,
te hokinga mai o te moana, te ngaramanga o Parao
me tona iwi. Kei konei ka ki katoa te vvaha

TE PIPIWHARAUROA.

ki te umere o nga mano e whakaronga nei ki te
kauwhau a Piripi. Korero tonu a Piripi tae
noa ki te homaitanga a o nga Ture. Ka ahiahi ka
karakia kua tokomaha rawa ki te panui i te
whakinga nui me te inoi a te Ariki; kua kaha te
ngunguru i te amine. Ka oho ake i te ata he ra
horoi whare. Kua whakaaturia hoki e Piripi
apopo te Ratapu, te ra o te aranga o te
Ariki.

Kei te haere tonu mai nga karere a Ngatiporou
katahi ka kiia atu mo te Manei ka hoki nga
karere. Ka tu ano te kauwhau a Piripi, ka
timata i nga matenga o Iharaira mo te takahanga
i nga Ture a Te Atua tae noa ki te whakarangaro-
manga o nga Kingi rongo nui o Hihona raua ko
Oka me te whakamaroketanga a i tetahi pito o
Horana. Kai konei ka tohu ia ki te awa o
Waiapu tae noa ki te umeretanga a te whanau
o Iharaira i whenuku ai a Heriko i horo ai.
Whaki katoa te waha o nga mano e whakarongo
nei kia Piripi Taumata-a-kura ki te" Umere."
Ka mutu te kauwhau ahiahi tonu hoki. Ka
karakia, kua ngahau nga karakia me nga inoinga
kua mama ki te whakahua. Kei te whaka-
arahia he rakau hei iringa mo te Karari, koia ra
hoki te ingoa ki mua he Karari, ka tao na umu
ka patua te Pere, he karaone. Kati me korero
ake i konei, kai te patu haere tangata ra me te
karanga ano, " Ka tangi te Tikarakara o te Ha-
koikoi whakamine, whakamine tatou ki te ha-
ngurunguru." Ka hui katoa ano ki te marae ra.
Ka timata te kauwhau i te Wanautanga o te
Karaiti tae noa ki te ra o te Petekoha. He
mea ata whakataki tonu te kauwhau a Piripi.
I te mutunga ka mea te iwi, kia korero tonu,
he ngahau ki te whakarongo. 1 te ata o te Manei
ka whakatika katoa nga mano o Rangitukia. Te
taenga ki Taumata-a-hoko ka titiro atu ki te pa,
mau ana te wehi. Kaore i kitea atu tetahi
pito o Whakawhitira. Ka kitea atu hoki nga
matua a tera e takoto ana mai i nga tahuna o
Waiapu. Ka kau tenei e haere atu nei i te
awa o Waiapu. Te tata atu ka werohia, ka
rere nga matua e toru, ka ki te waha o te pu.
Ka tau ki te wahi i tohungia. Ka whakatika o
te ope toa waewae ka werohia. Ka whai mai
i tetahi o nga matua me te ki o te waha o te
pu. Pera tonu, a poto noa nga matua e whitu
Ka ara hoki ia matua ia matua ki te peruperu.
Ka hui ki te pa, ki waho o te pa ka tangi kia
Kakaratau ki tona haonga ki roto o Rangitukia.
Ka tangi kia Rangikatia ma, ki a Taumata-a-
Kura te mutunga ka karakia. Ko te kauwhau
a Piripi he mihi kau ki te iwi. Kai te inoi me te
Whakinga nui, ka ki katoa nga waha o nga mano
i haere atu nei i Rangitukia. " E te matua ata-
whai kaha rawa," ka whaia, " E te matua atawhai
kaha rawa." Pera tonu i te inoi a te Ariki.

Ka kii katoa nga waha, ko te amine i Ngungura-
rutia, "u, u, uu." Whakarongo ana nga mano-
mano o Ngatiporou. I te aonga ake ka nukuhia
ki tetahi marae nui o te pa, he tangi, he korero 
he karakia, he whakaoho, he kauwhau te mahi
a Taumata-a-kura ratou ko ona hoa tokowha
he korero i nga riri a Ngapuhi. Kua mau e
rongo me te kaha o nga minita a Te Wiremu 
Raruwha, o Te Wiremu Parata ratou ko pa
hoa mihinare ki te pehi haere i roto i nga wha-
whai a Ngapuhi. Ka taea a Waikato, a Hauraki
te pehi haere e nga mihinare i roto o nga whawhai i
ki te hohoa rongo. He Atua aroha a Ihu Ka
raiti, he Atua atawhai tangata. I tetahi ra ka
hui ki tetahi marae nui o nga whare o nga ranga
tira. He ra ki ia marae ki ia marae a tutuki
noa ki tetahi pito ki tetahi pito o te pa. Ko
te hokinga mai o Kakaratau me ona mano.
Kati tera.

  

HE MIHI.

Ki te Etita o te Pipiwharauroa.

EHOA utaina atu taku reta ki oku wha-
naunga ki runga i Te Pipi hei mohiotanga
mo ratou ki aku kupu e pa nei ki nga whakahaere
o tenei rohe me nga mate tinana o te tangata i
etahi whakahaere. Ko ia tenei. Tenei e toku
hoa whanaunga e Mahue-i-te-rangi to taua ranga-
tira reta i tonoa mai e koe kia kite i a au, i te
mokai whakarongo o ena takiwa, o te whakarongo
Patii te Wai-Ohua. Nui atu te aroha. Heoi
e hoa tenei kua tae mai te pukapuka mihi mai,
tangi mai mo nga aitua o kona, apiti ki tou me
toku, me nga aitua o Tua nei. I nui atu toku
aroha kia ratou kua ngaro kei te kopu o te
whenua, i runga o nga mahi tinihanga a nga tohunga
Maori o te wa ano i hinga iho ai taua tae mai
ki naianei. Ano he wahine marena hou kua
oti te whakapaipai rawa ki te ngira ki te koura
whero toku aroha ki a koe ki a ratou. I te takoto
te tangata mate, tenei rawa ia i nga huinga ki
Mare atea i a Porourangi te koringa o taua hoa
me o taua matua I kori tahi taua me ratou i
te wa e hikoi ana nga waewae me nga ringa me
nga mahara. Koia nei tetahi mea e kai nei i a
au he ahua ano no te tangata mate te hoki
whakamuri nga mahara ki nga mahi i mahia e te
hunga kua moe i roto o te whakapono. Koi ano
i nga runanga kua tae mai i te kai. Kua mutu
i te moe, kua ara whakatuareha noa iho e au ki
tenei mate, i te mea nana rawa te hangi papai
nga kai ki te rere i roto o te waea hei kai ma nga
taringa oku whanaunga ia wahi o to tatou Tohe.
Tangohanga mai a Takuta Rawiri, mauria ake
hei makau rau mana ki tona whenua. Tukua

HE KUPU WHAKAMARAMA.

mai ki a au kore he kaha, otira e hoa e pai ana,
e mana ana ki nga Hauarete pounamu rongoa i
tiriti o Waipiro Bay kia kite te iti, te rahi, i te
whawhai nui mo tenei mate, kia kite ano hoki
nga kanohi o te tangata e whakamoemiti ana e
aroha whakawairua ana ki na tikanga tekateka
noa, kohuru a nga tohunga Maori ka hua nei.
He mea nui tenei e pa ana ki nga Kaunihera
marae, kia kaua e waiho ko te tahi marae
anake, engari me tahi ano tenei kino ke atu nei
i tutae hoiho. Tena ano pea nga mema o taua
Kaunihera kei a ratou taua mahi tohunga e
whakawaha ana. Ki toku hiahia me tono atu
tenei tikanga i roto o to tatou rohe katoa. Ka
mutu iho tenei ka poi ake tenei ki runa. E
kore ahau e hoa e whakahawea i runga i toku
takoto roa ki nga whakahaere a Takuta Rawiri.
Tena i ana whakarangona mai. Na te Ngarara ma
te mataika ki a au, mo te tohunga Maori puhi-
potae o taku waka o Takitimu. Apititia iho
e te Kopuka raua ko Korauruterangi, tena te
haere na ki te pu o te tonga. Tangohanga mai a
te Potae Aute ki Tokomaru Bay, me Taraka
Bay. Turu tonu, ki o Hine Waiapu kia te
Rukuata. Paahi ki Horoera ki a Huriwai na
kua kitea he ngako kau anake. Tangohanga mai
e koe ko te Matauranga, apititia iho e au mutu
pu i a taua ano i kona i Te Araroa na, i rite
ai te whakatauki a era iwi o taua i te tai tokerau,
" Ano-e-kotia ana, kia koukou Ariki." Ka hua
e hoa nga whakatauki a o taua tipuna i konei.
" Ka rukuruku Huna, ka horahora papanui, ka
tu Turua Hukanui." Mutu tonu iho nga whaka-
tauki i konei. Ka kori ake tenei kei a Maehe
te marama. Ko te marama ia o te koanga nga-
kau, i homai ai tenei ora e te Ariki ki o taua
nei tinana, i tutuki mai ai ki tenei wa; apititia
kia te takuta whakahaere. Pena te ahua oku
e hoa e noho atu nei i roto o te ruma kotahi i
kore ai au e rongo i te whio a te mokai papai o
ia wahi i roto o nga huihuinga matotoru ki a
Porourangi i enei wa. Tata ano ka kiia i reira
ko te ruma ite toku hoa noho me toku hoa
moe. He koe he whakaoho i oku whanaunga i
te mea kua tekau ma runa ke na marama e
takoto ana au i runa i toku moenga  e kore ana
e rangona toku reo, a i te mea kua puaki toku
reo i tenei wa, ano te ahua kia ratou kua
wanau hou au, koia i tika ai taku mihi ki a
ratou. Naumai a haere e taku reta aroha ki
oku hoa i mahi tahi, i kori tahi ai. Me tika
atu koe rakonui ki a te Arewhana. Me paina
atu ki Tuparoa ki a te Koroni, me raina atu  ki
a Maui, me te Awemapara i raro o Hikurangi 
maunga me aorangi maunga e kainga mai ra te hoi
o nga taringa e te kakahu o to ratou tipuna o te 
Rangi Tawaea.  Tena koutou nga pariha i kona

me nga morehu o nga ***kai tatakii o te Pakai. 


Kia Kakahura, Te Uranga, tena koutou kia ora.
Taiawhio i Horoera, Patangata, Tupahi, kia Tu-
moana i Hikipei. Kia Te Ngarara, e hoa tena
koe i te mate, i te ora, hei aha koe; turu tonu
ki roto i a Hinerupe Whare i te Araroa  E tu
na ki a koe, ra e hoa Mahue-i-te-rangi koutou
ko taua o hoa whanaunga i kona. Kia ora. Mutu
tonu iho. Aue, na wai ra.

Na HENARE  MAHUIKA

  

PAUREKA.

KIA mau mai a Paureka i na kaha atahua 
kia whakapai hoki i a ia, he tangata pai
atu tona ahua, otira he tahae a Paureka, he
kohuru. Ko te hara tuatahi he patu i tona
wahine, wehea ana raua e te ture. No muri
mai ka hoki ano raua. No tona kino ano ki
te wahine ka korerotia e te wahine ki na pirihi-
mana. No te hopukanga  i a ia ka kitea etahi
taonga nana i tahae. Ka kawea ia ki tu here-
here i Pamutana no te 120 Maehe ka puta ia
ki waho, he mea oma. E rua nga i muri iho
ka mau ano i Awahuri. Katahi ka mauria ki
Poneke no te 23 o na ra ka puta ano a no te
170 Aperira nei ka mau. I tino mate a Pamu
tana me nga  wahi e patata ana i te wehi i
tenei tanata he nui atu ona tahaetanga e whaka-
aturia ana. I tetahi po e toru rawa nga whare
o Pamutana e kiia ana nana i tahu ki te ahi.
No te po o te 17 ia i mau ai, he mea whai ma nga
Pirihimana mau rawa atu i roto i tetahi whare-
hei e huna ana. E rua na tangata i mate i te-
whainga i tenei tangata. Ko tetahi he Pirihi-
mana ko Makoaea te ingoa I mau tangata nei

i taua Pirihimana, no raua e nonoke ana ka
hinga te Pirihimana, ka puhia e te tangata nei
ki te pu ka oma  Engari kaore e mohiotia  ko
ia ranei taua tangata he mea ka noa atu ranei,
he pouri haki te po i riri ai raua. Ko tetahi o 
nga tangata i mate no Pamutana, he tangata  noa
iho e awhina ana i Pirihimana ki te hopu i a
Paureka. I te po ka kite ia i tetahi tangata e
whakamokamoka ana, ka mahara ia ko Pau-
reka. Kei te pohehe mai ano hoki tera  ki a
ia ko Paureka. He rite tonu te aranga o a
raua pa na te mea i pohehetia ra e ia te pu i

paku wawe ka mate ko ia.  Mehemea i roa

tonu tenei tangata e rapua ana tera atu ano pea 
etahi atu aitua.  Inaianei ia ka atu te mo** a
nga tangata o Pamutana ka mau hoki tenei ko 
hua whakahaehae.

TE PIPIWHARAUROA.

HE AITUA NO TE MOANA.

NO te po o te 31 o Maehe ka tutuki tetahi
tima nui "Perikera" ki runga toka, ki
tetahi wahi o Ahitereiria. E rere ana taua
tima ki Ingarani. E pai noa iho ana tana rere,
kaore tahi he hau kaore ano hoki he awha. Na
te haruru tonu i whakaatu ki nga tangata kua
tutuki te tima. Ko taua kohatu katahi ano
ka kitea, he mea ngaro i te moana. Ko te ahua
i tutuki noa iho te tima ki runga o taua kohatu i
haere tonu hoki te tima i muri iho. kaore i mau,
engari ko tona ihu me tetahi wahi nui o tona
kiira i pakaru i taua kohatu. Poto nei te rere-
nga atu o te tima ki ko atu o taua kohatu ka
timata tona ihu te heke i te pehanga a te wai.
Ka whakahaua e te kapene kia tukua nga poti.
Me tino pai atu te whakahaere a te kapene
ratou ko ana tangata i taua wa, a he tino pai
ano hoki ta nga tangata pahihi, kaore i raruraru.
Te pahihi tuatahi ki te eke ki runga poti he
kapo, he takuta raua ko tona kaitiaki. Kia
tae rawa taua tangata ki runga poti, katahi ano
na wahine me nga tamariki, no muri rawa ko
na tane me nga heramana. Kia totohu rawa
te tima katahi ano te kapene ka haere ki uta i
runa i tona poti. Te wahi i tutuki nei te tima
e tata tonu ana ki tetahi whare raki, e ono
maero to ratou mamao atu i taua whare. Ko
na poti e hoe ana ki taua whare. I te pai o te
moana kaore noa iho he raruraru i te hoenga
atu. He rite tonu te rerenga atu o nga poti
tekaumatoru. Ka roa ratau e hoe ana ka ha-
painga ake e tetahi o nga wahine te himene,
" Pull for the shore, sailors," kia tae ki te
korihi ka hikitia e te katoa. Ka mutu tera
ka waiatatia ko " Hoia o te Hahi." Tae pa,
katoa ratou ki uta, kore rawa tetahi i maku.
Heoi ano to ratou mate ko a ratou taonga. Ko
o ratou kakahu tonu i runga i a ratou nga mea i
tae mai i a ratou ki uta. He tino nui te whaka-
mihi a nga tangata mo te kapene, me te kapene
hoki mo nga tangata.

He tino tima nui atu tenei, he tima hou tonu
hoki. No Tihema i te tau 1907 ka tukua ki
ro te wai. Ko tona taimaha 114, 000 tana,
tona roa e 500 putu, e 62 te whanui. Ko nga
pahihi hui atu ki nga tangata mahi o runga i te
tima e 509 He tino parekura nui mehemea
i mate katoa ratou, tino nui te honore mo te
kapene te taenga maroketanga i a ia o enei tangata
ki uta. Ko nga utanga enei o taua tima:—

33>8oo hipi whakamatao, 41, 500 pouaka pata.
670 tana witi, 4619 keehi aporo, 1250 keehi
rapeti, 1000 koata kau whakamatao, 300 peero
wuuru. Hui atu hoki ki enei ko nga tangata o
509 O nga tangata nei tokorima no Akarana.
tokoiwa no Poneke, ko te nuinga no Ahitereiria.
Kua tae katoa ratou inaianei kei te taone na 
tetahi tima ano i tiki mai.

TE HAHI I NIU TIRENI.

WAHANGA III.

TE WA O TE TIPUNGA O TE HAHI.
UPOKO I.

NO te tau 1858 ka pahitia te Ture kua
korerotia ake nei, ara te Ture whaka-
mana i te pihopa ki te tuku atu i nga Taonga a
te Hahi ki etahi kai tieki ma te Hui Topu e
whakatu. Ko te ingoa o taua Ture ko te Ture
Kai Tiaki a te Pihopa o Niu Tireni, 1858.
No tenei tau ka wehengia nga Pihopatanga o
Poneke raua ko Whakatu (Nelson), na runga
tonu i te kaha o te Pihopa o Niu Tireni ki te
Awhina i te hiahia o enei takiwa. Ko te oranga
mo enei pihopa na te S.P.G. raua ko te Kamu-
pene o Niu Tireni e £5000 ta tetahi e £5000
ta tetahi mo nga mea e rua. I te tau 1858
hawhe 6 tenei moni kua takoto i roto i nga
pihopatanga e rua ko te itarete i te tau mo taua
hawhe e £500. Na tenei moni ka kaha te
pihopa ki te tono ki Ingarangi kia whakatapua
mai he pihopa mo enei pihopatanga. Tokorua
nga tangata i whiriwhiria nana anake i whakaingoa,
ara ko ona hou tonu. Ko Aperahama mo
Poneke, ko Hobhouse mo Whakatu. Ko Ape-
raharna i haere atu ano i Niu Tireni nei, a to
raua taenga mai e tu tonu ana te hui Topu.
No nga ra whakamutunga o te Hui ka whakapa-
ngia e te Herewini ratou ko ona hoa pihopa
tokotoru a Wiremu Parata hei Pihopa mo
Waiapu. Ko te. oranga mona i te tau i te wa i
whakatapua ai ia e £450 na te C.M.S.

E rua tekau nga ra i tu ai te hui, te tutuki-
tanga iho e whitu nga tino Ture i takoto marama.
e rima o enei ture kei te mau ano inaianei, he
iti nei te whakareretanga i etahi Ko aua ture
enei:—

1. Te ture mo te whakahaere i te Hui Topu.

2. Te ture mo te whakahaere i nga Hinota o
iia pihopatanga.

3. Te ture mo te whakahaere i nga Poari o nga
Atirikona o nga Riana hoki.

4. Te Ture mo te whakatu pariha mo te
whakamarama hoki i te ahua o te mahi ma te
minita o te pariha.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

11

5. Te ture mo te whiriwhiri minita mo na
Pariha.

6. Te ture e taea ai te tuku atu tetahi wahi
i te mana o te Hui Topu ki tetahi komiti e
whakataua.

7. Te ture whakatau i te tikanga o nga ture, ina
puta he tautohe mo te tikanga. Ko enei e rua
nei he maha nga korerotanga i nga hui o muri mai,
i mua o te whakamananga i a raua.

Tera atu ano etahi mea ririki i pahitia e te
Hui. I mua o te pakarutanga o te Hui ka tae
mai etahi moni kohi na nga Maori o Poneke
hei awhina i nga raruraru o te Hui. Na Ngatitoa
e £6-0-7, na Ngatiraukawa e £5-16-6. I tukua
atu enei moni ki a Hamiora Wiremu, a nana i
whakatakoto ki te aroaro o te Hui.

Ko tetahi tino mea i whakahaerea i muri mai
i te wa o te Hui Topu tuatahi ko te pihopa-
tanga mo Meranihia. He nui atu te kaha o te
Pihopa o Niu Tireni ki te whakahaere i tenei
take. I tana reta ki te Hekeretari mo nga
Koroni i ata whakaatu ia i tona mohio ki te uaua
o taua mea. E wha ana take i whiriwhiri ai, hei
huarahi ki tana whakaaro e taea ai te whakatu
tenei pihopatanga. Ma te Hekeretari o nga
Koroni e whakaatu mai ko tewhea o enei te mea
pai.

1. Me tuku atu e ia tetahi wahi o te Tai-
whakararo o tona pihopatanga mo te Pihopa o
Meranihia.

2. Me wehe mai e te Kawanatanga te Mou-
tere o Nowhaka i raro i te mana o te pihopa-
tanga o Tahimeinia, a me mea ko reira hei
pihopatanga mo Meranihia.

3. Me tuku mai, kia whai mana ai te pihopa
ki nga wairua o nga tangata katoa o te Hahi o
Ingarani i roto i tetahi rohe kua oti te whaka-
takoto. Ko tenei mana he pera me te mea e
tukua atu ana ki nga kawana e haere ana ki nga
whenua iwi ke.

4. Kia whakaaetia nga pihopa o Niu Tireni
ki te mahi i te mea e tika ana ki ta ratou titiro,
i te mea he pihopa nei ratou no tetahi whenua
ke, ahakoa kaore he mana i tukua mai ki a
ratou mo taua mahi.

Ko te take tuawha nei te mea i paingia mai e
te Tari mo nga Koroni. No te ra o Matiaha i
te tau 1861, ka motuhia a Patihana hei Pihopa
tuatahi mo Meranihia, na te Herewini ano ra-
tou ko nga Pihopa o Poneke me Whakatu a
Patihana i whakatapu ki Akarana.

I

HE PA NO TUAIHO ONAMATA.

ENEI wiki ka huri ake nei ka tae mai nga
whakaatu a Reeke (Mr. Clement Wragge)

mo etahi koatu nunui i kitea e ia i Te Kerikeri.
I mea ia ko aua kohatu he pou no tetahi
temepara nui no mua. Te ahua katoa o aua
kohatu, nga tihaehae, na titoretore, na korua-
rua, na kowhaowhao: e whakaatu katoa ana he
mahi? a ratou katoa na te ringa o te tangata. Ki
tana i nga ra o mua, o tuauki po tonu atu ko te
mahi a te tangata he karakia ki te ra a ko o
ratou whare ko ro ana kohatu. Koia i kiia ai
taua wa ko te wa o te karakia ki te ra, ko te wa
kohatu ranei. I oho katoa nga tangata matau
o Niu Tireni i te kitenga i nga korero a Reeke,
mehemea hoki he tika taua korero, ka he nga
korero e mea nei he whenua hou tonu a Niu
Tireni.

E ki ana a Hare Hongi e tino mohio aua ia
ki aua kohatu e korerotia nei, a he rereke ano
ta te Maori whakamarama. Na Kupe aua
kohatu i whakatutu ki reira hei hakari mana
ki nga tangata o aua wahi. I oma tetahi o nga
rangatira o Hokianga i te wehi i a Kupe. No
muri i a ia ka pangaia atu e Kupe, ara e tona
maua etahi o aua kohatu hei whakawehi i taua
tangata. E toru e wha ranei o aua kohatu kei
te taha o Whirinaki e takoto ana. Ki ta Hare
no raro o te whenua aua kohatu he pakarutanga
pea no te whenua i taua wahi i mua i whiu ake
aua kohatu ki runga. He penei ano te whaka-
marama a etahi atu o nga tangata matau, a te
Mete raua ko Hamutana. Ko Reeke kaore
ano i whakaae noa ki a ratou korero. Ki tana
e kore e taea e te wai e tetahi atu mea ranei o
te whenua i tua atu o te ringa tangata te mahi na
haehae i kite nei ia i runga i aua kohatu. Ko
tenei tangata ku Reeke he tangata matau ano
mo nga mea penei. Ko ia te tangata e korero
ra i tera tau mo nga marangai me nga hau i hua
ra i nga ingoa o nga mema o te paremata hei ingoa
mo aua marangai. Kua mutu ake tera mahi
ana kua kitea e ia ko tenei mahi. Kua huaina 
e ia te ingoa o taua wahi i kitea nei e ia nga
kohatu ko Remuriana. Ko tenei ingoa he
ingoa no tetahi tuawhenua purakau. I enei ta-
kiwa taua tuawhenua e kiia ana, i toremi ki te
moana. Ko te wahi i tae nei a Reeke, i kitea
nei e ia ona kohatu, he toma tapu no Ngapuhi.
he nui hoki nga iwi tangata me na kawhena e
putu ana i te taha o aua kohatu. He hanga  
noa tona taenga ki tera wahi  mei mohio te iwi
kainga e kore ia e paingia kia tae ki te takata-
kahi i o ratou tupapaku. He tangata tipua a
Reeke, kei te mea ia me tango e te Kawanatanga

taua wahi, hei aha ranei kia tangohia? Nui atu
tona hiahia ki te rapu i na oha a na tanata
karakia ki te ra. I tera tau i ki ia he tohu nga
rakau koikoi e titia nei na tihi o na whare no
te wa e karakia ana na tangata ki te ra.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.