TE PIPIWHARAUROA
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 143. GISBORNE. MAEHE 1910,
" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."
POWHIRI KI TE PIHOPA O WAIAPU.
KOROHI po Korohi ao, ko Rongoituria ki
te matahau no Tu. Tuwiniwini, Tu-
wanawana, Tuwhakaputaina ki te wheiao, ki te
ao marama, Tihere mauriora. Haere mai ko
koe nei te pou herenga  waka ki runga ki o iwi e
rua e kiia nei he hipi na te Karaiti, a ko koe
te Hepara kua tae mai i roto i tenei ra.
Patua i tahatu o te rangi waiho te tangata
haere wa kia haere ana kia rongo ai i te kupu
korero, kia noho rawa ake ai i te taha o te ahi
e rahi tarau ma hei tu mo tenei hanga mote
korero. Haere mai ko koe taua tangata haere
wa i roto i tenei kupu. Ko te Raukahikatea
tenei. Anei o tamariki e noho nei i te taha o
tenei ahi.
Haere mai e te tangata haere wa, kati mau
he tapiki wewete i te awatea kia reka ai taku
taringa ki te whakarongo. Haere mai i runga i te
kupu a te Apotoro e mea nei," E tu ra, he
mea whitiki o koutou hope ki te pono, kaka-
huria iho ano hoki ko te tika hei pukupuku."
Nau tenei korero ki a matou ki to kahui i
enei ra.
He kupu na te Kahuoterangi, " E takoto te
haeata 1 te moana ko taku tohu tena he tohu
aio, e haere nga kohu o roto o Kaituna ko o
hina ena. I te kakenga o te Karaiti ki te rangi
ka tukua mai e ia te Wairua Tapu, ko tana
haeata tena i waiho ai ki te ao nei hei tohu aio.
Tenei te tau nei i runga o te Raukahikatea tena 
tohu. Haere mai tenei o iwi e rua te poroaki
atu nei i a koe. Kei whakaaro mai koe ki te
tokoiti o te iwi Maori e powhiri atu nei i a koe.
Tenei he ngakau mamae kua pa ki te tokomaha
o te iwi Maori e noho nei i Turanga mo te
maunga ringa o nga kaumatua nana nei i pupuri
te whakapono ki roto o Turanga. Ko taku
whare-karakia ko te tohu o taku whakapono kua
pau i te ahi i roto i enei ra. Ahakoa he toko-
iti o te iwi Maori e kitea ma nei e koe kei
wareware koe ki tenei wahanga o to kahui, he
tini kei tena wahi o to Pihopatanga. I haere
mai koe i roto o Heretaunga ma te Wairoa ki
konei ko te rohe tena o Kahungunu; ka haere
atu koe ki roto o Waiapu ko te rohe tena o nga
mano o Porourangi: E tae koe ki Rotorua puta
noa ki Whakatane ko te Arawa tena me ona
mano; e tae koe ki Opotiki puta noa ki te
Kaha ko nga mano ena o Apanui; ko nga hapu
enei kei raro i tou Pihopatanga. Haere mai,
ma te Atua i te rangi koe e manaaki, mana koe
e whakakaha ki te whakatere i tou waka i te
Pihopatanga o Waiapu.
  
Kua puta ano ki te ao he whakahaere hou
ma te pakeha, ko tenei tikanga hou kua ara ake
nei no te whenua o Ruhia. Ko tetahi humeka
o Ruhia kei te whakaako i nga tangata kia kaua
e mahi tonu i nga ra katoa e whitu o te wiki.
Ki tana kia toru ra me te hawhe e mahi ai te
tangata i te wiki, kia toru ra ano hoki me te
hawhe ia e ngahau ana e whakanga ana i tana
mahi. E ki ana ia ma te penei ka kaha ai te
tinana o te tangata, ka pera ai me te ahua i nga
• ra onameta. He tohunga hou tenei, a he nui
nga tangata kua aru i tana tikanga. Hei te ahiahi
o te Taitei ka mutu tana mahi, a mahi rawa
atu i te Manei. Ko tetahi mea e whakaakona
ana e ia kia kaua nga tangata e unu waipiro.
Tou tohunga e te Pakeha.

2
TE PIPIWHARAUROA.
HE KORERO TAWHITO.
Na MOHI TUREI.
TAE noa ki te tau 1833 i te timatanga o
  taua tau ka tae mai te kaipuke Ameri-
kana, ka hui nga manomano o Porourangi ki te
whiu i te poaka i te kanga i te whitau, i te para-
reka, me etahi atu mea a te Maori; hei hoko
pu, paura, mata, paea, hamanu, me era atu
taonga a te Pakeha; uta ai ki runga ki nga waka;
ka hoe ki runga ki te kaipuke hoko ai. Ka
ahiahi ka hoki ki uta tona tini o nga waka. I
tetahi ra ka hoki ano ki te kaipuke. I te ahi-
ahi ka hoki ano nga waka ki uta. Ka noho atu
i runga i te kaipuke tokowha. Ko Rangikatia,
ko Rangiwhakatamatama, ko te Rukuata, me te
Whakamara. Tokowha he rangatira katoa. He
marino hoki mo te ata, kia hoki nga waka ka hoki
ai ki uta. I waenganui po ka puta te hau, he
waho, he paeroa, he marangai kino, ka rere te
kaipuke. Te taenga o te kaipuke ki Pewhai-
rangi ka eke nga waka o Ngapuhi ki runga. Ka
tukua nga tangata ki runga i nga waka. Te unga
ki uta ka kitea e nga herehere kua riro atu ra i
a Hongi, i a Pomare, otira i hinga a Pomare ki
Waikato i te hokinga atu i te horonga o te
Whetumatarau nei. Engari tetahi rangatira ano
o Ngapuhi ko Te Tirarau te ingoa, ko Ngatiwai
te hapu. I hinga ano tenei ope i a Ngatiporou
ki Tauhinu. Ko. Hokio me te Kahika nga
rangitira o Ngatiwai i hinga nei ki Tauhinu i a.
Ngatiporou. Ko te Tirarau me te nuinga o te
ope o Ngatiwai i noho tono atu i te awa i o
pure me nga waka. Ka kawea a Ngatiporou e te
manamanahau o tona putanga. Ka whakatika
nga manomano o roto i Waiapu ki te tu i a
Ngapuhi ki Awatere. Ka ki tetahi tangata ko
te Kakewhati te ingoa," Ngatiporou haramai e no-
ho, kia ata nenene tena ka tata Ngapuhi te whai
ringaringa." Kihai te rongo. Te taenga mai ki
Awatere te puhanga atu ano o nga pu a Ngapuhi,
ka hinga a Ngatiporou. Ka rite te whakatauki a
Te Kakewhati, " Ki ata nenene ka tata a te
Ngapuhi te whai ringaringa." Ka kitea nga tokowha
ra. a Rangikatia, a Rangiwhakatamatama, a Te
Rukuata, me te Kakamara e nga herehere katoa
i roto o Pewhairangi. Ka hui katoa ki te tangi.
Ka tangihia nga kupu nei e nga herehere—" Hiku-
rangi maunga tu noa, Waiapu wai rere noa, ko
nga taniwha katoa enei o roto." Tera kua nui
noa atu te whakapono ki a Ngapuhi. Kei te
akona nga herehere, ara nga mea e rite ana hei
kai whakaako, mai ra ano i Hauraki puta noa
ki Taranaki. Kei te hui ki Pai hia kura ai,
akona ai ki nga Karaipiture. Kaha tonu a Te
Wiremu Karuwha, me ona hoa minita ki te
haere i roto i nga whawhai a Ngapuhi whakamarie
ai, me te whakaatu ano kaua te tangata e kainga.
Whakarangoa ana e Ngapuhi. I puta ano he
kupu ma Hongi kia Ngapuhi i mua ake o tona
matenga. " Kia atawhai ki nga mihinare, kia
whakarangona nga kupu a nga minita, kia kaua
ratou e tukinotia." Ka rangona e te Hahi i
Paihia nga tokowha ra he rangatira no Waiapu.
Ka tikina mai ki Paihia. Te taenga ki reira,
ka tu te Komiti, a Te Wiremu Karuwha, a Te
Wiremu Parata, me to ratou hui katoa kia
whakahokia mai ki Waiapu, hei mau mai i te
Rongopai. whakaaetia ana ko Wiremu Parata
e haere mai. Ka haramai ko Piripi Taumata-
a-kura hei kai-whakaako. Ko tenei tangata he
rangatira no Ngatiporou i riro herehere i a Hongi,
kua whakaakona ki nga Karaipiture e te Hahi
ki Paihia. I taua tau ano 1833 ka rere mai
he kaipuke iti ko Wiremu Parata, me Piripi
Taumataakura, me nga tokowha ra me nga hera-
mana, me te kapene. Te taenga mai ki wahi
o Tikirau ka puta te hau kino ka pakaru nga
heera, ka hoki te kaipuke ki Paihia ra ano,
kati tera. I taua tau ano 1833 ka puta mai
te ope a te Whanau Apanui. Kihai i tika ki
Whakawhiritira he wehi i nga rongo, kua hui
katoa nga manomano tini o Porourangi ki roto
he wehi hoki i te roa o te pa i te nui, ka tika
tonu mai ki Rangitukia. Te taenga mai he
maha nga ra i arohi haere ai. Ka kitea e te
ope ra e kore e taea. E tu ana hoki te Pa,
mau ana te wehi o te Tuku waru whakairo o te
pa, puta noa, me te Wita, me te Pekerangi,
 i roto ko te Parakiri. Katahi ka puta te
whakaaro o te ope me whakaware e tahuri ai te
pa. Ka tonoa mai nga rangatira a Tangitahi a
Te Ao Pururangi me etahi atu. Ka o ki te
whare o te Rangi-Matemoana, i te rua o nga ra
ka hoki mai ano. Kua tupato a Te Kakatarau
me nga rangatira katoa o te pa. Kua eke hoki
te ope ki runga i te pekerangi o te pa whakangarue
ai me te harihari ano. Ka ki katoa te waka. " E
tama te Marino e—kau ana te kiore. Tokitoki,
tokitoki ana." Ka whakatika a Kakatarau i
runa i te waka ka ahu ki te pito ki a Mauri-
atea, kia Tuhiwai, ki te whakamahara puta noa
nga parepare katoa o te pa. Ka tu a Kakata-
rau i runga i te waka ka timata i tana puoro—" E
hia ia nei oku tawhiwhitanga—he matihe ia nei. E
hoki mai ki te ihu—Tihe." Te mutunga o te
puoro nei ka tangi te pu i te pito ki a Mauriatea
raua ko Tuhiwai. Hinga tonu te tangata ranga-
tira ko Hoariri. Ko te kinga katoa o te waha
o te pu. Ka hinga te Whanau-Apanui. Ka
hinga ano he rangatira ko te wharetutu te ingoa

HE KUPU WHAKAMARAMA.
ki te kiritai tonu o te pa, me etahi atu, ka
whati atu te nuinga. Ka whakatika te toa o roto
i te pa ka whiua te taura i runga i te Tukuaru o
te pa, ka tomokia ma roto i te whakaawarua,
ka herea te tangata tuatahi, a te pu i tangi wavve
ra a Haoriri, ka kumea in ana i runga i te tuku-
aru. Te kitenga mai a te Whanau-Apanui i
tona rangatira e tarewa atu ana, me tera ranga-
tira me te Wharetutu e tatai ata ana i te kiritai
o te pa, ko te tino kokiritanga mai o te Matua a te
Whanau Apanui he whakamomori he tika mai
i ona rangatira, me ona tupapaku. Katahi ka
puhia e te pa. Ko te tino hinganga tenei o te
Whanau -Apanui. Ka hinga ano i tenei kokiri
tetahi rangatira o Apanui ko Hinu te ingoa. Ko
nga mea i hinga atu ki roto i te ope i riro atu i
a ia; me te nuinga, me nga taotu. Ko nga mea
i te taha tonu o te pa i riro katoa mai ki ro pa
me te Wharetutu; rokohanga hoki e te po. He
ahiahi rawa hoki te whakaekenga a te ope i te
pa. Ka tahuna e te Whanau-Apanui ona tupa-
paku ki te ahi i taua po ano. Ko nga mea i
riro ki ro pa i tahuna ano ki tetahi tu tahu ao
noa te ra e tahu ana i ona tupapaku i nga taotu
ka mate ka tahuna. Porua tera i tahu ai. I
te ra i hoki ai ka mate etahi ka makaia ki
roto i nga wai kaanga kopiro, mate atu etahi ki
te huarahi. Kihai i whaia te ope ra, he mea
pehi ano e Kakatarau me nga rangatira o te pa;
koi rongorua. Tena ia ki nga toa kia kokiritia i
te ra tuarua i te ra hoki o te hokinga. He
mea pehi koi rongorua. Te hokinga o te ope ka
huna a Poreterete i a ia. Ko te wahine tenei
a Kakatarau i riro ra i wharekura. Te rerenga
o Poreterete ka whiti ki te taha hautonga o te
pa, ka whakaatu i a ia. Te mohiotanga ka hua-
kina nga ngutu o te pa. Ka tikina, ka ki katoa
te waha o te pu. E tangihia ana i te marae o
tona whare o Tuatini. Nana i korero te hinga-
ngau o te Whanau-Apanui e 50, na te taotu ka
nuku atu i te 100, ara atu. Ka hoki ra te ope,
muri tata iho ka hokihoki nga tangata o Whare-
kahika o te Kawakawa, o Hekawa, o Horoera
tae noa mai ki Pouretua ki te Rengarenga i taua
tau ano 1833 Ka riro atu ra noho tonu iho
te nuinga o nga mano o Rangitukia. Ko nga mano
tini o roto i Whakawhitiera kei te whakarongo puku
tonu. I nga wiki whakamutunga o Tihema o
taua tau ano 1833 ka whakahokia mai ano e
nga kaumatua o te Hahi a Rangikatia ma, me
Piripi Taumataakura me te Wiremu Parata;
Nana i kawe mai i runga ano i te kaipuke i
hoki ra i pakarutanga o nga here. Te taenga
mai ki waho o Wharekahika ka kitea e ka ana
nga ahi o uta mai ra ano o Wharekahika a tae noa
ki Pouretua. Ka ki nga tokowha a Te Rukuata
ma, " Ko te ope a te Whanau-Apanui." Waiho
iho hoki e ratou ka oti nga pa o Ngatiporou. Ka
tika tonu te rere mai o te kaipuke ki Waiapu.
Te hangaitanga ki waho o te Kawakawa, ka
manu mai te waka, he marino hoki. E 40 nga
tangata ki runga he pitau te waka. He tangata
ano kai te hautu, na te karaihe i titiro he
manuao hoki. Ka ahua wehi nga tokowha ra.
Ka kiia e te Wiremu kia heke ratou ki roto o
te kaipuke, kia ata tirohia atu nga tangata o te
waka ra. Ka karakia a Te Wiremu i a ratou,
te mutunga kua kitea atu e nga tokowha nei te
waka. Kua ki, " Ko Taumapatiti te waka ra.
ko Huripuku tera e tu mai ra i te ta o tona
waka, ko Pokaia tera e hautu mai ra. Ko te
Whanau-a-te-Aotaihi te iwi e hoe mai nei."
Me te whakaae ano a Piripi, kua mohio atu
hoki ia ki nga kaumatua ra, ka ki atu ki a Te
Wiremu, "No matou katoa te iwi i runga i te
waka ra." Ka kiia hoki e Te Wiremu kia
tukua nga hera o te kaipuke, ka hutia hoki nga
haki. Ka kitea mai hoki te tokorima nei e
pohiri atu ana i runga i te kaipuke. Tana kiinga
o te waha ki te tangi, ka piri hoki ki te taha o
te kaipuke. He roa e tangi ana, ka kiia e Te
Wiremu Parata kia eke katoa ki te kaipuke.
Ka karakia a Te Wiremu, ka kauwhau. Whaka-
rongo ana te taringa tauhou ki nga korero a te
Atua hou e kauwhautia ana e Te Wiremu. I
roto ano i tonu kauwhautanga nga kupu mihi.
tangi, ki te iwi ra, me ana kupu mihi, poro-
poroaki, whakakaha hoki mo Piripi Taumata-
a-kura. Ka mutu, me ki ake i konei kihai
rawa i wareware i nga kaumatua, i kite wawe
ra i a Te Wiremu te mihi mo te tau o te" taha"
ki te tu, mo te wehi o nga kupu, mo te marama
o te reo Maori. Ka tukua hoki he Ti he tara-
papa. Ka mutu te kai me te korero, ka tukua
e Te Wiremu 10 nga peeke taro papa e 4 nga
peeke huka, 1 keehi ti. To mua peeke huka
ana te nunui.
 
I te taenga o Rore Kitina ki Rotorua, e ia te
whaatu a nga nupepa, ka hoatu e te Arawa te-
tahi hoari tawhito ki a ia hei mauranga atu mana
ki a kingi Eruera VII. Ko taua hoari, e ai ki
te korero, he mea hoatu na Kapene Kuki ki a
te Arawa i te tau 1777 Kaore a Kitina i pai
ki te mau i taua mea. I ki atu ia ki a te
Arawa me ata waiho ta ratou taonga, he tino
taonga hoki," He oha na o koutou tipuna."
Te korero a te kawanatanga o Ingarangi katae
ki te £50, 603, 700 te moni e pau mo nga raru-
raru katoa o te moana, ara te utu mo nga ma-
nuao hou ka whakahaua nei kia hanga tae atu
hoki ki te utu mo nga tangata e mahi ana i runga.

4
TE PIPIWHARAUROA.
"MATE ATU HE TETEKURA WHAKA-
ETE MAI HE TETEKURA KE."
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
EHOA mau e tuhi enei kupu ruarua ki
Te Pipi, ara, he whakaputa ake i oku
mahara mo te patai a Rangihuna e mau nei i te
Pipi No. 141 wharangi 7 ara e patai ana ia,
he aha te putaketanga mai o te "tetekura."
Kaati, heoi ano te waahi uaua o taua kupu ki
taku whakaaro ko te " kura," ko te " tete," e
marama ana, ko te tete tena i hanga nei ki te
ihu o te waka, kahore atu hoki tetahi tete e
korerotia ana, heoi ano ko tera i mua a te waka.
Kaati, ka timata ahau te whakamarama:—
1. Ko te take o taua mea i ki a ai he tete,
ko te whakapakoko o mua i taua mea, ehara, i te
mea ko te tinana katoa o te rakau, engari ko te
wahi i hanga hei tangata e rite ana ki tenei wahi
o te kupu mo taua whakapakoko ano he "teko
teko."
2. Ko taua mea hora ko te "tete" i maka ai
ki mua o te waka, he pakaru i te ngaru o te
moana no reira i hoatu ai he tangata te whaka-
pakoko, he mea e rite ana ki o ratou atua.
Kaati, i te otinga o taua tete, katahi ka pania
taua tete ki te peita whero, ara, ki te kokowai,
me te tinana katoa o te waka. Katahi ka
tirohia atu, tau ana te ara, ano ko " te kura o
te rangi," ara, i te taha o te rangi. Katahi ano
ka piri atu te kura ki te tete, ara, ko te ritenga
o taua tete ki te kura i te taha o te rangi, i a ia
i pania ra ki te kokowai, ka kiia i konei," he
tetekura," tera pea tetahi e patai, a he aha oti
hoki te huaina ai ki te tinana katoa o te waka,
he waka kura, i te mea kua whero katoa? E,
ko te tete ra hoki te wahi kua whakanuia, kua
waiho mana te riri ki te pakaru i te moana, ki
te karakia ki a marino te moana, hei mea e ora
ai te tinana katoa o te waka, no reira ki te
mate tera atua i te moana te aki, ka hoatu ano
he atua. Kaati, mo tena taha.
Ka huri ake ahau mo te taha tangata, ara,
mo te tetekura tangata e kiia nei. Kahore te
whakatauki nei i kiia ki runga ki te rangatira,
engari i kiia ketia ki runga ki te toa pakanga.
He mea tuturu tenei, engari mehemea he ranga-
tira toa, ae, katau mona, he rangatira kore toa,
he aha i tau ai te tetekura mona? Ko ia ra i
tangohia mai ai te mahi toa a te tetekura ki te
pakaru i te ngaru moana ki runga ki te tangata
toa ki te pakanga. Tera ke te kupu mo te
rangatira, " Te pou herenga waka," e kiia nei e a
tatou kupu poroporoaki ki te rangatira e mate
ana, " Haere, haere, e te pou herenga waka."
Ki te whati hoki te pou i herea ai te waka, kua
tere te waka, waihoki ki te mate te rangatira, kua
marara te iwi. Katahi nei ano ka whakawhitia
mai te tetekura ki runga ki te rangatira, no te
mea kua kore nga toa pakanga. Kaati, me wha-
karapopoto nga kupu e toru—
1. "Tetekura;" mo te tangata toa. i putake
mai i te tetekura i te ihu o te waka.
2. "Pou herenga waka;" mo te rangatira, i
ahumai i te pou i herea ai te waka.
3. " Waka;" ko te iwi o tena toa, o tena toa,
o tena pou, o tena pou.
H. W. KAIPO.
Rahotu,
17 Hanuere, 1910.
  
WHENUA HURIHURI.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
EHOA. Tukua atu nga korero nei he
whakaatu naku i taku i mahara pono ai
e tika ana kia ata whiriwhiria e tatou e te iwi
Maori. Ko nga raruraru e here tonu nei i o
tatou whenua ki roto ki te huakoretanga. A me
pehea enei here e mawehe atu ai? Kua roa
tenei pai e takoto ana. A ko tona whakahoki
tonu tenei" taihoa," kahore tenei whakahoki i
te tino pai mo taua patai. Pai ke ia te whaka-
tutu komiti mo ia wahi mo ia wahi. A ko aua
komiti tonu hei hanga tikanga mo nga whenua me
era atu mea Maori katoa ano hoki. A ko nga
mema mo aua komiti ma nga iwi tonu e pooti
i nga tangata i nga tamariki papai ranei, kahore nei
e kitea kia tahae a kia mahi ranei i era atu
mahi kikino. Mo te taha ki te kore moni, na
ma nga komiti tonu e tono he moni i te Kawa-
natanga. Otiia he maha tonu nga huarahi moni
ka taea e nga komiti, me rahui nga koura whira
(gole fields) nga. patunga manu, nga awa ika,
patunga parera me era atu mea katoa ano hoki
i runga i nga whenua Maori. Na me utu raihana
rawa nga tangata e hiahia ana ki te mahi i aua
mea. Ki te taea tenei ahua, tera pea ka whai
moni tonu nga komiti, me te piki hoki o te pai
mo nga whenua ora hoki mo te iwi katoa.
Heoi ano, kia ora,
TANGATA o TE KORAHA.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA WHENUA O TARANAKI.
HE AO TAWHITO—I enei tau kua hori
ake nei e rongo ana tatou ki nga whaka
haere a nga iwi o Taranaki, ara i ahu i raro i
na mana poropiti o Parihaka. E te wa e ora
ana ona kai hautu a Tohu raua ko Te Whiti e
ngako ana a raua whakaakoranga. E whakarongo
ana te tamariki, e whakaako ana te pakeke
e patuki ana te manene. Kati i te mea kua
mate nei raua mate katoa atu hoki a raua
tikanga. I te tau 1843 ka timata mai nga mahi
poropiti o Parihaka. I tupu mai i roto i nga
whakaakoranga a Rimene (Riemenschneider) he
mihinare no Tiamana. He tika ano te whaka-
akoranga a te karere, heoi na nga whakaakoranga
pohehe o te Maori nana i rumaki puea ana ko
te mahi poropiti. Tu ana ko Tohu raua ko
Te Whiti nga pu mangai. I te wa ka kaupapa
a raua whakaakoranga ka whakaaro raua i raro i
na mana o raua atua kia hoki tenei iwi o te
Pakeha ki tona ake whenua ki Ingarani me
waiho a Niu Tireni te whenua o te Maori. I
mua mai i tena ko a raua whawhai ki te Pakeha,
ara he arai na raua i te Pakeha kia whiti ki
tawahi. Ko ta raua whawhai whakamutunga e
huaina ana ko te Pahua. Ko te tikanga tenei
o taua ingoa ko te pahuatanga a te kawanatanga
i o ratou whenua hei utu mo nga ruihii te ka-
wanatanga i roto i a raua whawhai. I mau ano
hoki raua ki te herehere i taua pakanga. Ka
rua ai nga raru ko te murunga i nga whenua, me
to raua maunga hereheretanga. I te mea ka roa
haere raua ki reira ka whakamutua e o raua iwi
i waho te whawhai. I te wa ka mahaki whaka-
putaina mai ana raua e te kawanatanga. Wha-
kahokia mai ana e te Kawanatanga 123, 272 nga
eka ki nga Maori. Ara ko nga toenga mai o ratou
whenua i riro i te mana Rahui. I homai ano
hoki e te kawanatanga he tangata maana hei
whakahaere i nga whenua kua whakahokia mai
nei e ia ara te " Kaitiaki e te Katoa." I runga
i te mangere o te Maori ki te mahi i o ratou
whenua ka pahitia he ture hou i te tau 1881
mo nga whenua rahui, ara kia riihitia o ratou
whenua ki nga Pakeha mo nga tau e toru tekau.
Riro ana ki raro ki taua mana riihi 18, 812
nga eka. Ka pouri ano i konei nga Maori. Ki
ta ratou whakaaro hoki ma ratou ano o ratou
whenua e whakahaere. Ka tahuri i konei nga
Maori ki te parau haere i nga whenua kua riro
nei i nga nihi. Ahakoa ki atu nga Pakeha kia
kaua e whakararuraru hei aha ma te Maori.
Katahi ka tikina e nga Pakeha nga piriihi me
nga hoia ka mau ano hoki i konei na iwi o Ta-
ranaki me Te Whiti raua ko Tohu ki te here-
here mo te tau kotahi. I mua tata tonu mai
ka whakahoutia he ture mo nga nihi. No te tau
1892 ka oti ko te ture mo nga nihi motuhake.
Riro ana ki raro ki taua ture 117,711 nga eka.
No te kitenga o nga Maori i te taumaha o taua
ture ka whakamutua nga mahi whakararuraru
I runga i to ratou mahaki whakakorea ana te
mana mo nga nihi motuhake. I te tau 1895
ka oti he ture ara whakahoki iho i te roa o nga
riihi ki te rima tau. I taua wa tonu ka mahaki
haere mai nga whakahaere a Tohu raua ko Te
Whiti tae atu ki o raua iwi a taea noatia mai
nei to raua matenga. Waihoki i whakangawari
haere iho hoki te kawanatanga i nga ture mo o
ratou whenua. I tenei ra koianei te ahua o nga
whenua o Taranaki i raro i te mana rahui—
Nga nihi i raro i te ture 1881
Nga nihi i raro i te ture 1892-
Nga nihi i raro i te ture 1895-
Whenua raihana i nga Maori-
Nga whenua papatupu .. -
18, 812 nga eka.
117.711 nga eka.
3,830 nga   eka.
24, 896 nga. eka.
2S, 023 nga eka.
HE AO HOU.
Mei 1909 ka whakaaro o nga iwi o Taranaki
kia hiki mai ratou i to ratou turanga tawhito ki
tetahi turanga hou. Whiriwhiria ake ana he
kaupapa mo ara tou whakahaere ko te " Kotahi-
tanga o nga iwi o Waitotara ki Parininihi." I
whakaano hoki ratou kua mate a Tohu raua ko
Te Whiti. A koia ra ano te otinga o raua whaka-
akoranga. E nga iwi wetewete ia koutou, ta-
huri whakamua whaia te ao hou, Ia Hune i te
mea ka tu nga komiti o ia wahi o ia wahi mahia
ana e ratou he Pitihana me nga hunga mana hei
kawe kei te Paremata. Ko ta ratou pitihana
he tono ma ratou ki te Minita Maori tae atu
ki te Whare:--
Kia whakakorea atu te mana o te kai tiaki o
te katoa i runga i o ratou whenua.
Kia hurihia o ratou whenua i raro i te ture
o te tau 1892 ki te ture o te tau 1881-5
Kia whakaputaina mai nga moni o nga riihi,
£21, 000.
Kia whakaputaina mai nga moni o nga whaka-
painga, £18, 000.
Te takotoranga atu ki te aroaro  o te Pirimia
me ona mema whakaritea ana ma Timi Kara
e whakaoti taua take.
Pepuere 1910 ka tu he hui ma Taranaki ki
Te Aroha e patata ana ki te Hawera. Ko taua
hui he karangatanga na ratou i te Minita Maori
kia tae atu ki te whakaoti i ta ratou pitihana i
kokiri ai ia Hune. No taua ra ka puare te

6
TE PIPIWHARAUROA.
ataarangi ki roto ki nga iwi o Taranaki. Ko te
kupu e huaina ake nei ko te ao hou. I roto
hoki i nga tau kua heke he ngarara te tangata nei
te kawanatanga me ona hoa ki nga iwi o Tara-
naki. Inaianei kua piripono. I te 5 o nga
haora o te ahiahi o te 19 o Pepuere ka nohoia
e Timi Kara te marae. Otiira noho rawa ake
ia kua marakerake noake i na morehu. Kua
noho noake ratou ki reira mo te wiki kotahi
i mua o Timi. I riro na Whanganui a Timi
Kara i mau ake. He nui ano hoki nga rangatira
o nga iwi o waho i tae ake me ia. I te Ratapu
ka wehea e nga iwi te mana o taua ra ki nga
minita. Ka puta ano hoki i konei nga hihi o
te ao hou. Ehara ia i nga wa o mua kaore e
manahokia nuitia ana nga whakahaere o nga Ra-
tapu. Ko ara tou Ratapu ko nga 18 o ia ma-
rama o ia marama. I te Manei ka whakahaerea
nga take. Tenei ka tuhia ki raro iho nei te
ripoata a te Kotahitanga:—
I whakaae a Hon. Timi Kara ki te marena kia
te Kahupukoro me te kotahitanga o nga iwi o
Waitotara ki Parininihi.
I whakaae te minita Maori ki te wehe mai i
te kaitiaki o te katoa i runga i o ratou whenua.
I ki te Minita i te mea ka wetea mai e ia
te kaitiaki o te katoa ka hanga e ia he ture hou
mo o ratou whenua. Kei te tunga o tenei Pare-
mata te hangai (1910).
I mea a Timi Kara, " I te mea ka unuhia
mai e au te kaitiaki o te katoa me whiriwhiri mai
e koutou kia tokowha kia kotahi maku me
Pakeha ka tokorima ai. Ko aua tangata hei
riwhi mo te kaitiaki o te katoa. Ma ratou e
whakahaere o koutou whenua. Ko aua tangata
anohoki hei hoa whakahaere moku i nga ture mo
o koutou whenua ina tuhera te Paremata.
I whakaae ano a Timi Kara ki te kupu a
Whanganui, ara kia whakahaerea a Takuta Po-
mare hei me na mo ratou ki te Paremata i te
nei potiranga e heke iho nei.
I tohutohu a Timi ki nga iwi o Taranaki kia
mahi i o ratou whenua. " Wehe mai ia koutou
e tu, i te turanga waewae o inaianei ara i te
ahuwhenua."
I te ata o te Turei hoki ana a Timi ki
Poneke. 1 muri ia Timi ka whiriwhiria nga
tangata tokowha i kia iho ai e ia. Tu ake ko
enei me nga iwi kai awhina i a ratou:—
W. NGAPAKI, Ngauru
TE RAMA, Ngatiruanui
HORI MARENA, Taranaki (Parihaka).
TUHATA, Te Atiawa me Ngatimaru.
Na NGIRA KAUIKA.
TE WHETURERE.
KUA kite te wheturere i whakaaturia ra e
ta tatou manu i era marama kei te
haeremai. Kua oti te whakamarama ake kia
tatou tona kitea tanga, me te putanga whaka-
mutunga i mua atu o tenei ka tata mai nei. I
mua e maharatia ana puta noa mai ai te whetu
penei hei kawe mai i te mate ki te ao. Nonai-
anei ka mohiotia kua takoto noa atu i te
Tuaiho Onamata he huarahi mo ana mea o te
rangi hei haerenga mo ratou. Kei runga ano te
whetu nei i tona ara e haere ana, ko te wahi
tenei o tona ara i tata mai ki to tatou nei ao
koia i kitea. Ma te whika i runga nei e whaka-
atu ki a tatou te ahua o te haere a to tatou ao
e porotiti na i waho o te ra me te ao ano e mau
na i runga. Ko tetahi o nga ara na, te mea
kaore na i porotiti, ko to te whetu, ana ano ia
e mau na i runga. Kei te taha whakarunga ia
o tona ara e haere mai ena, ka huri i tua o te
ra, ka hoki atu ma te taha whakaaro a ka ngaro
atu i a tatou mo nga tau e 76, puta rawa mai
ano hoki i te tau 1985 Ko nga mea enei e
huri ana i waho o te ra:—Ko te ra kei waenga-
nui, i ko mai ko Merekurai, i ko mai ko Winu,
i ko mai ko to tatou Ao, i ko mai ko Mahi, i
ko mai ko Hupita, i ko mai ko Haturana, i ko
mai ko Uranu, i waho rawa ko Nepetunu; kei
te huri katoa enei i waho o te Ra. Ko nga
rangi enei e pau ana i a ratou te huri i tua o te
ra:—Merekurai e 88 nga ra; Winu e 225; te
Ao 365¼; Mahi 687; Hupita 4333; Haturana
10759; U ranu 30687; Nepetunu 60126. Ko
enei katoa kei te ahua porotaka tonu ta ratou
huri i tua o te ra, ko te Wheturere nei ia i ahua
koi tonu tona ara, engari he roa. E whakawhiti
katoa ana ia i nga ara o enei kua whakaturia ake
nei, a huri atu hoki ki ko noa atu o te ara o

HE KUPU WHAKAMARAMA.
Nepetunu o te mea mamao rawa. Ka mohio-
tia e tatou i konei te roa o te whenua e haerea
ana te whetu nei. Ko te tuunga tuatahi o te
whetu i te taha whakarunga nei me to te whenua
e mau na, ko o raua turanga i te 1 o Hanuere
ka taha nei. Ko te turanga tuarua o te whetu
i muri na i te ra hei te 11 o Aperira. Hei te
20 o Aperira a ia tino tata atu ai ki te ra ara
hei waenganui o aua turanga e rua e mau na i te
taha o te ra. Ko taua turanga tuatoru e mau
na hei te 18 o Mei. Hei te po o Mei te 18 o
na ra ka uru to tatou ao ki roto i tona waero,
ko to taua tawhiti i tena we 12, 000, 000 maero.
Hei muri mai i tena wa ka tino pai atu te kitea,
ka tu mai hoki i te ahiahi. Ka timata i tena wa
tona haere atu i to tatou ao, tae rawa ake ki
nga ra timatanga o tera tau ka ngaro atu ki te po
tuaikerekere e kore nei e kitea atu, a puta
rawa mai ano hoki a te tau 1985 a taua wa
kua kore katoa nga tangata e korero ana i enei
korero e aro ake ki te wheturere. Kaore i tino
pai te whetu a ta tatou manu e mau nei he nui
ke ake te waero i te upoko. I te whika tuarua
e mau ra i muri o te ra kua motu te waero no
te kai perehi ranei tena he, he aitua ranei i
tupono ki te whetu.
NGA MAORI O KUKI.
KI te korero a tetahi pakeha o Niu Tireni
nei i haere ki nga moutere o Kuki he
tino kuare atu nga Maori o reira. Ko o ratou
na whakaaro he tino tamariki atu, ko etahi o a
ratou mahi kino e mahi ai kaore e arotia ake
no te mea kaore ratou e mohio ana ki te kino
o aua mea. Ki tana ki kaore ratou i tatata ki
nga Maori o Niu Tireni nei i runga i te kaha o
te tinana i te kaha hoki o te hinengaro. He
mangere ratou, he whakaaro kore, he mohio
kore hoki ki te tieki taonga. He hoko hua
rakau ta ratou mahi, a ko nga moni e riro mai
ana i a ratou he nui rawa, a kaore noaiho he
paina ki a ratou. Ko to ratou tino ahua ia he
ngakau koa. Kaore ratou e mohio ki tenei mea
ki te pouri, ki te whakapoururu i te kanohi.
Ko ta ratou e pai ai he papaki i o ratou ringa,
he kata i nga ra katoa.
He kaha rawa enei korero mo o tatou teina
i nga moutere. He mea pai te ngakau koa, he
kino ia te mangere me te moumou taonga He
tanata haere tenei mehemea pea i roa ki reira
tera ano pea ia e kite i etahi painga o era iwi.
Otira i ahua penei ano nga korero a Katini mo
ana iwi.]
TE HAHI I NIU TIRENI.
UPOKO VIII.
NO te tau 1854 ka haere a te Herewini ki
Ingarani, ka mauria e ia te pitihana i
te mea kua rapapoto katou atu nga whakaaro o
te iwi katoa mo taua take. No tona taenga ka
kitea kaore e taea e te Paremata e te Kuini te
mana e hiahiatia nei e te pihopa. Engari i
whakamaramatia mai ano e nga roia kaore kau
he ture hei arai i te Hahi o Niu Tireni ki te
hanga i tetahi kaupapa hei whakahaere mo ana
mahi. Ka marama ki a ia tenei take, ka anga
ia ki te hanga i te kaupapa tokorua o nga tino
Roia o Ingarani ona hoa, ka mutu ana raru-
raru i Ingarani ka hoki mai ia i te tau 1855, ka
mauria mai e ia a te Patiha (Rev. J. C. Pat-
teron). He tama tenei tangata na tetahi o nga
Roia i whakahuatia ake nei (Sir J. Patterson).
Tona taenga ka haere ia ki te wakataki i tona
pihopatanga a tae atu ana ki Wharekauri. I
mauria e ia i tenei haerenga a te Patihana. I
tona taena ki Kanataperi ka karangatia he hui
mana, a ka whakamaramatia e ia te ahua o nga
mahi i mahia e ia i Ingarani. Ko te tino take
i whakahaerenga i tenei hui ko te Pihopa mo
Kanataperi. I whiriwhiria e te Komiti ko Hapa
(Rev. H. J. C. Harper) i runga i nga kupu whaka-
pai a te Herewini raua ko Patihana. No te 24
o na ra o Tihema 1856 ka tae mai ia ki Kana-
taperi, a i reira ano hoki te Pihopa i te whakatau
i a ia.
I te 14 o Mei 1857 ka tu he hui ki Akarana
hei whakatakoto i te kaupapa mo te Hahi hei
whakarite hoki i te wa hei tunga mo te Hui
Topu tuatahi o te Hahi. I tenei hui tokorua
na Pihopa, tokowaru nga minita, tokowhitu nga
mangai reimana i hui mai. Ka oti te whakarite
te ahua mo te kaupapa, ka whakaturia e te hui
tetahi komiti hei hanga i tetahi ripoata hei
whakaatu i te take i tika ai kia whakatoputia
tenei wahanga o te Hahi ki a pai-ai te whaka-
haere i nga mea e pa ana ki a ia. Ko te ripoata
tenei a taua komiti:—
Nga rapunga o mua mo tenei take.—He whaka-
rapopoto tenei i te timatanga mai o te hiahia-
tanga o te iwi kia hanga he kaupapa whakahaere
mo tenei wahanga o te Hahi. I timata mai i
te tau 1847 i te hinota tuatahi ate Herewini i
tu ki Waimate, tae noa mai ki te tau 1854 ki
te tau i haere ai a te Herewini ki Ingarani. Te
tukunga iho o nga rapunga o enei tau ko te whaka-
aetanga a te Hahi ki etahi tino take e rua, ara

TE PIPIWHARAUROA.
ki te kaupapa o te. Hinota me nga whakaako-
ranga a te Hahi he mea e kore e taea te whaka-
rereke.
Te ahua mo te whakahaere i nga mahi e toe
ana. Me whakaropu noa te Hahi, ko te kaha
o taua ropu me waiho i runga i te whakaaetanga
a te iwi. Ko te take i penei ai na te mea kua
kitea kaore e taea e te Kuini e te Paretama
ranei te whakamana tenei hui. He tikanga pai
ano tenei, he kotahi no te whakahaere i nga
mahi a te Hahi i nga pihopatanga katoa. He pai
unua mo Niu Tireni no te mea ka kotahi te
ahua o te whakahaere me te tieki i nga taonga a
te Hahi, ko aua taonga, i te kore kai tieki, kei
roto katoa i te ringa o te Pihopa o Niu Tireni.
Ki te kore ia tetahi pihopatanga e pai me
penei he mana mo te Hahi, e ahei noa atu
taua pihopatanga te wehe i a ia ki waho o tenei
ropu, a e ahei noa atu hoki ia ki te whakahaere
i nga tikanga o tona pihopatanga.
Te mana o te Hui Topu o nga Hinota takiwa
hoki.—Ko te mana i tuku patu ki te Hui Topu
ko te whakatika me te ara atu i nga he o roto i
te Hahi. Ma taua Hui Topu ano e tuku mai
he mana pera ki nga Hinota Takiwa, ki nga
Atirikonatanga, ki nga hui pariha me era atu
ropu i roto i te Hahi. Ki te he te whakahaere
a tetahi o enei ropu i tenei mana e taea ana e
te Hui Topu te tango atu te mana i a ia. Ko
tetahi mana i tukua mai ki nga Hinota takiwa
ko te whakaingoa i tetahi tangata hei pihopa mo
taua takiwa, a ko ta ratou i whiriwhiri ai ma te
Hui Topu e tuku ki Ingarani. He penei te
whiriwhiringa i te Pihopa o Otautahi.
Kaore te iwi i te pehia kia tango i tenei kau-
papa, engari e tumanako ana nga kai whakahaere
kia whakaaetia e te iwi i te mea he mea ata
hanga rawa ia, tetahi na te mea i tukua atu te
mana ki te Hui Topu mo te whakakore i nga
mea katoa o tenei kaupapa ko nga tino take
anake e rua e pa nei ki te paipera, ki nga tino
whakaakoranga hoki a te Hahi. Kua whakaturia
ano hoki tetahi komiti ko ta ratou mahi he tono
ki te Paremata, kia pahitia he ture mo enei
take e toru.
Kia ahei ai te Pihopa o Niu Tireni te tuku
mai i nga taonga a te Hahi ki te ringa o tetahi
kai tiaki e whakatungia e te Hui topu.
He whakaatu e ahei ano nga Kai Tiaki ki te
whakahaere ki te tieki hoki i nga taonga a te
Hahi.
Kia whakapiria atu ki te ture e pahitia e te
kawanatanga te tauira o tenei kaupapa.
I whiriwhiria e te hui ko Poneke he tunga tua-
tahi mo te Hui Topu. No te 13 o Hune, 1857,
ka tukua e te hui te Kaupapa, oti rawa te ata
whakatakoto. Ko nga tino mea o taua kaupapa
enei:—
I tino whakaae ana tenei wahanga o te Hahi
o Ingarani ki te whakaakoranga me nga Hakara-
meta a te Karaiti e mau nei i nga Rongopai. E
whakaae ana ano hoki ki nga whakamarama a te
Hahi mo aua mea e mau nei i roto i te puka-
puka o te Rawiri. E whakaae ana ano ki te
tikanga mo te motuhanga i te Pihopa, i te Piriti,
me te Rikona, ki nga whakarohe hoki torutekau-
ma-iwa. Ko te Hui Topu mea ake nei whaka-
turia hei whakahaere i nga tikanga o te Hahi e
whakaae ana ki enei mea katoa, engari e kore e
whai mana ki te whakahuri ke i enei mea i te
Tanga hoki o te Paipera kua oti nei te whaka-
mana.
Ki te hurihia, ki te whakarerea ranei etahi o
enei mea e te Hahi Matua i Ingarani, e ahei
ano te Hui Topu ki te whakaae ki aua huri-
hanga, whakarerenga ranei.
Ki te tukua mai he mana ki tenei wahanga
o te Hahi mo te hanga i etahi tikanga e pai ai te
whakahaere i nga mea e pa ana ki tenei Hahi
anake, me mau te Hui Topu ki taua mana.
Haunga nga tino mea i te nama.
Ki te tupono te wehe o Niu Tireni i Inga-
rani, o tenei wahanga ranei o te Hahi i te Hahi
Matua ka whai mana te Hui Topu ki te whaka-
huri ke i nga mea katoa e kiia ra i (No. 1) ki
rite ki tana e whakaaro ai he pai mo tona tu
kua wehe nei.
Kia whakaturia he Hui hei whakahaere i nga
tikanga o tenei wahanga o te Hahi, me hua tona
ingoa ko te Hui Topu o te wahanga ki te koroni
o Niu Tireni o te Hahi Matua o Ingarani raua
ko Airana. Ko nga tangata mo taua Hui ko nga
pihopa, ko nga minita, ma nga reimana, a ko ta
ratou katoa e whakaae ai e whai mana ana.
Ko nga tino take enei, a kaore te Hui Topu,
Hinota, ranei o iia pihopatanga e whai mana ki te
whakahuri ke, ki te whakakore, ki te apiti atu,
ki te whakaiti iho ranei i enei mea.
HE AITUA NO TUHOE.
KUA tae mai te whakaatu no Tuhoe mo
tetahi tangata rangatira raua ko tana
tamaiti i taka ki ro wai i te wa e waipuke ana.
E whitu nga ra i muri mai i te takanga ka kitea
te tinana o te papa, a e rua nga ra i muri mai
ka kitea hoki to te tamaiti. He aitua nui
rawa tenei ki roto o Tuhoe, na te ahua o te
mate i whakanui, na te tu ano hoki o te hunga
i mate. He uri te tamaiti na te Whenuanui,
ko te papa na Potiki Tiketike.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
9
TE TAENGA O PIHOPA AWERIRI
KI OMAAHU.
NO te 26 o nga ra o Pepuere nei i tae ai te
Omaahu; kia whakamanuhiritia e te
iwi Maori. Ko te marae tuatahi tonu tenei i
takahi ai nga waewae e to tatou Pihopa: ona
hoa haere tahi mai ko Atirikona Ruddock, ko
Canon Mayne. He nui te powhiri i a ia:
muri tonu ihu ka tu nga rangatira Maori ki te
whakatau ki a ia me ona hoa. Ko Mohi Te
Atahikoia te rangatira tuatahi i tu ki te mihi,
muri iho ko etahi atu. Pai atu, nga kupu mihi,
nga kupu karanga a nga rangitira katoa mona. I
te mutunga o nga whai-korero atu ki a ia, ka tu
mai ia ki te whakahoki i nga kupu karanga mona:
na Rev. Wi Paraire Rangihuna i wakamaori
ana korero, me a ona hoa hoki. Nui atu te
papai o ana kupu korero, o te timatanga ki te
mutunga, e kore e taea te korero.
Te mutunga o nga korero ka haere katoa ki te
kai. I moe te Pihopa, me te Atirikona i te po
o taua ra, i Omaahu. I te aonga ake i te Ra-
tapu ka hui katoa ki te whare-karakia, i te
karakia. o te Ritani (7 a.m.) na Rev. Huata i
karakia. I te 11 o nga haora i te awatea ka
hui ano te tangata ki te whare karakia, i a Revs.
H. Wepiha Wainohu te karakia, i a Revs.
Katene me Hekiera nga upoko. Ko te Rongopai
me te Tuhituhi i a Revs. Huata me Pereiha.
Na Rev. Wi Paraire (te Acting Chaplain ki
te Pihopa, i mau te Tohu Pihopa (Bishop's
Staff.) Katahi ano te Minita Maori o roto i
tenei pihopatanga ka mau haere i tenei mea;
he mea marama tenei. I te Pihopa te kau-
whau, ko tana rarangi, Hoani 3 16. Na Rev.
A. F. Wiremu i whakamaori. Kaati, kaore e
taea te korero o te pai, o te aroha, o te ho-
honu, o te whanui, o te teitei o nga kupu a te
Pihopa o te timatanga ki te mutunga. Oa ta-
ngata i tango i te Hapa e 35 Te ohaoha e £7
3S. 3d. Te tokomaha o nga tangata i roto i te
whare karakia 120.
I te 3 o nga haora ka hui ano te tanata ki te
whare karakia. I a Rev. Huata te karakia; i
a Revs. Wepiha raua ko Wi Paraire nga upoko;
i te Pihopa ano te kauwhau, te rarangi Hiperu
12, 2. Nui atu te pai o tana kauwhau. Te
tokomaha o nga tangata pera ano i to te awatea
karakia, neke ake ranei.
I te mutunga o te karakia ka haere te Pihopa
ki Tarateera, ki te karakia i na pakeha.  I
muri o te ti, ka hui ano te tangata ki roto ki te
wharenui i te 7 p.m. i whakaritea hoki ki reira
te karakia. I te Revs. Huata, Paraire, Wepiha
na kauwhau. Ao ake i te Manei 28, ko te
Hinota, no te 10 a.m. ka timata. Nga minita i
tenei hui: Pihopa o Waiapu, Pihopa Wiremu,
Atirikona Ratoko, A. F. Wiremu, H. Huata,
K. Manahi, H. Wepiha, Wi Paraire, H. Te
Raro me W. T. Pereiha. He tokomaha ano
hoki nga mangai reimana. He nui atu te pai
o te whai-korero a te Pihopa ki te hui; na Rev.
Huata i whakamaori. He nui hoki na motini
i pahitia; i tatu hoki nga whakaaro o na mema
katoa o tenei hui. No muri rawa i te tina ka
mutu te hui, ka whakahokia hoki te Pihopa ki
Nepia. Kaati, kia oti te perehi na ripoata
hei reira tino kitea ai e tatou nga painga katoa o
taua hui, te whai-korero a te Pihopa, me na
motini hoki i pahitia.
I te taenga o te Pihopa o Waiapu ki Toko-
maru ka whaikorerotia, ka tu mai  a Nikora
Tautau, ka korero mai i tana kupu whakarite
ki te Pihopa. " Ka haere etahi tangata tokorua
ki te tiki wai. Ka tae ki te puna ka utu te
mea tuatahi ko tona pakete tonu, kua ki e
haere ana. Ko tetahi ka tahuri ki te koutu-
utu ki ro panikena ka tahoro ai ki roto i te
pakete. Te hokinga mai o te mea tuatahi e
utuutu tonu ana tona hoa ka utu ano tera ki
tona pakete ka haere." Katahi a Nikora ka
ki atu, " He kupu atu ki a koe, kia kaha te
ako i te reo Maori kia whakarerea atu ai e koe
to panikena, kia haere tonu atu ai ki te puna
e utu ana." I muri iho ka tu te Pihopa ki te
utu i nga whaikorero. Mutu rawa tana utu i
etahi katoa katahi ano ia ka huri atu ki te
whakahoki i te korero a Nikora. " Ka pai ra
to kupu whakarite e Ni, ka nui te tika. engari
kei te mahara tonu au ki to taenga ake ki taku
wharekarakia i tera mutu, kaore koe i ahu ake
me te pakete, engari i ahu ake koe me to pani-
kena. Ko Peneti to panikena i taua haerenga
ake ou. Na ka kaha ra au ki te ako i te reo
Maori, engari ko taku kupu ki a koutou kia
kaha hoki koutou ki te ako i te reo Ingarihi kia
kore tahi ai tatou e utuutu."
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
John King, 5/-. Huta Paaka, 5;-. Tu Tipene. 5;-.
Miss R. M. Blakiston, 7/6, R. Te Huia. 15 -. Ben.
Keys, 5/-. Hare Te Kaharaha, 5/-, Pita Pokia 5,-.
Canon Gould, 5/-, Erana McRoberts, 10,-. Ihaka
Te Tai. 5/-. Kataraina Poi, 5/-, Eruera Te Tuahu.
5/-, Hare Pumipi 5/-> Miriam Joyce, 6/-. Geo. H.
Davies, 5/-. Wi Pehimana, 10/-

IO
TE PIPIWHARAUROA.
HE HUI WHENUA MAORI.
Na ERUERA TE KAHU.
No te 19 o te marama i hipa ake nei ka
 tae matau ko Timi Kara ki te hui a te
Kotahitanga o nga Hapu o te Rohe Raupatu, o
Parininihi ki Waitotara. Ko te putake o taua
hui, he tangi, he inoi na te Kotahitanga kia whaka-
hokia atu o ratou whenua. Ko Tauke te tino
koroeke i tuatahi te whaikupu mai, haunga hoki
te tokomaha i muri atu. Engari nui atu te
whakamihi me te whakatika o Timi Kara ki nga
korero a taua kaumatua, mo o ratou whenua.
Kati ao ake i te Ratapu, na Tahupotiki te
karakia te kauwhau. Ka rawe hoki te kauwhau
a taua minita. He tini hoki te tangata, ara
te tane, te wahine, te tamariki, i hui ki taua
marae. Ki te titiro atu i neke atu i te 1000,
haunga hoki nga tangata miraka kau e ngaro atu
ana ki tera mahi, kaore au i mohio atu e whia
te tokomaha o era. No te Manei i te 21 ka
hui ano ki te marae,ka tu mai a Te Kahu
Pukoro ki te whakapuare i te wa mo Timi
Kara. Ka hikohia mai ta ratou waiata,
e Pouwhareimu, koia tenei ko taua waiata:—
Tenei ka mahi i te whakakaupapa, o te kotahi-
tanga kia tirohia, nga Ture a Te Kuini e mau ra i
Te Tiriti, kua tere i te moana e i:
Kei te rangi te Atua me ana Ture Tika: kei raro
nei kawana me ana Ture muru me te Ture
Raupatu, unuhia i na mana o te Ture Karati,
waiho te Maori kia takoto mate i te Pakeha
e i:
Tenei te Ture muru kua eke kia au, ko te mana
raihana kaore nei he oranga, korikori e te iwi.
Tu mai e Timi Taurima i ho iwi, harapuka i
to tu:
E tan o nei Kawana kia kore he toenga te ngaata
to puku e i.
I muri o tenei waiata ka tu te minita mo nga
mea Maori, ko ana kupu tuatahi enei—Karanga
whakatau mai e koro Tauke. Korero mai i o
mahara, kai te whakatika tonu au; karanga Te
Kahu Pukoro, tenei kua tu ki to marae ki te
whakahoki mai i to waewae tapu ki roto o
Poneke,—
E to e te ra to atu ki te rua, to atu ki te rua:
Ka haramai roimata, ka maringi me he wai.
Kati au te pupuri, taua te haere,
Kia taramutu au, te wa moana nei
Unua paikea, te hiwi ki mamairoa.
No na oho au, no na omata kamokamo,
He pahi rawa au, nohou e Maniapoto.
Ehara koe i te tane, he mokopuna ra hoki,
He puhi koe naaku, i te wa i muara
Ka iri kai runga. te whata a Terehunga,
E mataku ana au, koi pau i te kuri.
Ko aku moke ra, e rano na ake nei
Te rau o piopio, o te kowhakararo.
He mea motu mai, i te Waha-o-te-Ika.
He ra tenei no te hurahura i nga tikanga; no
te whakariterite; no te marena i o taua whaka-
aro. I roto i te Raupatu a e ra kawanatanga
whakahokia ana ki Maori e 200, 000 eka. Heoi
ma nga whakahaeretanga i muri mai ka rereke,
ara ka wehewehea, te 200, 000 eka nei, i te
tau 1182. Ka penetia 18, 812 eka ka riihitia
mo te 21 tau, me te mana whakahou ano. I
te tau 1892 117,711  eka ka riihitia mo ake tonu
atu, ko nga nihi poto 3830 eka Kai te ringa o
nga Maori 28, 032 eka. Ka raro i te Ture Rai-
hana 24, 896 eka. I hokona pohehetia 6782 eka.
Huihui katoa 200, 000 eka.
Ko nga whenua i riihitia i raro i te Ture o te
tau 1882 ma nga Maori e utu nga whakapainga e
£5 mo te eka.
Ko nga moni o nga whakapainga o nga whenua i
riihitia i raro i te Ture o te tau 1892, £14, ooo.
Mo nga eka i hokona pohehetia, £7000. Hui-
hui katoa, £21, 000.
Engari ki te oti i au taku Pire i tenei tau te
whakakaupapa haere ake ki Poneke taua tahi
whakatikatika ai. He toa takitini te toa o te
iwi Pakeha. Ko te ture hei tuara mo taua.
Tenei ake te roanga.
PITOPITO KORERO.
Ko tetahi tangata rangatira o Ameria, he
mirionaea, ara he tangata i nuku atu i te miri-
ona ana moni, i tahuna tona tinana i tona
matenga ai, a ruia ai ona pungarehu ki waenga
patiki. He mea whakahau ano nana i roto i
tana wira kia peratia ia. I mea ia i roto i
taua wira, " Ka mate te tangata ka mutu ano
tona whai paanga ki tetahi wahi o tenei ao, kaua
ia hei whakakapi noa i tetahi wahi o te whenua
e hiahiatia nei e nga mea ora hei rori ranei hei
tipunga kaanga ranei.
Kua tae mai nga whakaatu ko Paku Maki o
Tu ranga raua ko tana wahine kua tae kei te
whare herehere. E toru marama te roa mo
Paku, kotahi marama mo tana wahine. Ko
te hara o Paku raua ko tona hoa he mahi to-
hunga. Ko Paku rawa te mataika a te ture
pehi i nga mahi tohunga. Tou tohunga e te
Maori.
No Uawa mai te rongo o tetahi kotiro i tarona
i a ia ki tona aikiha. Kitea rawatia ake kua
mate. He tane te putake o tona ringa kinotanga
ki tona tinana.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
HE WHAKAMARAMA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa
 TENA koe. Tenei he kitenga iho i nga korero
 whakaeke noa a nga pepa pakeha mo nga
Maori o Tauranga nei i taia nei ki Te Pipiwha-
rauroa o te Nama 142 i te wharangi 11—Te aroha
o te Pakeha. He karo tenei naku i enei korero
mo nga Maori o Tauranga. Ko nga Maori o tenei
kainga he ahuwhenua te mahi; he whakapai
whenua ka rui ki te karaihe; he whakatupu i te
kau, ka whakatete i te miraka, ka mau ki te
whira pata. Ko nga moni ka maringi mai ki nga
Maori o tenei kainga o Tauranga i runga i te
werawera, he whakarite tenei i te kupu a te
Atua ki Arama—" Ma te werawera o tou mata
e kai ai koe i te taro." He mahi ano na na
Maori o Tauranga nei he hi ika. i na kai o te
moana, ka tuku ki te mira whakapaoa ika, a,
he mea ano ka tuku ki Akarana na ika. Ka
hoki mai ano nga moni ki nga Maori o Tauranga,
te hua o te werawera.
Tekau-ma-toru maero a Tauranga ki Te
Puke, ara, ki Rangiuru. Hei mea tenei e
mohio ai nga pepa pakeha ehara i Tauranga aua
Maori pohehe, engari no Rangiura ena Maori.
Aua e kiia no Tauranga, he iwi rangatira nga
Maori o Tauranga i te moni i Te Kaha ano ki
te ahuwhenua. He nui hoki na mahi moni a
enei iwi.
Mo nga Maori o Tauranga nei kaore he hiahia
ki enei mea ki te poi. Tae mai ano nga poi a
te Arawa ko Tauranga nei ki te mahi moni ma
ratou, ka tu ki te hooro nui o Tauranga, ka tae
na Maori o Tauranga ki te matakitaki kau
noaiho ki a kite ko o ratou kanohi tena ko te
whakatupu i te poi hei mea moni kaore i pai
tenei iwi o Tauranga nei ki taua mahi. E mohio
ana nga Maori o Tauranga nei he mahi mangere
taua mahi te poi, na konei kaore enei iwi e
uru atu ki taua mahi. Ko na Maori o Rangi-
uru me nga Maori o Rotorua e tino mahi ana i
te mahi poi, me etahi atu mahi a te Maori hei
mea moni ma ratou. Ina koa na mate iho na
Maori o Rangiuru hei mea e tau mai ai te
whakama ki te huna noho kainga, " Ko te hunga
hoki e hiahia ana kia whakana ka taka ratau
ki te he." E ki ana a Paora, Apotoro, ki a
Timoti," He putake no na kino katoa te aroha
ki te moni."
No te tau i pahure ake nei ka puta na Maori
o Tauranga ki waho, ko te mahi he pakanga ara
he whutupooro, he mea powhiri na Ahitereiria
ko te Karapu o Rangataua, he haere hoki no te
rongotoa o te Karapu o Rangataua, ehara tena i
te mahi moni engari he riri.
Kaati ka marama ra enei korero ehara i nga
Maori o Tauranga na Maori i pana he aitua
ki Otepoti.
Taku hiahia ko na Maori o Tauranga nei hei
tauira mo era atu iwi ki te mahi ahuwhenua.
Kei te kite iho ahau i to ratou ahua i ta ratou
mahi, ka pai. Heoi mo tenei wa.
RAMEKA HAUMIA.
  
PITOPITO KORERO.
He aitua kino, a he aitua rereke hoki i tu-
pono ki Poihakena, taone o Ahitereiria. Te-
tahi tangata tieki toa i hiahia ki te tahu i tona
whare kia hana ai pea he whare hou mona. Ka
oti i a ia te inihua tona toa, ka tahuri ki te
mau i etahi o ana taonga i te po tae pea ki te 
£400 ki tetahi toa ano ana. Ka whakakia e ia
tona whare ki te para rakau tahoroa ai ki te
hinu wairua (methylated spirit). Nana ano i
tahu, ko tona hoa noho mai ai i runga i te wini.
Ko tana korero atu ki tera kia ka te ahi ka
oma ai ki te whakaatu. Te kaanga  o te mati a
tangata nei, ina tonu te whare nei ka paku, ka
mate raua tahi. E toru atu etahi whare e pa-
tata ana i pakaru, a he maha nga a tangata i aitua
i te mahi a enei tangata. Ko te tangata nana
nei te hianga kua motu tetahi o ona waewae.
Ko raua tokorua kei te hohipera e takoto ana,
na tona hoa i whakaki to raua hara.
NGA WHAKATAUKI A TAMAMUTU.
Ki te Etita o te Pipiwharauroa.
HE uri a Tamamutu no Tuwharetoa i te
aupouri. Koia tenei ka hapai te ope
ki te riri, Ka whai-korero a Tamamutu, ka
karanga ki te iwi o Tuwharetoa:
" Tuwhareto i te aupouri—e kia pai te whakatere 
i te waka kei pariparia  e te tai monenehu te kura
nei." Ka;  mutu tena  Ka ki ano ia.
" Kawe atu ano ki waho  a whakahokia mai ano   
ki te kapua   whakapipi. Kia mate ai kainga   tahi—
kia ora ano ai kainga rua"
Ka mutu era whakatauki a Tamamutu: tenei
ake te nuinga o ana whakatauki, kia kite; au i te
kaumatua mohio, maku; ano e tuku atu.
Heoi anu,
AONUI HOARIRI.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.