Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 142.
GISBORNE.
" He ao te rangi ka uhia. He huruhuru te manu ka rere."
PEPUERE 1910.
"Kui! Kui! Whitiwhitiora."
— —
HE AITUA.
NO te 28 o nga ra o Hanuere nei ka pa he
aitua nui whakaharahara ki te Pariha o
Turanga; ehara i te mea i hangai ki Turanga
anake te nui o te aitua nei engari ki te Pihopa-
tanga ano hoki o Waiapu, ki te Hahi Maori ka-
toa, puta atu honi ki nga iwi e rua o Niu Tireni.
Ko te aitua nei ehara i te mea he Totara-akinga-
hau no te wao nui a Tane, engari he whare
karakia, he whare whakairo, he whare wananga,
he oha na te hunga kua ngaro ki te po, kua wera
i te ahi. Ko te whare karakia o Man u tu ke,
wahi o Turanga, kua pau i te ahi. He whare
nui tenei, he whare atahua, he whare e whaka-
mihia ana e nga iwi e rua o nga motu nei. He
whakaputanga tenei whare no te mohiotanga o nga
kaumatua ki nga mahi whakairo, a he whakapu-
tanga ano hoki no to ratou whakapono. Ka kitea
hoki te mana o te Atua o Taumatakura i te
whawhai i Tokakuku ka mahue i tena iwi i tena
iwi ana mahi ka huri mai ki te whakapono.
Ka ara i nga iwi o Turanga ko Hamokorau te
whare karakia e pau ai te mano tangata ki roto.
Muri iho ka hanga ko te whare karakia tuatahi.
He whare nui tera he whare atahua. Tetahi
mahi nui atu ko te tonga mai i nga pou i roto i
te awa. Ina nga ngeri i te wa e toia ana nga
rakau na, he tangi na te horirerire raua ko te
kihikihi—
Te ngeenge ngeenge nge i aku tu
Te ngeenge ngeenge nge i aku tu
I te pikitanga nei, ti rori rori rori.
Tare;  whaata tu, tare whaata tu, tare whaata;  tu
Tare;  horeete tu, tare horeete tu, tare;  horeete tu
Kuta kita kita.
Ka te tangata kamura i te whare ko Aperahama
Matawhaiti, ko nga tohunga whakairo he nui atu
i runa tonu i te hihiko o te iwi engari ko nga tino
tohunga ano ko Natanahira Toromata raua ko
Paratene Turangi. No te tau 1850. Ko te
hanganga o te whare nei nga iwi katoa o te Taira-
whiti; ko te tino mahi na te iwi kainga, ko ta
Ngatikahungunu ki te Wairoa tae atu ki Here-
taunga tae mai hoki ki a Ngatiporou he awhina i
nga kai mahi ki te kai. Ko te whakairo kaore i
rite ki nga whakairo o naianei. He whakairo
tawhito tera e kiia ana tona ingoa he Manaia.
Na te Pihopa tuatahi te take i mahia ai ko
tenei whakairo. I kino ia ki nga mea whatero-
tero nei kia whakaurua ki roto i te whare karakia,
ka mea atu nei ki nga tohunga," Kaore he whaka-
iro ke atu?" Ka mea mai era na, "E tenei
ano tetahi he Manaia." Ka mahia ko tera a
he hanga atahua. I te Kawanga o te whare i te
tau 1863 ka hui te mahi a te tangata, pokia te
whenua. Ka waiatatia e Ngatiporou i reira te-
tahi waiata, ko te kai takitaki ko Kemara Hape
he tangata tataki no Ngatiporou—
Maringiringi ai te wai i aku kamo
Ko tona hekenga tonu, na Maui tonu aua poka-
pokanga
He tini te kowhao.
Homai noa ra he mimiro mo te waka
E mau ai, koi rana noa ra te taro a Kea
I taiporutu ra, i te tai whakaki na Whiringatau 
Pokipoki whakaaro i.
Ka riro ra e te momo o te tangata  ka memene ki
tawhiti; 

TE PIPIWHARAUROA.
Te motu ra i a te Kori, te tangata  ra e nana i ako
mai ko anana i titiro.
Hura rawa i raro ra tana;  hekenga  mai  keke; ana; 
te papa.
To pai rangatira.
Te pa noa mai he Koraki te hau
Hei whiu i ahau, noho ana hoki an i te kei o te
vvaka
Nou e Ropu hei tupiki noa, mau nei e Taiki
Ma te whakapuaroa.
No te tau 1877 ka pakaru taua whare, ka
whakaarahia ko tenei kua wera ake nei. Ko te
Pihopa kua mutu ake nei te tangata i kaha ki
te tieki i nga rakau o te mea tuatahi, ka metia
ko aua rakau ano mo te mea tuarua. No te
tau 1889 ka oti te mea tuarua. He whare iti iho
tenei i te mea tuatahi, engari he atahua atu
tona waihanga. Ko te tino whare pai atu tenei
kei nga takiwa Maori katoa. I rokohanga a
Hirini Taiwhanga ki te kawanga o tenei whare.
Tona taenga ki tona iwi ki a Ngapuhi ka kia ia
i enei kupu. " Kaore he whare hei rite mo te
whare e tu iho nei, kei Turanga. He tangata
haere ahau ki nga motu o te Pakeha, tae atu
ki Ingarani. Ka kite ra au i nga whare o te
Pakeha kaore i rite ki tenei te kororia. Me
te kaha o nga whare kohatu o te Pakeha ka pera
tonu tenei te kaha." Tenei ake ano te roanga
ake o nga kupu a Taiwhanga mo te nui o te
tangata, mo te nui hoki o te kai. Ka ngahau a
Ngapuhi ki ana kupu ka mea ki a Taurau, " E
Tau he whare whakairo mo tatou." Ka mea a
Taurau, ma wai koa e whakairo?" Ka whaka-
hokia e te iwi, "Me karanga ra i a Ngatiporou
hei whakairo." Ka mea mai a Taurau, " Tena
ra kia kaha, ka 20 ana Ngatiporou ka 30 nuku
atu ranei kaore e taka te tau kua oti." Kaore
i tutuki te kupu a Taurau, me te hiahia o Nga-
puhi. Ka kitea ra i enei korero te rongo nui o
te whare nei. Kua pau ia i te ahi, no waenganui
po i kaia ai. Kitea rawatia ake kua puta te
ahi kei waho, kaore hoki i taea te tinei. He
tangi te mahi a te iwi kainga mo tenei mate. He
tino tika kia tangihia, ehara i te mea i runga
anake i te whakaaro ki nga kaumatua na ratou
nei i hanga engari i te moumou tonu o tenei
whare. Ka ngaro tenei taonga whakapaipai i roto
o Turanga, i roto ano hoki o Niu Tireni katoa.
Kaore he whare penei hoki e ara a muri ake
nei. Kua ngaro ki te po te tohunga whakairo,
kua ngaro tahi atu me te whare nei tera whakairo
a te Manaia, kua ngaro hoki te momo o te
rakau hei mahi i era tu mahi. Ana e te iwi
to waiata hei tangi mau ki tou kororia kua ngaro
atu i a koe i tenei ra.
TETAHI ATU AHI.
NO te ata po o te Turei te 22 o nga ra 
Pepuere nei ka wera te whare karakia
pakeha o Waerenga-a-hika, Turanga, i te ahi.
Kitea rawatia ake kua puta katoa te ahi ki
wahi. Kaore rawa he mea i toe. Ka mai te
kino o tenei mahi, tenei kei te haere tetahi
tangata ki te tahutahu i nga whare karakia. Ka
marama i tenei whare he mea ata tahu marika
te whare karakia o Manutuke. He whakapae
tonu te mahi;  a te ngakau o te tangata, na tenei
whare rawa i whakapumau taua whakapae. Ko
wai taua tangata nana nei tenei mahi kino kaore
ano i mohiotia. Tena ona wa ka kitea, he
tanata tonu hoki ia.
WHETURERE.
KUA tino kite a te wheturere nui i whaka-
aturia ra i tera putanga o ta tatou manu.
E puta mai aua ia he whetu i te ata, hei te
takiwa o te rerenga mai o te ra ka kitea, engari
ko nga karaihe titiro anake kei te kite. Hei te
20 o nga ra o Aperira ka puta mai ia hei whetu
ahiahi, kia to atu te ra ka kitea. Inaianei
14, 000, 000 maero tona tawhiti atu i te ia. Te
tere o tana haere e tata ana ki te 2, 500, 000
maero i te ra kotahi. Ki te whakaaro a nga
tangata matau hei ki te 18 o Mei ka huri ia i
tua o. te ra. Ko te roa o tona waero kei te
waenganui o te 20 raua ko te 35 miriona maero.
Hei te wa e tata mai ai ia kia tatou, ara hei
tona hokinga atu i to tatou nei ao ka ngaro tatou
ki roto ki, tona waero. E ki ana tetahi tangata
kaore e mohiotia ka pewhea te ahua o te ao nei
a te wa e ngaro ai ki roto i tona waero. E ki
ana tetahi tangata tera pea e mate te ao, ki te
whakaaro noa ake kaore e mate, ina hoki kua
maha noa atu nga putanga mai o te whetu nei i
mua a kaore te ao i mate. Ko te u poke anake
o te whetu nei te wahi hei makutanga ko te mahi
maro hoki tera tena ko te waero he ea noaiho,
ara he kahi . Engari ina te mea e matakutia
nei na ka horomia atu e te kahi o taua waero
te kahi o to tatou nei ao ka mate noaiho tatou,
ka pena te ahua me te tangata e ngaro na i te
auahi. He tino putanga nui mai tenei no te
• whetu nei, kati kia noho tatari tonu, kia kite ai
 tatou i tenei manuhiri tuarangi.
  
I raro i te ture £14, 500 te moni kua takoto
hei utunga ma te kamupene o te Warata ki nga
whanaunga 115 o na Heramana o te Warata.

IA KUPU Ml A KA MARA MA.
[.'^;^i^iia^i^^r^^r^5^^
; .:•tgBllg•^•igL•^:l5L^:•j^l5L•<r'•^l{ S^-.^^jlsi?^.'!
' •-iji5ir-———— ———————'—-: ~—ir?ii?:i
O TE HAHI MAORI.
a?
^.•H /GQ, a:, a, a, ,.^
!7.^l| ^ ^ ^ ^ ^
^^tBIy^S?SPS"^Er^i^fa1^^^ ^
• .?^nallinl.^Ja^igi^^i5l^^Lg2d^J.g?^^^^
S!
11^!'
|! '•'i'' !i
.JS^l
'^
TE PIHOPA O WAIAPU.
'\\TOte 16 o na ra o I tanners k;i ah;ik;i-
^\\i tapuka Awcriri hei Pihopa tn;ivha in.)
r pihopatana o Waiapu. I lu ic k;'.i;ikia ki
\\cpia. I tae katoa ma' ki rei;-.;, r;a Piliop;i o
.\\'iu Tireni, ko to Mere!;iln.i anake i n.arn all!.
lie nui nga minita o te Pilinp-iltin;i. i l;ie. l;u u;i
iiica Maori ko Matene Koem";;i, ko i..- !\\<itciiL-
I'ukerua. ko Henarc Wainoiin ko Tn;i.h;.m.i.i;i.
[''ereilia me Paraone Turc'i. Ki ionr. ic hi;irr-
karakia i te tangata, i na me;i tonu o Ncpi;i i
IJB mea hoki i haere mai i Ot:iniiihi ki te ka'.\\c
mai i te Pihopa nou. Ko lc ',';;i.l;i liiulaiii
karakia ko te IIapa-a-teAi"iki. Ka i;u'.lu ler;i.
ka kamhauti-a e Piho?;i. 1 hiria n Ot.;'.nt.i.!n ic
kauwhau, ko tana lai"ani i t.i;}'>lii;i in:u i ;i
[ruka xxii-27—" Tenei raia ahai; i ;nlo i a kon-
luu'te rite nei ki te k;ii ir;a'iii.' I ic !i;in:i penei
iana \\hakahaerena i tan;i k;i.;.n;'.,ir. K;i ninti;
l.er;.i, waiatatia te himene, i ;Hi;ii i ;.e ninn;;i--:
ka arabina atu a A\\\\\\-rii"i e i'iiiupa Mii;fii e
Otautahi raua ko Piiiupa \\V i rr;i:'.i u \\\\';iiapii
ki te aroaro o te 1'iliopa 'i'l!in',i;iki. K;i 1.1..
;itu ki tona areare ka pata', ni;ii kui. kot"ciuii.ia
ie mana i tika ai kia r.;oti:k;;;i i,ru.i i;nf;il.l iu';
l^ihopa. K;i tu in-ii ko lc i^ii v\\,;ik..ini;ii'i>;
^chancellor) ki te panui r.;;ii i li ;'.i;i:i.i. i\\.L
oti tena ka \\l"iykaoat'tia "11.; i'iii.p>i liai;. ka
korerotia tioki te Kikini, ; ini;i! illv) !x» Ir
himene---Oa pai ka'n.';i L- i";u.«.'i rei ;57.
mutu te himene ka patapatai li;i. ti- i-'i!'.op;i.
muri iho i ter;i k.i !i'iki ;itri i.i ki lcl;i'i;l riiiin;;i
atu ki te k;ikalui m;il ;n;o i IL- 'r.ieiJ;i ;il'.i i> r;!.i
kakaliu piliop;i. Ti.;n;i pi;t;i.nu ;;i:ii k;!. t;it'.;ii
ka waro.tatia ko te liin'.eiK.- i roi'.) i le k;inik;ci.
" MotuliaiJa i te l;n;al;i iici i'iliopa. ia t.i-'
\\\\'airua kai-liai)ti." i le ^;ii:n.;uaiJ:i u icnci
ka •whakapai;iia e IJB pilinpa k;itn;i .' r;lion ;in;i-
rir;a ki runa i te !ii;i'ni!ii;i o le Pi'.:.'.p:i, k;i lio;i'ii.i
lioki e te Piho?;i Tiin;;.i;iki ki ;i i;i 111 L';iipei;i.
ine te \\hakanialia'"a ;iti; ano kia 111.11'. 1:1 ki '.y.
\\hakaakorai]a o ratu i t;i.n.i i;;ik>ii)i.n<ci. K;i
mutu i konei te k;.!.r;iki;^. 1 i.i-' k;ii.ikiu >> te ;i'ii-
ahi na te Pihopa i;oii te kan\\lui;i. !ai-' !!;-.a •i;ti]
in;u tana raiani i lc pukapnk-,i 'L,i;'.i.i';'i <L I'll.i.
1-3. lie tino p;ii;itr. i.;;;.;. •>!'. ik.iiki«." . ;;. i ;.i.;l.l
korero, 'i muri ili>' i Ien;i ni^i'^i'ii;i'.);'- !"-'i S'i!n,p.i
ka liaere i.i ine ei.i citn o i.!.i i''lior.'. 1.' ir i ;in
Tupu i Poneke.
].\_J~ R I'AN L'l tena na te Piliopa in» te Hui
-£. ,1. " i».: I [alii Mahri kia tu ki Te Araroa
,i tu 21) o IJ,I ra o Maehe.
TE HAHI I NIU TIRENI.
I,'I'UKO vir
ITi': t;in 1,^50 ki te tau 1860 ko te tino take
e \\hakaaioa ;ina ko te Kaupapa whaka-
haere o te II;ilii. Ku;i \\hakainaramatia ake
ti.- n;in;il;iri;i n l.enei t;ike. Ko te ahua o te
i I;ilii i Niu Tireni e penei ana :—He peka tenei
no te Hahi Maina o Ii'iarani. Ko taua hahi
inaina kei raru i te muna o te kini, ara ko te
kini tona upoko. No te tan 1552 tenei mana
i hoatu ai ki te kihi. 1 taua wa e noho whaiti
;ina te II;ilii o Inarani. kaore ano te iwi i
p.;ik;'.r'.! noa ki u;i in.mtere Inihua o te moana,
u;i reira ko te alm;itaii;i o tenei tin"e e pa ana
ki Inanini anake. No muri nei i ka whaka-
noi'ioia a Anierik,i e te I narihi, a ka whakanuria
'.niki ki reira he pi-k;i ino i e Hahi o Inarani.
No ti.' pakari iar;i o tana Hahi ka kitea e ia te
i';irnr;n"n k:i p;i nei ki NinTireni. Kaore ano
':i iki i taea e tur;i hahi te rapu lie linaraliiewatea
;LI l;i i tenei mea. No te paea u te raruraru
ki \\\\;it.'iJ:inni o Ainerik;i raua ko Inarani hina
u.;;;i, a kr,;u".ini ;i wehe ana a Ainerika hei iwi ki.
1 ti: ;ne;i k;i \\velie nei a Anierika i raro i te
iii;;n;i o !narani ka w;it*.-;», mai tioki te iwi i
i;ir» i iv inana o [i.- Kii}i. Ko te wateataija
ienri i) 'iana ll;i!ii ki te har)a tnre hei whaka-
ii;iriv in>) ana mahi.
Te ai ona o ti- tin"t.' i riro ai te Hahi ki raro i
if in;ina 11 te Kini. e mea ana kia kana e ni"t.i
;itn te rei;nan;i ki r)a hui a te Hahi. Ko tetnre
i.en;i i- p;i ;ina ki te ll;ilii i Inarani. Kua waia
ii;i t;in;il;i o tiJ;irani ki tenei alma, a ki ta ratou
tun"') kei te pai noaiho. Ko te take i pai ai
ku;i takoto pai k;ito;i na pihopatanga me nga
n;irili;i o liJ;n';ini. 'ea \\hare-karakia kua tu
ki n>i parili;i katoa. Na reira ko na raruraru
;in' u;i \\lKika!i;iei"ei)a o enei kua oti i nuia iho.
K') 11.1 moni \\h;u);u ino na minita kua takoto no
inn;i ilio. Ko i"l;l moni hei whakahakre ino etahi
;i,;. 11 ranir;l, i"n o ia parilia o ia pai'iha kua tako
P;it.u;i n» nuia iho. Na konei kaore noaiho lie
i;iriirtirn ino n;rx'Kikaliaei"e ate Hahi i Ir|arani.
KI) ti.- lLilii o reira ku;i nolio Ini noailio.
Ku te li;ilii o Niu Tireni lie lialii hou, kote
:iiin;i o i)a in;i'ni o roto kaoi"e ano i oti, kaore
;rii) IJ;I piliopat;iiJa i \\va\\valiia, kaure ano r)a
•;;iiilui o ia pili»i);itaiJ;i i wawahi, a kure ano
!ioki te uraha ino i)a minita i takutu. Kaore

4
TE PIPIWHARAUROA.
e taea e te Hahi o Ingarangi te homai he moni
hei oranga mo nga minita. Me pewhea te oranga
mo nga minita? Ko tetahi wahi o te oranga ma
te iwi e kohi i te tau. I te mea ma te iwi e
whangai te minita he mea tika kia uru mai tetahi
tangata o te iwi ki roto i te hui whakahaere o te
hahi. Ko etahi whenua kua riro mai i te Hahi,
ko te kai-tiaki o aua whenua ko te Herewini.
Ko tetahi wahanga nui o te hahi ko te Hahi
Maori. Ko nga mea enei hei mahinga ma te
Hahi i Niu Tireni nei. Na ma wai e whaka-
haere enei mea? Ma wai e whakatau he rite-
nga mo te oranga o nga minita? Ko wai hei kai-
tiaki mo nga taonga o te Hahi Maori? Kei
runga kei te ahua o enei patai ka kitea e tatou
he tino tika te mea e matea nei e te Herewini.
Otira ehara i te mea ko ia anake kei te mate
ki tenei mea. I te tau 1850 ka tae mai te reta
a te iwi ki a ia he mea haina na te Kawana
(Hori Kerei) me etahi atu he tono mai ki te
Pihopa kia rapu he huarahi e taea ai te hanga
he kaupapa mo te Hahi i Niu Tireni. I te
haerenga o te Pihopa ki Ahitereiria ka mauria
e ia tenei reta kia kitea me kore e tae te whaka-
haere taua take i taua hui. Kaore i taea i runga
i te kore mohio o ratou ki te kaha o te mana o te
Kingi. I te tau 1852 ka tuhia e te Pihopa tana
reta ki nga tangata katoa o te Hahi mo runga mo
tenei take. Te whakapotonga o taua reta e penei
ana:—" Kua tae tenei ki te wa e tika ai kia
tono tatou ki te upoko o te Hahi, ki te Kuini
ano hoki kia whakamana mai tatou ki te hanga
i tetahi kaupapa hei whakahaere i nga mahi a te
Hahi i Niu Tireni. E rua nga take i tika ai ki
a tono tatou mo tenei mea. (1). Ko te Hahi
o Niu Tireni kaore i whakaturia i runga i te Ture
na konei te nuinga o nga ture o te Hahi i Ingarani
kaore e pa ki te Hahi i Niu Tireni. (2). Ko
te oranga o te Hahi i Niu Tireni kei te awhinatia
e nga moni homai noa a te iwi, kaore e pera me
te Hahi i Ingarani. I runga i tenei ahua e kore
e tika kia waiho ma te Hahi i Ingarani e mahi
he tikanga whakahaere mo to tatou hahi no te
mea, kua whakamutunga te tu o te hui topu
o te Hahi i Ingarani. Kaore e taea i te kawana-
tanga i te mea ehara i nga tangata anake o tenei
hahi kei reira. Kaore ano hoki e taea e te
kawanatanga o Niu Tireni na taua take ano e-
pa nei ki te kawanatanga o Ingarani. I tenei
ahua e rua nga huarahi e tuhera ana kia tatou,
ko te noho noaiho kaua he ture hei whakahaere
i tenei hahi; ko te tono ranei ki te upoko o te
Hahi ki te upoko hoki o te Kingitanga kia tukua
mai he mana pera me te mana e tukua ana ki
nga ropu tangata katoa kia whai mana ki te hanga
ture hei whakahaere i a ratou, kia hangaia e tatou
he paeroa hei whakahaere i a tatou nei tikanga,
ara i nga mea e pa ana ki to tatou nei ahua
kaore nei i tera hahi; a kia puritia atu e te
Kuini e te upoko hoki o te Hahi te mana kia
raua e mau ai te upokotanga o te Kuini i te
Hahi me te kotahitanga o te Hahi.
Ko te reta tenei a te Pihopa i tuku ai, a i te
taha o tenei reta i tukua atu e ia enei take hei
whiriwhiringa ma te iwi; ara ko nga mea enei i
whakaaroa e te Pihopa hei kaupapa mo te Hahi;
a e mea atu ana ia kia whakaturia mai e tena
takiwa e tena takiwa to ratou na whakaaro ki
aua mea.
1. Ko nga Pihopa, ko nga minita me nga reimana
nga wahanga e toru, ko ta tenei tokotoru e wha-
kaae ai e whai mana ana ki runga i te hahi katoa
o Niu Tireni.
2. Ki te whakaaetia te mea tuatahi nei, kei
tenei tokotoru te tikanga mo te hui ranei, mo te
wehe ranei i te wa e whiriwhiri ana ratou i a
ratou take.
3. Mo tenei wa noa i te mea kaore ano i tino
marama noa nga ture e mohiotia ai te tangata no
tenei hahi, me ki te tangata no tenei hahi ki te
tae he reta whakaatu mana ki te minita o tona
pariha takiwa ranei.
4. Ko nga tangata katoa o te Hahi kua rehi-
tatia, e whai mana ana ki te pooti reimana hei
mema mo te hui topu.
5. Ma te hui topu e whakatau hei a wai, a me
pewhea nga te tikanga o te whakahaere i nga tuunga
o te Hahi; me pewhea e tae ai te whakakore
tetahi tangata i te tuunga o te Hahi i tukua atu
ki a ia; a ma wai, e whakarite te nui o te oranga
mo nga minita me era atu moni e utua ana i
roto i te Hahi.
6. He mea tika kia whakamana e te ture te
hui topu a te Hahi kua whakaaturia ake nei; a
ko nga wahi katoa hei tuunga whare-karakia, hei
nehunga tupapaku hei tuunga kura, me nga whenua
katoa i tukua mai hei oranga mo te Hahi, me
era atu mea a te Hahi me tuku atu ki te hui
topu ka whakaturia nei.
7. Hei mea e mau tonu ai te tuunga o te Kuini
he tumuaki no te Hahi, a he whakaatu ano hoki
e piri pono ano tatou ki te hahi mat ua i Ingarani,
me tuku atu he kape o tenei kaupapa ki te
Ahipihopa, ki te Hekeretari ano hoki o nga
Koroni; ko aua kape me ma roto atu i nga ringa
 o te Akipihopa o Hirini; me te tono atu hoki
ki te Kuini kia whakamana mai te tikanga o
tenei wahanga o te Hahi o Ingarani ki te hanga
paeroa hei whakahaere i ana mahi—ko taua
whakamana me ahu tonu mai ranei i te Kuini
me pahi ranei e te Kawanatanga he ture whaka-
mana.
8. Kaore te ropu e whaimana ki te whakahaere
take e pa ana ki nga tino whakaakoranga me nga
tikanga whakahaere i nga karakia a te Hahi o

HE KUPU WHAKAMARAMA.
Ingarani, ki te tanga ano hoki o te Paipera kua
whakamana nei.
9. Kia whakatakotoria pitihanatia e te Pihopa
nei motini, a kia mahi hoki i nga mea e kitea
ao ano e ia e hohoro ai te whakamana mai o
enei hiahia o te hunga tono.
I te pihopa e tuhi ana i tenei reta ka tu he
; ui ma te komiti whakahaere i te pihopatanga o
: Kanataperi. Ko. nga tino mea i whiriwhiria e
ratou ko enei.
He whakaatu ki te pihopa, he pai noaiho ki
o ratou whakaaro kia waiho ma te paremata
ao o Niu Tireni e whakamana mai ta te Hahi
• hiahia nei.
Ko te kaupapa o te hahi ma tenei hahi ano
..' whakatakoto, a heoi ano ma te paremata lie
\\hakamamana i ta te hahi i whiriwhiri ai. Ki te
whakaaro o te komiti kaore e tika kia waiho
ma te paremata e hanga he kaupapa whakahaere
mo te .hahi.
Ki te whakaaro o te komiti ma te pihopa ma
nga pihopa anake ranei o Niu Tireni e hanga lie
kaupapa, a heoi ano ta nga minita me nga rei-
mana he "whakaae ki ta nga pihopa.
Ki te whakaaro o te komiti me tuku motu-
hake mai he mana ki tenei wahanga o te hahi
te 'mana whakahaere i nga mea e pai ana mo
tona ahua. E he ana te ki kia kaua tenei
wahanga o te hahi e whai mana ki te whakaheri
ke ki te pewhea ranei i nga tino whakaakoranga i
nga tikanga whakahakre o nga karakia me te tunga
o te Paipera kua whakamana nei. Ko to ratou
whakaaro he nui nga rhreketanga o tenei kahi i to
te hahi matua, a e tika ana kia tukua mai he
mana ki tenei mo te whakahaere i nga tikanga o
te karakia e tika ana ki aua rhreketanga.
I te tau 1853 ka tukia ano e te Pihopa tetahi
reta ki nga tangata o te Hahi in Niu Tireni mo
tenei take ano. E rua nga tino mea i whaka-
maharatia atu e ia ki nga tangata i reto i tenei
rota.
He whakamaharu atu kia ratou i te nui o te
take e hiahiatia nei, ara rno te mana kia tukua
mai e te Akepihopa e te Kuini hoki ki tenei
wahanga o te hahi ki te hanga kaupapa hei
whakahakre mai i ana mahi. Ko te take i
whakamaharatia atu ano tenei mea e ia na
te matenga o te Akepihopa o Hirini—Pihopa
Pkrotene. Ko te tangata hoki tera i hiahiatia
e ia hei kawe atu i tenei pitihana ki Ingarani.
Kaore ia i pai ki te whakaaro a te komiti o
Kanataperi e mea nei mana noa e hanga he
kaupapa a me whakaae noa mai nga minita'me
nga reimana. Na reira ka tuhi ano ia kia ho-
horo te whakaatu mai o te iwi i o ratou whaka-
aro, ki awe te takoto marama i a ia te piti-
hana.
Ko te take tuarua, kia whakakorha nga raru-
raru e whakarea nei i te wawahanga o Niu Tireni
ki nga pihopatanga e tika ana.
I tu he hui ma na wahi katoa o Niu Tireni
mo tenei take. Ko te hui i Akarana i whakaae
ki te kaupapa a te Pihopa, ko te take tuawha i
\\hakamutia e ratou. I mea ratou ko nga tangata
pakeke katoa kua takoto nei taratou whakaatu
no roto ratou i te hahi o Ingarani e whai mana
ana Id te pooti reimana rno te hui topu. Ko
te hunga e pootitia mo taua hui me huna tano
hapa. Ko etahi katoa o na taone i whai tonu
i te kaupapa a te Pihopa, he kupu ruarua nei
a etahi i tapiri atu ai.
Ko Kanata peri rawa te wahi kaore i pai ki
te nuinga o nga take o te kaupapa a te Pihopa,
angari marama tonu pai tonu hoki a ratou kupu
mo nga take katoa. Ko a ratou tino take i mea
ai ko enei :—
Ko te pihopa, ko na minita, me nga reimana
nga wawahanga e toru mo na hinota katoa, t.opu
takiwa ranei, a ko ta ratou e whakaae katoa
ai e mana ana ki o ratou takiwa.
Ko na tanata katoa e whaimana ana ki te
pooti rei inana mo te hui me nga reimana e
pootitia me tango i te hapa, me whakaatu ano
hoki e ratou ehara ratou 1 te mema no etahi
atu hahi.
Ko nga taonga, me era atu mea o iia pihopa-
tanga me tuku atu ki te hinota o te pihopatanga,
angari ko te whakahore i tetahi tangata i tona
tuunga i roto i te hahi kei te hui topu te tikanga.
Kota!i! te tino mea e marama ana kia tatou
i roto i enei korero ara ko te ngakau nui o te iwi
katoa ki te rapu i tetahi take e takoto pai ai
tenei take. Eliara i te mea na te pihopa anake,
na nga minita anake ranei i whakahakre •engari na
te iwi nui katoa. Ka kitea i konei te matau-
rana me te whakaaro nui o te Herewini, kaore
nei ia i pai kia riro ina te tangata kotahi ma te
komiti kota!i! ranei e whakahaere tenei take.
Ko nga tangata o Kanataperi i mea ma te pihopa
anake e whakahakre tenei mea, a heoi ano ma
te iwi nui he whakaae hi tana i whakatakoto ai.
Kaore te pihopa i aru i tenei tikanga.
^ ^ ^
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
A. Sh;ind, 5/-' Waihekc Tureia. 5/-< Te Paea
Kini, ai, Pine Tuhaha, 5/-, Rev. T. te Faerata, io/-
Geor^c Hansard, 5/-, H. Bnddle, 5/-, Huta Paaka,
io/-, Hcmara Moana. 5/-.Karipa te Pipi, 5/-, Nikau
Rewa, 5/-, Hnnia P;iaka, 5/-, H. Tuterani, io/-
Renata IVr^to, 5/-, Renata Tamepo, 5/-, Waiheke
Puha, 5/-, Tuhere Tautihi, 5/-, Wiremu Hoerara, 5/-

6
TE PIPIWHARAUROA.
HE MIHI.
HE mihi atu tenei ki nga tanata katoa i tae
mai ki te Kirihimete i Te Pakihi i te
tau ka huri nei—ki a Te Houkamau me era
atu rangatira—ki nga tamariki tane ki nga tama-
riki wahine ara ki te " Wiwi." I nui rawa ai
te whakamihi no te mea ahakoa i nui te marangai
a i kino hoki nga huarahi i manawanui tonu
ratau ki te haeremai. He mihi ano tenei ki
nga tangata katoa i kohi moni mo te Kirihimete
—te hunga i tae mai te hunga hoki i ngaro atu
engari ko to ratou aroha i tae mai. Tera ano e
panuitia te kaute o nga moni engari e oti ana te
waea i Waiapu ki Te Pakihi ma te toe o nga
moni ka nuku atu. Ka mama tenei takiwa,
ka mama nga mahi, ka taka atu tenei ingoa a
Waimahuru ki raro i Te Pakihi—ka mamanga
mahi a te Pariha o te Kawa Kawa, ara a nga
pariha katoa o Ngatiporou ko te ahua hoki o nga
minita o Ngatiporou i enei ra e whakawhitiwhiti
tonu ana a kua huaina ratou inaianei ko nga
"minita kaporeihana." Kati noa te mihi, ko
te nuinga waiho iho i te ngakau 
Na REWETI T. KOHERE,
me te Komiti katoa.
Te Pakihi,
Hanuere 24th, 1910.
TE MAHI A REV. F. A. PENETI I TE
ROHE O NGATIPOROU.
KUA pau i a Peneti te haere nga Pariha
katoa o Ngatiporou. He nui atu te
hihiko o te iwi i nga wahi katoa i tae ai ia ki te
awhina i ana take ka toa i whakatakoto ai. No
tona hokinga ka tae ki Tokomaru ka pangia tona
tamaiti e tetahi mate taumaha rawa, noho tonu
iho ia i Tokomaru. Te Hakiritanga o te mate
i a Ngatiporou he rite tonu te ui a te tangata, ka
pa mai hoki te aroha mona ka tupono nei ki te
aitua i tenei whenua ke. I a ia e noho ana i
Tokomaru ka whai taima ia ki te hanga i tana
ripoata ki te whakahaere hoki i etahi tikanga hou
ki tera wahi. Inaianei nui atu te pai o nga tangata
o Tokomaru mo nga mahi o te karakia. Ko te
tino mea ia ko te himene. He tino pai atu te
koea himene o tera kainga, i runga tonu i te hi-
hiko o nga tamariki. Kua haerea e ia me tona
koea etahi o nga wahi o Ngatiporou a he nui te
whakamihi o te tangata ki ta ratou mahi, a kua
whakatu koea hoki etahi o nga kainga. Ka nui
te whakamihi o Ngatiporou ki te mahi a Peneti
me to tera mihi hoki ki te hihiko o te whakaaro
o te iwi ki te whakaae ki ona tono mo te whangai
i nga minita. Ko tana ripoata tenei:—
" Ko te oranga o nga minita o te Tairawhiti kei
waenganui o te £60 raua ko te £70 i te tau.
Ko te korero e £60 a na te moni tahua a Te
Wiremu £10, ka noho ai te moni ki te £70.
O te £70 e £30 no te moni tahua minita o te
Tairawhiti, na te Maori, e £30 na te Pakeha.
Kua whakaae nga Maori ki te kape atu i te
awhina a te Pakeha. Ma ratou ano e kohi te
moni e £60 ma ia minita o te rohe o Ngatipo-
rou, apiti atu ki te £30 o te tahua oranga minita
me te £10 o te tahua a te Wiremu ka tae ki
£100 ma te minita kotahi i te tau. Ka nui te
hihiko o te iwi ki te kohi moni ma nga minita
engari na te kore e whakamaramatia o nga take i
pau ai nga moni o mua i ngoikore ai te whakaaro.
I nga ra o mua ka kohia e nga pariha katoa o
Ngatiporou tae atu ki Mohaka te moni tahua
kua korerotia ake nei, e £400 ma te pariha
kotahi. Hui katoa taua moni e £6ooo, engari
he mea kohi rawaho ano tetahi wahi. He moni
tahua ano to Heretaunga e £6000 apiti atu ki
etahi tahua ririki. Ko te ahua tenei o nga moni
whangai minita inaianei:—
MONI WHANGAI
Na te Pakeha—
He mea kohikohi ... ... ... £856 15 5
Tahua na Te Wiremu ... ... 200 o o
Huinga, e £1056 15 5
Na te Maori—
Moni tahua no te Tairawhiti ... 783 1 4
No Heretaunga me etahi mea ririki 615 15 2
Huinga, e £1398 16 6
Te huinga katoa, e
NGA WHAKAPUANGA.
NGA Minita Maori (1 8) ...
He utu Penihana
Kakahu Minita ...
Mo na Kai-tirotiro
Hei Penihana ...
Etahi atu mea ririki ...
I whakahokia ki te moni Tukaha
Da moni kei te toe
... £926 5 o
... 260 o o
11 3  6
... 500 o o
20 o o
... 207 14 10
... 117 9 5
- 435 15 9
Hui katoa, £2478 8 6
Ka kitea ake i runga i te takoto o nga moni nei
e £340 rawa te nui o nga moni whangai minita a
te Maori i runga ake i a te Pakeha. He mea
pai ano tenei kia mohiotia no te mea he maha
nga korerotanga i nga wahi matoru o te Pakeha

HE KUPU WHAKAMARAMA.
kaore rawa te Maori e tahuri ana ki te kohi
oranga mo o ratou minita. Ko tetahi mate o te
Hahi Maori i tenei takiwa ko nga whare o na
minita. Ko etahi o nga minita kei ro teneti
ano e noho ana; ko etahi kaore i pai nga whare;
ko etahi kei roto i o ratou na ake whare. Ko
te mea tika kia riro i te Hahi nga whare katoa
o nga Minita. Ko nga whare karakia mo nga
pariha kua tu katoa, he nui nga; mea pai.
Tera ano ia etahi kua mahue noa, kua waiho
hei whare putunga, taonga a kia pakaru noa hoki.
Ko te tino mate ia o nga whare karakia he kore
no nga mea katoa e tika ana i roto, ko nga whare
anake kua tu engari ko nga taonga mo roto kaore
ano i pau katoa mai.
Ko te ahua o te whakapono o te iwi ka nui te
u, ara ko nga kaumatua. Kei te haere tonu ta
ratou ritenga i te whakahaere o nga kaumatua o
mua. Kei te pai aua tikanga ki nga kaumatua
ki te iwi i kite i te kahanga o era tikanga i nga ra
o mua. Ra nga tamariki ia kaore, i te aro atu,
kei te whakaaro hoki ratou he mea era e ngaro
haere atu ana. Ko te kaha o te iwi ki te ahu-
whenua he tino kaha atu, ko te mea anake hei
matakutanga kei tukua e ratou nga mea wairua
kia mate i runga i te whakaaro ki nga mea o te
kikokiko. Ka nui te hihiko o te iwi ki te
whakarongo ki nga whakaako me nga tohutohu, ko
te wahi tino pai hei tohutohutanga ko te whare
nui. Ko te mea nui e matea ana e nga minita
ko nga tikanga e pai ai te mahi i a ratou pariha.
He mea tika ano hoki kia whakamaoritia etahi
pukapuka e whakamarama ana i nga Karaipiture
hei awhina haere i a ratou kia nui rawa ai to
ratou mohio. Ko nga tangata e haere nei ki te
titiro haere i nga rohe o tenei Pihopatanga he
tokomahara rawa. Ko te mea pai kia kotahi
noa, kia tokorua ranei. Ko te pai o te penei
he kotahi no te tikanga whakahaere puta noa te
Pihopatanga katoa, he iti hoki no nga moni e
pau hei whangai. He mea pai mehemea e ahei
ana kia tukua mai ki te Maori ano te tuunga
Kai-titiro. Tetahi mea kia tirotirohia ko te
utu o te tuku minita ki nga Pariha. Ki te
whakaaro iho kaore e pai te tikanga e tuku nei
i te minita ki tona ake takiwa mahia. Kaore e
kaha nga mahi a nga tangata e pera ana. He pai
ki te tuku atu he tangata ke noa atu ki nga
Pariha. Ko tetahi mea pai ko nga minita e
puta hou mai ana i Te Rau me tuku atu ki
raro i etahi minita kua roa nei ki te mahi kia
mohio ai ratou ki te ahua o te whakahaere i nga
Pariha. Kia pau te tau e penei ana ka tuku
atu ai i a ratou hei minita mo te Pariha motu-
hake. Tetahi mea hei whakamate i te ahua o
nga mahi a te minita ko nga panga whenua. He
mea pai rawa, mo ana mahi, kia kaua te
minita e tae ki roto i te whare kooti whenua.
He wahi tera e tu ai te tangata ki te tautohe, a
ki te tautohe te minita ki etahi o nga tangata o
tona Pariha, ahakoa he tika tonu tana, ko te
wa ano tena e mate ai tana mahi i roto i "tona
pariha. Ki te whakaaro iho e kore rawa e tu
na mahi o te wairua ki te uru tonu nga minita
ki na whakawa whenua."
Ko te whakapotonga tenei o te ripoata a Peneti
i tuhi ai hei titiro iho ma te Hinota. I tuhia
hoki enei hei titiro iho ma te iwi ki nga, tohu-
tohu e piki ai nga mahi o te whakapono.
  
TE TIMA KAIPARA.
NO te Paraire te 15 o nga ra o Hanuere ka
eke a Kaipara ki runga toka ranei ki
runga aha ranei i roto tonu i te whapa o Akarana.
E haere ana te tima nei ki Ranana. I tona
haerenga mai i te unga o Akarana kaore i pai te
ahua o tana rere, he maha nga tangata i whakahe
ki te ahua o tana haere; kaore i roa tuna huri-
nga mai i te kurae ka rere ra i te taha o Rangi-
toto ka pakaru nei. I te wiira tonu te kapene
e tu ana rongona rawatia ake ka haruru te tuna
ka heke hoki, me te mea nei kei te haea tona
kiira, mai ano i te ihu tae noa ki te kei. Kua
rere hoki te wai kei te ruma o nga mihini ki nga
rua hoki e rua putunga o nga utanga. Ka whaka-
mutua hoki tana haere. Ko nga tangata na te-
tahi tima e haere pera ana ki te takiwa o
Ngapuhi i mau atu nga tangata o runga i a te"
Kaipara ki te wapu i Akarana. Inaianei kua
taria katoatia nga utanga ki uta, kua mapua hoki
te wai o nga rua e rua ki waho. Ki te ki a nga
tangata ruku e 70 putu te roa o te pakaru mai
i te ihu ki waenganui. Kaore e tino. mohiotia
he aha te take o tenei aitua. Ko te hohonu o
te Kaipara ki ro wai e 28 putu ko te wahi
papaku o taua wahi i aitua nei ia e 31 putu i
te tai timu. Katahi ano te aitua penei ki tera
wahi. Kua haerea taua wahi e nga tima nunui
atu i a te Kaipara kaore rawa he aitua i tu-
pono ki a ratou. Ko te tima nei kei te mau,
kati ki te whakaaro a nga tangata kaore ia i aitua
ki taua wahi e mau mai nei, engari i tata rawa
pea ia ki uta.
Ko te Kaipara no te tau 1903 i hangaia ai ki
Ingarani. Ko tona roa e 460 putu, ko tona ho-
honu e 34 putu, ko tona taumaha e 7596 tana
Hei 12 tenei ona rerenga atu i Niu Tireni
nei ki Ingarani. Ko te utu o ana utanga e
£135, 000. Hei te wa e uiuia ai te take o te
raruraru e mohiotia ai no te kapene ranei te
he no awa ranei.
  

TE PIPIWHARAUROA.
KIRIHIMETE KI TE PAKIHI.
"HE maha nga hui kua tae au, engari ko
 1 tenei te hui pai atu kua tae au." Koia
nei nga kupu a Te Houkamau i te ata o te Manei
i hoki atu ai ia i Te Pakihi ki Te Araroa, i
muri iho o te Kirihimete o Te Pakihi. I pai
ai, e ai ta te Houkamau, he pai no nga whaka-
haere o te hui, ke nui no te ngahau—i ngahau i
te timatanga a tae noa ki te mutunga. Ara ke
atu te pai o tenei hui me i kore ana te marangai,
tena koa kotahi tino wiki i pupuhi ai te hau—
tonga a no te Paraire, te ra hei whakaekenga mo
nga manuhiri, ka puta tetahi marangai nui—nui
te hau nui te ua. Kua penei tonu te tangata-
whenua e kore rawa he wairua tangata e puta atu
i taua ra, otira i a ratou ano e penei ana ka
kokiri te matua a tamariki tane a tamariki
wahine, ano he uruhanga te putanga. Ko tunga
o tangata-whenua ki te haka i te ua ano e whaka-
rere ana. Ko te wharau o te hui he papa nga
taha he haeana a runga, na reira kaore he
wehinga ki te tumata i te ahi he tauraki i nga
kakahu, haunga ano ia nga kakahu penapena o
tai o tamariki mo tona turanga ki te marae, he
mea ata takai marire ena ki te taporena. I te
ahiahi ka whakamine tamariki ki tana mahi ki
te kanikani. Ko te whare he mea tatai katoa
ki te nikau, ki te mamaku, ki te kiekie, ki te
kouaka ki te ori wa, ki te pua kakaho, ka ka mai
nga ahi i roto o te rau rakau—ka rawe. Kei te
kanikani etahi kei te korero etahi kei te mataki-
taki tenei i te pakeke nei. Ko te po tino nga-
hau atu, nui te tangata, ko te po tuarua. He
nui te waiata—nga tu waiata katoa—he kani-
kani porotiti, tahitahi, taparahi ko te "kanikani
o Te Pakihi," i tuatahitia hoki tenei tu kani-
kani ki Te Pakihi. Kotahi tekau nga tangata ki
te kanikani, tokorima nga wahine tokorima nga
tane. I tino whakamihia tenei kanikani e te
katoa, ko te tino whakamihi na nga kaumatua,
he ahua rite ki ta te Maori kanikani ki te haka
—engari hoki kaore i waiho ta te Maori te nga-
ngahu me te arero.
I arohaina e te rangi te ra o te Kirihimete—
he rangi tino pai, engari i te kino o te moana kaore
i whakaarohia te haere kite motu ki te mataki-
taki i te raiti, engari hoki he nui ano te ngahau.
Ko te marae he ngahere taiapatia ai, katahi ka
takotokoto te tangata i raro i nga rakau ko te
piana me te mihini waiata ki waenganui. Ka
karangatia tenei tamaiti ka whakatangi piana ka
waiata ranei, ka rawe te piana ka reka hoki te
waiata, ko ta nga kaumatua mea tino pai ia ko
te mihini waiata. E rua nga teepu o te tina,
he marae ke ano tenei i roto ano i te ngahere.
Ko te kai maori i kainga ki raro-—te miki tao,
te puha, te kina, te koura mara me te tuna.
Ka mutu te kai maori ka eke ki te teepu—
kaore he kai a te pakeha i ngaro atu, he waipiro
anake te kai a te pakeha i ngaro atu. I tino
whakamihia te teepu, te wehenga hoki i te kai
maori me te kai pakeha. He tangata ano i
whakaritea hei tiaki i nga tera i nga paraire i moe
tonu ia ki roto i te whare o nga tera, a mana ra
ano ka puta ai te tera.
He kupu ano o tenei hui. I paahingia tetahi
motini he tono ki te komiti whakahaere i nga
waea kia whakatikatikatia nga putahi i te mea
ka nui te amuamu o te tangata. I puta ano he
kupu mo te whangai o nga minita, a he maha
hoki nga kupu whakahe a Te Houkamau mo nga
tangata kei runga nei i a ratou nga moni hui e
ngaro ana, ara nga moni a te iwi nui.
Ko te nuinga o nga tangata o tenei hui he tai-
tamariki, engari hoki rite tonu te korero a te
tangata me i kore ana te marangai ka takahia
tangata whenua e te ope. He aha koa ra kaore
i rikarika te kohinga a tamariki i te moni a oti
pai te waea o te Pakihi. Tera ke atu te nui
o te moni me i kore ana te marangai, te hui
hoki i Potaka. I wahia nga moni a Ngatiporou
ko tetahi wahi i Potaka, tena ko ta te Whanau-
a-Apanui kaore i wahia i haere katoa ki Potaka
ahakoa i te nui te kohi a Ngatiporou mo to ratou
whare i Potaka, a i te hae o etahi tangata ki te
hui o Te Pakihi i whai ratou kia kore moni taua
Kirihimete, tena koa piki ke ana ko te hui
i kinongia. " Ki te whakaiti tetahi i a ia ka
whakanuia a ki te whakanui tetahi i a ia ka
whakaititia."
" Haere noa anu taku mea i Hautai
Hei na ngutu e kainga mai ana, e au."
Heoi ano, kia ora,
Na TAHINGAROA-A-HAU.
I te whaikorero a te Hekeretari mo nga ma-
nuao o Ingarani i mea ia ko te nui o nga manuao
a Ingarani raua ko Tiamani a te tau 1912 ko
enei e whai ake nei:—
Ingarani. Tiamani.
Manuao hou, nunui.. ..20  13
Manuao tawhito nunui .. 40 • 20
Tima ririki .. .. .. 35  13
Hui katoa
95

HE KUPU WHAKAMARAMA.
9
HE RETA NO NGA MAORI KI NIU IOKA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa
New York,
Hau. 7, 191 o.
EHOA, tena koe. Tenei ka tukua atu e
ahau etahi torutoru korero hei hari atu
ma ta tatau Manu ki nga wahi o Aotearoa e
tau maina i te moana.
Tenei tetahi mea nui i kitea e ahau, ko te po
raua ko te awatea, kaore e mohiotia ko tehea
te po a ko tehea te awatea i te mea ra he rite
tonu te marama o nga raiti ki te maramatanga
o te awatea, a he mahi tonu te ao me te po, a
he rite tonu te kiki o nga tiriti i te tangata, i nga
ka, motuka, paki hoiho, pahikara, wakena, me
era atu mea i te po ki te kikitanga i te awatea,
a he hoihoi te hanga i te po. Kia tatau na ra e
ono nga ra e mahi ai i nga mahi ko te ra whitu
he ra okioki ki te whakanui i to tatau Ariki i a
Ihu Karaiti. Ki tenei iwi ki te Amerikana e
whitu nga ra e whitu nga po e mahi ana i nga mahi,
kaore ha ra okioki hei whakanui i te ra o te
Ariki. E ono o matau e mahi ana ki te
Hippodrome ka okioki i te ratapu.
He nui nga mea whakamiharo e mahia ana i
te Hippodrome. Kotahi te mea tino nui hei
whakaatu maku ki a koe. Ko te tangata e rere
iho ana i runga mo nga putu e 80 a ka rere tupou
iho ka pa ki tetahi papa e tu noa iho ana i te
takiwa, a ka rere atu ki tera papa e korowhana
ake ana i raro, katahi ka reti i runga a ka tatu
ki te papa takitaki kaore rawa i pa he raru-
raru ki tona tinana.
No te hawhe pahi o te 4 o haora i te ahiahi
o te Hatarei i te 26 o Tihema nei, ka rere te
hukarere tae noa ki te 11 o nga haora o te po e
toru putu e whitu inihi te matotoru a no te
Ratapu te 26 o nga ra i mua o te tina ka mutu
te rere, hui katoa e whitu putu e iwa inihi te
matoutoru.
Ka toru nga tono u Ingarani kua tae mai ki a
matau, kaore ano kia whakahokia. Kua tae
mai ano hoki te tono a u matau rangatira o te
Hippodrome kia matau mo nga marama e rua
me te hawhe i muri o te paunga o na marama e
iwa hei rauna haere i nga wahi katua o Amerika
nei ka mutu ki Sanfrancisco tena pea e whaka-
aetia.
No te 24 o Tihema i te po ka whiua e matau
he taonga Mauri, he korowai, he taniko, he kiwi,
he piupiu, e rua nga teki whakairo, hei" Meri
Kirihimete," ki o matau rangatira o Te Hippo-
drome, kia Mrs. Lee me R. H. Burnside, stage
manager, me Pateriki. He nui atu to ratou
whakamihi mo tenei whakaaro nui ki a ratou, a
i tu mai a Burnside ki te whakaputa i tana
mihi mo enei mea tau hou kua tu nei ki o ratou
aroaro. " No te mea ko te ahua taonga tenei e
koroa nei e ahau i nga taumaha kua taha nei,
na kua tupono inaianei. No reira he nui rawa
taku hari me taku koa i toku whiwhinga i enei
taonga."
1 tu mai hoki a Pateriki ki te korero pera
ano me a Burnside, me te ki mai hoki, " He
nui nga ope kua tae mai ki te mahi i te Hippo-
drome. Kaore he penei ka tahi tonu na kou-
tou. Kia ora."
Ka tu ko Mrs. Lee:—"E hoa ma. Ka tahi
tonu ahau ka tu ki te korero i waenganui i te
whakaminenga penei ra te nui. E whakama
ana ahau kai Kataina e koutou. Heoi ra ko
taku koa kau kia puta atu kua whiwhi ahau i
enei taonga, ka puritia e ahau enei mea hei tohu
whakamaharatanga maku ki a koutou, a nga ra e
heke iho nei."
Kua tae mai hoki nga tono mai a nga tangata
nunui o New York nei ano kia tae atu matau
ki o ratou whare whakaatu ai i nga mahi whaka-
miharo o Niu Tireni, ara i nga puha, i nga haka
kowiri, me te poi. Kua tae matau ki te whare
o te minita mihinare a kua whakaatutia nga mahi
ki a ia me tana whanau, a nui atu tana whaka-
mihi. Kua puta hoki tana kupu, " Ki taku
mohio e kore pea e oti tetahi mahi i a matau
ko taku whanau mo nga wiki e rua i te awangawa
tonu ra ki tenei mea whakamiharo, i mahora
nei ki o matau aroaro." E wha nga tono kai
muri hei haerenga mo matau ki te whakarite.
Ki oka iwi e rua Pakeha Maori e noho mai
nei i Aotearoa he whakaatu kia koutou ko te
Hippodrome te tino matua mo nga iwi e tai
awhio ai i te ao katoa, e kore e pangia e te raru-
raru. Kua mene katoa nga iwi o te ao ki te
mahi ki tenei whare i nga tau kua taha ake nei,
ko te iwi Maori o Niu Tireni te mutunga, a ko
ta Niu Tireni anake nga mahi hou kua kitea
nei kua mahia ki tenei whare ki te Hippodrome.
Ko te tino whakamiharo rawa o matau ranga-
tira ko te pai o a matau mahi e mahi atu nei,
a he nui rawa to ratau manaaki i a matau.
Ko te tikanga o ta matau mahi i haeremai ai
e rua tuunga i te ra he hawhe haora mo ia tuunga
mo ia tuunga. No matau e mahi atu nei e
rima tonu meneti e tu motuhake ana ko matau
anake ka mutu a e rua tunga i te ra e rua ano
na rima meneti.
Kua whakahokia katoatia nga iwi haere mai i
tawhiti ki te mahi purei i te Hippodrome, a ko
na Niu Tireni Maori anake i puritia, kei te

IO
TE PIPIWHARAUROA.
mahi hei hoa mo te iwi tuturu ake o te kainga.
a tae noa ki te pauna o na ra o Mei.
Ko tenei kia noho pai mai koutou kia penei
mai hoki me matau e pai atu nei Ma te
atua tatau e tiaki i tenei tau hou.
Na to hoa aroha
Na H. M. -AMOHAU
TE WHAIKORERO A TE TUMUAKI.
[Ko te whaikorero tenei a te Tumuaki o te
pihopatanga o Waiapu i te Hinota i tu ki te
Kahanui-a-tiki i te tau 1906. I ngaro te
whaikorero nei a no naianei ano i kitea ai,
ko te take tenei i tuhia i tenei pu tana o
ta tatou Manu,]
EHOA ma, e oku hoa minita e nga mangai
o te iwi, Tena Koutou.
Kei te pouri tahi tatou i te ngaronga  o to tatou
Kaumatua, o te Pihopa i roto ia tatou i tenei
ra. Ahakoa kahore ra ia. i konei kei te inoi
tonu ia ki Te Atua kia tika ai a tatou mahi.
Ko tetahi mate nui u te Hahi Maori o tenei
takiwa ko te kore whakaaro o nga tangata o te
Hahi, ki o ratou hoa Maori e noho ana i roto
i -te pouri.
Ehara i te mea ra nga tangata  Maori anake
tenei tu mate, engari no nga pakeha ano.
Mehemea na te tangata te mahi ka tika kia 
hoha, tena ko tenei na Te Karaiti, e kore e tika
kia hoha: kia tino mahia e tatou tana Hahi i
tenei motu hei kawe i te Rongopai ki ia tanata
ki ia tangata. I tukua mai nei e Te Atua te
marama kia koe, kia hoatu ai e koe he mara-
ma ki tou hoa ki tou hoa, ki te koro e horapa
haere, penei ka pouri te marama i roto ia kue.
Kua rongo pea koutou ki te manaaki nui a 
Te Atua kua tukua e ia ki etahi o nga;  wahi o
te ao.
Tera tetahi wahi kei te pito hauaru o Ingarani 
ko Wales te ingoa, nuku atu i te ono tekau mano
nga tangata o tenei whenua kua whakatahuritia  ki
Te Atua Ko taua iwi i mua he iwi e ngakau
nui ana ki nga mahi takaro o te ao ki etahi atu
mahi rere ke, kahore rawa o ratou whakaaro
nui ki Te Atua, inaianei ko  te mahi nui ko te
inoi tonu ki Te Atua, kikii tonu nga  whare; 
karakia i te tangata. Kua tae mai etahi mea 
pera ki era atu wahi o te ao.
Ki taku whakaaro he hiahia tonu to Te Atua,
kia tukua mai e ia taua tu manaaki ki te Hahi
Maori o tenei takiwa. I pewhea te timatanga o


tenei taonga nui ki a ratou? Na te inoi a tetahi
tanata Karaitiana, kia tae kaha mai te. Wairua
Tapu ki roto ki tona ngakau, i muri iho ki te
iwi nui katoa. Kei te pohehe tatou ma Te
Atua e homai he anahera, he aha ranei hei
whakaara i te huna e moe ana. Te huarahi
mai o ta te Atua manaaki ki te tanata, ma te
tangata ano te mahi. E kore pea e tae mai
tenei ki a tatou, he kore whakapono, he kore
hiahia ki te inoi.
He pai kia mahara tonu tatou ki a tatou, he
ngoikore, kia whakawhirinaki ai ki a Te Karaiti
hei kaha mo tatou, e kaha ai hoki te tipu o te
Hahi i tenei wahi o to tatou Pihopatanga, e ke
ana hoki ta Te Karaiti kupu," Ko ahau tena
hoa mo koutou a te mutunga ra ano o te ao."
He wahi nei tatou no te tinana o Te Karaiti,
kia whai kaha tatou i roto i te Ariki, i te mana
ano hoki o Tona kaha.
Tenei ano tetahi kupu aku kia tatou, ko te-
tahi mate nui o tenei Atirikonatanga ko te kore
whare karakia o na kainga karakia. Ko te tino
tohu u o te ora u te whakapono o na tangata, ko te
tahuri nui tunu ki te hanga whare karakia. Ehoa
ma kia kaha tonu tatou
Tetahi kupu whakamutunga aku kia tatou
kuia tenei: — Kaua e wareware ki na mea e pai
ai te noho o te tangata. Kaua e whakakorea te
whakaako i a tatou tamariki ki na mea e ora ai
te wairu. Kia pakeke na tamariki, kaua e
whakamoea pukutia, engari me marena rawa ka
whakapumau ai i tetahi ki tetahi. Tetahi take
nui o te raruraru e pa nei ki nga tangata o te
Hahi ko nga tikanga o na tanata Maori mo te
marena. I whakaritea te marena e Te Atua i
te wa o te hara koretanga  o te tanata hei mea e
whai pai ai te tangata, kia waiho ai te tane raua
ku te wahine hei hoa pumau tetahi mo tetahi.
Tena ki te whakaputaia  katia ta Te Atua
taonga i whakatakoto mai ai hei mea kino, nui
atu te raruraru. E kore rawa a Te Atua ma-
naaki e tau mai ki te tangata e pera ana te mahi.
Ata  Te Atua tatou e whakahaere, e arahi kia
kitea ai e tatou na mea e whaikororia ai ia, e
whai pai ai tenei wahi u tana Hahi.
Kei te noho kino; a Take raua ku Kariti.
Ko te iwi o Kariti he Kariki, engari kei raru
ratou   i te mana u Take. Kua noho kino noa
atu raua, ko te hiahia   o Kariti he tuku i a ia
ki raro i te mana o Kari ki kati kaore a Take e
pai. Kua tae mai nga whakaatu kua whakauru
a Kariti i a ia ki raru i a Kariki. Kaore e
marama ka pewhea tukunga iho.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
PITOPITO KORERO.
KUA mutu te uiui ki te take o te pakaru-
 tanga o te Waikare. I whakataua e te
Kooti kaore tahi he he o te kapene. Kaore
tona tiwhikete i tangohia. Mo te toa o te mete
tuarua ki te haere i runga i te poti mihini meinga
ana ia hei mete tuatahi, ko ona hoa i utua ki
te moni. Ko etahi i whakauuia e te kamupene
ko nga wahine tuari tokorua.
Kei te tu te pooti mo nga mema o te Pare-
mata o Ingarangi. He tino pootitanga nui atu
tenei, kei te titiro katoa atu nga wahi katoa nei
ki te tukunga iho o tenei pooti. Ki te tu te
taha Kawanatanga tera e whakakorea, e whaka-
itia ranei te whare Ariki. Ko te taha Apiti-
hana kei te hapai i te whare Ariki. Ko te tino
mea a te taha Apitihana e hapai ana ko te
whakanui i nga manuao. Kei te mea te Apiti-
hana ka tata a Tiamani te whakaeke i Ingarani.
Ko te Kawanatanga kei te mea kaore noaiho i
te kino a Tiamani ki Ingarani. Oa whakaatu
mai o Ingarani kei runga te taha Apitihana, kua
19 nga mema o te taha Kawanatanga kua hina i
te Apitihana.
I te ra o te Kirihimete ka tahuri tetahi
tangata o Rotorua ki te patu i a ia. I pupuhi
ia i a ia ki te pu, kati kaore ia i mate. I mauria
ia ki te hohipera, kua pai rawa atu ia inaianei.
Ko te wahi o taua tangata i tu ko tona upoko
mate ana tetahi wahi o tona roro. Ko te wahi
o tona roro i mate ki te ki a nga takuta ko te
wahi o te whakaaro me te wahi hoki e whaka-
haere ana i nga mahi a nga waewae. Engari ko
te tangata nei kua haere a kei te marama tonu
ona whakaaro. He kehi whakamiharo tenei ki
nga takuta, ka kitea hoki ra kei te he a ratou
korero.
He manuhiri-tuarangi i tae mai ki Porourangi.
I te manuhiri e whakahoki ana i nga whaikorero
ka karangatia mai tetahi kotiro kia tu ki te
waiata. Ra mea ia, " E kaua ra e kata ki te
he au." Ra whakahokia ake e tetahi o nga ta-
mariki tane, "E he mea pai ra te kata he
ngakau hoki."
Ta mua tana ho he "ko." pirori ai te mahi, oti
ake etahi paamu witi nunui riro mai ana hoki
he kaipuke i nga Maori, a takoto atu hoki ta
ratou na moni whangai minita £12, 000. Kei
naianei kei te wa o te tapara parau he aha
te aha.
I korerotia i roto i Te Pipiwharauroa te hae-
renga atu o tetahi herehere i Ahitereiria ki
Awherika ma runa i a te Warata. Ko taua
tanata i heke i te taenga atu o te tima ki
Awherika. No te haerenga atu o te Warata i
reira ka ngaro nei. Kua tae mai nga whakaatu
kua whakataua tana tangata kia whakamatea.
Kua puta tetahi waipuke nui ki tetahi wahi o
Ahitereiria. E kiia ana katahi ano te tino
waipuke nui i tupono ki reira ko tenei. Kaore
ano i tae mai nga whakaatu ki te nui o te mate.
Ngaro katoa tetahi taone i te wai, ko runa anake
o na whare e puta ana, kei reira ke nga tangata e
noho ana kei nga tihi o nga whare, kei nga tihi
hoki o nga rakau. Ko te ara o te tereina kua
riro i te wai, kua riro katoa ano hoki nga piriti.
Ko nga hipi, ko nga kau me nga hoiho nga mea i
tino mate, ki tonu nga awa i te kararehe.
Kua puta tetahi raruraru nui ki Pirarerepia
wahi o Amerika. Ko te raruraru nei na nga
tangata mahi i runga tereina, i mutu i a ratou te
maui. I huihui ratou ko etahi atu tangata
mahi kite whakatipu raruraru i nga tiriti o te
taone. Kore rawa taua mea i taea e nga pirihi-
mana e 7000 te peehi, karangatia ana nga hoia,
ka puta he pakanga nui ma nga hoia ki nga tangata
mahi. Mau pu ana te wahine i roto i nga tiriti
o te taone. Inaianei kua tae ki te 1000 nga
tanata mate.
 
TE AROHA O TE PAKEHA.
I HAERE tetahi ropu Maori I roto i te
kamupene mahi moni a te pakeha. He
haka pea te mahi ma nga Maori nei. Ko nga
Maori nei no Rangiura he kainga hei Tauranga
e ai ki te whakaatu a nga pepa pakeha. Te taenga
o te kamupene ki Otepoti (Dunedin) ka mahue
na Maori. I utua ranei ratou, kore noa ranei,
en ari i pa te mate ki a ratou kaore hoki a
ratou moni hei kawe mai i a ratou ki te kainga.
Ka rongo tetahi pakeha nui o Otepoti ka tahuri
tera ki te whakahaere po haka nga ratou hei
kohi moni hei kawe mai i a ratou ki te kainga.
He kaha atu taua pakeha ki te whakahaere i
taua mea, a whai hereni ana te Maori. Ko nga
Maori anake o Tauranga e uru ana ki nga tu
ahua penei, mehemea ano ia he tika te ki a nga
nupepa e mea nei no Tauranga aua tangata.
No ratou te he ka tau noa mai te raru ki etahi
e noho pai noa ana i te kainga. Ko nga whaka-
upoko o nga nupepa e mea ana, " He ropu
Maori kua paea ki Otepoti." Ehara i te ingoa
pai te paea kia utaina mai ki runga i a taua.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.