Pipiwharauroa
KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 140.
GISBORNE.
" He ao te rangi ka uhia. He huruhuru te manu ka rere."
NOWEMA 1909.
" KUI! KUI! WHITIWHITIORA."
——
TE HAHI MAORI.
NO te Paraire te 26 o Nowema nei a Rev.
F. A. Peneti i haere atu ai i Turanga
nei ki na takiwa o Ngatiporou. Ko tana haere
he whakaoho i te ngakau o te iwi kia tahuri ki
te awhina i nga mahi o te Hahi. Ko te tino
awhina ka whakahaerea ko te oranga mo nga minita
Maori. Ko te awhina tuatahi tenei, ma tenei
hoki ka tipu ai etahi atu. Ia Peneti i Turanga
nei ka tae ia ki te titiro i te tahua oranga o na
minita o te Tairawhiti, kitea ana e ia e £7560
te nui o taua tahua. Ko te itarete o tenei
moni e £500. E haere ana tenei £500 hei
whangai mo nga minita o te Tairawhiti, mai i
Mohaka ki te Kaha. E tangohia ana e £30
ma te tangata kotahi o ratou. E 30 he mea
kohi na nga pakeha, ka tae ai to ratou oranga ki
te £60 i te tau. He aroha na te Atirikona
Hamiora Wiremu £10 ma te mea kotahi ka
tae ai ki te £70 ma ratou i te tau. Ka kitea
e tatou kaore rawa tatou i te whangai i o tatou
minita, nui ke rawa ta te Pakeha moni whangai
i ta tatoui He tino pai te haere a Peneti, he
whakaohooho i nga whakaaro o te tangata kia huri
mai ano ki nga mahi o te whakapono. I haere
mai ai ia ki roto i a Ngatiporou i te tuatahi, he
whakaaro nona ko te iwi ora tera. Ehara i te
mea ko te wahi tera kei te kore e awhina i ona
minita, a ko etahi wahi atu kei te pai. E
haerea ana e ia na wahi katoa, engari nate rongo
ora o Ngatiporou ka haerea mai e ia ko konei i
te tuatahi kia riro ai ma konei e timata. Kua
whakaarohia ano te take nei e Ngatiporou i te
timatanga o te tau nei, engari me te mea nei kua
mate roto te ahua o te whakarite a te iwi. I
whakaritea hoki e te hui i tu ki Kariaka kia
nukuhia te moni o nga pariha e 5 o Ngatiporou
ki te £1oo i te tau, te pariha mai o te Kawa-
kawa ki te pariha o Whareponga. Ko te whai a
Peneti kia whakaritea tenei tikanga i tenei tau
ano, ehara i te mea kia whakaritea a wahatia
engari kia whakaritea a moni.
Ko ta tatou taonga tenei, ara ko te whakapono
kaore i te piki. Kaore i te rite tona tipu ki to
era atu mahi o te ao e mahia nei e taua e te
Maori. Kua mau te Maori ki te kura, tona
tipunga kua roia tetahi, kua takuta tetahi, kua
Pirimia tetahi; kua taea atu hoki te nuinga o
nga mahi-a-ringa a te Pakeha. Ina noa nei te
Maori i mau ai ki enei mahi, a kua penei rawa
te kaha o te tipunga. Ko te whakapono kua tae
noa mai ki Niu Tireni nei, a ko tona ahua kei
to te timatanga ra ano. Ko to te Maori ahua
tena ki nga mahi o roto o te Hahi, kaore ano
tetahi i nuku noa atu i te tunga o Rota Waitoa
raua ko Rewi Te Ahu. No wai te he? No te
Maori ano te he, kaore i te ngakau nui ki tenei
taonga, ki te tino taonga o nga taonga katoa, aha-
koa he aha he aha. Kaore i te rite te whakaaro
o te tangata o naianei ki o nga tangata o mua ake
nei. He kaha atu to ratou na ngakau ki tenei
mea, e haerea ana e ratou te whenua roa ki te
karakia. I te Maehe ka hori nei ka kiia e
Wi Pere ki a ia he hui mo na Maehe e rua e
heke iho nei. Ko aua hui he kohi moni hei
oranga mo nga minita. I Aperira ka tae a Hemi
Matenga o Whakatu ki Rotorua ki te hui a te
Kotahitanga o Te Aute ki te korero kia whaka-
kahangia nga mahi a te Hahi. He pai he

2
TE PIPIWHARAUROA.
marama atu ana korero. Inaianei kei te ara a
Peneti e whakaaraara ana i te take nei. Hei
whakaatu enei ki a tatou kua tae mai tenei ki
te wa e ara ake ai te iwi i te moa te tahuri ai
hoki ki te horoi atu i nga kikaru o nga whatu, kia
marama ai te titiro ki nga he i roto i te Hahi.
Inaianei kei te rite tatou ki te kupu e kiia ra,
" He kanohi o ratou a kahore e kite." Ko te
puhanga tenei o te hau ki roto i nga iwi maroke,
apopo tatou kite ai, ina ata pai te whakahaere,
he pai whakaharahara tona tukunga iho.
 
TE HUI A NGA MANA O INGARANI.
KATAHI ano ka puku he kupu ma tatou
mo te hui a nga mana o Ingarani i tae
nei a te Waari. Ko te nuinga o nga korero o
taua hui kaore ano i tino mohiotia, no te mea
kaore i tuwhera ki nga tangata o waho. Ko te
take o taua hui na te kaha o te hanga manuao
o Tiamani, maharatia ana kei te tauwhainga tera
ki te mana o Ingarani ki te moana. Kia kitea
ai te ara tika hei whainga ma Ingarani e kore ai
ia e rarua i a Tiamana, ka whakaarohia e te
Pirimia o: Ingarani me karanga he hui ma te
kingitanga katoa. Tera tonu a Ingarani e marama
ki te ara hei mahinga mana mei kaua te aranga
o nga koroni katoa ki te awhina i te whenua matua.
Na Niu Tireni tenei wakaaro i timata a whai
ake ana nga wahi katoa o te kingitanga. Ka
kitea mai e Ingarani i runga i tenei whakaaro o
nga koroni he mea tika kia uru mai ratou ki nga
tikanga mo te ahua o te whakakaha i te kingi-
tanga. Ko te take tenei i karangatia ai he hui,
ko te take hoki tenei i tae a te Waari me nga
tangata o etahi atu koroni ki taua hui.
E rua o nga take i korerotia i taua hui kua
korerotia i waho, a kua mohiotia, ko te nuinga
o nga take kaore ano i puta ki waho, engari tera
kei te rongo kohumuhumu te ao. Ko nga mea e
rua e korerotia ana inaianei ko te ahua o nga
manuao o te kingitanga, ko te ahua hoki o te
awhina ma Niu Tireni. Ko te tikanga kia waru
nga manuao hou hei hanganga ma te Kawanatanga
o Ingarani Ko Kanata ka hanga ropu manuao
tonu mo tona takiwa, hei tiaki i a ia ano hei
awhina hoki i a Ingarani i nga wa e pa ai te
raruraru ki a ia. Kei a ia ano ana wahi hei
hanganga mo ana manuao, engari ka awhina ano a
Ingarani i a Kanata. He penei ano te ahua o
te awhina ma Ahitereiria, ka hanga ropu manuao
ano ia. Ko te awhina ma Ingarani e £250, 000
i te tau. Ko Niu Tireni kaore i penei me ona
tuakana, ko tana i mea ai he manuao mana e
utu ka hoatu ai ki a Ingarangi, a ma tera e hoatu
ki tana wahi e pai ai. Te whakataunga a te hui
peneitia ana te ahua mo nga manuao a Ingarani
na—kotahi te ropu manuao nui ki te takiwa
o Ingarani; kotahi ki Kanata mana ake ano;
kotahi ki Haina. Ko te ropu i Haina te mea
mo Niu Tireni. Kua rite i te Kawanatanga o
Ingarani ko te manuao a Niu Tireni hei manuao
mo te kai-whakahaere—Atamirara. (Admiral) o
te ropu i Haina. Hei te haerenga mai o tenei
ropu ka tika mai ki Niu Tireni nei i te tuatahi,
katahi ka haere ai ki Haina, I nga wa ko te ka
pakanga ka tae mai e rua nga manuao me etahi
mea ririki ki Niu Tireni nei tau ai. Mo enei
tau ko enei manuao hei tiaki i Ahitereiria katoa
a me konei, i te mea e hanga ana ano a Ahite-
reiria i tetahi ropu mana. Ka kitea e tatou hei
tino manuao te manuao a Niu Tireni.
Ka nui te whakamihi o Niu Tireni katoa ki
te pai o te whakahaere a te Waari i tana penei-
tanga i te awhina a Niu Tireni. I tana tirohanga
ki te ahua o nga utu kitea ana e ia e kore rawa
e taea e Niu Tireni inaianei te mea tetahi ropu
manuao mana pera me ta Kanata raua ko
Ahitereiria. Ko te utu iti rawa hei whangai i te
ropu manuao i te tau e £700, 000 ka ahu atu
ki runga. Ko te take tena i whakaaro ai te
Pirimia e kore e taea e Niu Tireni inaianei te
utu tena moni i te tau. Ka whakaarongia e ia
pai ke te hoatu o Niu Tireni i tetahi manuao
me te awhina i a Ingarani. He tika rawa te
whakaaro o te Pirimia, ka nui hoki te whakamihi
mo tona u ki tona whakaaro, ahakoa rereke noa
ta Kanata raua ko Ahitoreiria. Ko te ahua o
nga moni hei utunga ma Niu Tireni e penei ana.
Te utu mo te manuao ka hoatu nei ki Ingarani,
a ka hoki mai nei hei tino tima mo te ropu o
Haina, e £2, 000, 000. Ka whakaritea kia rite
tenei moni i roto i te 18 tau. I tenei ahua
£150, 000 hei utunga i te tau mo nga tau 18.
"Hui atu ki tenei £1oo, ooo awhina i te Kawana-
tanga o Ingarani, taihoa ake nei ka hurihia mai
tenei moni e Ingarani hei awhina tonu i nga
manuao a Niu Tireni. Hui katoa e £250, 000
te moni hei utunga ma Niu Tireni i te tau.
He ngawari atu tenei i te mea £700, 000 a he
nui atu hoki te painga ki Niu Tireni, ina hoki
ra ka riro tonu ko te manuao o Niu Tireni hei
tino tima mo te ropu o Haina, a ina hui mai
nga manuao o te ropu o Ahitereiria ko te tina
nui tonu o te ropu o Haina, ara ko te manuao
a Niu Tireni, hei upoko mo nga manuao katoa.
He nui rawa te painga i puta ki Niu Tireni i
tenei tikanga.
  
HE TITOTITO, HE PEPEHA.
ko te he o Maka. ko te he o Rona.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE MAHI HIPI.
KUA eke te iwi Maori i tenei ra kei runga
i tetahi o na taumata kua eketia ra e
•tahi atu iwi o te ao. Ka titiro whakamuri atu
e whakaaro ki nga mea kua taha; ki na mea i
 iti, ki nga mea i hapa; ki na mea i oti tika, ki
nga mea i oti he; ki nga mea i hapa i runga i te
kore awhina, ki nga mea i aata whakarerea i runa
i te mangere i te whakaaro kore. Ka titiro
whakamua atu hoki te whakaaro ki na huarahi
e eketia atu ai tetahi o na taumata e tu mai
nei i mua o te aroaro.
I roto i enei ra kua pahure ake nei he nui
nga titiro me nga whakarongorongo mo te iwi Maori.
He nui nga kupu awhina me nga kupu tohutohu
he nui atu hoki nga kupu tawai me nga whaka-
tatare. Ka ui te whakaaro," Ka makona ranei
te Maori i te mea kua eketia e ia tenei taumata,
ka whakaaro nui ranei ia ki te whai i runga i nga
takahanga o nga iwi kua whiti i te kauanga?" Ki te
titiro whanui ake ka pono te ki, " Ae, kua kori-
kori te iwi Maori kua whitiki kua hikoi whaka-
mua te haere. .
Ko te Ahuwhenua tetahi o nga tino kaupapa
e hapainga ana a kua tino whanui ki etahi wahi
o te motu. He kaupapa whanui tenei he maha
nga wehewehenga kei roto. Me whakawhaiti mai
aku kupu ki nga mahi o te takiwa o Ngatiporou
ki Waiapu.
Ko te takiwa tenei kua tino kaha nga Maori
ki te whakapai whenua me te whakatiputipu hipi.
Kua tuawhainga etahi o ratou ki nga pakeha mahi
paamu mo te pai o te whenua me nga utu o nga
taonga e puta ana ki waho.
Kua mau hipi noa atu a Ngatiporou  i mua
engari nga whakahaere kaore i penei i o naianei.
I era wa ka whiwhi te tangata te hapu ranei ki te
kahui hipi ka reka te ki he tangata mahi paamu
ratou. Kaore e mohio e aro ake ranei ki te
kimi i nga huarahi e pai ai te whenua hei oranga
mo nga hipi, ki te whakapai haere ranei i te mo-
mo, ki te tieki ranei i nga tinana kia noho ora,
kia nui ai nga wuuru, kia nui ai nga hua e puta
mai i runga i te whenua. I roto i enei ra kei te
penei tonu etahi o nga mea e whakatiputipu
hipi ana.
Ko te timatanga o tenei wahanga o te ahu-
whenua he whakapai i te whenua, he whakawatea
i te rakau he rui ki te karaihe. Ko te nuinga
o nga whenua o tenei takiwa na te Maori katoa
i ngaki i rui ki te karaihe; otira he takitahi
rawa o ratou e mehio ana ki nga pauna o ia
momo karaihe o ia momo karaihe e tika ana
hei ruinga ki te eka, ki nga karaihe ranei tika e ana
mo te ahua o te whenua. Na konei etahi nga-
kinga ngahere i kino ai na te kuare ki te whaka-
haere i te whakapainga tuatahi ka tipuna e na
taru kikino ka hoki ano ki te ururuatanga, ka
uaua na whakapainga o muri.
I te mea ka pai te whenua ka utaina he hipi
mo runa. Ko te he nui o te Maori i tena wa
he kore kaore e aata whakaaro i te nui o na
taonga mo runa, ara kia rite ki te kaha o te
whenua ki te whangai kia puta ora atu na mea e
rite ana mo te hoko i na wa e tika ana, kia
mahue ora iho nga toenga. Ma te ora o nga hipi
ka nui ai na wuuru ka whiwhi ai hoki nga ti-
nana ki na utu nui o ia takiwa o ia takiwa.
I roto i te takiwa o Ngatiporou e whawha ana
te nuinga o nga taitamariki me nga kaumatua ki
nga tangotango huhua o te mahi hipi, otira he
torutoru rawa o ratou e whakaaro nui ana ki te
tuhonohono haere i aua mahi e mahia ana kia
whaiti hei kaupapa kotahi. Tupono rawa ake
ki te wa e timata ai te tangata ki te mahi mona
ake ka rapa te whakaaro ki na huarahi o nga
mahi e tangotango ra ona ringa mo tetahi atu
tangata.
Ko te wa kutikuti hipi te wa tino huhua nga
mahi, ko te wa hoki tera e haere nui ana te ta-
nata ki nga teihana nunui. Timata mai i te
kutinga o nga wuuru tae noa ki te whaititanga ki
roto i na peere he Maori katoa ki te mahi.
Hei te hokinga mai ki te mahi i a ratou ake hi-
pi kaore e pera te mahi me te whakahaere.
Ko tenei tetahi wa tika hei haerenga mo nga
tangata mahi paamu ki te titiro ki te uiui i nga
huarahi me nga tikanga o nga mahi e mahia ana.
Ka waiho hei tauira mo nga mahi e mahia e ia
ki runga i tona whenua.
Ahakoa nga tini mahi o te whakapai whenua
me te whakatipu hipi ko te mahi tino tuhunga
ki taku titiro ko te whakapai haere i te momo
o te kahui. Ma te whakaaro nui ma te
tupato ka taea ai tenei, ma te aata kowhiri i nga
uha tino pai ka marena ki nga tariana e rite
ana. Ma nga kuao e whakaatu te tika te he
ranei o te kowhiri a te tangata, te rereketanga o
nga tinana nga wuuru ranei i tana i whakaaro ai.
Ko tenei wahanga o te mahi hipi he uaua ki te
Maori; otira e taea noatia atu. Me tuku etahi
o nga tamariki ki nga paamu whakaako ai, ki nga
putahi ranei a te kawanatanga mo era tu mahi.
Ka noho ko ratou hei tohutohu hei whakatako-
to tauira mo nga mea kaore i whiwhi ki era
maramatanga.
Ko te he nui tenei o nga Maori e mau ana i
te hipi ara ko te kore kaore e titiro atu ki nga
mahi me nga whakahaere a nga hoa pakeha kua
pukenga ki te mahi hipi ka kukume mai hei
tauira hei tohutohu i a ia mo ana mahi me ana
whakahaere.
Hei kupu whakamutunga ake, ko te nuinga o
o na mahi nei e kore e taea i runa i te kaha
tinana, engari ma te whai awhina ara ma te

4
TE PIPIWHARAUROA.
moni. Mehemea e oti ana he huarahi ngawari e
taea ai te tuku moni ki te iwi Maori mo nga
mahi ahuwhenua ka hohoro tonu te watea hae-
re o etahi wahi e takoto mangere noa iho ana,
ka neke ake te whai rawa o te iwi Maori me te
Tominiona, ka iti iho hoki nga amuamu me nga
tawai. Ma konei e poto iho ai e ngawari ai
hoki te whakaeke atu ki te taumata e takoto
mai nei i te aroaro.
RENATA NGATA.
NGA MAORI O NGA MOUTURU.
I OA korero a tetahi tangata i hoki mai i nga
Moutere i mea ia he tino kaha atu te
pehanga a te tikanga patu tangata a nga Moutere i nga
whakaaro pai i roto i a ratou. Ko nga hiahia
kino anake nga mea kei roto i a ratou. Ko te-
tahi o ana kupu he whakaatu mai i te mate
haere o te iwi. He tino kaha atu te mate
haere o nga Maori. Ki tana he mea pai kia
tahuri te Kawanatanga ki te arai atu i nga tangata
Inia, me nga tangata Hainamana e haere mai
ana ki nga Moutere mahi ai. Me waiho nga
mahi me nga Maori kia ora ai ratou. Tona
kupu whakamutunga ki te Kawanatanga kia ta-
huri ki te whakatu kareti hei whakaakonga i nga
tamariki ki nga mahi ahuwhenua. Ki tana ma
tenei ka ora ai ratou.
HE WHAKAMARAMA.
Ki te Etita o te Pipiwharauroa.
EHOA tena koe me to Manu e tiori haere
nei i nga topito e wha o te Motu. Tenei
etahi kupu torutoru nei hei tapiri atu mo nga
korero o te panui o Te Pipiwharauroa ka hori
ake nei; ara nga korero mo tetahi ngarara e kiia
nei he tungoungou Kaati ki ta te kai panui, e
ki ana he pirita te whakamutunga o tenei ngarara,
ka hua ona hua he kareao.
Kaati ki a maua ko Wepiha Wainohu e penei
ana te timatanga mai o tena ngarara. I whanau
mai tenei ngarara te Tungoungou i roto i te popopo
rakau. Te putanga mai he Tunga, ka noho tonu
ano ia i ro to i te popopo rakau, ka roa ia e
noho ana, kua puta he parirau mona, ka kiia
tona ingoa i tena wa he Pepe. Ka roa ia e noho
ana kua puta ki waho o te popopo. Tona
putanga ki waho kua rere he pango te ahua, i
mua i tenei he ma ke tona ahua, ka kiia i tena
wa he Pokaka. I muri i tena kua rereke tona
ahua kua kiia he Purerehua kai hue. I muri i
tena kua hoki ia ki roto i te oneone, tona putanga
ake he Tungoungou. Ka hoki ano ia ki te one-
one. Tona putanga ake kua rereke tona ahua,
ka kiia i tena wa he A niwha. 1 muri i tena ka
hoki ano ia ki te oneone, katahi ka mate, ara
ka whakarakau tona tinana, ka kiia i tena wa
he awhato. I muri i tena ka tipu ake he rakau
i runga tonu i te wa ki tona mahunga, ka kiia
taua rakau he awhato ano. Ehara taua rakau
i te rakau nui, engari he rakau paku noaiho,
kai te matamata o tau rakau he pua, i ahua
penei me te pua tahunga te ahua. Kai Mo-
haka nei e tipu ana tenei rakau. Heoi nei aku
kupu whakamarama mo tenei ngarara.
HEMI P. HUATA.
Lower Mohaka,
Nowema 12, 1909
WHAKATUWHERATANGA O TE PA
MAORI I TE WHAKAREWAREWA
I ROTORUA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
TENA koe me ou hoa i roto i te Ariki. Kia ora
 tonu koutou. Utaina atu ena kupu ruarua,
hei titiro iho ma o tatau hoa i era atu waahi o nga
Moutere nei Tenei Pa, na te Kawanatanga i whaka-
hau kia mahia kia rite ki na Pa Maori o Onamata
te mahi. Kua nui na tau, e whakahaere ana te
mahi o tenei pa. Katahi ka oti, me te whare whaka-
iro, me te pataka whakairo. He nui na whare puni,
wharau, me na whare kauta pataka, pukiore; he
whakairo nga tumu o te pa; me nga kuwaha me etahi
atu mahi. I whakapaua na mahi a Rauru ki tenei pa
ka pai te ahua hei matakitaki ma na iwi o te ao.
No Oketopa, i te Taite i te 21 o na ra, ka whaka-
tuwheratia taua pa. Ko Oati te Takina, hapu o
Ngatipikiao, ropu o te Arawa, i karangatia e te
Kawanatanga hei whakatuwhera i taua pa. Ko Ngati
te Takina, he hapu tenei e u ana ki te whakapono
karaitiana, me na mahi nahau a te Hahi. He
koea himene, he koea waiata Maori, waiata pa-
keha. Koea paopao, he koea ko wauwau, he poi
wahine, he poi tane, whakatu waewae, me etahi
atu mahi ngahau. I te kino o te rangi, kihai i mahia
etahi o enei mahi nahau. Ko te Tutanekai te
tohunga kawa i te whare E 47 nga minita me nga
tanata nunui a te Kawanatanga, me te minita o na
mahi nunui i tae mai ki te tomo i tenei pa, Nuku
atu i te 600 na tanata i tae mai ki te pa, ko te nuinga
o te Pakeha o te Maori i te taone tonu e katia ana
e te marangai. He kino otu te ua o taua rangi. Ko
na kupu o Onamata, " Mimiti te ua ki te kiri o te
tanata." E tahu ana the hangi o te kumara, o te
riwai, o te poaka, o te hipi. He mea pawhara te

HE KUPU WHAKAMARAMA.
poaka  me te hipi, he mea raranga ki te rourou. Ka
rawe te Pakeha ki te hapai i te rourou, ki te kai i
te poaka i te hipi pawhara, e whui ana te ua kaha.
No te ata tenei ua e riri ana po noa. Ao ake i te
Paraire e whiti ana te ra. Ka rite ra te whakatauki
a to tatou tupuna a Kaitoa, " Mate wareware kai-
toa, he paki ki tua." Kati i konei. Kai muri te
roanga. Kia ora.
M. T. WHATAANGANGA.
Ohau, Rotorua.
Oketopa 26, 1909.
TE HAHI O NIU TIRENI.
UPOKO V.
ITE tau 1847 i te wehi o te C.M.S. ki nga
korero a Hori Kerei mo nga mihinare, ka
tuhia mai he reta ki a ratou kia tukua atu ma
te Pihopa raua ko Kerei e whakarite mai he
whenua mo ratou; ko o ratou eka i nui atu i
nga mea i whakaritea mai e raua me hoko atu,
me tuku atu ranei mo a ratou tamariki, me
hoatu ranei ki etahi kai tiaki hei painga mo nga
Maori. Tino pai atu nga mihinare ki tenei
whakaaro. I mea a te Wiremu ki te C.M.S.
ko tona whakaaro tonu tera, kaore ia i hoko
whenua mona ake engari mo ana tamariki. Te
taenga mai o te reta a te C.M.S. kaore te Ka-
wana i pai ki taua tikanga. Ko te Pihopa i
mea ko te hiahia o te C.M.S. me tuku katoa
atu nga whenua o nga Mihinare ki te Kawana
mana e whakahoki mai nga eka e tika ana mo
ratou. Ko etahi o nga mihinare i pai ki tenei
tikanga kia ngawari ai te raruraru ko te Wiremu
ia kihai i pai. Ko te kaha o tana riri i tenei
wa mo o ratou ingoa ko ona hoa kua takakino-
tia, ki te whakaae ia ki te hiahia o te Pihopa
ka meinga e whakaae ana ia ki tona he. I mea
ia ki te taea e te Kawana te whakatika ana
kupu e mea ana he tahae ratou ko ona hoa, te
whakaatu ranei kei te he aua korero ana, ka-
tahi ano ka whakahokia mai e ia ona whenua.
Ka noho kino i konei a te Herewini raua ko te
Wiremu. I tenei wa ka tae mai te reta a te
Hekeretari o nga Koroni ki a Kerei kia whaka-
mana e te Kawanatanga o Niu Tireni te whaka-
tau a te Hupirimi Kooti i whakaae nei i te tika
o te taitara o nga mihinare ki o ratou whenua.
Ka pahitia ko te Ture Whakamana Taitara a
te Karauna. No te pahitanga o tenei ture ka
whakawhitia e te Wiremu ona eka katoa ki ana
tamariki, kore rawa tetahi eka i puritia e ia
mona ake. Kaore ano i tae atu ki Ingarani te
rongo o te pahitanga o tenei ture, ka tae mai te
reta a te C.M.S. kia whakahokia atu e na
mihinare o ratou eka ki te Kawana, a mana e
homai na eka e tika ana mo ratou, ki te kore
ka whakamutua ta ratou mahi i te mihana.
Kaore a te Wiremu i pai ki tenei reta. No te
peneitanga ka tuhia mai e te C.M.S. kia whaka-
hokia atu e ia nga mea katoa a te Mihana i a
ia. No te 25 o Mei tenei reta i tae mai ai, a
no te 31 ka haere ia ki te kainga o ana tamariki
i Pakaraka noho ai. Mei kaua te whare o ana
tamariki kua noho ia i ro teneti i taua Maka-
riri, kua peia atu nei hoki ia i te whare o te
C.M.S. Pa ana te mamae ki nga tangata o
Kororareka mo te haerenga o te Wiremu, ko
nga mea ia i tino pouri rawa ko nga Maori, i
mea rawa ratou kia tahuna te whare Mihana i
i Paihia kia kore ai e noho tetahi atu tangata
i roto, na te Wiremu i pehi i kore ai e tutuki
taua hiahia o nga Maori. Kaore ia i tino pouri
mo te whakamutunga i a ia, ko tana mea ke i
pouri ai ko te whakaponotanga o te C.M.S. ki
nga korero a Kerei he tahae whenua ia ratou ku
ona hoa. I te tau 1851 ka haere a Wiremu
Parata ki Ingarani ki te kawe a te take a tona
tuakana ki te aroaro o te C.M. S. I te tua-
tahi kaore te C.M.S. i pai ki te whakahoki mai
i a te Wiremu, engari i mea ratou ki te tuku
mai he moni whangai mona kia £150 i te tau;
ka whakahokia e te Wiremu, " Ehara i te mea
ko te moni te hiahia o taku tuakana, engari ko
tuna ingoa kua takakinotia nei." Ka tahuri te
C.M.S. ki te rapu huarahi mona e puta ai ki
waho o taua raruraru, a no te tau rawa 1853
katahi ano ka kitea. I taua tau ka tae ki
Ingaraei a te Herewini raua ko Hori Kerei.
Ko te tau tera i mutu ai te tu Kawana o Hori
Kerei i konei i nukuhia atu ai ki Keepa Koroni,
wahi o Awherika. I haere tahi atu raua ki te
C.M.S., a i reira ka whakamaramatia te ahua
mo Henare Wireuiu, ara i tonoa ia e te Pihopa
kia whakahokia mai ano e te C.M.S., ko ona
raruraru ki nga whenua me whakarere noa ake.
I whakaae nga tangata o te C.M.S. me Kerei ki
tenei tono a te Pihopa. No taua tau hoki ka
pahitia e te C.M.S. tana motini whakahoki mai
i a te Wiremu ki te mahi, me te mea ano kia
whakarerea noatia iho te raruraru i noho kino
ai ratou. Te taenga mai o tenei reta pai tonu
a te Wiremu, engari kaore hoki ia i hoki atu
ano ki te whare o te C.M.S. i Pahia, no te mea
kaore tera i mea mai kia hoki atu ano ia ki
reira noho ai. I te wa i a ia e noho ana i
Pakaraka kore rawa ia i haere ki te kauwhau,
ahakoa he nui atu nga Maori i haere tonu mai
ki a ia kia iriiria a ratou tamariki. I tetahi
• tau tae rawa ki te 163 nga mea i iriiria ia.
Kotahi rawa te mahi i awhina ia i a ia e
noho noa ana, ko te hanganga o tewhare ka-
rakia o Paihia, na ona tamariki i mahi, a no
te 23 o nga ra o Aperira ka whakatuwheratia e

6
TE PIPIWHARAUROA.
ia. I te mea ka houhia nei te rongo o ta ratou
raruraru, a i te hokinga mai hoki o te Pihopa i
Ingarani, ka haere a te Herewini raua ko tona
hoa wahine kia kite i a te Wiremu, a he maha
nga ra i noho tahi ai ratou. I te hokinga mai
ano o Hori Kerei i Keepa Koroni ka tae hoki
ia kia kite i te Atirikona, a i ana korero ki a ia
i whaki ia i mea kotahi rawa te mea he i mahia
e ia, ara ko te take ki nga whenua o nga mihinare.
I muri i tenei raruraru i kaha tonu te Atiri-
kona ki te mahi i waenganui i te iwi Maori tae
noa ki te ra o tona matenga i te 16 o nga ra o
Aperira 1867. Ko tona hoa wahine i ora tonu
tae noa ki te tau 1879
ARAITANGA O TE RA.
Hei te 13 o nga ra o Tihema ka araitia te ra.
Ka kitea ki Poneke ka timata, 5.4 i te ahiahi;
ka mutu, 5'41 E kore e kitea nuitia ki raro.
PIHOPA O WAIAPU.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
TENA koe. Kua kite iho au i nga kupu a
I Te Kerehi, Atirikona o Wairau, mo te
pihopa hou o Waiapu, ara he whakahe nana i te
Hinota o Waiapu mo te whiriwhiringa he tangata
reo-kihi anake hei pihopa mo tenei takiwa, ki
tana whakaaro hoki me tangata reo Maori he
pihopa tika. E pouri ana au mo te whaka-
arahanga a Te Kerehi i tenei putake i te mea
kua mutu kei te Hinota kua whakaturia ko
Aweriri hei pihopa, heoi mehemea he mate
tenei mo te Pihopatanga o Waiapu kaati ka mate
e ai ki a Te Kerehi, e kore hoki e taea a Te
Aweriri te turaki. Na te aha a Te Kerehi i
mohio ai ehara i te Atua tenei whakahaerenga,
a kahore he maramatanga o nga pakeha o nga
Maori na ratou nei a Te Aweriri i whakatu?
I rite tonu te whakaaro o te Hinota ko Te
Aweriri hei pihopa. Kahore au nei i te mohio
ki te mate nui e pa ki te Hahi Maori i te kore
o te pihopa e mohio ki te reo Maori, ehara
hoki i te mea ko te mohiotanga o te tangata ki te
reo Maori te mea tino nui hei whakaarohanga
mo te pihopa. Ko te tangata tonu te mea tua-
tahi hei muri te reo. Ko te tangata ke e tika
ana kia mohio ki te reo Maori ko te Atirikona,
he nui hoki ona paanga ki nga Minita Maori me
te Hahi Maori tena ko te pihopa iti nei tona
taenga ki nga takiwa Maori—kotahi pea i te tau
—otira ko te Atirikona o Heretaunga kahore e
mohio ki te reo Maori. I ui a Te Kerehi me
pehea te pihopa i nga whakaunga. Ko taku
whakautu tenei: He mea pehea e Pihopa Tuari
raua ko Pihopa Nerikana?
Kahore au i tae ki te tunga o te Hinota engari
e mea ana au na te Arua tenei whakatunga i a
Te Aweriri hei pihopa mo Waiapu. Ehara,
e Te Kerehi, he whakautu kau i o kupu. Tena
koe!
Na REWETI T. KOHERE.
Te Araroa,
Nowema 20, 1909
HE, AITUA KI TE MOANA.
ITE Hatarei te 13 o nga ra o tenei marama
ka tae mai te rongo o tetahi aitua i tupono
ki Te Araroa, wahi o Waiapu. Tokotoru nga
tangata i haere ki te hi ika, ko Tuhaka Kohere,
ko Werepu me Tiopera Hani. Ka ki a ratou
peeke e toru i te ika ka whakatotohu to ratou
poti, ka hutia to ratou haika, ka maranga hoki
te hera ka rere mai ki te kainga. Kaore ratou
i roa e rere ana ka pakia to ratou poti e tetahi
ngaru nui whiua kotoatia ana ratou ki tetahi
taha anake o te poti, tahuri tonu atu. Tahuri
noa ratou ki te huri i te poti kore rawa i taea
kei te mau hoki i te hera. Ka piki a Werepu
raua ko Hani ki runga i te poti noho ai, ko enei
tangata he haua anake, ko Werepu he kapo he
turi, ko Hani he kopa nga waewae. Ka roa ki
runga i te poti ka puta mai ano tetahi ngaru
pakia tonutia atu a Hani totohu tonu atu.
Ko Werepu i taka mai ki raro ka mau atu
ano. Ko Tuhaka kei te taha tonu e piri haere
ana. He aha ranei ka huri te poti ka hangai,
ka eke a Werepu ki roto. Kaore ia i roa ki
roto ka tahuri ano. Ka puea ake ia ka piki ki
runga. Kaore i roa e noho ana i runga ka pakia
mai e tetahi ngaru totohu tonu atu, i te ruha
noa tana i te pakipakinga u te tai. Ko Tuhaka
i tenei wa i te piri haere tonu ki te taha. Kaore
i roa te ngaronga atu o Werepu ka huri ake. ano
te poti ki runga. Ka piki ia ki roto. I tenei
wa ka puea ake ona hoa, kua mate, kua manu
haere. I taua wa kei te mauria ratou e te ia
ki te tuawhenua: Kaore noa hoki i roa tona
urunga atu ki te poti kua kite iho ia kua hoki
haere te poti ki waho o te moana. Katahi
ka wetewetekia e ia ona kaka ka mau ki
etahi papa e toru o te poti ka timata te kau
mai ki uta. Ka mahue atu i a ia te poti me
ona hoa ano e manu haere ana ka tae ki tetahi
toka i waho, ka whakanga. Ka mutu tona
whakanga i reira ka kau mai ano, me te karanga
ano ki nga tangata i uta kia haere atu ki te awhina.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
Tona unga mai ki uta kua maeke katoa te kiri
i te ngaunga a te wai kua ngohe noa iho hoki.
Ka roa ia e takoto ana i tahaki, ka haere atu
ki tetahi whare e tata mai ana, ehara i te haere
totika. Rokohanga atu kore he tangata o roto.
Heoi ano tona maharatanga ko tona tomakanga
atu ki ro whare, te hokinga ake ano o ona mahara
kua ki katoa taua wahi i te tangata e mahi ana
i a ia. Ko nga hoa o Tuhaka kei te ngaro tonu
me te poti hoki. Ko Tuhaka kei te takoto
tonu ka nui te taumaha i te akinga a nga ngaru.
He tangata kaha a Tuhaka ki te kau, he tangata
mohio hoki ki te whakahaere poti i waho o te
moana. Na te maia tonu i tae mai ai ki te
kainga.
[Ka nui te tangi o te ngakau mo tenei aitua
kino, kei te whakawhetai ake ano hoki ki te
Atua mona i pai ki te whakaora mai i te mea
kotahi. Mau e manu e mau atu te ngakau tangi
ki nga whanaunga o nga tangata i tupono nei ki
tenei aitua.]
No te otinga o enei korero te perehi, ka tae
mai ano etahi korero whakamarama mo tenei
aitua, na Rev. R. T. Kohere, o Te Araroa:—
No te 13 o nga ra o Nowema ka pa tetahi
aitua ki te takiwa o Te Araroa i mate ai a
Tiopira Hani raua ko Werepo Keuto ki te
moana a i ora noa ai a Tuhaka Kohere. E
toru nga poti, he poti ririki katoa ko tetahi he
paneke, i rere atu i Te Araroa ki Tahae he
taunga ika kei te ritenga tonu o te ngutu-awa o
Awatere. I te 7 o nga haora o te ata ka manu
atu ratou. I te kitenga atu a etahi o nga poti ki
te hauauru ka koangiangi mai ka hoki ki uta
ka hi tonu ko Tuhaka ma i te rekareka hoki
tetahi o te kakai o te ika. No te takiwa o te 1
karaka ka huti to ratou heera, ko te putanga o
te hau o te ngaru ka huri te poti ka kino hoki te
noho a nga tangata ka tahuri te poti. He toko-
maha nga tangata i uta i kite tonu i te hutinga o
te heera, engari i te mea pea ehara i te hau nui
rawa kahore ratou i tino aro ake. Ko Werepu
he kapo, ko Tiopira he kopa. Ka pupuri ra-
tou ki te poti ka hooe ki uta. I kite tonu mai
ratou i etahi tangata i uta, a tokorua i rongo tonu
ki a ratou e karanga ana engari i te momoe o te
ngakau kahore noa i ata titiro ki te moana engari
i ki tetahi ko te karanga ra he tangi na te tohora.
He roa te wahi i manu haere ai ratou i pupuri
ai ki te takere o te poti, i nuku atu pea i te rua
haora katahi ano a Tiopira raua ko Werepu
ka mate ka toe ko Tuhaka. Hei waho o Te
Whakariki ona hoa ka mate.
Ko te wahi ano tenei i tahuri ai a Mokena
Kohere, papa o Tuhaka. Tokotoru ratou i
runga o te poti ko Mokena ko tona hoa wahine
ko Hinekukurangi, me Awherata. I kau katoa
ratou ki uta a ora ana.
I te mea kua mate ra na hoa o Tuhaka ka
tukitukia e ia te haipooti hei hoe mana, tena no
tona kitenga ka ahu ke te maanu a te poti ki
waho ka puta te whakaaro i a ia ki te whakarere
i te poti ki te kau ki uta. Katahi ka ana ia ki
te tukituki i te raina o te poti he mea mahi
nui nana ka taea i a ia. He rahirahi noa aua
papa e ono putu te roroa kaati ki te whakaaro ko
tona mahuna anake i puta ki runga o te wai. I
eke ano ia ki runga i te haipooti kaati totahu ana.
Ko ona waewae ki te pana haere i a ia a u noa
ia ki Orutua he wahi e tata ana ki Horoera.
No waenganui i te 12 me te 1 karaka ka tahuri
ratou no waenganui pea i te 6 me te 7 ka u a
Tuhaka ki uta ara e ono haora ia ki te moana.
E ono maero te tawhiti o Te Araroa ki Horaera,
ko Orutua ko te wahi i u ai a Tuhaka tata tonu
ki Horoera, na konei ki taku whakaaro i tata
ki te ono maere te maanutanga o Tuhaka i te
wai me te ahua kino ano te moana. No tona
unga ki, runga o te toka ka tuturi me te awhi ano
i ana papa ka karanga tanata ki a haere mai ki
a ia. I mamao rawa etahi wahine i tua o te
pukepuke engari i rangona e ratou tana karanga
a oma ana ki tetahi. I ngooki a Tuhaka ki uta
ka roa katu ka haere ki te kainga. I tona kite-
anga ai pango katoa tona ahua kua kore e kaha
ki te korero. No tona hokinga ake katahi ka
ki ake he poti tahuri ko ona hoa tokorua kua
mate kei te moana. He mate tino whakaaroha
tenei me te miharo ano o te ngakau ki te oranga
noatanga o Tuhaka Kohere. Ko tetahi mea
ano e miharotia ana ko te kore o nga tangata o
Te Araroa i whakaaro noa kua aitua pea taua
poti i te roa rawa e ngaro ana i kitea atu ano
hoki te hutinga o te heera. Ko nga tangata na
ratou i whakahau kia haere he poti ki te ma-
taki i haere mai he kainga ke. Oa mahi a te
aitua!
TONGA TAPU.
HE moutere whakamiharo atu a Tonnga ki
te ki a Rev. Peneti o Rotorua. He
paparite tena moutere ko tona maunga tiketike
e 80 putu. Ko nga tiriti tipuna ai e te karaihe,
ko nga hoiho he pakupaku, ko te mana whaka-
haere kei nga Maori tonu. He Maori te kingi,
he Maori te pirimia, me na kai-whakahaere o
nga mahi katoa he Maori. Kotahi te kareti
nui o Tonga, engari ko te reo Maori tonu te reo
e whakaakona ana nga tamariki. Ko te mea i
tino pai ki nga tamariki ko te waiata, kaore te
Maori e karangatia ki te taha o nga tamariki o

8
TE PIPIWHARAUROA.
Tonga mo taua mea. Kei a ratou ano a ratou
na whika mo a ratou rangi, he penei me te Ta,
Ru, To, Wha, Ma, No, Tu, Wa (1, 2, 3, 4 5 6,
7, 8) a te Maori nei. Ahakoa pewhea te uaua
o te waiata pakeha ka taea e ratou te huri ki
a ratou whika, a he hanga reka ki te whakarongo
atu. He tangata waiata a Peneti nana te koea
Maori waha reka atu kei Niu Tireni nei, aha-
koa tenei ka ki ia kaore te Maori e rite ki te
Tonga mo te waiata. Ko tetahi mea miharo
ki a ia o Tonga, ara o nga Moutere katoa, ko te
nunui o ratou whare karakia. Ka whakama nga
whare karakia Maori. Hei nga ahiahi Hatarei
ka hui nga koea ki te akoako waiata mo te
Ratapu.
Ko te ahua o nga tangata he penei ano me te
Maori nei kaore e aro nui ki te mahi, otira he
kaha ke atu to ratou na mangere. I korero atu
a Peneti ki tetahi o ratou mo te kore e mahi,
ko te whakahoki tenei a taua tangata: " Kaore
te Atua i hiahia kia mahi matou, ko a matou
kai ko a matou wai, kakahu me era atu mea
e matea ana e matou kei konei katoa e tipu ana i
te Atua ma matou. Mehemea i hiahia te Atua
kia mahi matou ki pena me te pakeha me te
Maori ranei kua kawea matou ki ena whenua
noho ai."
Ko tetahi mea whakamiharo kei Tonga ko
tetahi maunga hu. Ka ono nga tau inaianei te
kaanga o taua maunga. Rere iho ai te ahi i
taua maunga ki te moana. He pena te ahua o
te rere a taua ahi me te rere a te wai. Ko
taua ahi he pohatu he oneone kua rewa katoa
i te kaha o te wera, kia tae ki te moana ka tu
te korohu he hanga whakamiharo, he mea e ma-
takitoketia ana e nga tima katoa e haere ana i
taua wahi. Ko te rere mai a taua ahi kaore i
tatakimori mai nei, ka tu ai te korohu he hanga
whakawehi. Tetahi korero mo taua mea he
penei. Tera etahi whare karakia i te take o
taua maunga e tu ana, no te Katorika, no te
Hahi o Ingarangi, no te Weteriana hoki. Te
Pakarutanga o te maunga nei ka rere mai te ahi
kua kiia ake nei, hangai tonu mai ki te whare
karakia o te Weteriana riro katoa. Ka korero
whakamea etahi mo tera Hahi. Kaore i roa i
muri iho ka kotiti te ara o te ahi, tika tonu mai
ki te whare o te Hahi o Ingarani, riro ake.
Ka korero whakamea te Katorika. Kaore ano
i roa i muri iho ka ngaro hoki te whare o te
Katorika. E noho mai na e toru ena whare
kua kore katoa.
Ko tenei kai ko te waipiro kaore e whaka-
 • aetia kia kainga, ki te mau te tangata e inu ana
ka whainatia ia mo nga moni e £50. He waipiro
ano ta nga tangata o reira na ratou ano i mahi
mai no tetahi rakau he Kava te ingoa, ko te
rakau e kiia nei e tatou he kawakawa. He
waipiro tipua atu tena, ko tana wahi e whaka-
haurangi ai o te tangata ko nga waewae. Ka
haurangi te tangata i tena mea ka kore e haere nga
waewae. Kaore e nga tangata ro e haurangi ana,
kei raro e noho ana. Ko te waha kei te pai
noa iho ki te korero ko nga waewae ia kei te
ruriruri.
Te kakahu taua a nga tangata o Tonga he
whariki. Ka mate te tangata ka mau ona wha-
naunga i te whariki, ka rapakitea ki runga ki a
ratou. Kore taua whariki e makere kia pakaru
rano.
Kaore he rakau nunui o Tonga, engari ahakoa
te kore rakau nunui, kei reira tetahi waka nui.
E rua nga waka, he mea nunui tonu, hangaia ai
he papa takatakahi ki runga i a raua. He pena
te ahua o te hanganga i to te terei. E waru putu
te tawhi o tetahi waka i tetahi. E wha putu te
tohipatanga atu o nga poro o te papa takatakahi
ki tua o tahi waka o tahi waka. He mea.
hanga ano ki runga i te papa takatakahi tetahi
whakaruru hau, he taratahi te hanganga o taua
mea, he patu. Ka pau nga tangata e 200 me nga
utanga ki runga i taua waka. Ma te heera ia e
kawe, a e kiia ana he hanga tere ki te rere.
Kaore taua waka e huri ana, ko tona patu tonu
ki te taha ki te hau i nga takiwa katoa, ki te
hoki ko taua wahi ano ki te hau.
NGA RARURARU O INIA.
ITE Kawana nui o Inia e haere ana i runga
o tona paki i tetahi o nga taone nui o Inia
ka whakamatau tetahi Inia ki te patu i a ia.
Kaore i paku tona mea i maka atu ai hei patu
i te Kawana. I ora ai te Kawana na te mea
he kirikiri taua wahi, te taunga iho o taua mea
ki raro kore rawa i ahei te paku. Kaore i mau
taua Inia nana nei tenei he.
I korerotia e ta tatou mokai te kohurutanga
a tetahi Iniana ano i tetahi o nga tangata whaka-
haere o Inia. Enei mea e rua hei whakaatu ki
a tatou i te ahua o Inia e noho mai nei. He
tino whenua nui atu a Inia, he whenua tawhito.
Ko te nui o ona tangata kei te nuku atu ai te
300, 000, 000.  He maha nga tu karangatanga
tangata o reira. Ko tetahi karangatanga he Pa-
ramene. Ko nga momo rangatira enei. Ko te
tangato no roto i tenei ropu, ahakoa kaore ona
kaka, he rawakore noa ranei ki te titiro atu
he tino tangata nui ke atu ia ki a ratou na i te
kingi. He wahanga iti rawa tenei no nga tangata
o Inia. Ko to ratou nui kei te iti iho i te rima
pai heneti. Ko nga miriona o Inia he pononga
he taurekareka na nga Paramene. Ahakoa he

HE KUPU WHAKAMARAMA.
9
•ti ratou, ko ratou te wahanga matou. Ko ratou
anake nga mea kua tae ki nga kura nunui. Oa
Inia kei Ingarangi e kura ana he Paramene, nga
mea  kei nga kura nunui o Inia he Paramene.
To ratou whiwhinga nei ki te matauranga ka tahuri
ki te mahi kino ki Ingarani. Ko ratou te hunga
e whakakiki nei i nga tangata o Inia kia kino ki
te whakahaere a Ingarani i Inia. Ko te tino
tangata kaha ki te kauwhau i tenei tikanga he
Inia kei te whenua o te Wiwi e noho ana. He
etita ia no tetahi nupepa, kati ko tana mahi he
tuhi tonu i roto i tana pepa kia patupatua atu
na kai whakahaere o Inia. Na te mea kei tetahi
atu whenua tenei tangata e noho ana i kore ai ia
e taea atu e te ringa roa o te ture. Ko te ahua
tenei o tera whenua e noho mai nei. Mehemea
ki te riro etahi o nga iwi o Inia ki te tikanga a nga
Paramene ka ara he pakanga ki Inia a enei ra
e heke iho nei.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
Wiri Wanihana, 5/-; Paraone Hatarana.. 5/-;
Hone Paraone, 5/-; Nuirangi Ngapua. 5/-; Tuhara
Tiera, 5/-; Mrs. Carroll. 10/-; Apiata Teirita-
wai, 5/-
HE WHETURERE KEI TE HAEREMAI.
KEI te haere mai tetahi whetu nui inaianei.
Ko tona ingoa ki te Pakeha he komete
(comet), ki te Maori he wheturere. Kua kitea
te whetu nei e nga karaihe nunui a te Pakeha.
I tera marama e rua ano nga karaiho o te ao
nei i kite, inaianei kua kitea e nga karaihe o
Niu Tireni nei. Ko tona mamao atu i a tatou
nei kei te 127 miriona maero. Ko tana haere
mai he huri i tua o te ra, ko tona whakatatanga
mai tenei ki te ra koia i kitea ai. Hei nga ra o
Mei ia kitea ai e te kanohi, ka kitea ia i wae-
nganui o Matariki raua ko Tuke-a-maui (ko nga
whetu rite nei ki te kohua). Me whanga tatou ki
te putanga mai o tenei whetu i tena wahi.
Ko te tangata nana i kite tenei whetu he
Ingarihi ko Halley tona ingoa. I kite ia ki nga
korero o mua e whakaturia ana i kitea etahi
whetu nunui i nga tau 1531 1607, 1682; a i kite
ano hoki ia i etahi tino korero tawhito e kiia ana
te putanga o tetahi whetu i te tau 12 B.C. (i mua
o te whanautanga o te Karaiti). Ka whi kangia e-
tenei tangata enei putanga, ka kiia e ia i runga i
tana rapunga kotahi tonu te whetu nona nei enei
putanga; ka kiia ano hoki e ia kei te huri tonu
taua whetu, a e tata ana ki te 74 tau katahi
ano ia ka huri i tona ara.
 Hei tona tatana mai ki to tatou  nei ao ka
kitea e tatou. Kia roa ka ngaro atu, a. kia 74
tau ka puta mai ano. 1 runa i tenei whaka-
aronga ana ka ki ia ka puta mai ano taua whetu
i te tau 1759 No te tau 1742 tanata nei ka
mate. I mua o tona matenga ka korero ia,
" Ki te puta mai tenei whetu i te tau kua whaka-
aturia ake nei e ahau, kia mohio koutou he
Ingarihi te tangata nana i kite."
I taua tau ehara ka puta, ka haere hoki te
rongo o taua tanata, a huaina tonutia atu taua
whetu ko Halley. I enei putanga mai o te whetu
nei ki katoa a U ropi i te wehi, ka kiia hoki he
tohu pakanga. No te tau 1835 ka puta mai ano,
katahi ka tino kitea te tika o nga korero a
Halley. Ko tona putanga whakamutunga mai
tena, a tae mai nei ki tenei e korerotia nei kua
kitea. E kiia ana kaore i tino pai tona puta-
nga mai i te tau 1825, engari pea tenei putanga
mai ona. Mai i te tau 12 B.C. ki te tau 1835
ka 22 nga putanga mai o te whetu nei, ko te pu-
tanga i te tau 1910 hei 23. Tena ano pea kei
te ora etahi kaumatua i kite i te whetu nei i te
tau 18351 me  whakaatu mai nga tanata i kite i
taua wa. Hei te 17 o nga ra u Aperira ia huri
ai i tua u te ra, kati ka hoki au ia i tena wa
a ngaro tonu atu a puta rawa mai i te tau 1987
Ko te whetu nei he whetu waero, kati tera pea
e rua marama tona roa e kitea ana e te kanohi.
  
PITOPITO KORERO.
I WHAKATURIA e Rore Rapata tetahi
kapu mo te tua ki te puhipuhi. Ko tenei
kapu ma nga tamariki o na kura puta noa i te
kingitanga katoa o lngarani. I hui nga tamariki
kaha o nga wahi katoa ki Inarangi ki te pupuhi
mo tenei kapu. I riro i a Ingarani te wini.
Ko nga maaka enei o nga takiwa:—Ingarani 495;
Natara 489; Niu Tireni 483; Taranawaara;
Poihakena 470; Tahimeinia 488; Marepana
440; Ahitereiria 439; Kanata 411. 1 tae mai
he waea whakaatu ma te kini i te koa o tona
ngakau mo te nui o na tamariki o nga wahi katoa
i tae ki te pupuhi mo tenei kapu.
I tutuki etahi tima nunui ki te moana i te
taiwhakarunga o Ahitereiria. No te Ingarihi te-
tahi no te Wiwi tetahi. Ko to te Wiwi i
pakaru, totohu tonu atu, tae rawa ki te 1oo nga
tangata i mate. He maha nga mea i ora.
E ki ana a Rev. F. A. Peneti he tino rakau
atu te kokonati ki na moutere. he nui atu
nga mea e riro mai i roto i taua rakau. Ko ta
ratou ua tino kai tena, ko to ratou na tino wai

10
TE PIPIWHARAUROA.
hoki tena. E mahia mai ana i ona kiri he
puruma, he paraihe, he whariki, he koroai, he
taura. Ko ona rau e meinga ana he uhi whare.
He maha nga tu ahua hinu e mahia mai ana i
roto i ona hua: he hinu mo nga kai, he hinu
mo o ratou rama, he hinu hei mahi kanara, he
hinu hei mahi hopi; ko te hopi e mahia mai
ana i tenei hinu he hanga pahuka noa iho i ro
wai tai. E taea ana te mahi tona hua mo nga
tu ahua purini katoa, me era atu ahua kai reka.
Ko a ratou tao, me nga taiaha e mahia mai ana
e ratou i te tinana o te rakau. Ko te anga maro
o te kokonati e mahia ana hei kapu, hei pae-
pae hoki mo etahi atu mea e hiahiatia ana e
ratou. Ka kitea e tatou ko a ratou mea katoa
e hiahia ana e riro katoa mai ana i roto i te
rakau kotahi. Ko te ingoa o te kokonati ki a
ratou he nikau, na te pakeha te kokonati. He
penei tonu te ahua me tona tipu me to te nikau,
engari he tiketike. Tae atu aria etahi ki te 90
putu te tiketike. Ko te piki he hanga noa iho
ki nga tangata o reira. Kaore e awhi ana te tangata
ki te rakau, ko nga waewae anake me nga ringa-
ringa nga wahi e pa atu ana ki te rakau. Ki te
tuku iho i te hua o te kokonati takawiritia ai
kia huri. Ko te take i peratia ai kei pakaru i
te taunga iho ki raro. Ki te ata tukua iho ka
pakaru, engari ki te takawiritia kaore e pakaru;
I te ra whanautanga o te kingi kua huri ake nei
he tokomaha nga tangata i whakarangatiratia, ara
i hoatu he ingoa honore mo ratou, e te kingi.
Ko tetahi o aua tangata ko Hakeretana te toa
i hoki mai nei i te whenua huka. Kua hoatu te
karangatanga penei i to te Waari nei ki a ia, ko
te karangatanga tena kei raro iho i te Rore. No
Niu Tireni nei tetahi tangata i peneitia, ko Hori
Makarini mema o te Whare Ariki o te Kawana-
tanga o Niu Tireni.
Kua rere mai a Rore Kitina i Haina inai-
anei ki Ahitereiria. E haere mai ana ia ki te
titiro i te ahua o nga mahi hoia o enei takiwa.
Ka mutu tana haere i roto i te rohe o Ahite-
reiria ka haere mai ki Niu Tireni nei. Ko
reira tatou kite ai i tenei toa taua, i tenei tangata
whakawehi.
Kua mutu te mahi a nga tangata keri waro o
Niukatara, wahi o Ahitereiria. He raruraru
nui atu tenei. Kua mutu noa atu te mahi a nga
tangata i tera marama, kati kaore ano i ata tatu
noa. Kei te noho kore mahi tonu nga tangata.
I puta tetahi mea penei ki nga tangata patu hipi
o Niu Tireni nei i tera tau atu. He nui atu
te raruraru waro nei. Ka tae te mate ki te
nuinga o nga mahi nunui a te Pakeha. Inaianei
kua mutu te rere a etahi tima i te kore waro,
kua mutu te mahi a etahi o nga mahi nunui na
te kore waro ano. Ko nga waro inaianei kei te
tu kua hikitea mai te utu e te pakeha. Kua
tae rawa te pikinga o te utu ki Niu Tireni engari
mo nga waro anake o Niukatara, ara e 3/- mo
te tana te whakanukuhanga ake. Mehemea
ka roa tonu te kore e ata tau tenei rarararu,
kaore e taea te nui o te mate e pa ki te nuinga
o nga mahi.
HE MAINA WERA.
I TU PONO tetahi aitua kino ki Irinoi wahi
o Amerika i nga ra o tenei marama. Ko
tetahi maina waro i kangia e te ahi. Ko taua
ahi i ka tonu ki te ara nui tonu ki roto i te
maina. I te kanga o tenei ahi e 434 tangata i roto
i te maina e mahi ana. I tae pea ki te 34 nga
mea i puta ki waho ko te 400 i katia atu e te
ahi ki raro i te whenua. Tetahi ahi nui tera.
Tae rawa ki te wiki e ka ana katahi ano ka taea
te peehi te ahi. I te hekenga o nga tangata kite
titiro i te ahua o raro ka kitea te tangata e putu
ana, ko etahi e oreore tonu ana. E 70 nga mea
i tae ora ake ki runga. He hanga whakaaroha te
taenga ake o aua tangata ki runga, Ko a ratou
wahine me nga tamariki kei te waha o te rua e
porangi noa ana. Ko tetahi o aua wahine i te
hari o tona ngakau mo te oranga o tana tane ka
tahuri ki te kihi i nga waewae o te tangata nana
i whakaora tona tane, i meinga ano e ia ana ta-
mariki kia pera. He nui atu nga korero mo te
ahua o te noho a aua tangata i raro i te wa e ka
ana te ahi, ta ratou mahi i ora ai ratou. Hei o
ratou kanohi pango tonu i te auahi i te awe
hoki o te waro. I muri iho i te taeatanga ake o
enei ka haere ano etahi tangata e 40 ki te whaka-
taki i etahi o nga rua o te maina, kotahi ano o
ratou i hoki ake. Ki tana korero he tino kino
atu te ea o roto i taua maina, a he hanga whaka-
miharo ki a ia te take i ora ai nga mea kua
taea nei.
HE POWHIRI.
HE whakatauki no mua, " Ara te korero e piki
ra i Tawhiti takoto noa Waimahuru." No
na ra o mua enei kupu no na ra e nohoia ana a
Waimahuru e te tanata. Tenei ke ia te mea tika,
" Ara te korero e rere ra i Pakiaka-nui takoto noa
a Hine-ki-Pakihi." Koia nei e nga hoa i tono atu
ai ki a koutou katoa, katoa, kia tae mai kite Pakihi
nei a te 24 o na ra o Tihema, 1909 ki konei tatou
Kirihimete ai; he he no te manawa i te kore vvaea.
Ko te hiahia o te 13 akau he to mai i te vvaea a Te-
uranga-o-te-ra ma te Kautuku ki te Pakihi nei ka
mutu. Kati he tono atu ki a koutou kia tae mai a

HE KUPU WHAKAMARAMA.
taua ra ki te whakamama ake i oku taumahatanga
Kei wehi i na huarahi, maku ena e whakapai.
He karanga atu ano hoki ta na toru taitamariki
o Tokararangi kia tae mai o ratou hoa taitamahine,
taitane, he nui na nahau kua whakaritea ma ratou:
he waiata, he hurihuri, he haere ki te motu ki te
matakitaki i oku whakamarama.
Kua tae ano he kupu ki to tatou mema kia tae
mai a taua ra kia whai kupu ki te iwi a kia whai kupu
hoki te iwi ki a ia.
Haere mai, pikitia mai te pikitanga i Tipare-o-
Nui, kokia mai te kokinga i Pikoko: haere mai kia
kitekite, kia katakata ngatahi.
Heoi ano, na o koutou hoa e kuhu nei i tenei
wahi.
Na HOANI KAHAKI
„ WI TU PAEA
„ TINATOKA KAHAKI 
„ RAPATA MANUERA
„ TETE KORIMETE
„ KARAITIANA PAKURA
„ REWETI KOHERE
„ PETA MA RI KEN A
„ WI PATI, me etahi atu.
  
HE PANUI.
KA tu te Hui tuarua a te Wahanga o te
Taiwhakarunga (Taiwhakaaro ki te Maori)
o te Ropu Hou o te Iwi Maori ki Tipene kura
Maori i Akarana a te 28 ki te 30 o nga ra o
Tihema, 1909
He kupu ruarua mo na mea kaore ano i mohio
ki te mu Maori, me whakaatu ake ona rereketanga;
E ahei ano i roto i te mu Maori te patu whakamuri
o te kai noa iho nei, ara o te mea e ehara nei i te
kingi, engari mo te patu anake i tetahi tenei mana
hoki whakamuri o te kai Maori. Ko te kini i te mu
Maori e ahei ana ki te haere atu i tetahi poro o
te mu ki tetahi poro, engari  me haere raina tonu,
ko te wa anake i a ia e patu kai ana tona aheitanga
ki te huri ki tetahi ara atu. Ina koa mehemea kei
te watea te ara roa e ahei aua te kingi te haere atu
i te 1 ki te 32. Mehemea kei te 1 te kingi, a he kai
kei te 14 kei te 26 hoki, ka mate katoa i te kingi aua
kai, no te mea ka whakatika mai ia i te 1 ki te 19
katahi ka huri noho rawa atu i te 29. na ka riro
aua kai i noho ra i te 14 me te 26. Ma te penei
rawa te kingi e ahei ai te huri, ki te kore ia e patu
kaore ia e huri. engari ka haere tika tonu. Ko nga
rereketanga enei o te mu Maori.
Mo te tuhi i na mu me penei: Ko na mu a
te tangata nana nga mu pango me mea he hahae ki
waenganui ko a tetahi kana he hahae kia marama
tonu ai a tetahi a tetahi. Mehemea i mu atu te
pango i te 12 ki te 15 me tuhi penei tona mu na
12—15; mehemea na te ma te mu i te 21 ki te 18
me penei te tuhi 21 18. Ko na patu kaua hei
whakaaturia heoi ano te mea e tuhi ko te koea i mu
atu ai ko te koea hoki i tu ai taua mu. Na koa
mehemea he pango kei te 12 he ma kei te 15 kei te
22 kei te 21, ka whakatika mai te pango i te 12 noho
rawa. atu i te 17 ka mate katoa na kai ma kua
 whakahuahuatia ake nga. Ko te tuhi mo tena mu
me penei 12—17
Mu 3
Pango, Makoare Taurere; ma, Elleson.
Na Makoare i te mu tuatahi.
11—14 13—18 14—18 29—15
22 18 14 11 22 13  18 13
6  11 18—25 9—18 5—10
23 19 31 27 30  26 14 5
14—23 7—23 1   5 2—18
27 2o 27 2o 23 19 24— 20
10—13 8—12 15—22 15—24
18 14 20 16 26 I9 16 12
11—18 12—15 18—21 4—8 
21 14 32 28  19 14  12 7
12—16 5—10  21— 26 3—12
25 21 26 22 29 22
16—23 10—14 25—29 Pango
28 19 28 23 22 18 i wini.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.