Te Pipiwharauroa
HE KUPU WHAKAMARAMA
NAMA 137
GISBORNE.
"He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."
AKUHATA 1909.
"Kui! Kui! Whitiwhitiora."

TE TOHUTOHU TIKA MA TE
RANGATIRA.
HE kupu mana te kupu a te tangata e
whakahemohemo ana; me he mea he
rangatira ia, a he tino tangata pai, ka tino puritia
atu ana kupu whakamutunga ki te iwi. E rua
nga tino take i puritia ai ana kupu; tuatahi na
te mea he kupu i hanake i roto i to ngakau. Ko
te tangata hoki e whakahemohemo ana kaore he
tinihanga i roto i a ia, ko te mea e tino kitea iho
ana e tona ngakau, he mea e ora ai tona iwi i
muri i a ia, ko tana tena e whakaatu mai ai.
Tuarua na te ahua o te tangata nana te kupu.
He rangatira ia, he tangata pai. He oha aua
kupu nana ki tona iwi. I tena ahuatanga ka
puritia e ratou aua kupu, hei whakahoki mai i
 tona ahuatanga ki a ratou. He maha o tatou
rangatira kua ngaro ki te po, a kaore he mea
kotahi o ratou i hapa te whaikupu iho ki te iwi.
Ko te mea nana ratou i whakakaha ki te waiho
kupu iho, na te ahua o te noho a te Pakeha
raua ko te Maori. He kite no ratou i nga
raruraru kei mua i te Maori e takoto mai ana,
ka tahuri ratou ki te tohutohu. Ko te aronga
o a ratou tohutohu katoa ko enei kupu na,
" Kia mau ki te whakapono; kia mau ki te Tiriti
o Waitangi; kia mau ki te Ture." Kei te mau
ranei te iwi ki enei tohutohu, kaore ranei?
Mo te taha ki te whakapono, kei te kimkimi
noa atu. Kaore i rite ki te hiahia o nga tangata
kua riro. Mo te taha ki te Tiriti o Waitangi,
kua maha nga korerotanga o te Kawanatanga kua
kore noa atu taua Tiriti, na te Maori ano i
takahi. Mo te taha ki te Ture, me patai ake
tatou, ko tewhea ture? Mehemea ko te ture
o te rangimarie, o te aroha, me te ata noho, e
pai ana; engari kei roto hoki tena i te whaka-
pono. Ko te whakapono anake o enei kei te
marama i a tatou, engari kaore i te ano mana-
kotia atu. Ko etahi e rua nei, kei te korerotia,
kei te paingia; engari kaore noki e mohiotia atu
to raua ahua. Inaianei kua tata rawa mai na
mate i hiahia hei o tatou rangatira ki te kaupare
atu ki a ratou tohutohu. Me ki ake matou
inaianei ki o tatou morehu rangatira e ora nei,
kaore tahi he painga o te tohutohu, engari o te
mahi. Kua puta nga kupu a nga tangata matau,
o te taha pakeha, o te taha Maori, ko te ora
mo te Maori kei te mahi. Whakamahia na
whenua. Kaore ia matou inaianei i te korero
mo tena taha, engari mo te taha ki nga oha. Ko
to tatou ora kei te matauranga; ehara i te mea
matauranga ki te kura, engari ki nga mahi katoa.
Ko te whakaaro rangatira o Ngapuhi ki te whakatu
i a Te Rangihiroa hei mema mo ratou, hei tohu
ki a tatou i te pai o te matauranga. Engari na
te kaha ano te Rangihiroa, tapiri atu ki te
awhina a te Kawanatanga i tae ai ia ki tera tuna.
Kua mutu te awhina o te Kawanatanga i, nga
tamariki Maori i nga kura nunui. Apopo tatou
pohara ai i tena tu tangata. Ka nui nga, tai.
tamariki e tipu ake nei tera e penei me enei
kua kitea nei, ko te mate kaore ratou; e, tae ki 
nga kura nunui. Na mehemea i penei te oha a
etahi o tatou rangatira whai rawa kua ngaro, ara
i waiho i tetahi moni hei whangai mo tetahi
tamaiti Maori ki nga kura nunui, penei kua
rawaka nga tangata hei hautu mo te tatou waka
e. karapotia nei e nga tuatea o te moana. Ehara

TE PIPIWHARAUROA.
i te mea e ki ana matou hei nga kura nunui
anake tenei awhina, engari e mea ana matou me
puta hea whina mo a tatou tamariki ki nga kura
nunui ranei, ki nga mahi aringa ranei, ki etahi
atu tu mahi ranei e puta ai he painga ehara i
te mea ki taua tamaiti anake, engari ki te iwi
katoa. Ko te oha pai tenei, ko te mea e whai
hua; tena ko te oha kupu anake, he hua kore.
Ko te ora mo tatou kei a tatou ano; awhina
tatou i a tatou ano. Kati te whamanawa ki te
pakeha. Kia mahara ki te kupu, " He kai na
te tangata, he kai titongitongi; he kai nana ake,
tino kai, tino makona."
ano hoki i te Iwi ki nga huarahi e ora ai te tinana
te wairua me era atu mea hoki e taea ana e ratou.
Kaati, kua mangai nei ratou mo te iwi ehara ianei
i te mea tika kia whiwhi ratou ki nga mea kua whaka-
huahuatia mai na e koe? Hei tirohanga iho ma
tatou ae kei te pai na mahi a na tangata nei. Pehea
koia to tatou ahua mehemea ka whakaritea e tetahi
minita he ture mo tona pariha ka mutu ka takahi
ai ano ia.
Koia taku e ki nei na runa i te pai o a ratou
mahi ka hiahia noa atu te ngakau ki te rapu take
awhina.
E ki ana ano tetahi waahi o to reta, " Kei te pena
tonu taea noatia tenei ra." Ae ranei kei te mau
koutou ki nga akoranga katoa a te Karaiti?
Kaati nei ma te Atua tatou katoa a manaaki.
HE WHANGAI MO NGA MINITA MAORI.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
TENA koe, me ou hoa i roto i te Ariki. Kua
kite iho ahau i te Pipi nama 135, na Paora
Hopere i whakautu taku reta e mau nei i te Pipi
nama 133 kati kia oa ia. Kati, i ki a Paora Hopere
i roto i tana reta, kua rite a maua korero ki na
kupu i korerotia mai ra e Pita, ara, "la ratou ka
apo nei i te moni ka titoa e ratou etahi kupu kia
whai taonga ai ratou i a koutou." Kahore rawa ahau
e kite ana i tetahi mea i titoa e ahau i roto i taku
reta, engari mehemea i ki au, "Oa Momona katoa
me etahi atu me kohi mo te Hahi o Ingarani" katahi
ano ahau ka penei ae kua tito au. He aha a
Hopere i whakaaro penei ai, i te mea kahore nei
ano kia wehewehea te nui o nga mea kei tena haahi
kei tena haahi? Ehara hoki i te mea mo te Hahi
anake o Ingarani taua whakaaro aku, engari hei tiro-
hanga iho ma etahi atu mehemea e kohi moni ana
ano hoki tatou mo o ratou minita, haunga ia to
Paora Hopere na hahi. Mehemea e kino ana koe,
a Hopere, ki tenei whakaaro, whakaturia mai e hia
koutou kei tena hahi, kei era atu hoki. Mehemea
i mohio iho au ki te maha o na mea kei tena hahi
kei tena hahi e kore e whakatoputia e ahau te nui
o nga tangata me nga moni hei tirohanga iho.
E ki ana ano koe i roto i to reta," Ko enei Minita
e tonoa nei kia kohia he moni he tino hiahia to ratou
.... nga mahi taimaha a era atu tangata."
• Ano ki te titiro iho ko o whakaaro e penei ana, ko
nga minita nei kei te tohe kia kohia he moni ma
 ratou, engari he mea tuku huna mai e ratou maaku
e whakapuaki. Kahore nga minita nei i te kiikii,
engari kei te ata whakatutuki i te mahi i tukua atu
kia ratou, ko taua anake nei ano e— Mehemea
ano hoki e whakatutuki ana taua i te taha kia taua
 kua pai,. Me tuku koia ratou kia mahi ana kaua
e awhinatia atu? E pai ana te huna torutoru e
mama ana.
Waihoki, ko nga minita nei ehara i te mea he
 kauwhau anake ta ratou mahi, en ari he tohutohu
Na to hoa,
Paneera, Akarana,
Akuhata 6, 1909.
IHAKA.
  
HE TINO TOA.
I TETAHI wahi mahi waro o Marepana e
mahi ana etahi tangata tokowha, tokotoru
nga kai mahi kotahi te rangatira. Ko ta ratou
mahi he kerei atu ano kia hohonu te rua. Ka
tae kei te 53 putu te hohonu o ta ratou rua ka
tupono he aitua ki a ratou. Ko ta ratou keri
wahi ai i te papa o raro ki te paura. I te wa i tu-
pono nei te aitua e rua a ratou rua i mea ai hei
wahi i te papa. Ka oti te tuki ka piki ake etahi ki
runga, ka mahue atu tetahi ki te tahu i a ratou
rua. Ka ka nga wiki ka piki ake te tangata, ka
eke tonu ake ia, ka mania tonu waewae, taka
tonu atu ia ki raro. Te rongonga o nga hoa ki te
rangatira e karanga ana kua taka to ratou hoa,
ka piki mai a Rawiri, tetahi o te tokorua i piki
ake ra, ka heke ki te awhina. Rokohanga atu e
ia e takoto ana tera, ko tetahi o nga waewae kua
whati. I taua wa kua tata nga maina te paku.
Ka mau a Rawiri ki tona hoa ka toia atu ki te
wahi tawhiti o te rua, e rima putu te mamao
atu i nga maina, katahi ia ka takoto iho ki runga
i tera hei whakaahuru i a ia. Ka paku te maina
tuatahi pukai ana mai nga maramara i tetahi
pito. Muri tonu iho ka paku hoki te tuarua,
pera ano te putanga o nga kino. Ko te honeatanga
tenei o nga tokorua nei. Ka peke tonu to raua
mate ko te whati o te waewae o te mea i taka,
engari mei kaua te hekenga o Rawiri kua mate
taua tangata. Ko te tino toa tenei o nga toa
katoa, he tuku tonu atu hoki tana i a ia mo te
mate.
  

HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE HUI NA MANIAPOTO
MO TIMI KARA.
ITU he hui ma Ngatimaniapoto i te 31 o nga
ra o Hurae ki Otorohanga. Ko tenei hui
he powhiri i te Pirimia hou kia tae mai ki tenei
takiwa, kia korerotia ai te mate o te whenua.
No te tahi o Akuhata ka tae te Pirimia ratou
ko tona ope. Haere ake ratou:—Ko te Pirimia,
ko Wi Pere, ko Te Heuheu, ko Te Rangihiroa,
ko Taraua Marumaru, ko Hue Te Rangihoapu,
ko Mr. Jennings, M.P., me te hekeretari a
Timi Kara. Ka mutu nga powhiri me nga tangi,
ka pae hoki te manuhiri kite whare, ka tu mai a
Taonui ki te whakatau i te manuhiri.
Ko ana kupu enei, "Hare mai te Pirimia
hou. Kei te nui te mihi o te ngakau mo to
taenga ki te tunga nui o te iwi ngakau kino nei o
te Pakeha. Haere mai ki te enei o te iwi
mokai, tenei ano hoki etahi o tikanga e puritia
atu nei e Ngatimaniapoto." Ka mutu ana kupu
ki nga hoa o te Pirimia, ka hikitia te waiata.
I muri i a ia ka tu mai ko te Hihi Rangiwhenua,
ko Whitinui Hohepa, ko Poututerangi te Tomo.
Ka tu mai ko Hone Omipi. I mea ia, haere
mai te Pirimia. Kei te nui noa atu ta matou
mihi mou, mo nga mate e waha mai nei e koe,
me te Motu hoki. Tino koa atu matou mo to
taenga mai i ta matou powhiri mou. Na runga i
te mamae ka pa ki te iti ki te rahi, koia koe i
karangatia atu ai e o iwi mokai, mo runga i nga
mahi a nga iwi pakeha e ki nei i roto i nga nu-
pepa, kia murua nga toenga whenua o te iwi
Maori, moumou te whenua mo nga paraki Maori.
E ki nei kei te takoto mangere nga whenua o te
Maori, kore e utu ana i nga reiti me nga taake.
Tena me pewhea koia? E hereheretia tonutia
nei hoki o matou ringaringa me o matou waewae.
Kaore koia matou nga Maori e utu ana i nga
huka, i nga tupeka, i nga maati, i nga pata, i nga
taonga, i era atu tini mea a te pakeha, kia tika
ai te ki a nga iwi pakeka. Kati na te kore
kaore he ture herehere mona i pena ai ana
korero moku mo te paraki Maori, e ki nei nga
pakeha. Otira ki te puare mai nga peeke moni
ki te Maori, ka rue tonu ki te pakeha te Maori.
Tena i ana e Timi, tukua mai nga peeke moni a
te Kawanatanga ki nga iwi Maori o te motu nei.
Hanga he ture mo nga whenua kia pai, mau tonu
e mahi, kia rite ki te hiahia o nga Maori, pera
me nga ture e takoto nei mo nga iwi nohonoho
whenua o te pakeha. Ki te oti enei hei tare,
ka whakaae matou ki te utu i nga reiti, me nga
taake. He nui nga tikanga o te mate o te
Maori i roto i nga ture  huhua a te pakeha, tai-
hoa ena e whakararangi atu, ma te motu nei e
hoatu ki to ringa. Tenei ta matou ka hoatu.
"E te Honore Timi Kara, Pirimia o te Tominiona
o Niu Tireni E pa tena koe. Kei te tino nui
ta matou whakamini mou kua tu nei i runga i
te turanga nui e taea te whakawhiwhi ki ona kai
hautu e 15 a iwi o te Tominiona. Tena koutou
me o hoa mema, ko Wi Pere, ko Te Rangihiroa,
me o koutou hoa rangatira o nga iwi nunui o te
motu, kua tae mai nei; hui atu ki a Mr.
Jennings, M.P. Kei te tino koa o matou nga-
kau mou kua tae mai nei i runga i te pohiri a
Ngatimaniapoto. Ko nga tino take i mahara ai
matou kia karangatia atu koe, ehara i te take e
pa ana ki a matou anake, en ari he take e pa
ana ki nga iwi Maori katoa o te motu nei; a ko
aua take kei te mahia e te taha pakeha kia pa
te taimahatanga ki runga i te iwi Maori; ite
mea kaore ano i takoto pai na tikanga whaka-
haere mo o matou whenua.
Tuatahi  Ko te Tekiona II o te Ture whaka-
nohonoho whenua, 1907 e mea ana, Ko nga
whenua katoa e riro ki raro i te Poari whenua
o iia takiwa me wahi tonu i waenanui, he hawhe
mo te hoko, he hawhe mo te nihi.'
Tuarua.—Ko nga Ture Reiti, me na Taake, e
mahi nei te taha pakeha, kia whakaekea ki
runga i nga whenua Maori, i te mea kaore ano i
takoto he tikanga marama e taea ai te mahi na
whenua; kia whiwhi i te painga o te whenua na
Maori.
Tuatoru.—Kia mahia he Ture Whakapuare i
nga peeke moni ki na Maori ahu whenua, ka
tika kia utu nga  Maori i nga reiti me na taake,
kia pera me nga pakeha e puare nei na peeke
ki nga iwi ahu whenua.
Tuawha.—Ko nga Taone Maori. Ko nga taitara e
tono nei nga pakeha kia whakarereketia, a kia
wehea hoki etahi o nga moni reti hei utu i na
whakapainga  o aua taone. Na ko matou, tenei
wehena o te iwi Maori e noho tahi nei me te
iwi pakeha i raro i te maru o te kingitanga o
Igarani, kaore e hiahia kia araitia nga tikanga e
tipu haere ai te Tominiona. Oti ra kaore
matou e pai kia tipu haere aua tikanga i roto i
te pa mai o te mate ki a matou. Ko to matou
hiahia mo nga take kua whakararangitia  ake nei
koia tenei:—
Mo te take tuatahi. Me patu rawa te
Tekiona II o te Ture Whakanohonoho whenua
Maori, 1907, a me whakahaere nga whenua e te
Poari whenua i raro i te rarangi 17 o te Ture
Whakanohonoho Whenua Maori 1905.
Mo nga take tuarua, tuatoru. Mehemea ka
whakapuaretia ki te iwi Maori na huarahi nama
moni i runga i ua huarahi ngawari e puare nei i
te Kawanatanga ki nga iwi noho whenua o te pa-
keha kia taea ai nga mahi ahu whenua i runa i
a te pakeha whakahaere i raro ano hoki i na
tikanga tupato kei kore whenua na Maori, ka tino
whakaae matou ki te utu nihi, taake hoki.
Take tuawha. Kaore matou e pai kia whaka-
rereketia nga  whakahaere o nga taone Maori.
Me waiho tonu i tenei ahua e mau nei, Kaore
ano hoki matou e whakaae kia tangohia etahi o
nga moni reti i runga i te hiahia o nga pakeha e
mea nei hei whakapai i aua taone. Ko te take,
ko aua taone i maketetia nga tekihana i runga i

4
TE PIPIWHARAUROA.
te wariu motuhake o te whenua. Kaore he
whakapainga, engari mehemea nga pakeha ka
whakaae kia apititia atu te wariu o nga whaka-
painga o aua rori me era atu mea ki runga ki a
ratou te tekihana, katahi matou ka whakaae
ma matou e utu nga whakapainga."
Ko enei take he mea whakaoti i roto i te hui
o Maniapoto i tu ki Otorohanga i te 31 o nga ra
o Hurae, 1909, na Ngatimaniapoto katoa. Ka
mutu nga korero a Hone Omipi, me nga peru-
peru, ka tu mai a Pepene Eketone ki runga.
Ko ana kupu enei, "Haere mai Timi Kara, te
Pirimia hou. Haere mai ki o iwi. Mahia
to motu kia pai, kia tika. Kua kotahi
tatou te Tairawhiti, te Hauauru, te Hauraro, te
Tonga. Kati te whakatangata ke i a tatou, ko-
rua ko Wi Pere. Ko nga kupu tenei kua oti i
a Hone Omipi. Wehea ano he ture mo taua
i o te pakeha, i runga i nga ture e mahia nei 640.
E ki kia whakaritea taua te Maori ki ena
ahuatanga, te mea pai waiho noa iho, kaua e
penatia."
Ka mutu te taha ki te tangata whenua, ka tu
atu a te Heuheu Tikino ki te whakahoki i nga
whaikorero, me te whakaatu ana i te koa o tona
ngakau i te tunga o Timi hei Pirimia. He tohu
tera ki a ia kei te haere mai te ora mo te iwi
Maori. I muri iho ka tu atu a Taraua Maru-
maru, a Hue te Rangihouapu, me te Rangihiroa.
I roto i te whaikorero a te Rangihiroa, i puta he
kupu mana mo te mahara rangitira o Ngapuhi
ki te karanga i a ia hei tu i te turanga o Hone
Heke. I muri iho i a te Rangihiroa ka tu atu
a Wi Pere. He nui ano ana kupu mo te ahua
o nga ture mo te iwi Maori. No muri rawa i
nga kupu a Wi, ka tu mai ko te Pirimia. Ko
ana kupu enei. Karanga mai Ngatimaniapoto ki
nga mea kua huri ki te tatou o te po, e haria nei
te roimata me te aroha. Karanga mai. E rua
o tatou mate, kei roto kei waho. Kati mo
ratou. I haere mai i te kainga, me te manako
mai kei konei nga hihi me nga haha, i runga ano
i te hangaitanga o nga ture e pehi nei i a taua i te
iwi Maori.  Ko ahau kei te mohio tonu mai
ko koutou te rangapu tika, mohio ki te ata
whakataki i nga tikanga tika mo taua mo te iwi
Maori. Tena ko etahi o taua wahanga, ko
Waikato, ara ko Henure Kaihau raua ko tana
tamaiti, e hoki ana ano ki nga porehurehu o
muri ra ano. Ko ia tena e hoa ma te huanui
mo taua mo te Maori, ko te hou ki te whenua.
He tika noku ano te he i mua, hopungia atu ka
patua te motu nei; a, hei aha, kua taka tera
ki te wa o te he; kua huri mai tenei taua he
wa hou; kua whawhai te kanohi ki mua, kua
kore e hoki ki muri. Haere, kia kaha, ka
tuku mai ano koe i o mahi. Whaia te whainga
roa e takoto mai nei; a, ko au ano hei tautoko
i o mahi e te iwi Maori—tangi aua te umere me
te pakipaki. Ko tenei e te iwi, mo nga ra o
Akuhata ka pohiritia e au nga iwi kia kowhiria
mai aia iwi, aia iwi, kia tae ake ki te whiriwhiri
tikanga. Ko ia nei te mahi a nga iwi pakeha, e
mahi nei nga nupepa, mo nga whenua, me nga
taone o Otorohanga, me te Kuiti. Te waiata:
"Whakarongo ra te taringa ki te hau taua, e hau
mai nei, kei te uru hurihia. Tikina taku ika ki
waho ki te moana nui a Kiwa, e takoto mai nei.
He korona, he korona naku, kia tae au ki nga uru
kahika; ki o hui, ki o ama; kia kata kau mai te
kikihitara, ko tipatipa, ko hurehure kikihi pouna-
mu; e tangi ana ki tona whenua ka tupuna nei e te
moheuheu. Tangi kau ake te mapu e."
I muri i te whaikorero a te Pirimia, ka tu
mai a Mr. Jennings, M.P., ko ana kupu enei:
"Tena koutou Maniapoto. Ka nui te hari o
toku ngakau mo ta koutou ra, mo toku taenga
mai kia rongo i enei take mo o koutou whenua,
me o koutou taone. Ko te tikanga tika tenei,
engari kaua e ki kei te he te mahi a etahi o
tatou hoa pakeha. He arahi i a koutou ki te
ara tika, i te mea kua oti te hinaki te tuku,
heoi ta te tuna he tomo ki roto. Mahia o
koutou whenua. Ko te moni te mea nui i enei
rangi, kaua e hoki ki muri. Tahuri ki te mahi
pamu miraka, pata. I nga mea katoa kia ko-
tahi he ture mo nga iwi e rua." Ka mutu i konei
nga kupu a Jennings, ka mutu ano hoki nga
mahi o te hui a Ngatimaniapoto, i karangatia ai
e ratou te Pirimia kia tae mai ki te awhina i
ratou ki te rapu tikanga e marama ai ta
ratou whakahaere i o ratou whenua, me o ratou
taone.
NGA AITUA O TE MOANA.
HE TIMA PAKARU.
KUA pakaru tetahi tima, ko te Maori te
ingoa, ki waho iti mai o Kepa Taone.
Ko te Maori i haere mai i Rana. Kahore he
pahihi o runga, engari he nui atu nga taonga o
runga. Ko te nuinga o aua taonga mo Otepoti.
E 24 tonu meneti te rerenga mai o te Maori i
Kepa Taone ka tutuki nei ki te toka. E wha
meneti i muri iho i te tutukitanga ka pakaru.
I te pakarutanga ka whakahaua e te kapene ana
tangata kia tukua nga poti e toru. E rua o aua
kapoti i pakaru, ko te toru i pakaru ano, engari
i pakaru tonu ki uta, no te whakaunga ka akina
e te ngaru ki runga toka. Ku te nuinga o ratou i
ora, ko etahi i mate i te nui o te ngaru. Ko
etahi i noho tonu atu i runga tima, kati ko te
mahi nui a nga mea o uta he tiki atu i era. Ko-
tahi te tangata kaha o roto i a ratou, ahakoa
tona ngenge, ka kauhoe ia ki te tiki i tetahi ano

HE KUPU WHAKAMARAMA.
e manu haere ana i te moana. E 8o iaari te
roa o te kaunga a taua tangata i roto i te ngaru
nunui, a ora atu hoki i a ia tana tangata i tiki
ai. I hoki ano ia i muri iho ki te tiki anu i
tetahi, engari tae rawa atu ia ka totohu tera, i
te nui o tona ngenge, tata tonu hoki ia ka kore e
tae mai ki uta. Ko te hunga hao ika etahi i
kaha ki te awhina i tenei aitua, he maha na
tangata na ratou i ora ai. Ko tenei tima he
tima nui, he tawhito hoki. No te tau 1893 i
hanga ai. Ko ona tana e 5317, ko tona roa e
402 putu, ko te whanui e 48 putu, ko te hohonu
e 29 putu.
TE WHAIKORERO A TE TUMUAKI O TE
TAHA MAORI O TE HAHI O TE PIHO
PATANGA O AKARANA.
E AKU teina o te Iwi Maori, ki aku hoa
whaka-te-Hahi, ora rawa toku ngakau i
te mea kua hoki mai au ki roto ki to tatou piho-
patanga ata whiriwhiri ai i nga tikanga e neke haere
ai te rangatiratanga o to tatou Ariki kai-whakaora,
o Ihu Karaiti.
Mana tatou e tohutohu ki tana Wairua
Tapu. I a au i tawahi tino ngahau rawa ki a au
i toku kitenga ai he nui nga tangata i Ingarani kei
te tino manaaki i ta tatou mahi i roto i te
Maori. He patai tonu mai ki te ahua o tenei
iwi o te Maori i nga wahi katoa i tae ai ahau.
Ma reira ka mohiotia ai he whakaaro tonu mai
ta te iwi i Ingarani ki te Maori.
Ka whakaaturia maua ko Mrs. Neligan ki te
Piriniha o Weiri raua ko tona hoa wahine.
Ka patai mai tera kei te pewhea te ahua o te
iwi Maori, me te Wikitoria Kura mo nga kotiro
Maori, me te ki mai kia whakaaturia mai ki te
iwi Maori ki te kura hoki tona maharahara
tonu ki a ratou. I mea mai ano hoki te tino
Pihopa, to Katipare, i ana patai mo te ahua
o te Maori, a, hari tonu au i a au e whakapuaki
ana ki a ia, ki te tokomaha noa iho hoki, i te
mau o te tokomaha o to tatou iwi e mau ana
ki te whakapono. Nui ake taku koa i taku
korerotanga atu i te manaakitanga a te Atua, i
Tana mahi tohu ki ta tatou mahi a Waikato,
i Taranaki. Ko tetahi mea tena e tino ora ai
toku ngakau, he whakapai  i Waikato, i Taranaki.
Ka ata whakaaro au ki te aronga o te mahi i
aua takiwa i mua tata ake nei, me te ahua
rereke inaianei e manako nei i te Rongopai.
Ka nui taku whakawhetai ki to tatou Matua i
te Rangi mo Tana aroha mai. Otiia he nui
ano te mahi e toe nei, he ahakoa ka utua
mai a tatou inoi, ka manaakitia te mahi. He
inoi tonu tatou kia tonoa mai ano he kai-
mahi ki Tana mara waina. Ka ora te ngakau
 te ahua o te mahi a nga wahine e mahi mai
nei. Kei te hiahia matou kia tu ana etahi atu
whare mihinare, otiia me ata whiriwhiri te whaka-
aro i te mea tika e taea ai. Ko te mea e tino
ora ai te ngakau mo tena mahi wahine ko te
putanga mai o etahi kotiro o te Wikitoria Kura
hei hoa mo aua wahine. He mea tena e
whakawhetaitia, ara, kia tu te Maori tonu hei
minita, hei kai-mahi, ahakoa tane, ahakoa
wahine, ki to ratou ake iwi. Kua oti i a kou-
tou a Make Wiremu te powhiri hei hoa mo Te
Hokena. Ki taku mohio e kore e taro kua
pera tonu ta koutou kaingakau ki a ia me ta
koutou ki a Te Hokena ki to tatou hoa pai.
Kahore ano au kia rongo noa ki te aronga o te
moni oranga mo te mahi Maori, heoi, ki taku
mahara, e kore rawa e mutu te uaua o te Maori
kia ora ai te mahi, haunga ia te tangata, te wahine
engari he moni hoki.
Tetahi whakaaro nui i tenei tau mo Niu Tireni
mo te Hahi katoa hoki ko te kotahi rau tau tenei
i a Aperira 5 nei o te whanautanga mai o Pihopa
Herewini, o te tangata whakahara, o te Pihopa
tuatahi o Niu Tireni. Kei te whakamahara-
hara ratou i Ingarani i te whanautanga mai o
tera tangata whakaharahara. Na, me whai wha-
kaaro ano ki taua rau tau te Maori, koia hoki
te tino hoa aroha, te Hepara o te Iwi Maori.
Kia tau te manaakitanga a te Matua, a te
Tama, a te Wairua Tapu, ki runga ki ta koutou
mahi.
KO ETAHI ENEI O NGA MOTINI.
" Kua whakarerea ketia ranei te ahua mo nga
kohi tahua oranga minita?"
Whakahoki: Kahore ano i whakarerea ketia
te whakaritenga a te Komiti i Peria i te tau 1904
i wehewehea ai te wahi ma ia kainga ma ia
kainga.
" He mea tika ranei kia marena nga minita i
te Ra Tapu?"
Whakahoki: Kahore he ture e arai ana i
taua mea, engari kei te minita te tikanga i te nui
aua mahi i taua ra.
" Kia tohungia he kohi tahua ma ia kainga ma
ia kainga."
Parea ana, ma tetahi komiti e whiriwhiri. Ko
te komiti i whakaritea ko Revs. H. Papania,
M. Kapa, W. te Paa, W. Keretene. Ko te
whakahoki a te komiti koia tenei:—Kaua tetahi
kainga e ngakaukore ki te whakarite i te moni
tahua i whakataua e te komiti i Peria i te tau
1904, i tohungia ai te moni ma ia kainga. Me
kaha nga pariha ki te rapu huarahi e mama ai
te taiatanga, o tenei mahi.
"Me tu te hui i te tau 1911 ki Kohanga."

6
TE PIPIWHARAUROA.
TE MAHI I TE RA HAPATI.
He patapatai na Aata ki tona Papa i te kainga.
(He mea tango mai enei korero no tetahi nupepa nui
o Ingarangi e mau ana ki enei kupu hei tohu mona,
"He pupuhi i te tinihanga e rere ana.")
AATA: E pa kaore koe e pai kia korero
au ki a koe mo te Ratapu?
Papa: Mo te Ratapu? Pai noa atu ra, engari
kaore hoki e taea te whakakore nga mai kua rite
nei i au ma tatou.
Aata: E whea mahi na e pa?
Papa: Kua takoto a maua korero ko Henare
mo te purei korowha i te ata o te Ratapu, kati
ko koe hoki hei mau haere i aku rakau. Ka
hoki mai tatou i reira ki te tina nui a to koka,
i karangatia nei e ia ona hoa maha kia tae mai.
Ki te pai i te ahiahi ka haere tatou ki te ha-
ereere i runga motuka. Ka hoki mai ki te ti,
ki te hapa hoki, ki te whakangahau i nga manuhiri
a to koka. Kia mutu aua ngahau i waenganui
po ka hoki ratou ki o ratou kainga, na e kore enei
mea e taea te whakakore.
Aata: E pa ehara, i te mea mo tenei Ratapu
aku korero. Ko taku hiahia ke kia mohio au
mehemea kei te tino marama koe kei te tika
tonu ta tatou mahi e mahi nei i nga Ratapu
katoa.
Papa: Ei, ki taku mohio na tetahi Hapa-
teriana koe i ako ki ena whakaaro. Apopo koe
ki mai ai ki a au kaua au e whiowhio i te Ra-
tapu.
Aata: Kaore ra, e pa, e mohio ana au mehe-
mea koe e pai ana ki te whiowhio i te Ratapu,
tera au e tino pirangi atu ki te whakarongo.
Engari, e pa:—
Papa: Ae, he aha tena? Whakapotongia to
patai.
Aata: Ae, ka whakamatau auki te whakapoto,
he aha te tikanga o te " Hapateriana?"
Papa: E, aue, a ehara ra i te mea ngawari
ki te whakamarama.
Aata: A, e pa i whakahua tonu ake nei hoki
koe i taua kupu na. I ki koe na tetahi Hapa-
teriana au i ako ki enei whakaaro. I penei hoki
ianei to ki ne?
Papa: A, ko nga tangata whakauaua ra i nga
tikanga o te Ratapu, e mea ana kaua rawa
tetahi mahi e mahia i reira, ko ena nga tangata
e kiia ana he Hapateriana.
Aata: Kati he Hapateriana ta tatou pononga
a Hone, raua ko Haringi, te minita o te pariha.
I rongo au ki a Haringi e kauwhau ana mo tenei
mea. I ki ia, ko te mahi a nga tang ata rangatira
e purei korowha nei e rere nei hoki i runga mo-
tuka i te Ratapu, kei te patu i te tikanga ata-
hua a mua e whakatapu nei i te Ratapu. E ki
ana a Hone i te Mane nei, nui atu tona ruha i
te mahinga i nga Ratapu katoa. E tino mohio
ana ia koiara tonu hei patu i a ia.
Papa: Kauaka koe e whakarongo ki nga korero
a Hone, kaore ia e tika kia korero pena ki a
koe.
Aata: Ae, he tika pea kaore ia e tika kia
korero mai ki a au. Engari, ara atu etahi o
ana mea i korero mai ai ki a au. E mea ana
ia ko te he tera o te mangumangu pononga, he
tonotonotia me te mea nei ia he kararehe,
kaore ia e whai Ratapu ana, e pera ana me era
atu tangata. Ki taku mohio he Hapateriana
ia, e pa.
Papa: Kati, kati, me mutu a taua korero
mo Hone.
Aata: Ae, ka mutu aku korero mona. Ki
te kore koe e pai ki te Hapatereina, e pa, e
kore ano hoki au e pai kia pera au.
Papa: Ana! ko te korero tika tena.
Aata: Engari ki to whakaaro me mahi te ta-
ngata i nga tu mahi katoa i te Ratapu, me mahi
tatou i a tatou i pai ai, a me mea hoki era atu
tangata kia mahi i te Ratapu?
Papa; E, kaore ra i pena taku korero.
Aata: Ha, e pa, e mea ana nei hoki te
Hapateriana kaua tatou hei mahi i enei mea
i te Ratapu, kati te pena te korero a te Hapa-
teriana, a e kino ana koe ki a ratou, tera au e
whakaaro ka mahia e koe te mea e whakahengia
ana e ratou.
Papa: E ta, kaua koe e hopu pena i au,
ehara tena i te mahi tika ma te tamaiti ki tona
matua. Tetahi, kaore au i korero pena ki a
koe.
Aata: Ha, e pa, kaore ia koe i korero penei,
ki taku whakaaro, e pa, kaua tatou e mahi i te
Ratapu?
Papa: Ko taku whakaaro ra tena, i kiia mai
hoki tatou kia kaua e mahi i taua ra. Engari ki
a au hoki ehara te purei korowha i te mahi, he
ngahau ke tena.
Aata; Ehara ra, e pa, te mau rakau i te nga-
hau ki au, me mau rakau ranei au?
Papa: E mau ana hoki ra koe i aku rakau
i taua ra.
Aata: Ae ra, e pa, ko taku whakaaro ano
hoki tena me mau au, engari ki taku whakaaro e
 he ana ahau, notemea he mahi tena i te Ratapu.
Haunga ia au, engari ka mahi ano hoki a Hone,
te kuki, nga hawini, me te tangata whakahaere i te
motuka. Tetahi e mohio ana koe, e pa, kaore
koe e haere ana ke te karakia.
Papa: He aha te take o korero pena, katahi
taku tamaiti rorirori.
Aata: Ha, e pa, kaore au i te mea kia riri
koe i aku korero. Engari e mea ana a Haringi,

HE KUPU WHAKAMARAMA.
7
ara noa atu te pai mehemea te tangata e whai
ngakau mahara ana ki te haere ki te karakia.
Papa: Ae, e haere ana ra a Mei raua ko to
koka ki te karakia.
Aata: Ae, e pa, engari ko nga korero tonu
hoki ena a Haringi. E ki ana ia, ki te whaka-
aro o nga tangata ka rite noa atu te taha ki a
ratou ki te haere a ratou wahine me a ratou
tamariki ki te karakia. Kei te he rawa atu
tenei whakaaro, pai ke atu mehemea ratou ake
e haere mai ana.
Papa: Na, whakarongo mai, kia hia aku ko-
rerotanga ki a koe me mutu to maka mai i nga
korero a Haringi ki taku matenga, me te mea
nei koe e whakamataku ana i au ki nga kupu a
Haringi. Kei te tika noa atu ahau ki te whaka-
tau i nga mea pena mo toku whare.
Aata: Ae, e pa, e mohio ana ano ahau e
ahei ana koe ki te whakatau i na mea penei.
Kati, ki te kore koe e pai ki nga korero a Haringi
i roto i ana kauwhau:—
Papa: E ta, kati noa to maku mai i ena
korero ki taku waha.
Aata: Kaore ra, e pa, ka mutu taku maka
atu i nga korero a Haringi ki to matenga hei
whakamataku i a koe, kaore hoki te tangata e
pai ki tena mea ki te whakamataku i a koe,
kaore hoki te tangata e pai ki tena mea ki te
whakamataku, na reira kaore koe e pai ki nga
kauwhau a Haringi. Kati kaore nei koe e pai
ki nga kauwhau a Haringi, katahi au ka mohio ki
te take i kore ai koe e pai kia haere au ki te
karakia.
Papa: Na wai i ki kaore au e pai kia kaua
koe e haere ki te karakia?
Aata: E mauria ana hoki ra au e koe hei
mau i o rakau a te ata o te Ratapu, na reira
kaore au e tae ki te karakia. Kaore a Hone
e tae, kaore ano hoki nga hawini wahine.
Engari aua atu, ko te tino mea ke ehara tatou
i te Hapateriana, ko te mea whakarihariha rawa
tera nei?
Papa: Kati noa o korero. Haere ki te
whakauruuru i o to pane-kingi ki roto i to puka-
puka.
Aata: Kei te nui noa atu ra te taima mo
tena.
Papa: Kaore he taima pai atu i tenei, haere.
Aata: Hei te Ratapu noa ra au purupuru
ai, e pa.
Papa: Me haere koe ki te mahi inaianei.
Ka rima tekau aku korerotanga ki a koe kaore
au e pai kia anga koe ki te mahi pane-kingi mo
to pukapuka i te Ratapu.
HE TITOTITO, HE PEPEHA.
he mate kahu korako. ka kai i te kai a Tuiti.
TE ROPU WAIATA O TE ARAWA.
TE rerenga atu o te Arawa i haere nei ki
 Amerika ka peka ratou ki Hamoa. I
reira ka manakitia ratou e Kuini Makea. I to
ratou hokinga mai ki to ratou tima ka tukua
mai e taua kuini kotahi te kaata hua rakau
hei kai ma ratou ki te moana. I peka ano
hoki ratou ki Hawaiki. Ko te raruraru i
pa ki a ratou i reira he kore e mohio ki
te tiini o a ratou moni i a ratou e hoko mea
ana ma ratou. Ko te nuinga o nga toa hokohoko
o Honoruru, o te taone nui o Hawaiki, no te
Tianamana. Ko to ratou mate he rere ke no
nga moni o reira, kaore e penei me a tatou. I
korero ano ratou i te tuatahi, kati i te kore e
mohio ka waiho atu kei te Tianamana te tikanga.
Ki te pai ia ki te puri atu i etahi hereni ruarua
ina tinitia e ia te pauna a te Maori, kei a ia te
tikanga, kaore ra hoki te Maori e mohio atu.
Ko te tino mate ia i pa ki a ratou no to ratou
taenga ki Amerika. Te taenga atu o te ope nei
ka tae mai te takuta ki te titiro i nga tangata o
te tima. Kitea ana 17 o nga Maori he mate nga
whatu, kore ana hoki enei i tukua kia u ki uta.
I tae mai he maea ma ratou ki a Timi Kara,
kia waea atu ki te Kawanatanga o Amerika kia
tukua te 17 kia u. Ko te whakahoki a Timi,
kaore ia e ahi, i te mea he iwi ke tera, a he ture
tera na ratou. Kati kei runga tima tonu pea te
17 nei e noho ana. Kia ora ra ano pea ratou
tukua ai kia u ki uta.
TE AHI KI AKARANA.
NO te ahiahi o te Mane te 16 o nga ra o
Akuhata ka wera tetahi whare nui i
Akarana. Ko tetahi tonu o nga whare nui i
Kuini Tiriti. E toru nga puroa o taua whare.
Na te kore hau o taua ra i pai ai, mehemea he
rangi hau, kua pau tetahi wahi nui o Akarana
i te ahi. I te taha o taua whare etahi tonu o
nga hotera nunui o Akarana, a na te kaha tonu
o nga tangata tinei ahi i ora ai aua whare. I pau
katoa mai ki te ahi nga tangata tinei ahi o Aka-
rana, me nga mea o waho tata atu. Na to
ratou kaha i iti ai tenei ahi. E kiia ana he
hanga whakamataku te haruharu o te ahi. Ko
te utu o nga mea i pau i te ahi kei waenganui o
te £8o, ooo raua ko te loo, ooo. Ko tetahi
tangata he tari tona kei te puroa tuatoru i tona
rongonga i te ahi ka oma ki te tiki i etahi taonga
ana i tuna tari, he rini pea aua mea. No tona
hokinga iho kua kati tona ara e te ahi. Ka ta-
kaia e ia ana taonga ki ro aikiha ka maka iho
ki raro, ka tahi ka heke iho. Ko tetahi o ona
ringa pahore katoa i te ahi. Ko ana taonga i
tiki ai kore rawa i kitea.

TE PIPIWHARAUROA.
TE HAHI O NIU TIRENI.
TE WA WHAKAHAERE.
I ENEI korero a tatou mo te Hahi he wha-
kaatu i te huringa o te iwi Maori ki te
whakapono. Kua kitea e tatou te huringa mai o
te iwi katoa, ko nga wahi whakamutunga ko te
Tairawhiti, me te Tairawhauauru, ki a Ngati-
rauka. Ka huri a tatou korero mo tena wahanga
o te whakapono. Ka titiro tatou inaianei ki te
taha whakahaere, ara ki nga mahi e pumau ai te
whakapono kua mau nei te iwi Maori.
Kua hiahia noa atu nga Mihinare kia tonoa
he pihopa mo ratou. I te taenga mai o te
Pihopa Porotene o Ahitereiria i te tau 1838 ka
kite ia ko te mea tenei e tino hiahiatia ana, a
tuhia atu ana e ia tana reta ki te C.M.S. kia
tirotirohia mai taua mea. I te tunga o te Ropu
whiriwhiri pihopa mo nga koroni, ka meinga kote
pihopa mo Niu Tireni i te tuatahi. I kaha
ano te kamupene o Niu Tireni ki te awhina i
tenei mea. I whakaritea he oranga mo te pihopa
kia £1200 i te tau, he hawhe ma te C.M.S, he
hawhe hoki ma te Kawanatanga o Niu Tireni
Ko te whiriwhiri i tukua atu ki te kingi, a whai
ana te kini i ta te Akipihopa i tohutohu ai. Ko
Wiremu Herewini te tangata tuatahi i whiri-
whiria, he tuakana ia no te Herewini. He
tanata tino mohio ia, i riro hoki i a ia te tunga
nui i te Kareti o Kemuriti mo te whakaako i
nga tikanga o te whakapono (Lady Margaret,
Professor of Divinity at Cambridge). No tona
korenga i pai ka whiriwhiria ko tona teina ko
Hori Akuhata Herewini. Kaore a te Here-
wini i roa e minita ana ka whiriwhiria nei, i pai
ai ia na te mea na te Akipihopa te kupu. Ki
tana hoki e rite ana te minita ki te hoia, ko te
wahi e tonoa ai ia e te tianara ka haere. No
te 14 o Oketopa, 1841 ka motuhia ia hei pi-
hopa. I whanau ia ki Hamutata, wahi o Inga-
rani, i te tau 1809. Ko ona matua me ona
tipuna i mua i a ia he rongonui mo nga mahi
katoa i mahia e ratou. Ko tona papa ko
Wiremu Herewini, he roia, he tangata tino
matau i roto i nga mahi o tona karangatanga. Ko
ia te tanata i whiriwhiria hei ako i a Piriniha
Arapata, te tane a Kuini Wikitoria, ki nga ture
o Ingarani. Ko te tuakana o te pihopa Here-
wini, kua whakaaturia ake nei, he tangata matau
ano. Ko to raro iho i a te Herewini i mate,
ko te whakaotinga tokowha tonu hoki ratou, he
rite ano ki ona tuakana he matau. Ko tana
mahi he roia. I tu ia hei mema mo te whare-
paremata, a ko tana mahi whakamutunga he
tiati. Ko te Herewini i kurangia ki Itana. I
a ia ano i te kura, he tamaiti kaha atu ia mo
mahi takaro katoa—mo te kauhoe, mo te
omaoma, mo te hoe poti, me era atu takaro a
te tamariki. Ko te take tenei i kaha ai ia ki te
haere i ana haere roroa i Niu Tireni No te
tau 1831 ka riro mai i a ia te tohu B.A. I te
tau 1833 ka motuhia ia hei rikona. I whaka-
nohia ia hei minita mo tetahi pariha, i taua wa
noho nama ana taua pariha mo te whakahou-
tanga i tona whare karakia. No te kitenga o te
Herewini i taua ahua, ka hoatu e ia nga moni
whangai mona mo nga tau e toru hei utu i taua
nama. Te kitenga o nga tangata i tenei mahi ana
ka awhina hoki ratou i tona whakaaro, rite tonu
atu taua nama takoto atu hoki tetahi wahi.
Ko tana mahi tuatahi tenei i whakaatu ai ia i
te nui o tona kaha. He nui nga turanga nunui
i hoatu ki a ia, otiia kaore ia i pai, ko te tunga
kenana (honorary canon of St. Paul's) i te whare
karakia nui o Ingarani, me te tunga kai whakaako
mo te kura minita. I mua o tona motuhanga
hei pihopa ka riro mai i a ia nga tohu M.A.,
D.D. He tangata tenei i pau ki a ia nga tohu
katoa o te tangata nui. He ngakau mahaki,
engari he ngakau uaua ano mo te tika. He
ngakau kaha ki te mahi i ana mahi katoa. Ko
te mea tenei, e kiia ana, nana ia i patu he kore
whakaaro nona ki a ia ake. Te ngakau aroha
me te whakawhirinaki ki te Atua e kitea ana ki
a ia. Na enei katoa i tika ai te ki ko te Here-
wini tetahi o nga tangata nui o te tekau-ma-iwa
rautau. He maha ana mahi i mua atu o tona
rerenga mai. Ko te mea tuatahi he whakarite-
rite ki te Kawanatanga i nga reta whakamana i
tana mahi, i nga rohe hoki o nga pihopatanga.
Ka homai ki roto i enei reta ko Niu Tireni me
nga Moutere katoa e patata ana. Na tona kaha
ki te tohe ka riro i a ia te mana whakatu i ana
ake Atirikona, ki enei reta hoki ma te kingi era
e whakatu.
Ko tetahi mahi ana, he whakariterite ki nga
ropu katoa o te Hahi me te Kamupene hoki
o Niu Tireni kia awhina i te Hahi o Niu Tireni
He tino nui atu te hihiko o te Kamupene ki
te awhina i ana mahi. Ko nga moni enei a te
Kamupene i hoatu ai ki te S.P.G., ma taua
ropu hoki e tapiri atu etahi moni kia pera:—
E £12, ooo mo te Pihopatanga o Poneke; e £500
mo Taranaki; e £2000 mo te Pihopatanga o
Whakatu I mea mai ano te S.P.C.K. ka
awhina ratou i nga hiahia o te Pihopa.
Te ritenga o nga mea katoa a te Pihopa, ka
rere mai ia ratou ko ana minita i te 26 o Tihema
1841. I runga i taua tima tetahi tamaiti ko
Rupai te ingoa, e hoki mai ana ki Niu Tireni
I tetahi Takuta ia e noho ana e whakaakona
ana ki te kura. I a ratou i te moana ko te
mahi a Rupai he ako i te Pihopa ki te reo
Maori, tae rawa mai ki Poihakena kua mohio
rawa ia ki te korero. I konei ka tupono he
aitua ki to ratou kaipuke. I te roa e tatari

HE KUPU WHAKAMARAMA.
9
ana mo te kaipuke kia pai, ka whawhai mai a te
Herewini raua ko te Katene, ara ko tetahi o
ana minita i mau mai ai, ka mahue atu tona
nuinga ki Poihakena. No te po o te Ratapu
te 20 o Mei ka u mai raua ki Akarana. I te 5
o nga ra o Hune ka kauwhau ia i tana kauwhau
tuatahi, i roto i te whare whakawa i Akarana, a
he nui te miharo o te whakaminenga i tona kau-
whautanga ki a ratou he reo Maori te reo. Toko-
rima ana minita i mau mai ai, ko nga mea e
ako tonu ana tokowha.
No te 20 o nga ra o Hune ka tae ia ki Paihia.
E whakaako ana a Te Wiremu i ana tamariki
ka tae atu te rongo kua u atu te Pihopa kei te
one. Tona taenga atu ki te whakatau rokohanga
atu e to ana i tona poti ki uta. Mohio tono
atu a Te Wiremu he tangata pai te pihopa o
Niu Tireni He tino nui atu te whakapai o Te
Wiremu ki te Pihopa, me te Pihopa hoki ki
nga mihinare katoa. I tana reta ki te C.M.S.
i mea ia, " Mehemea ki te kitea iho e koutou i
roto i nga korero o tenei reta te nui o toku
whakamihi ki nga mihinare, he tika ko oku
whakaaro ano ena." I tana kauwhau i kauwhau
ai i Paihia i te tau 1842 i mea ia, " He hanga
whakamiharo ta Te Karaiti manaakitanga i te
mahi a ana minita. Ka kite tatou i konei he
iwi mohoao kua huri mai ki te whakapono.
Kua hoatu e te Atua he ngakau hou, he wairua
hou ki nga mano o ana iwi i nga wahi huhua o
te ao. He tangata i whakakiia ki te Wairua Tapu
o te Atua na ratou tenei mahi; na ratou i arahi
mai he iwi hou ki roto ki te kahui a te Atua.
Kua ara ano hoki i roto i tenei iwi rongo nui
mo te patu tangata he hahi ma te Atua, hei
whakaatu ki te ao i te kaha o te whakapono."
No te 24 o Hune ka tae mai tona hoa wahine
me tona nuinga katoa. Ko tetahi o ana minita
i mahue atu he mate. Ka whakaturia e ia he
kuramana ki te Waimate, ko te Katene i meinga
e ia hei whakaako. Ka rere mai ia ki Akarana,
ko te whare karakia nui o Akarana (St. Pauls),
e hanga ana i taua wa. Ka rere atu ia i reira
ki Poneke, ka mahue iho a Ewene hei minita
mo reira, ka rere ia ki Whakatu Ka mahue
iho ano i a ia he minita mo Whakatu, ka hoki
ki Poneke. Rokohanga atu a Ewene e mate
ana i te piwa. He roa ia e noho ana i reira e
tiaki ana i tana turoro, engari kore rawa i ora.
Ka haere atu ia i Poneke ki Waikanae, kia
kite i te mahi a te Harawira. Ka haere atu
ia i reira ki Whanganui. No te 180 Oketopa
ka tae, i te 17 i whakanga ia i te ara, i waho mai
o Whanganui he whakaaro tera nona ki te ra i
motuhia ai ia hei pihopa. I tuhia e ia tana
reta i tenei ra ki tona koka i Ingarani, he whaka-
atu i te ahua o ana mahi. Kihai taua koka
ona i kite i tenei reta, i te ra ano i tuhi atu ai ia
ka mate mai te koka i te kainga. Tona haerenga
atu i Whanganui ka tae ki Taranaki. Rokohanga
atu a Tiati Matene i reira. Ka oti i a raua te
whiriwhiri tetahi wahi hei tunga whare karakia,
ka rere atu raua ki Poneke. Ka mahue iho i
te Pihopa a te Matene i Poneke ka haere ia
ma roto o Manawatu puta rawa atu ki Nepia.
I reira ka eke ma runga tima ki Turanga. I
mua tata atu o tona taenga ki Turanga ka puta
tetahi hau nui i hinga ai te whare karakia. Ka
oti te whakatu e ia a Wiremu Parata hei Atiri-
kona mo Waiapu, ka haere ia ki roto o Waiapu.
He poto tona wa i noho ai i Rangitukia, ka
haere ki Opotiki ma roto o te Whanau-Apanui.
Ko te Kai-whakaako o Rangitukia i tenei wa ko
te Taka, ko to Opotiki ko Wirihana. Ka haere
atu ia i kona ki a Paraone i Tauranga, ki a te
Hapimana i Rotorua, ki a te Mokena i Otawao
i runga o awa Waipa, ki a Ahiwara i Kaitohe,
 ki a te Manihera i Maraetai i te ngutuawa o
Waikato, ki a Hamurini hoki i Manukau. No
te 3 o nga ra o Hanuere 1843 ka tae ia ki Aka-
rana. I haere tonu ia ma raro i tenei haerenga,
a ko tona tino hoa ko Rota Waitoa. Tona
hokinga atu ki Paihia rokohanga atu e ia i reira
te mea o ana minita i mahue mate atu i Ahi-
tereiria. Kaore tenei tangata i ora. He nui te
pouri o te Pihopa mona ko tana tino tangata
tonu hoki tenei i mau mai ai. Mei ora ia, kua
tu ko ia hei kai-whakaako i te kura minita a te
Pihopa, i St. John's. I mua atu o tona mate-
nga ka homai e ia tana moni ki te Pihopa hei
awhina i te Hahi o Niu Tireni Ko taua moni
e £681, i tukua tenei moni e te Pihopa hei
whangai mo te kura.
I te 22 o Maehe ka puta he raruraru ki
Kaitaia, na te kaha o te Pihopa ki te pehi i
kore ai taua mea e tu hei pakanga nui ki roto o
Ngapuhi. I tona hokinga mai i taua raruraru,
ka tu he karakia whakau mana ki Paihia, i
whakautia ai e ia e 325 nga Maori. No taua wa
ano i whakapangia ai etahi o ana akonga i mau
mai ai, i whakaturia ai ano hoki a Paraone hei
Atirikona mo Tauranga.
HE TIMA NGARO KI TE MOANA.
KUA ngaro tetahi tima nui kei te moana,
kei te taha ki te whenua o Awherika.
Ko taua tima i haere atu i Poihakena, e rere
ana ki Ranana. Ko te ingoa o tenei tima ko te
Warata, he ingoa no tetahi putiputi pai e kitea
anaketia ana ki Ahitereiria. No te 26 o Hurae
ka rere atu taua tima i Natara, wahi o Awhe-
rika, kati ko tona ngaronga atu tera e ngaro nei.
Ko etahi tima nunui i taua moana e rere ana i

TE PIPIWHARAUROA.
taua wa e mea ana he tino kino atu te moana.
Ki te whakaaro o te tangata kua whati tetahi o nga
paraharaha o te kuru, kati tena kei te tere
haere noa ia inaianei i te moana. Ki te ki ano
a nga kapene kaore ia i te totohu no te mea he
nui rawa. Ka peke ano he mate mona kei
tona kuru, kati tena ia kei te pae haere i te
moana. Ko ona tana 10, 000, ko tona roa 480
putu, ko tona whanui 59¼ putu, ko tona hohonu
39 1/3 putu. He tino tima whakapaipai atu tenei.
E taea e ia te mau nga tangata 130 i te karaihe
tahi, nuku atu i te 300 i te nama rua. Ko nga
moenga katoa o te nama tahi kei runga katoa,
kaore i roto i te tima. Ko nga tangata kei runga
i a ia inaianei e 300. Ko te ki a ona rangatira
kei te whai kai noa atu ia ma te 300 mo te
marama kotahi i na rite te ruri ki tana ruri o
inaianei. No tona ngarongaro ano i rapua ai, a
tae mai ki inaianei. Ko etahi o nga tima rapu
kua hoki mai: kei te mau tonu nga whakaaro o
ona rangatira kaore ano ia i pakaru. He tima
hou tonu tenei. No tera tau ano i oti ai, a i
tona rerenga mai ki Ahitereiria e 800 ana tangata
i mau mai ai. He tino nui atu te whakamihi o
nga tangata ki tona pai. Ko te utu o te tima
£175,ooo, ka ona utanga £200, 000, hui katoa
£375>ooo, haunga nga tangata  nga mea kaore e taea
te wariu.
  
TE HUI A TE RANGIHIROA
KI TAKIWARA.
NO te tima o te Tahei, te 8 o nga ra o
Hurae, ka tae mai a Takuta Te Rangi-
hiroa, M.P., ki Dargaville. E noho tatari atu
ana matou, te hunga e 20, ki a ia i te Waapu.
Ka pa te karanga, ka piri te ihu ki te ihu, ka
haere ki te whare, ka noho. Ka tu matou ka
karanga i te Manuhiri Tuarangi. Ka paenga nga
mihi, ka korerotia atu e matou, ko to matou
takuta pakeha ko Dr. Horton, ara he mea atu
na matou me whakamutu tenei rata; ka hoatu
ano hoki e matou nga take whakahe mo taua
takuta.
, Tana kupu mai, ta te Rangihiroa, kei te pai,
engari kia marama nga take i mea ai koutou kia
whakamutua; me tuhi ki a Apirana Ngata, kia
au hoki. Heoi ano. Ao ake te Paraire, te 9
o nga ra, ka eke katoa matou i te tereina ki
Kaihu. Koia ra te marae nui kua rite i a ma-
tou hei huinga. Tae atu e hui ana te maha o
nga tangata. Ka werohia matou, ara te Tua-
rangi. Hui katoa matou e 30. Ka amohia ka
tau ki raro, ka whakaohongia te ngarahu o te
Wiwi, me te Weku. Ka mutu ko te powhiri
i te Tuarangi. Toko ouou nei nga rangatira i
whakatau a kupu i te Manuhiri. Ka mutu.
Ko te Manuhiri Tuarangi. He nui nga kupu
mihi, me era atu kupu pai. Ka mutu. Ko
te ringa kia raua me te ihu kia raua, ka noho.
I te po ko te karanga nui a nga iwi i poto ki tenei
marae. Ko te Rangihiroa i tino tapaa tona
ingoa i tenei hui e matou katoa ko Hone Heke.
No te po ka hua nga korero nga aha noa mona.
Ka korero hoki a Te Rangihiroa i nga mea maha
o nga me katoa; me nga mea hou, me nga mea
ngaro, he nui ana korero. Ki ta matou mahara
atu mona, rite tonu kua koroua ia ki roto ki
te paremata, kua kai i te kai pakeke. I uia
ia e matou, kei te pehea nga pitihana a nga
tangata o Ngapuhi, i ohia nei kia whiwhi ratou ki
te nohoanga o te Whare o Runga o te Paremata?
Tana whakahoki mai, ka mea kaore ia te mohio
heoi kau tana kei te kapi tonu taua Ruma o te
Whare Ariki inaianei; ara ko te honore Wi
Pere me te honore Mahuta kei reira; engari pea
kia watea ra ano ka tahi ano ka ahei kia riro
mai i tetahi o Ngapuhi, o te Rarawa, o te Aupouri
o Ngatiwhatua, ara i te rohe o te Tai Tokerau.
I te Rahoroi ka whiriwhiria ko Rev. Wiki Te
Paa hei tiamana mo te hui, ko Waaka te Huia
te hekeretari. Ka noho te hui, ka inoia e te
tiamana kia homai e te hunga whai take a ratou
na putake. Ka tu mai te hunga whai take,
tekau-ma-tahi nga tangata. Ko nga take maha,
he take whenua, he take ke a etahi. Ko tetahi
take, i kokiritia ko te take mo tetahi whare
manuhiri kia tu ki te Taone o Takawira; ma
tenei rohe kaunihera ano e whakaaro; kauaka
e tukutukua ki era atu wahi kaunihera. Whaka-
aetia ana tenei putake e te mema.
Ko te nuinga o nga take, i utaina ki runga ki
te Tuaraa o te memo a te Tai Tokerau, a ka
hiki te noho o te hui. No te ahiahi ka korero
ano te mema i etahi o ana tirohanga; kia
whakaturia he komiti mo roto i tenei rohe
kaunihera, me ki taua komiti, ara me Tapa he
ingoa pai mona, hei awhina ano i te taonga nui a
Ngapuhi, e kiia nei tona ingoa ko te kotahitanga.
Ka whakaaetia e te hui. Ka kiia ko te komiti
o te kotahitanga o te Kaunihera o te Wairoa.
Kua tino tuturu tenei komiti, i te iwi katoa, a
kei te whakaturia he mema mo tenei komiti.
Tokowhitu nga mea i whakaturia e tenei hui,
engari kei te puare tonu taua komiti mo te hia-
hia o etahi kia uru mai, a kua tino whakatutu-
rutia.
Ko te tiamana o te Kaunihera hei etita mo nga
mea katoa e mahia ana e te Kaunihera me ana
komiti; me te haere hoki o te tiamana ki nga
marae maha o taua Kaunihera ki te kauwhau;
 me tana tiro haere hoki i nga marae i runga ano
 i te ahua o nga mahi o te tari o te ora. Te ora
o nga tangata.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
Ko taua komiti o te kotahitanga o te Kauni-
hera o te Wairoa, hei tauranga unga waka mo
mahara e tupu ake ana i te iwi, me nga tikanga
mahi-aringa me era atu mea; ma taua komiti
e whakawhaiti hei tukunga atu ki te mema, a ko
nga mea hoki e maharatia ana e te mema, hei
tukunga iho mana, ki te iwi nui.
Tetahi take nui i whakaaetia e tenei hui. Ko
nga mahi a nga tupuna o mua kei ngaro, kia tino
mahia nuitia i enei ra. Nga whakatauki, nga
waiata Maori, nga pepeha, me nga tikanga katoa
o nga mea, me nga harihari, tutungarahu, me nga
hari kai; me era atu mea maha te Maori; me
nga tikanga katoa o nga mea e matauria ana; me
nga mea e kore nei e tino mohiotia.
Kua oti te whakatuturu ko te tiamana o te
Kaunihera o Wairoa, mana e whakaako nga
tangata ki nga harihari tutungaraha. Kua oti hoki
i te tiamana, te whakakaupapa ki te pukapuka
nga kupu katoa o nga hari e toru nei, a e hoko-
hokoa ana mo te ono kapa i te mea kotahi, he
mea perehi. Nga mea o roto ko nga hari e
toru; te Wiwi me te Weku, me te Waikure-
kure; me nga powhiri e rua. Kua oti katoa.
Ki te hiahia etahi atu tangata ki aua pukapuka
kaari o aua hari, me tono mai ki te etita tia-
mana o W. M. Kaunihera. Kua timata te
akoako inaianei i nga tangata o roto i te rohe
Kaunihera o te Wairoa ki nga harihari tu ki
runga. E whakaritea ana e te kai whakaako kia
rite nga taima ki nga mea pakeha. Kua rua nga
wiki o te tiamana e haere rauna ana i roto i
ana rohe mo te akoako i nga tangata, wahine,
tane, kia mohio: Me te mahi ano hoki ki te
tuhi haere i nga mea Maori o mua, ara ki te
whakaemi kia poto katoa o roto i te rone
Kaunihera o Wairoa.
E oku hoa o nga Kaunihera, i raro o Akarana
o te rohe o te Tai Tokerau, e wawata ana toku
ngakau kia hihiko tahi mai tatou ki nga mahi o
roto i te ao hou nei; me nga mahi hoki a o tatou
tupuna, ara kia mahia i runga i te waimarie,
me te tika, i roto ano i te whakapono. Ehara
i te mea kia tino whakaekeina ki ta nga tupuna
tikanga, kao, engari ko te aronga kau, ara, ko te
taima me rite ki nga mahi o te ao hou inaianei.
Kia pai ai pea, kia tirohia paitia ai e o tatou
hoa pakeha. No te Ratapu 11 o nga ra ka hoki
atu te mema. Ko etahi o ana kupu i penei,
Ko toku tinana kua tapaea mai ki ana iwi i
te Tai Tokerau, a ki te hiki to Paremata kei
roto ia o nga rohe o tana tinana haere ana."
I hoatu ana he kupu h6, e matou ki a ia penei,
"Ko Wi Rikihana mo te Whare Ariki. E
mahara ana ano matou, e Tau ana Te Rota,
ki nga iwi o Waka Nene, ki a Ngatiwhatua ranei.
Tihewa mauri ora, ma te ata raua ko te ahiahi
e whakaatu. Tetahi kupu nui ki a ia, na nga
tangata o Waimamaku, i tae mai ki te hui;
penei, me kirihimete ia ki Waimamaku a tenei
tau 1909.  Kihai tenei kupu i takoto pai engari
i penei ki te watea ia ka ahei. Ahakoa e
kirihimete ia ki te Tai-Rawhiti, ki te Tai-
Whakararo, Hauauru, Waenganui, e pai ana;
he waahi katoa no Waimamaku. Ko te tino
mea nui ia matou i poto nei ki tenei hui, ko te
rongo o te iti, o te rahi i nga mea maha, me nga
mea hou, e whakaaturia ana kia matou, kahore
hei rite. E mahara ana te ngakau, mehemea
ko ana hoa, i whawhai nei kei tenei nohoanga i
tu, enei noa matou ko oku hoa a he aha te
aha. Me toku Wawata penei, ahakoa heke nga
Werawera ki te whakatahuri mai i te aroaro o
te minita Maori kia korero, e huri rauna ana
te minita, i runga i tana turu piringi hurihuri. E
kore rawa e taea, kia ora te Minita Pirimia:
kia ora nga mema Maori katoa; kia ora te
Kawanatanga, me ana minita; kia ora te Apiti-
hana, me ana minita katoa; kia ora te To-
miniona o Niu Tireni; kia ora roa te Kingi.
Heoi ano naku,
Na WAAKA TE HUIA,
Dargaville, Tiamana W. M. Council.
3/8/1909.
HE MATE.
NO te 25 o Hurae nei ka mate a Hone-
hana te Mauparaoa ki Karetu wahi o
Pewhairangi. He tama tenei tangata na Te
Mauparaoa, he tangata rangatira no te Ngatikahu-
ngunu ki Mohaka. I haere a Te Mauparaoa
he hoa mo Pomare, he rangatira no Ngapuhi ki
te whawhai ki Waikato i mua. I taua haere ka
mate a Pomare, ka hoki a Te Mauparaoa ki
Pewhairangi, tu tonu atu ia hei rangatira mo te
iwi o Pomare. I te putanga o nga whawhai a
Heke i roto ano ia. No mua atu i nga whawhai a
Heke ka whanau tana tama a te Honehana. I
muri iho o nga whawhai ka nuku a Te Maupa-
raoa ki Karetu, a hanga ana e ia tona pa ki
reira. No tona matenga ka tu ko te Honehana
hei tangata whakahaere mo te iwi. Kua kau-
matua rawa ia ka mate nei. Kaore tahi he
tamariki a te Honehana, engari kei te ora ano
etahi tokowha he iramutu tuturu nona, he
mokopuna na Te Mauparaoa.
  
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
5/—Ruka Haenga, A. M. Tones, Rapaera Haora, Taurau Toi,
Rev. Timutimu Tawhai, Ihaka Pera, Mariao Taongaiti, K. Ihaka.
Miss Brereton, Ngakete Tutoko, Wiremu Rokena, Hamahona'
Puha, Rev. A. Compton. 10/—Tamaranga Taua, Mere Patariki,
D. MacFarlane. 2/6  Waaka te Ranui Te Tamairoha, Hohepa
Rihari.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.