Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.
NAMA 136.
GISBORNE.
" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere.'
HURAE 1909.

"KUI! KUI! WHITIWHITIORA."

TE PIHOPA O WAIAPU.
NO te 30 o na ra o Hune nei i mutu ai te
tu o te Wiremu Renata i te Pihopa-
tanga o Waiapu. Ko te take i mutu ai tana
mahi na te mea kua kumatutia ia, kua kore e
taea e ia te haere nga wahi tawhiti o tona
pihopatanga. I te 13 o nga ra o tenei marama
ka tu he po poroporoaki ma nga pakeha o
Turanga ki te Pihopa. I te whaikorero a
Rawiri Karaha i taua po i mea ia kia karangatia
ano hoki e nga Maori tetahi ra ma ratou hei
poroporakitanga hoki ma ratou ki te Pihopa.
I nga kupu whakahoki a te Pihopa i whakamihi
ia ki te kupu a Rawiri, a i mea ia ki te tohungia
ia e te Atua, me waiho taua ra mo te Raumati,
mo te wa pai mona mo te kaumatua ki te
haere. E tino whakamihi ana matou ki te
whakaaro o Rawiri, he tika hoki. He mea tino
tika kia poroporoaki nga Maori ki tenei kauma.-
tua. mo ana mahi pai ki te iwi Maori, mai i
tona tamarikitanga tae noa mai ki tenei ra.
Ahakoa kaore i tae nga Maori ki te tunga i
tumanakotia e ia, ko te mea nui ke ko te pai
o te tumanako o tona ngakau mo te iwi. Kua
kaumatuatia ia ki roto i te mahi. I nga ra o
mua i kite ia i te nui o te whakapono o te iwi,
i kite ia i te pai o te noho me te mahi a te iwi
i runga i te rangimarie. I mohio ia ki te pai o
tenei whakapono, no te mea i kite ano hoki ia
i te noho kino o te iwi i nga whawhai o mua. Ko
ona hoa kua ngaro ki te po, he toko iti rawa e
ora nei. Ko tona ahua he oha na te iwi kua
ngaro, ko te take tenei i tika ai kia poroporaki-
tia ia. Oa korero o te whakapono o te iwi
Maori mai i te timatanga tae mai ki tenei ra i
pau tonu ki roto i te oranga o tenei kaumatua.
No te 22 o Hurae 1829 ia i whanau ai, a no taua
tau ano ka iriiria ratou ko na tamariki tokowha
a Rawiri Taiwhanga. Ko nga tamariki Maori tua-
tahi tonu ki te irira. No te tau 1840 ka nuku
mai tona papa (a Wiremu Parata) ki Turanga.
No te tau 1848 ka haere Id Ingarani ki te
whakatutuki i tana kura. No te mutunga o
tana kura ka whakapangia ia hei Rikona i te tau
1853 Kaore i roa i muri iho ka hoki mai ki
Niu Tireni, i mahi tonu ia i raro i tona matua
i Turanga. No te tau 1859 ka whakatupua tona
matua hei Pihopa tuatahi mo Waiapu. Ko
te kainga noho o te Pihopa ko Waerenga-a-hika,
ko te tunga hoki tera o te mihana me te kura a
te Pihopa. No te putanga o te whawhai a te
Hauhau i Waerenga-a-hika, ka heke mai te
Pihopa i reira noho rawa atu i Nepia, ko te
tama, ara ko te Pihopa nei, i noho ki te taone
o Turanga. E tu nei ano tana kura i Te Rau-
kahikatea inaianei, no taua wa mai ano. No
te tau 1876 ka mutu te tu pihopa o tona papa,
he kaumatua ano te take. I tono te Hinota
ki a ia kia tu hei Pihopa i taua wa, kore ana
ia i whakaae. No te tau rawa 1894 no te
haerenga o Pihopa Tuari hei Mihinare ki Pahia,
katahi ano ia ka whakaae kia meinga hei Pihopa.

TE PIPIWHARAUROA.
No te 20 o nga ra o Hanuere 1895 ka motuhia
hei hopa. Tona matua i mua i a ia i mutu
kaumatua i te tunga Pihopa, tuku iho nei ki a
ia i pera ano. Ko te tumanako a te ngakau
mona ki roa atu ano ona ra e whakanga ana i te
tautanga o tona ra, kua roa nei hoki ia e mahi
ana, mai i te ata a taha noa te tikakatanga.
HE POROPOROAKI KI TE PIHOPA
O WAIAPU.
HAERE ra, e Koro, te matua o nga iwi e
rua, o te Pakeha, o te Maori. Ko koe
te whakamaunga o nga kupu, me te tirohanga
kanohi a te hunga kua riro ki te po. Ka nui
te pouri o te whakaaro, me te tangi hoki o te
ngakau, mou kua tuku nei i tou turanga honore
me tou nohoanga tapu ki tetahi atu. Ko koe
me ou matua nga kai-hautu i nga waka e rua o
te Pakeha me te Maori i roto i nga ngaru pua o
te marangai me te pouri tuaikerekere.
Haere ra, e Koro, i runga i te whakatau-ki e
ki ana " Ka pu te ruha, ka hao te rangatahi." He
kaka: waha-nui koe ki runga ki nga marae o nga
 iwi o nga hapu, o nga reo, o nga huihuinga tangata.
Kua tau tenei koe kai runga i te pae, e titiro
whakatatare ki tua o te arai. Ka mutu tou
•whakatopa i waenganui i ou iwi e rua. Ko te
tumanako a tou iwi Maori kia tu mai ano
tetahi hei Pihopa, kia pena ano me koe te u
•ki runga ki nga waka e rua.
 Heoi ra, e Koro, haere, e hoki ki tou kainga.
•Ma Ihowa, ma te Atua o nga mahi aroha noa
katoa, koe e manaaki, e tiaki mana e whaka-
.roa nga ra o tou-kaumatuatanga i runga i te mata
: o te whenua. Haere, e Koro; ki te pai te
Ariki ka kitekite ano tatou. Heoi ra, e Koro,
haere, e to matou Pihopa, e to matou he para.
Haere! Haere!! Haere!!!
Nga Ngatikahungunu o te Wairoa.
HE WAIATA MIHI KI A TE PIHOPA, NA NGATI-
KAHUNGUNU.
Tera te marama ka mahuta i te pae
Ra runa mai koe, ko au hei raro nei
 Tiro noa atu ai ki vvaho ki te moana;
He kurunga poti mai nou e Pihopa.
Ko au te eke atu te teera o waho,
E ahu ana ia te tai ki Ngamotu.
• Mokai Taupiri nana rawa i arai
Te kite atu au te wa ki a Te Weu.
Torona mai tou ringa: hariru taua!
Na, Warawara taikiha, e!
HE TANGI KI A TE PIHOPA, NA NGATI-
KAHUNGUNU.
.
He maunga a tu noa na puke i uta ra, e;
Ka ngaro hoki ra taku wakaruru hau, e,
Taku kotikoti hono, e ra,
Waerenga te pahi, e ra,
Kia tu mai koe i te korero o te toa, e.
Utaina atu ra ki te ihu o te waka, e;
Tena ka paea ki te awa i Ahuriri.
I whea koia koe ra
Te whakakau mai ai i te whakakau o tetahi, e,
Rumano i waho ra, hoake ki uta ra, e,
Te kauika tuarua
whakarerea mai ra te kakau o te hoe ra
Hei waha i a koe,
Koi taka te tapu atea, ei!
11.
Tera te whetu te ukapo ana mai
Te tara ki uta ra, e,
Kia tohu ake au ko koe ka hoki mai, e ra.
Hoki mai, e Koro, ki o taua takanga e;
Tenei hoki au te kaiarohi nei, e;
Ka riro ia koe i te whakarewarewa, e,
I te hikitanga atu i te hiki Raukatauri, e ra,
I hiki matapo na Rua-tangata-matua, e.
 
HE MIHI AROHA KI TE PIHOPA O WAIAPU I
TONA TAENGA KI A NGATIRANGIWEWEHI.
.
Kai pae koe, e Koro,
• Ki te noho tahi mai.
Ka toriki ki tawhiti,
Ka rau au te mahara.
Waiho me mihi iho
Ki ou ripanga nei, e,
Ki ou takanga nei, e,
Waiho rawa hai manuka.
11.
Kai torohu ai te aroha i ahau, e
Mehemea koe, e Koro, e kai ana i ahau
Nau ka huri atu ki tua o na rae o Turanga ra, e,
Nana i arai mai;
Kihai rawa i huri mai kia munaia atu. e,
Kia mauru ai te aroha ki te whare.
  
HUI katoa te moni i namaia e Tiapani i
ta raua whawhai ko te Ruhia nei pauna
18o, ooo, ooo. Ka kino te haere a te whawhai,
mate tangata, mate moni.
Kua tukua a Tianara Toera, raua ko Tia-
nara Nepukatoha ki waho o te whare herehere.
Ko enei tangata i tukua ki ro whare herehere
mo te he a raua whakahaere. Ko Tianara
Toera te tangata nana nei i pupuri a Pota Aata.
Puta rawa mai nei raua ki waho mate ana o
raua ahua.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE HAERENGA O TE KAWANA KI
NGA MOUTERE.
NO te Mane te 4 o nga ra o Hurae nei i
hoki mai ai te Kawana i nga Moutere o
Kuki, ara i Rarotonga, i Mangaia, i Atiu me
Aitutaki. Tekau-ma-waru ona ra e ngaro atu
ana. Ko Rarotonga te moutere tuatahi i tae
atu ai ia, engari kaore i u ki uta. Ko te mou-
tere tuatahi i u ai ia ki uta ko Mangaia. Kaore
i roa ki reira. He haka nga mahi ki a ia i nga
moutere katoa. I tenei moutere ko tetahi mea
i mauria mai ki tona aroaro ko te whakapakoko
o Tane, ina te nui. Ko roto he puare, tomo
ai nga tangata ki roto ma ratou e whakaoreore
ona ringa, e whakahurihuri nga whatu, e whaka-
korero hoki te waha.
He nui nga taonga i tukua mai mana i konei.
Ko te rangatira o tenei whenua ko Hone Ariki.
I te moutere o Atiu, he pera ano nga mahi
me o Mangaia, engari he pai ake nga haka.
He tino toa taua atu nga Maori o Atiu. Ko te
rangatira o konei he kuini, ko Kuini Wairua-
rangi (Vailualangi). Ko te haka a tenei iwi ko
ta ratou patunga i nga tangata o Mitiaro. He
tino pai atu, ano kei te mahi ano ratou i tau
whawhai. Te taenga o te kawana ki Aitutaki
he pera ano nga mahi me o era moutere. Ko
te haka a tenei hunga ko te wehenga a Tane
Mahuta i a Rangi nui raua ko Papa. He pai
ano tera haka. Ko Rarotonga te moutere
whakamutunga. He haka ano ta nga Maori o
konei, engari kaore i pera te pai me era o nga
moutere, na te mea kua pakeha rawa te ahua
o nga tangata. Ko te rangatira o tenei whenua ko
Kuini Makea, he wahine kua kaumatuatia. I
te po ka tu he ngahau whakanui mana i te
kawana ko te ata o tahi rangi ka hoki mai te
Kana.
TE KOTAHITANGA O TE HAUAURU.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.
EHOA, tena koe. Ki te pai koe tukua enei
kupu torutoru kia kite iho o tatou hoa e
tango ana i ta tatou pepa. No Ngakura Teaohou
o nga tau 52 te hoa wahine o Teaohou Nekitini,
no te 7 o na ra o Hune nei i mate ai ki Putiki-
wharanui. E toru na ra i tangihia ai ia e ona iwi i
Putiki, katahi ka haria ki tona kainga ki Parikino
E ono na ra e tangihia ana i Parikino, katahi ka
nehua ki te taha o ona matua. He nui na iwi i
tae mai o te Taihauauru nei kite tangi ki a ia. I tae
mai ano hoki a Ngatikahungunu ki Heretaunga, ki
Petane, ki Tangoiho hoki. He nui te aroha o nga
iwi katoa ki tenei wahine no te mea he wahine
rauhi tanata, he wahine rauhi i na tikanga nunui a
ona iwi, me na tikanga nunui ano hoki e pa ana ki
na iwi katoa o te motu nei. Kia mohio mai hoki
koutou na tenei wahine te hui tuatahi i tu mo te
kotahitanga i tu ki Parikino i te tau 1892, i karanga-
tia ai na poropiti i runa i te motu nei, me te kini,
me na iwi, kia tae ki Parikino, ki reira tirotiro ai
i etahi huarahi e ora ai te iwi Maori. I tae mai
ano hold a te Kooti me ona iwi, otira nga iwi katoa
o te motu nei i tae maiki Parikino. Oti ake i reira
te kupu me whakakotahi na iwi katoa o te motu
nei. Ka timata i konei te Kotahitanga. I taua tau
ano ka tu ki te Waipatu, muri iho ki te Waipatu
ano, muri mai ki Pakirikiri. Heoi ka rauna haere
i te motu nei tenei taonga te Kotahitanga, akiaki noa
ake ko Papawai. I roto i enei mahi ko te reta ki
te Kuini Wikitoria. Te whakahokinga mai ko te
whakahau ki te Kawanatanga kia hana he ture
motuhake mo te Maori. Te putanga mai koia na
kaunihera e hoe nei i te motu nei. Ko tenei wa-
hine he wahine tautoko tonu i na tikanga whakatupu
i na iwi katoa. He wahine hapai hoki i te whaka-
pono o te Hahi Mihinare. Kati i te ra i nehua ai
ia, i hana tetahi tikanga whakakotahi e ona iwi. Ko
taua Kotahitanga tenei.
Heoi ano.
TANGINOA TAPA.
TE WHAKAKOTAHITANGA.
No te 7 o nga ra o Hune ka whakatakotoria te
kupu a Whanganui, a Raukawa, me era atu hapu i
hui mai ki te matenga o Ngakura Teaohou. Ko ia
tenei—
" E tono ana me Whakakotahi enei iwi—A
Whanganui, a Ruakawa, a Tuwharetoa, a Maniapoto,
a Ngarauru, a Ngatiruanui, a Taranaki, a Ngatitoa, a
Ngatiawa, a Ngatimaru, a Ngatiapa, a Ngawairiki, a
Rangitane, a Muapoko, a Ngatiwhiti, me era atu iwi.
Kia whakakotahi i raro i na tikanga pooti mema e
haere mai nei, me era atu tikanga.
Na,
Takarangi Metekingi Taumata te Ngarupiri
Hori Pukehika Henare Roera
Henare Tumango o Honoiti Ranapiri
Teati Paetaha Hui Teh uri
Maehe Ranginui Rere Neketini
Rapata Rangitahua Kerehi Roera
Henare Haeretuterangi Hapae Whiniata
Pauro Marino Riria Tehuruhuru
Nepia Tauri Raiha Waitohi
Toa Rangitaha Ngapara Tekakakura
Reneti Tekaponga Natana Tehiwi
Hamara Tewhaingaroa Haimona Ranapiri
Merania Patapu Patua Uruteangina
Na Whanganui me Ruakawa.
[He whakamarama ake mo na Kaunihera Marae.
Ko taku i mohio ai na te Kotahitanga o Te Aute
enei Kaunihera i whakaturia ai. I te tau 1899 ka

4
TE PIPIWHARAUROA.
tu te hui tuawha a taua Kotahitanga ki Taumata-
omihi, wahi o Waiapu. I taua hui ka pahitia
tenei motini:—"E mohiotia ana he tikanga ano ta
mua mo te peehi i nga tikanga kino katoa o te kainga.
Ko etahi o aua tikanga kei te mau i nga Runanga
Maori. Na enei Runanga i iti ai te kai waipiro me
te haurangi i na kainga. E mea ana tenei hui kia
tonoa atu ki te Kawanatanga kia tukua mai he
mana rahi ake ki enei Runanga, ta te kawanatanga i
whakaaro ai e pai ana." I tukua tenei motini ki te
kawanatanga, a no te tau 1900 ka tukua mai e te
kawanatanga ko nga Kaunihera Marae.—ED.]
TE AROPEREINA.
KO te hanga i te Aropereina, ara i te waka
rere i te rangi, te mea tino nui kei te
whakaarohia inaianei e nga tangata mohio katoa
ki nga mahi nunui. Ko te mea nana i whaka-
kaha tenei whakaaro na te mahi tauwhawhainga
a Ingarani raua ko Tiamani e mahi nei inaianei.
Ko nga iwi kua tino kaha atu ki tenei mahi ko
te Tiamana raua ko te Wiwi. Kua whakapaua
e enei mana nunui etahi moni nui i te hanganga
aropereina. Kua oti i a raua tahi etahi mea
pai. E kiia ana ko te waka o Tiamani te mea
pai atu o nga mea katoa kua oti. I te kitenga
hoki ra i te pai o taua mea ka kiia me whaka-
mutu te hanga manuao o Tiamani, engari me
hana aropereina. Kati ko te mahi a tenei
tangata inaianei he tino whakapai rawa atu i te
hana o tana waka. Ko nga kupu mai o Tiamani
inaianei kei te hanga tetahi waka nui, ko te
kaha o te mihini whakahaere e 500 hohipaoa,
ko nga tanata e taea e ia te mau e 54 Kua
oti ano hoki i te kamupene hanga i taua waka
tetahi rama nui, e kitea ai te topito i te po
pouri ahakoa e 9 maero te tawhiti atu. E kiia
ana ano hoki kua oti tetahi arai mata mo te
aropereina e kore ai e pakaru ina puhia.
Ahakoa kaore a Ingarani i te pera me Tiamani
raua ko te Wiwi, engari kaore ia i te noho
noa iho. Kua oti i tetahi tangata o Ingarani
tetahi waka, ko tera tonu tetahi o nga tino waka
kua oti inaianei, e taea ana hoki ra e te waka
a taua tanata te rere te 30 maero i te haora.
Kua tae mai hoki nga rongo kua oti i tetahi
tangata o Niu Tireni nei tetahi waka, a ki tana
korero he pai ke atu tana i nga mea katoa kua
oti. I kore ai e taea e ia te hanga tana i Niu
Tireni nei, he kore mihini mama mo runga. E
haere ana ia ki Ingarani mahi ai i tana waka,
hei reira kitea ai te tika o ana korero mo te
pai o tana. Kua oti katoa nga tauwira o tana
waka. Kua tae mai ano hoki nga rongo o tetahi
aropereina kua oti i tetahi tangata o Airana.
Mahi huna ai ia i tana i te po kei kitea. Hei
nga po ia ka whakarere, ka whakawhiti mai i
Airana ki Ingarani. I enei ra ka taha ake nei
ka kitea tetahi aropereina e rere ana i Ingarani
i te po, nui atu nga korero mo taua mea, i kiia
hoki he waka tutei no Tiamani. Ki te korero
a taua tangata ko tona waka tera e rere ana.
Ka nui ra te tauwhawhainga o nga mana nunui
inaianei mo te hanga aropereina. Kaore ano i
tae mai nga tohutohu mo te ahua o tenei waka.
Engari he parirau ona hei whakamanu i a ia.
Ko te mea whakahaere he kuru penei ano i to
nga tima nei. Ko te mea uaua ko te timatanga
atu ki te rere. He mea hanga ano te wahi hei
timatanga mo tana rere, ko taua mea he reera
roa, nuku atu i te 100 iari te roa. Whaka-
nohoia ai te aropereina ki runga i tenei reera.
He mea mahi ano tetahi piringa nui (spring)
hei timata i tona haere. Te mea hei whaka-
pumau i te haere he weeti e toru koatu tana
te taumaha. I te mea ka timata te mania
haere a te waka nei i runga i te reera, ka timata
hoki te huri a tona kuru, kia pau te 100 iari
e mania haere ana i runga i te reri ka timata
tona manu ki te rangi. E ki ana tetahi turi-
turi nui atu mehemea ki te rere te aropereina,
rongona atu ana ahakoa hawhe maero te tawhiti.
Ka huri ra nga kupu mo tenei waka hou a te
pakeha. Hei te wa e tino pai ai tenei waka,
ka rereke katoa te ahua o nga mahi o te ao.
Ka kore hoki he maharaharatanga ma te kawa-
natanga ki tenei mea ki te rori, ki te piriti, me
era atu mea. Kua kore he wahi tapu, ara
kua rori nga whahi katoa o te rangi, tera ranei te
tangata e whakawa mo era o ona hea i te rangi.
TE HUNGA KORE MAHI.
TETAHI mate nui kua pa ki Niu Tireni
ko te kore mahi. He mea kino tenei
mo te Tominiona. I enei tau maha ka huri
nei kotahi tonu te ahua o te korero mo Niu
Tireni, he whenua e rerengia ana e te waiu me
honi. Apiti atu ki enei pai o te whenua, ko
etahi tikanga pai i mahi e te Hetana, ka tahi
ka nui rawa te haere o nga rango pai o Niu
Tireni. I tenei ra kei te rapu noa era atu
whenua i te take i pa ai tenei mate a te kore
mahi ki tenei whenua momona. Kotahi tonu
te rongoa a nga nupepa katoa o te koroni nei, me
whakatuwhera nga whenua kia whakanohoia e te
tangata. He tino karanga tenei na te pakeha no
mua iho, na te panga mai o tenei mate ka kaha
atu ta ratou karanga. Ko nga mea ra enei kei
mua i te Maori e takoto mai ana, kati kua
puta te kupu a ta tatou manu he pai tonu taua

HE KUPU WHAKAMARAMA.
mea mehemea ka pai te whakahaere a te Maori,
engari mehemea ka kino; he tino mate e puta
mai i roto. Ko te mea nui hei mahinga inaianei
ko te wehewehe i nga whenua. E ki ana tatou
ko te he he kore no te Kawanatanga e whakanui
i nga Tiati he whakawa i nga whenua. He tika
ano tenei, engari kaua e utaina atu anake te he
ki raua tangata, me ki ano kei a tatou ano
tetahi wahi o te he. Mehemea ko te tika
anake hei korerotanga ma te tangata i roto i te
kooti tera noa atu e mama. He mea pai kia
whakamahara ta tatou manu i a tatou ki enei
mea kei rokohanga waretia tatou e te aitua.
Kei nga taone o Akarana raua ko Poneke kua
nuku atu i te 3000 nga tangata kua kore he mahi,
ko etahi o ratou he hunga whai tamariki. Kaore
he taone i hapa. Kei Otautahi he nui atu.
Kei Turanga nei he nui ano, ko etahi kei te
mate i te kai. Ko te Kawanatanga me nga
komiti whakahaere o nga taone kei te rapu mahi
ma ratou. Kua timataria i Poneke me era atu
taone te kohikohi moni hei whangai i nga tino
mea he rawa o ratou. Ko te ahua tenei o te
mate nei i tenei ra.
TE HAERE A TE ARAWA KI AMERIKA.
NO te 5 o Hurae nei i haere ai te ope o te
Arawa ki Amerika. Ko te take o taua
haere he mahi waiata. No te taenga mai o nga
manuao o Amerika i tera tau ka kite i te pai
o nga mahi Maori, o nga haka, o nga waiata me
era atu mea, ka pa te hiahia o etahi o taua
hunga kia haere he ope Maori ki Amerika. I
korero ano etahi o ratou i mua o to ratou haere-
nga, kia tae ratou ki Amerika ka whiriwhiri ratou
tenei take, ki te pai ka tukua mai e ratou he
tangata hei tiki mai i nga Maori. Ko te tutuki-
tanga tenei o nga korero a aua tangata. Ko te
roa o te ope nei e ngaro ana tekau-ma-tahi
marama, kotahi marama e rere atu ana, kotahi
marama e hoki ana mai, e iwa marama e
mahi ana. Tetahi ra nui na te Arawa mo te
haerenga o tenei ope.
I te ata i rere atu ai i Rotorua ka emi te
tangata ki te teihana he tangi te mahi na te
tieki kainga na te ope haere hoki. Ko nga
wahine i mahue iho kua pau te wiki nuku atu
ranei e tangi ana ki a ratou tane. Me te mea
ano ko te ra i te Tiuka ra te rite o te nui o te
tangata ki te teihana o Rotorua. Ma te kamu-
pene i Amerika e utu nga raruraru katoa o tenei
haere. Ko o ratou waka haere, atu i konei
tae noa mai ano hoki ki te kainga nei, he karaihe
tahi katoa. Ko nga moni ma ratou e £3000.
Haere ake tenei ope e 40. Ko o ratou ingoa
enei—Horomona, Pirika, B. Gordon, Te
Wiremu, Tamarahi, Rangitauira, Te Toiroa,
Te Haimona, Hare Piripi, Tuoro, Te Kiwi,
Taima, Hautu, Te Hata, Teeo, Te Pohe,
Ngamihirau, H. Meihana, Hemi Rongo, Hika-
tarevva, ko nga tane enei. Nga wahine:—Te
Rua, Rinaha, Kahira, Ngautauta, Hepi, Ku-
rauia, Mihitereina, Kirimatao, Ngatomokanga,
Ewa, Maata, Miriarangi, Heti Yates, Erena
Haretaunga, Ani Ngarimu, Heni Hautehoro.
Koia nei a te Arawa kua riro nei ki Amerika.
  
NGA RONGO O TAWHITI.
KEI te noho haere mai te Ha (te kingi) o
Ruhia ki Ingarani kia kite i a Kingi
Eruera. Ko tetahi wahanga o nga tangata o
Ingarani kaore i te pai, ko te take na te kino o
nga mahi a te Ha ki nga Hurai, me era atu
tangata i raro i tona kingitanga. Ko nga mahi e
kinonga nei ko nga kohuru. E mea ana aua
tangata kaore e tika a Eruera kia kite i te
tangata whakamana i nga mahi kohuru.
Ko tetahi tangata e mea ana kia haere ki te
mutunga mai o te ao ma runga paruna. Kua
tae mai nga rongo kua pakaru te whare o tona
paruna i te hau. Kua nukuhia e ia tana haere
mo tera raumati.
Ko nga wahine o Ingarani e noho mai na kei
te whawhai ki te paremata kia tukua atu te
mana pooti ki a ratou. Ko tenei tohe kua
timata noa atu, kati kaore ano i whakaaetia e
te kawanatanga. Kua tino kaha rawa atu te
tohe a nga wahine. Kua tahuri ki te pakaru-
karu i nga wini o te paremata, ki te whakaeke
ano hoki i nga pirihimana. Kua tokomaha o
ratou kua hopukia ki te whareherehere mo a
ratou mahi kino. Na enei mahi i tino uaua
rawa ai te paremata ki te tuku atu i ta ratou
tono.
Etahi tangata tokorua o te Wiwi nui atu te
kaha ki te tautoko i nga mahi rere rangi. Kua
tukua mai e tetahi o raua hawhe miriona moni
hei utu i te kura whakaako i nga tikanga o tera
mahi. Ko taua kura me tapiri atu ki te kura
nui o te Wiwi. Kua tapiria mai ano e ia
tetahi atu 15,ooo i te tau mo taua kura. Ta
tetahi o raua i homai ai e 700, 000, kia whaka-
rungia nga mahi rere rangi ki roto ki nga, tunga
nunui e whakaakona ana i nga kura.
No enei ra nei ka tae mai te rongo o te ko-
hurutanga i tetahi o nga tangata rongo nui o te

6
TE PIPIWHARAUROA.
kawanatanga o Inia. Ko taua tangata ko Wi-
remu Waere, he Ingarihi, na tetahi Inia i pu-
puhi. Tae ana te weri weri ki nga wahi katoa
mo tenei kohuru. Ko te Inia nana nei te
kohuru he taitamaiti, i hoki mai i Ingarani i
nga kura nunui. I reira ka whakakiia ia e etahi
tangata ki te kino o te whakahaere a Ingarani,
ara a te kawanatanga o Inia. Ko tana whaka-
rerenga tera i tana mahi kura, ka hoki mai ki
te kainga. I tuhi mai tona tuakana ki a Waere
kia korero ki taua taitamaiti ki whakarere i era
whakaaro, kati i korero tera ki a ia, engari kaore
i rongo. No te po i tae ai a Waere ki tetahi
hui ka puta nei tenei raruraru. E hoki mai
ana ia i taua hui ka kite te tamaiti ra. No
raua e korero ana ka maunu i tamaiti ra tona
pitara ka puhia e ia Waere, e wha rawa nga
tangina o tana pu. I mau tonu ia i taua wa.
He tino nui atu te pouri o te nuinga o nga tangata
o Inia mo tenei kohuru.
Kaore he mutunga mai o te matauranga o te
pakeha. Ko tetahi o nga tino mea whakamiharo
kua kitea e te pakeha, a he mea hoki ku mahia
nuitia, ko te waea kawe korero, kaore nei ona
raina. Mehemea e rua nga kaipuke kei te
moana, a he mihini korero a raua, e ahei noa
atu raua te korero ki a raua, ahakoa e 500
maero to raua tawhiti. He mea whakamiharo
atu tenei, kaore he raina kaore he aha,
enari e ngawari noa iho ana enei kaipuke te
korero ki a raua. Kaore i mutu mai i tenei,
engari kua kitea e tetahi tangata he tikanga e taea
ai e nga mihini o nga kaipuke te tuhituhi nga
korero a tetahi ki tetahi. Rite tonu te pai o
na tuhituhi ki o te nupepa.
Kei te Mirikana anake nga tu mahi katoa.
Tenei etahi tikanga hou kua whakaturia e tenei
iwi mohio. Ko te mea tuatahi he ra whakanui
i te koka, kua takoto tenei hei ture mo Merika.
Kotahi te ra i te tau e whakaaro ai ia tangata
ki tona koka. Ko taua ra he ra nui, he ra e
whakahonoretia ai te koka. Me tae he kupu
ma te tangata i taua ra ki tona koka, ahakoa i
whea ia. Ko nga mahi katoa ka kati, he koa
anake te mahi mo taua ra. Ko te putiputi
hei mauranga ma te tangata i tenei ra he kanei-
hana ma, te tohu o te tika, o te pai. Ko te
take tenei i karangatia ai tenei ra ko te ra o te
kaneihana ma.
Ko te mea tuarua ko te mea kia whakaakona
nga mahi o te kitini i nga kareti me nga kura nunui
katoa o te whenua. Kua tu tetahi kotahitanga
ki Merika, ko tana whai kia whakaritea tenei
tikanga. Ki te ki a nga kai whakahaere o tenei
kotahitanga ko te tino putake tenei o te nuinga
o nga raruraru i noho kino ai etahi kainga. Ehara
i te mea mo te kohua anake i te kai, engari
mo nga mea katoa e pa ana ki nga mahi o te
whare te hoko i te kai, i te kaka te kohua i
nga tu ahua kai katoa nga mea pai mo roto i te
whare, e kore ai e moumou noa te moni. Enei
tikanga e rua he pai anake.
HE AITUA NO TE MOANA.
I PAKARU tetahi kaipuke ki te moana, ki
te taha ki te Rawhiti o Ahitereiria. I ahu
mai taua kaipuke i Merika. He maha nga ra
i akina ai e nga tuatea nunui o te moana, tae
rawa mai ki Ahitereiria ka u ki runga toka. I
muri tonu iho i te tutukitanga, ka puea te kohu,
ka kite hoki kei te taha ratou o tetahi moutere
iti ki te Rawhiti o Ahitereiria. Ko te kaipuke
nei i mau tonu ki runga i te toka, engari ko nga
rua, me nga wahi putunga kai ki tonu i te wai.
Ko to ratou mate he kore wai he kore kai
hoki. I hanga e ratou he mokihi hei ara atu
mo ratou ki te moutere ki te rapu wai i reira.
I a ratou e hanga ana ka akina te kapene me
te mete e te ngaru mate tonu atu. Ka haere
tokorima ki te moutere ki te rapu wai. I a
ratou e rere atu ana, ka kawea e te mate wai
tetahi o ratou, ka unu wai tai, ko te porangi-
tanga rere tonu atu ki te moana. I a ratou i
reira ka ua te awha, katia atu ana ratou mo
nga ra 14 Na taua ua ka whai wai ratou.
Tae rawa mai ratou ki te kaipuke, rokohanga
mai kua matemate katoa nga tangata i mahue
iho, kotahi rawa ano e ora ana. He hanga
whakaaroha nga korero a taua tangata mo nga
mea i mahue iho i runga i te poti. Ko nga mea
whakaaroha rawa ko nga tamariki a te kapene,
me tona wahine hoki. I kaha ano ia ki te
ruku kai ma nga tamariki engari ehara i te kai
totika. Na wai ra i ora nga tamariki ra a ka
mate katoa. Rokohanga mai e nga mea i haere
ki te tiki wai, e takoto ana ia e karanga ana ki
a ratou kia kawea atu he wai mona. I kite
ano ratou i tetahi tima e rere ana, waitohu
noa mai ratou kia peka atu kore rawa. Mei
peka atu taua tima tera e ora te nuinga o ratou.
- Na te tima tuarua rawa ratou i kite. Te taenga
atu o te poti tiki mai i a ratou ki te taha o te
tima ka tangi te hipihipi a nga tangata o runga
tima mo to ratou whakaoranga. Kohia tonutia
atu e nga tangata o runga tima £105 hei aroha
ma ratou ki tenei hunga. Ko te tangata i ora
nei i runga i te kaipuke kei te porangi tonu,
kaore ano i ata marama ona whakaaro.
  
 Tirohia! Te tangi a Te Pipiwharauroa wh. 12.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE MATE PORANGI TE HARA.
KI te mate whakamomori te tangata ara ki
te patu i a ia ano, ka uiuia e te ture te
ahua o tona matenga a ki te kitea nana ano ia
i whakamate ka penei te ahua o te whakatau a
te huuri: "I mate whakamomori tenei tangata
i te mea e porangi ana." Na, ki toku whakaaro
ko te tangata e mahi ana i te hara, kahore nei
ona whakaarotanga ake ki te pai, he porangi, he
tino porangi. Kei te mohio i a tatou te ahua
o te porangi, kua ngaro nga whakaaro, kua kore e
mohio ki te pai ki te he, ki te mahi ia i te
mea kino kaore e whakama, kahore ona wehi i
te mate, ka rere totoa tonu, kahore e. whaka-
rongo ki nga tohutohu a nga mea ora. Tena ina
tirohia e tatou nga mahi ate tangata kua aronui
nei ki te kino. Ko te tangata hara e patu ana
i a ia ano—he mate whakamomori. Kua wha-
kangawaritia e nga toto o te Karaiti te huarahi
ki te ora tonu otira nui atu te wehi o te tanga-
ta hara kei eke ia ki te huarahi o te ora.
Tona rite kei te hoiho e oho na ka whakatata-
ha haere i te huarahi pai ma te huarahi kino,
e topoko ai, e tu ai, e taka ai ranei. Ka mate
te hoiho i te wai ka aroha te tangata, ka mea
ki te mau i te hoiho ki te awa otira nui atu te
wehi o te hoiho i taua tangata aroha, katahi ka
rere ki runga o te taiapa ka tu te puku i te pou,
ka haea te uma e te waea koikoi, a mate ana
taua hoiho. Na tona whakaaro kore na te
mea he kararehe ia i pera ai. Otira na te aha
te tangata e wehi nei i a te Karaiti? Kei te
aroha a te Karaiti ki a ratou kei te mea mai,
"Haere mai ki ahau e koutou katoa e mauiui
ana e taimaha ana, a maku koutou e whakao-
kioki." Kei te mea ano te Wairua raua kote
Hahi, "Kia haere mai hoki te tangata e hiainu
ana kia tangohia noatia ano te wai ora e te
tangata e hiahia ana." Kei te pehea te tangata
hara ki enei kupu aroha? Kaore i te whaka-
rongo engari kei te whawharo haere te ihu penei i
te hoiho matakana kei te tu te waero ki runga.
Ehara ianei tenei i te tohu no te porangi?
Rere ai te tangata porangi ki te ahi penei ano
me te tangata e rere nei ki runga ki te ahi a
Hatana. Kahore ona wehi no te mea kua
huri ona whakaaro. I te huri o nga whakaaro o
etahi tangata kei te pohehe ratou he pai ke atu
te mahi i te kino i te mahi i te pai, he pai ke
atu te reinga i te rangi. E whakamanamana ana
etahi tangata ki a ratou mahi kino, e mea ana
ka whakamihia ratou e nga tangata o te ao. Na
to ratou porangi i penei ai o ratoa whakaaro—
kua hemo o ratou hinengaro. He aha ianei te
take e takakino noa nei te kotiro ataahua i
tona ingoa pai? Na te porangi, kua paihanatia
te matapuna o nga whakaaro e te hara. He
aha ianei i tuhi tiaki ai te taitama ahakoa e
mohio ana ia he mau he mutunga mona, kaore
hoki he tangata tuhi tiaki e ora ana? He aha
ianei i noho ai a Hare Matenga i te ngahere mo
nga tau e rima me i hoki mai ia ki te kainga e
poto noa tona nohoanga ki te herehere kore
noa ranei? He porangi. He aha ianei i ho-
kona ai e Hura Ikariote tona Ariki mo nga
moni e toru tekau? I porangi ia i te nui o
tona ngakau apo a tarona ana i a ia. I tahae-
tia e tetahi tamaiti o Te Aute he kahu maori
i roto i tetahi whare. I hokona e ia etahi ki
te taone o Turanga nei ki te wahi ano i tahae-
tia ai e ia, ko etahi i huna ki raro o te whare.
Hei huna i tona tahae ka tahuna e ia te whare
i te ahiahi tonu. I kitea te ahi ka tineia, a i
tae ano ia ki reira korero ai mo te waimarie o
te kiteatanga o te ahi. Ka puta nga tangata ki
waho ka tahuna ano e ia nga kakahu i roto o
te kapata. No te hokinga mai o nga tamariki
no ratou te whare ka kitea te ahi tuarua, a
ka tae ano tamaiti nei ki reira a moe iho ki
roto o taua whare ano. No muri mai ka kitea
kua ngaro nga kakahu maori, ka rapurapu te
ngakau na wai ra tenei mahi kino, ka rapurapu
ano te nanakia nei. No tenei wa ka kitea ia
e mau ana i te mowhiti taimana i te mekame-
ka pounamu ara ka whaki tonu i tona hara
kua whakahopu tonu hoki nga ngakau o nga hoa
na Tuta tonu i tahae nga kahu maori, i tahu te
whare. No te taenga atu o te pirihimana ki te
hopu i a ia ka oma ki te parae no muri mai
ka kitea tona tinana kua pirau kenana ano ia
i paihana. I mua atu i tona matenga ka pai-
hanatia e ia te kuri a tetahi kuia. He tama-
iti pai a Tuta, he ngawari, engari i uru a
Hatana ki roto i a ia me te rewera i uru ra
ki roto i a Hura, a porangi ana ia. E kore to-
nu e hapa te mau o te hara o Tuta he hara
marakerake otira i tona porangi ka mahara ia
ka ngaro. Ko wai te tangata ehara nei i te po-
rangi e tahae e tahu i te whare, e paihana i a ia
ano—mo te aha? Heoi ano ra mo te mo-
whiti koura mo te mekameka pounamu. E
te tangata kia tupato kei porangi hoki koe i te
hara.—R.T.K.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
Rua te Herata, Chatham Islands, 5/-
Ragimarie Hapi, Swanson St., Auckland, 5/-
Patupatu Keepa, Otorohanga, 5/-
Harata Aratapu, Turanga, 5/-
Poihipi Turei, Port Awanui, 5/-

TE PIPIWHARAUROA.
TE HAHI O NIU TIRENI.
UPOKO V.
NO te tau 1836 ka tae te rongo ki Pewhai-
rangi o te huringa o Ngatiporou ki te
whakapono i runga i te kauwhautanga a Tauma-
takura. Ka mauria mai e Wiremu Karuwha
(Henare Wiremu) tokoono nga reimana hei
awhina i a Taumaakura. Tokotoru i whaka-
nohia ki Waiapu, tokotoru ki Turanga. Ko
tenei tangata ko Taumatakura i riro herehere i
a Ngapuhi i nga whawhai. I a ia i Pewhairangi i
haere ia ki te kura. Kaore ia i roa e kura ana
ka whakahokia i te tau 1834 Kaore i mohiotia
he ngakau nui ano tona ki te whakapono, no te
mea kaore ia i tuku i a ia kia iriiria e nga mihi-
nare. Otira no tona taenga ki tona iwi, ka
whakakiia tona ngakau ki te kauwhau i te rongo-
pai. He nui atu te wehi o te iwi i a ia, a e
kiia ana he maha nga mea whakamiharo i mahia
e ia.
I te tau 1839 ka mahue a Waimate i a
Wiremu Parata, ka haere mai ia ki Tu ranga.
He tino nui atu te huringa mai o nga Maori o te
Tairawhiti ki te whakapono. Ki te ki a Te
Wiremu e hui ana te 1500 ki te karakia i te
ata i te ahiahi. Ki tana ki ko te kaute o nga
Maori i tona taenga mai e 36, 000, o tenei kaute
8600 kua huri mai ki te whakapono i runga i nga
mahi a Taumatakura.
He penei ano te huringa o Ngatiraukawa ki te
whakapono. He pononga te tangata nana i kawe
te whakapono ki reira. Ko te ingoa o taua
tangata ko Ripahau. I whakahokia mai ano
hoki ia i Pewhairangi. I a ia i reira ka akona
ia ki te korero pukapuka, me te tuhituhi. I
tona taenga ki te kainga ka timata tona ako i te
iwi, me tona whakaatu ano i tona mohiotanga.
Te rongonga o Tamehana, te tama a te Raupa-
raha, i ana kupu ka haere mai ia kia akona
raua ko tona taina keke ko te Whiwhi. E ono
nga marama i ako tahi ai ratau i runga o Kapiti.
Ka mohio haere a Tamehana.raua ko te Whiwhi
ki te korero pukapuka, me te tuhituhi, ka haere
raua ki Pewhairangi. Tahuri noa o raua matua
ki te mahi kia noho raua, kore rawa i taea.
Ko ta raua haere i haere huna. To raua taenga
ki Waimate, ka korerotia ki a Te Wiremu
Karuwha ta raua haere atu, ara he tiki mihi-
nare hei ako i to raua iwi. Ka riro mai i a
raua ko te Harawira (Rev. O. Hadfield. I tu
tenei tanata hei pihopa tuarua mo Poneke, no
te tau 1905 tonu nei ia i mate ai). I haere
mai ano a Te Wiremu ki te kawe mai i a Te
Harawira. Rokohanga mai a Te Rauparaha
raua ko Te Rangitake e noho riri ana, a na Te
Wiremu i hohou ta raua riri. I tohetohe ano
raua mo Te Harawira, ko te Rauparaha e mea
ana hei a ia, no te mea na tona tama i tiki
ko Te Rangitake e mea ana hei a ia no te mea
he nui ke atu tona hiahia me to tona iwi ki te
whakapono i to te Rauparaha. Whakataua ana
e Te Wiremu me noho a Te Harawira i a
raua tahi, i tetahi wa ki tetahi, i tetahi wa ki
tetahi. Ka iriiria a Ripahau ka huaina tona
ingoa ko Hohepa; ko Te Whiwhi i huaina ko
Henare Matene ko te tama a Te Rauparaha
i huaina ko Tamehana. I te hokinga o Te
Wiremu i haere tonu ia ma raro ki Paihia,
nuku atu i te 300 maero te roa o te whenua i
haere e ia. I tona hokinga atu nei ka whaka-
tikina e ia a Whanganui, kia kitea mehemea e
ahei ana kia whakaturia he mihana mo reira.
No Aperira 1840 ka whakaturia he mihana ki
Whanganui, ko Meihana (Mason) te kaiwhakaako.
No te tau 1843 ka paremo a Meihana ki te wai
i Turakina, tonoa mai ana ko Te Teira (Rev.
R. Taylor) mo tona tunga. No te tau 1855 ka
haere a Te Teira ki Ingarani, ka tukua mai ko
Te Taka (Rev. A. Stock), hei whakahaere i te
mihana.
I te tau 1840 ka huri katoa a Aotearoa ki te
whakapono, kua taea hoki ra a Waiapu, a Otaki,
a Whanganui, me o ratou rohe katoa, nga wahi
kaore i taea mai i nga wa o mua atu. He tino
tau nui atu tenei i nga tau katoa mo nga mahi o
Niu Tireni. E wha nga take i meinga ai tenei
tau he tau nui. Tuatahi ko te tau i mohiotia
ai i huri a Aotearoa katoa ki te whakapono.
Tuarua ko hainatanga o te Tiriti o Waitangi, i
tukua atu ai e nga rangatira o te iwi Maori te
mana o Niu Tireni ki a Kuini Wikitoria.
Tuatoru ko te ata whakanohoanga o Niu Tireni
e te Pakeha. He mea ata whakatu marika he
kamupene hei whakanoho i Niu Tireni. Ko te
kai whakahaere o te kamupene ko Wikiwhira
(E. G. Wakefeild ). He tino kamupene nui
tenei, he pai ano hoki tana mahi, mei tika te
whakahaere a nga rangatira. Ko te pai o te
kamupene nei ko te kowhiti tangata mai hei noho
mo Niu Tireni. Ko tetahi take nui tenei pai ake
ai a Niu Tireni i era atu whenua, ko ona tangata
tuatahi he hunga whiriwhiri anake, a e mau nei
ano taua painga inaianei. Ko nga tangata whaka-
noho tuatahi o Ahitereiria he herehere, ko nga
- tangata -kikino katoa o Ingarangi, a e mau nei
 ano te ahua inaianei. Ko nga tangata tuatahi
ki te haere mai, ki raro i te mana o tenei
kamupene no tenei tau i haere mai ai, e ruanga
kaipuke nana i mau mai.
Te take tuawha i rongo nui ai tenei tau na te
mea i whakaturia tetahi ropu whiriwhiri pihopa
mo nga Koroni. Ko to ratou hiahia kia whaka-
ritea katoatia nga tikanga a te Hahi o Ingarani
i Niu Tireni nei. Ko to ratou whakaaro ko te
kauwhau i te rongopai ki nga pakeha i Niu

HE KUPU WHAKAMARAMA.
9
Tireni He wehe ke tenei ropu it te C.M.S.
i te ropu nana nei i kawe mai te whakapono ki
na Maori.' Ko to ratou na hiahia nui kia
whakaturia te Hahi o Ingarani ki Niu Tireni,
kia hohoro tonu ai te tipu ake o te Maori raua
ko te pakeha i runga i te whakapono kotahi. Aha-
koa hoki kua huri a te Aotearoa ki te whakapono
i te kauwhautanga a nga mihinare, kaore ano te iwi
i mohio noa ki nga whakahaere e pumau ai te
whakapono. Ko nga tikanga a te Hahi hei pu-
puri i te whakapono kei te tao. Ko to ratou
whai kia hohoro te whakatu i tetahi pihopa mo
Niu Tireni, i mea hoki ratou ki te tu he
pihopa, ka whai katoa ake i raro i a ia nga
mea katoa a te Hahi. He ropu nui atu tenei,
ko ta ratou mahi he whakapumau i te whaka-
pono o nga wahi kua huri mai ki te whakapono,
ehara i te mea ko Niu Tireni anake engari ko
era wahi atu ano hoki o te ao.
(Taria te roanga.)
  
NGA KARAIPITURE.
HOANI KARIHOTOMA.
HE mea pai ano kia titiro tatou ki nga
tohutohu a nga tangata o mua mo te
korero a te tangata i nga karaipiture. Ko enei
kupu ka tuhia nei he tohutohu na Karihotoma
ki nga tangata o tona takiwa. Ko ana kupu
enei—"E kore rawa e mutu taku tohe, mo nga
Karaipiture kia waiho hei korerotanga ma kou-
tou. Ehara i te mea hei roto anake i te whare
karakia ka korero ai, engari hei roto ano i o
koutou whare, hei nga wa hoki e noho huihui ai
koutou. Na kaua etahi tangata e whakaputa
mai i enei kupu anuanu " He mahi ano taku,
he whakawa." " Ko au kei te mahi maku."
"Ko au he hoa ano toku, he tamariki hei
whangainga maku, me mahi au i enei." Ta tetahi,
" Ko ahau ehara i te tangata korero karaipiture,
engari he kai mahi. Waiho ma nga tangata kua
rere nei i te ao, kua rere nei te tihi o nga maunga."
He aha i penei ai tau ki e te tangata? Ehara
koia i te mahi tika mau te korero i nga Karai
piture, ma te tangata e karapotia ana e te tini
o nga raruraru? Tika rawa atu mau tena
mahi, ta te mea hoki ko tera hunga kua okioki,
kua rite ki te kaipuke kua tae nei ki tetahi
kokorutanga raru. Tena ko koe, kei te akina
ano e nga ngaru o te moana. Kei roto tonu hoki
koe i te parekuratanga, ko ratou kua pahemo
atu ki tahaki. He tangata kiri maku koe, he
ngaunga patu, a e tika ana kia maha nga mea hei
whakaora mou. No te mea hoki he maha noa
atu nga mea hei whakararuraru, hei whakaoho i a
koe kia riri, ki te pouri hoki, hei whakanui hoki
i te whakaii i te whakapehapeha he maha ano
hoki nga mamaetanga e karapoti ana i o tatou
taha, he mano ano hoki nga pere e koperea mai
apa ki a tatou o ia wahi, o ia wahi. Koia i tika
ai kia uhia katoatia o tatou tinana ki nga puku-
puku tapu."
Tenei ano tetahi o ana korero. " Ko nga
tangata o te Hahi kua takoto noa ake he mahi
ma ia tangata, ma ia tangata; ehara i te mea ko
ia anake kia ora, engari hei mea e ora ai te
tokomaha. He mea whakaatu ano tenei na te
Karaiti. Nana koki i hua, ko nga karaitiana
he tote, he rewena, he maramatanga; ehara i
mea e whiti ana ki a ia anake, engari ki nga
tangata i roto i te pouritanga. Na ko koe he
maramatanga, ehara i te mea mou ake tou
maramatanga, engari hei whakahoki mai i te hunga
kua marara. He aha te pai o te maramatanga,
ki te kore e whiti ki te hunga e noho ana i te
pouritanga? He aha te pai o te Karaitiana ki
kore e riro mai tetahi tangata ma te Karaiti, ki
te kore e whakahokia mai tetahi tangata ki te
pai? Waihoki ko te tote, ehara i te mea hei
rongoa mona ake, engari hei rongoa mo nga mea
kei pirau. Me pera hoki koe, kua meinga hoki
koe e te Atua hei tote wairua, hei rongoa mo
nga wahi e tata ana te pirau mau e whakaora
mai ratou i reira, e hono mai hoki ki te tinana
ora, ki te Hahi. Na reira hoki koe i kiia ai e
te Ariki hei rewena. Na ko te rewena ehara
i te mea hei rewena i a ia ano engari hei rewena
mo te puranga katoa. He ahakoa iti noa taua
rewena e taea ano e ia te puranga nui te whaka-
pupuni. Waihoki ko koutou, torutoru noa
nei, ki te mea he whakapono to koutou, he
matapopore ki nga tikanga a te Atua, ka kaha
ano hoki koutou. Na ko te rewena, ahakoa
iti, ehara i te mea ngoikore, engari he mea kokoi
rawa, wera, kaha. Waihoki ko koutou, ki te
maia koutou, ka taea ra e koutou te whakaoho
era atu kia pena me koutou."
HE TITOTITO, HE PEPEHA.
me te ura tutu.
na puhi o te Arawa.
turanga Potaka.
te kai rakau a Toi.
he tai ka tutuki.
Heretaunga hauku nui.
Heretaunga ara rau.
he whare no te matata.
he titi whangaina tahi.
he in oa araara.
te inati o Tahu.
te kakara o Tutunui.
te ringa tan o parahia.
he peka titoki.
te po tutanga nui o Pipiri.
he umu ka pirau.
Waikato horo-pounamu.
Waikato taniwha rau.

10
TE PIPIWHARAUROA.
HE WHAKATAUKI, HE TITOTITO,
HE PEPEHA.
HE WHAKAMAHARA.
KO nga whakatauki e mau nei i roto i nga Pipi i
purua me kore noa e tae mai he kupu whaka-
tika he rerenga rua ranei. Otira kaore ano i tae
mai he kupu whakaatu mai ona takiwa. Me whaka-
atu mai nga mea he, no te mea i tuhia enei mea
hei pupuri mo enei tau e heke iho nei, kia puritia
rawatia ake ai e tika katoa ana te takoto.
he upoko papa no te waru.
pakapaka ana.
Ngatiporou waewae rakau.
Turanga tangata rite.
te waru kai rau.
he tipua, he kai,
he korero kai matai.
me he ko tauranga.
me te tatau whare
e whanga ki te mahinga.
me te tira-ao-kirikiri.
ko Ku i te po.
ka rere te hue mataati.
na ia tou paua.
tangia te wai o te waha
he kukupa pae tahi.
Arawa upoko tutakitaki.
he waipipi, he tamatea.
nga ara rau o Tangaroa.
tena te tui o Rongo.
ko Tutea waha paranui.
mehemea kei Kakarake.
me he ngarara titi.
te putea iti a Mariao.
he kiore pukurua.
ko te manu huna a Tane.
he korero no Kaimatai.
he kanae rere taha tu.
Heretaunga upoko pipi.
Wairoa makau rau.
ko Tauranga paku-kore.
te taua iti a whakatau.
he kaupapa haro.
he korero na tai timu.
ko whanui te reinga.
he manu karapipiti.
Ngatipaoa pukunui.
he tatainga a waka
ko te rau o piopio.
te uru o Manohunuku.
he uri no Tupataua.
te aputa ki Wairau.
he koko tataki.
nga tai o Rangawvhenua.
he parera.
tau o Papoua.
te maioro te keria.
pa whakawairua.
he moa kai-hau.
te tau iti a whakanehu.
te oha o tai o tangata.
te kaki ururua, au mahi.
he wheke punarua.
he moko kakariki.
ko te tini o Ruaumoko.
he taitainga waka.
Waikare whanaunga -kore.
na Tuariki au, e hika e.
te Weraiti, umutao noa.
ko te umu o Mawete.
ko te ao o te Kowhai.
he raho pe.
rau o Titapu.
pa whakaruru hau.
me te tumu kuku.
Tamaki hokinga tahi.
ko Tawhaki.
he kuku horo taepa.
ko te huna i te moa.
te mana i a Karewa.
me te wai korari.
te kurapae a Mahina.
he tumu herenga waka.
te whanau a Punga.
ko Tireki paku-kore.
ko Tuhuruhuru.
ko Tumatauenga.
nga mahi a Rauru.
tu te wheke.
na taero a Kupe.
Puanga kai rau.
Tangaroa pukanohi nui.
he tamure unahi nui.
ua te Auripo.
he hiore tahutahu.
he hiore hume.
he huru pioi.
he kaka waha nui.
he kuku tangai nui.
he kuku tangaengae nui.
he kaka kai honihoni.
he kapara miti hinu.
he kaka tino tanata
he kakariki kai ata.
he koreke puoho tata.
he parera apu paru.
he mate i te marama.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
11
HE AITUA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa 
EHOA, tena koe. Tenei te aitua o Ngatimania-
poto. Panuitia atu kia kite o taua hoa, e
e noho mai nei i na marae nunui o taua motu, kia
mohio mo nga wa roa e heke mai nei. Te Iwi, kia
ora. No te Rahoroi e awatea ake ai, ko te wha o
na ra o Hurae, i te wiki nei; ka mate a Heremaia
Omipi. He nui te mamae i pa ki ona whanaunga,
ki te iwi hoki. He tangata ia e whakarewa ana, ia
taua i te Maori, me te hui hoki ia taua, kia kotahi
he tikanga mo te Maori, me te Pakeha. Ko ratou
ko ona tuakana, na Kaiarahi o te iwi. He momo
tangata ano i a no te iwi. Ko te kainga o tenei ta-
nata kei te taha tona o te taone o te Kuiti. Ko
tona huanui ko te raina rerewe e ahu ana ki Po-
neke me Akarana. Ko te matara o tona kainga e
toru maero ki te piriti i Waitete o te rerewe. Ko
tona whare kei raro iho o taua piriti, kei te taha
maui o te piriti, ina rere mai koe i Poneke.
Ko te wahi i mate ai, tua maia kotahi maero me
hawhe te mamao mai i te taone. He piriti i tu noa
iho ana i te raina o te rerewe, i te tuawhenua. Ko
te tereina e kuku ana i raro. Kei runa tata tonu
he waahi whakamataku ano e kia nei he nohoanga
rehua. No te po ka mate, no te ata ka kitea e te
pakeha pupuhi rapeti, me ana tamariki hoki, e
takoto ana i te raina, e kaupapa ana. E toru
putu te matara ina piripa. Kopu ana te toto o te
takotoranga, kei te raina kaore he toto. Otira no te
ahiahi o te Rahoroi ka hoki mai ia i Te Awamutu,
ka tautohe raua ko tetehi pakeha, me te whakarongo
atu e tetahi tangata, e ki atu ana, taua pakeha, "tai-
hoa ka kite koe i taku mahi." E haurangi ana, kua
maunu te koti. Tae mai ki Te Kuiti, ka tukua a
Heremaia Omipi. Ka tutaki kia Hare Hetete raua
ko Pakere, kai whakamaori o te Paremete. Ka
inuinu ratou, e iwa na inu a te mea kotahi. Ka
mea ratou, " Tatou ki te kai Tio." Ka tae ratou
ki tana whare kai, e tata ana ki te tekau-ma-rua i
te po. He ngahau ta ratou mahi. Te mutunga o te
kai ka hoki ratou. Ka tata ki te pekanga ki te whare
o Hare Hetete, ka hariru ratou, ka haere a Here-
maia Omipi ka haere hoki ona hoa. Ka tae a
Hare Hetete mai ki to raua whare. Ka tata ki te
rua karaka i te po, ka hoki mai ano a Pakere ma
ki te teihana, ki te whango i te tamaiti a Pakere
kihai i roa kua tangi te whio o te tereina. Ka tae
mai te tereina mo Poneke, ko te tamaiti i runa, ka
haere hoki ratou ki te moe. No te ata ka kitea a
Heremaia Omipi, kua mate. No te Mane i te rima
o nga ra, kae tae mai te Tieipi me te Takuta. Ka
hui, ka uiuia. Ka nui na kai whaki korero. Ka
tonoa kia tirotirohia, kia wahia. Ka putu te kupu
a te tuakana, a Hone Omipi, " Kaore ia e pai kia
wahia, i te mea kei te marama te wahi i whara. ko
te kohamo ahu mai ki te kanohi." Heoi tau ana
ma te haurangi ka hinaki te raina. Ko te potae i taka
atu, ki te taha ki mua ona. Ko tana takoto, ko te
pane e takoto tika ana ki te taha ki Poneke ko na
waewae ki te taha ki Auckland. I takoto ia ki te
taha rawhiti o te rama. Heoi, tau ana, he mate
aitua. No te ono o na ra, ka haria mai ki Otoro-
hanga. Ka eke na tangihanga e 700 te nui. Ka tu
na Hapu, me na kai arahi o te iwi, " Me tuku ma
te Maori e titiro, kia tirohia e na mate Maori."
Kitea ana nga tanata i patu. I taua ra, ka rangona
te kupu, kua kitea tenei aitua e te poropiti o te
tairawhiti, e Wereta, tumuaki o te Ringatu. I whaka-
aria e ia te kupu, "He kohuru ki Te Kuiti, taemai
ana ki mokau, ara ki roto o te rohe o Maniapoto."
Na ko tenei poropititanga no mua o tenei aitua ka
tae mai te rongo, na Patupatu Keepa. No tona
taenga ki te tangihanga mo Airini Tonore. Tautokona
ana e te murungau tikiparete, i rongo ia ki Taranaki,
ki na akona a Wereta, i mua i tenei aitua. No
muri mai ka panuitia te korero o te mata Maori o
roto i na Hapu o Maniapoto, ka kitea e te iwi te
rakau patu, he manuka. Ko te ingoa o tenei mate
Maori, ko Tumokemoke Waaka. Huri ana te iwi
ki te kimi i taua rakau, kei te kimi tonu. Muri
mai o tena, ka tautokona e te Hinu Enoka, he mate
Maori ano tenei, no te taha ki a Mahuta. Pera,
te kupu, i patua ki te rakau, ko mua o te rakau i
nui, ko muri i iti. Kimihia ana, kaore ano i kitea,
e kore nei. Heoi no muri mai o enei ka rongo te
pakeha i whakapaea nei i ngangare raua ko te tupa-
paku. Patai ana taua pakeha ki a Hone Omipi,
"Na wai te korero naku i patu a Heremaia Omipi,
i kite hoki au i roto i te nupepa." Ka ki atu a
Hone Omipi, patai atu Id te nupepa. Heoi, mutu
ana enei awangawanga o te iwi. Haria ana te tanata
ki te urupa i te 11.7.09. Na Taimona Hapimana,
raua ko Hone Marena, i nehu. o te Hahi Ingarangi,
me te Weteriana.
Heoi, kia ora na iwi ma te Rungarawa tatou e
manaaki. Na to koutou hoa.
Na H. H. WAHANUI.
Otorohanga, 9/7/09-
  
NGA MAKETE.
KA nui te pai o na utu. He hipi te mea tino
pai rawa te utu, ko na hoiho me na kau ka
nui te ngawari o te utu.
Hipi.—Weta 13/3 ki te 19/6; Io 9/6 ki te 17/9;
Hokete 9/6 ki te 14/6; Reme 10/-; ko na Io hapu
18/- a runa.
Kau miraka £4/5 ki te £9 ; Kau maroke £2/2 ki
te £3/5; Kawhe 19/- ki te £1/18. Ka nui te rahi o
te utu o te kau hei kai; Okiha, £6/10 ki te £10/12/6.
Kau uha £3/15 ki te £715
Hoiho.—Ka nui te pai o na utu. Purukaata
nunui £22 ki te £34/10; mea mama £19/10 ki te
£25; hoiho eke, hoiho to paki hoki £8/5 ki te £17;
poni £3/10 ki te £5-
Poaka. Te mea hei kai 19/6 ki te £1/11; nga
punua pakeke 7/6 ki te 12/6; hei pekana £1/18 ki
te £2/14/0.
Kin.—Mo te kin kau he 7½d. a runa he 2½d. a
raro mo te kin kawhe. Mo te kiri hipi he 6/- a
runa he 2/6 a raro.
 Ko na makete o era wahi atu katoa nui atu te
ngawari mo na mea katoa. Ko Akarana anake te
wahi kei te pai tonu na utu.
Parareka.—Ka nui te pumau o te utu £5/10 ki 
£5/15/0 Kana, 3/9 a raro, 4/2 a runa. Witi, 4/8.
Pare, ki 2/9 Tiawhe, ka nui te ngawari o te utu
£3/5/0.

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.