Te Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 135

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere."

HUNE 1909.

"Kui! Kui! Whitiwhitiora."

TE WHAKAARO KOTAHI.

HE tino taonga nui atu te whakaaro
kotahi. He mea tenei i whaka-
tokia ki roto ki te ngakau o te tangata.
Kaore he iwi i hapa i te tangata whaka-
haere tikanga hei painga mo te iwi. Ko
te pai o te whakakotahi he kaha. He mea
tene e marama ana, he kaha ake hoki te
tokorua i te hokotahi, te tokotoru i te
tokorua, te tokowha i te tokotoru. I te
tangata o te ao e tohutohu ana i tenei ti-
kanga ki ana tamariki, i mau ia ki etahi
rakau ririki putetetia ana, a hoatu ana ki
a ratou kia whatia, kore rawa i whati.
Ka tahi ka hoatu takitahitia ki a ratou, ka
tahi ano ka whati. Waihoki ki te wehe-
wehe ratou e kore ratou e kaha. Ko ta te
Karaipiture whakaakoranga i taua mea
ano, ko te kotahitanga o te tinana o te
tangata. He maha nga wahi o te tinana,
he waewae, he ringaringa, he ihu, he
whatu, he waha, he upoko, he kiri Ko
nga mea enei o waho. Ko nga mea o roto
nui atu i enei, e mahi katoa ana ratou he
paingia mo te tinana. Ko te kaha me te
ora o te tinana kei te rite o te mahi a enei
wahi katoa i te mahi i whakaritea ma ra-
tou. He wa tenei no te whakakotahi he
wa hoki no te whakaputanga kaha. Ko
te tino korero o naianei ko te mana o

Ingarangi e whakataetaetia nei e Tiamani.
Ki te hinga tenei mana o Ingarangi ka
tau te papa ki nga wahi katoa o Ingarangi,
ara ki Kanata, ki Awherika, Id Inia, ki
Ahitereiria, ki Nui Tireni, me era atu
whenua kei raro i te mana o Ingarani. Ko
te take tenei i rite ai te hapai a nga
Koroni katoa i te whakaaro o Ingarani
kia whakanuia atu nga manuao. E rua
nga manuao a Niu Tireni, e rua ano a
Kanata, me a Ahitereiria. Ka kitea te
kotahi o te kingitanga. Na te mea he
mate tenei e pa ana ki te katoa i penei ai.
Ka mohio a Tiamani, ehara i te mea ko
Ingarani anake hei whakaaronga mana
engari ko nga koroni katoa. Taihoa ake

nei tatou kite ai i te tukunga iho o tenei
mea. E tu ana he hui ma nga tangata
nunui katoa o te kingitanga, he rapu ti-
kanga kia pewhetia te whakahaere i tenei
mea. Ko te Waari to Niu Tireni nei e
haere ana ki tenei hui. Ko te paremata
ka nukuhia kia watea ai ia te haere. He
tohu katoa enei no te whakaaro kotahi o
te kingitanga. He whakaakoranga ano to
tenei mea kia taua ki te Maori. Ko to
tana ahua kei te rite tonu ki to Ingarani,
nuku atu ranei i to Ingarani. Ko te ahua
o te kawanatanga ki a taua e rite ana ki
te whakaaro o te papa ki tana tamaiti, e
ata whakatipu haere nei kia pakeke. Ko
te Apitihana me te nuinga o te pakeha
inaianei kei te ki atu ki te Kawanatanga
kia whakamutua tona raupi i tana tamaiti,

TE PIPIWHARAUROA.
kua tangatatia ia, a me tuku atu ki te ao
ki roto ki era atu tangata kia mohio ai ki
te rapu oranga mona. Tena pea kei te he
tenei tikanga ate kawatanga, he pai ke pea
mei tukua tatou kia taka noa ana, kia pera
me te hiahia o te pakeha. E kore pea e
roa ka whakaritea tenei hiahia e te kawa-
natanga. Ko to tatou ora kei te whaka-
kotahi Mehemea e kotahi ana te whaka-
aro o te iwi, he mea pai tera mo tatou,
engari mehemea kaore e kotahi he mea
kino. Ko te hiahia nui o te pakeha kia
whakatuwheratia nga whenua Maori. E
toru nga take i tino kaha ai tenei take
inaianei. Tuatahi kua kaha rawa te taha
Apitihana; tuarua kua kore he mahi o Niu
Tireni, heoi ano te mea e whai mahi ai me
whakatuwhera nga whenua; tuatoru ko te
moni hei utu mo nga manuao ka hoatu nei
e Niu Tireni ki Ingarani. Ko te korero a
nga nupepa whakatuwhera tetahi miriona
eka, ka tuku ai kia whakanohongia, ma tenei
ka whai mahi ai te hunga kua kore nei he
mahi, ka tere ai hoki te rite o nga manuao a
te kawanatanga, a kaore hoki e riro te tau-
mahatanga o aua kaipuke ki runga ki te iwi,
engari ka riro ma taua miriona eka e utu.
Kaore te pakeha i te mohio mai ki nga
raruraru o nga whenua Maori, engari ko te
Maori ano tetahi kei te whakanui noa i aua
raruraru. Ko to tatou ora kei te whaka-
kotahi, a ka wakamama noa i nga raruraru
paanga. Apopo tatou te rite ai ki nga
ngeru i whawhai nei mo ta raua tiihi, a
hoa, tu ana e raua ma raua tangata e wahi
mai, a te tukunga iho kore rawa tetahi
wahi i riro i a raua. Ko te tukunga iho
tenei ki te tohetohe te tangata ki te parau
noa ki nga paanga o raua tangata. Ko te
pakeha kei te mea e rite ana tatou ki te
kuri i roto i te takotoranga kai a nga hoiho,
e arai atu ana i nga hoiho ki a ratou nei
kai, ki ta ratou hoki kaore he painga o nga
whenua ki a tatou. Ma Tapuae tatou e tohu
tohu ki te tikanga titika, i mea atu a Tapuae
ki tona Iramutu, "A koutou ririri kainga ko
o tuakana whakarerea tikina hukea te umu
e tao mai ra." Waihoki ko a tatou ririri
kainga whakarerea, kati noa te korero pa-
rau ki nga whenua o raua tangata, kei
rokohanga tatou e te aitu e haeremai nei a
ko tona tukunga iho he pakoreha, he para-
hangakore.

HE TUPAPAKU RANGATIRA.
NO na ra o tera wiki ka tae mai te rongo ko
Airini tera kua mate. mamae ana te ngakau.
He nui te pouri i pa mai ki te ngakau mo tenei
mate. Haere atu e kui, waiho iho te iwi ki muri
nei tangi ai. He wahine rangatira tenei; rangatira i
tona whakapapa, rangatira i ona whakaaro, rangatira
i ana mahi. I tona whakapapa, he putanga ia no
te Moananui, no Tiekitai, no Tareha. no Karauria,
no Renata Kawepo, nga tangata rongonui o enei ra
ka pae nei. He taunga ia no te tanata—Maori,
Pakeha. I manaaki ia i te iti, i manaaki ia i te
rahi. I manaaki ia i te Tiuka, a i tona taenga ki
Ingarani,, ka manaakitia koki ia e tera. He ranga
tira ano hoki ia i te taha ki na mahi. He pae
kaha ia no tona iwi, mo te taha ki nga whenua, mo
taha hoki ki o ratou tinana. He wahine matau ia
ki na tikanga o mua, me nga tikanga ano o naianei.
• I tino nui te tangi a tona iwi mona. Ka tika ratou
kia tangi mo ana manaakitanga huhua i manaaki ai
ia i a ratou. • Kotahi ano te tamaiti a Airini he
wahine. Kua moe tane a kua whai tamariki.

NGA RONGO O TAWHITI.
NO te aranga o te kingi hou mo Take ka tukua
e te kini tetahi o ana hoiho purei, hei aroha
mana ki te kini hou o Take. Ko te utu o taua
hoiho e; 315, e 30 te utu mo te mauranga) a. Ko
tenei mea hei whakamaharatanga mo te wa i puta
ai te whakaaro hou ki te kingitanga o Take.
Kua whakahoa te Tiamana raua ko Ahitiria. Kei
te hana manuao ano hoki a Ahitiria. Kua uru
atu ki tenei tokorua a Itari.
Ka nui te kaha o Tiamani ki te hanga waka rere
i te rangi. Kua nui ana moni kua pau i te hanganga
waka totika. He nui na mea kua oti. Ko te mea
pai e taea ana te rere te 30 maero i te haora. Nga
mana katoa nei kei te rapu i tetahi tikanga e oti ai
te tahi waka pai, a kei te hanga ano hoki etahi
tanata i Niu Tireni nei. Kua ki tetahi tanata o
Tiamani kia whakarerea te hana manuao, en ari me
hana ko na mea o te rangi.

HE KUPU WHAKAMARAMA.
HINE-POUPOU RAUA KO TE ORIPAROA.
He korero ano mo nga pukapuka a Hori Kerei.
KO te kainga i noho ai a Hinepoupou raua
ko Te Oriparoa ko Kapiti. Ka tui a
Te Oriparoa i ana waka me tana iwi tonu hei
hekenga ki Rangitoto. Ko te Lane a Hinepou-
pou ko Te Oriparoa. Te take i whakarerea ai
a Hinepoupou e Te Oriparoa he umu korora,
ka tae a Hinepoupou ki ana manu, ka huhuti;
ka ka te umu, ka tao, hura rawa ake te wa-
hine ra i tana umu, mata tonu. Heoti ka
tapia e nga tane, ka mate te wahine ra i te
whakama, ka oma ki tahaki. I muri ano ka
toto a te Oriparoa i nga waka o te tangata ra
ratou ko ana teina, me te iwi tonu, me te waka
hoki o te matua o te wahine ra. Ka rewa katoa
nga waka, ka mahue te wahine ra, ka whaka-
rerea. Rere tonu nga waka ra, a u rawa atu i
Oa Rewai. Tau ana i reira, ka mutu, rere
tonu, eke rawa atu i Rangitoto, ka tae ki te
kainga.
Hoki rawa iho te wahine ra ki nga waka—
kua riro! A mate kau ana te wahine ra ka
noho a Hinepoupou i tona kainga. Ka hemo
i te kai, ka haere ki nga pae o nga umu ra,
hamuhamu ai, ka kite i te munga aruhe e ta-
koto ana, ka noho, ka kai; ka mea ka tuku
ki te wai kia pipi mai ai te wai, ka ngau, na-
wai pera tonu.
A ka po toru, ka puta te whakaaro o te wa-
hine ra, katahi ka haere ka tae ki Tarere-mango.
Ka heke, ka tapotu ki tatahi. Taenga atu o te
wahine ra, ka tae ki te toetoe, toetoe whatu
pakau nei, takiritia mai. Karakia ana, ka
mutu, katahi ka tukuna tana reti. Te rerenga
i rere ai, titiro tonu atu te wahine ra, kihai i
roa e haere ana, ka tahuri tana reti; ka whaka-
aro ia, e kore e tika he ara mona. Ko te hokinga
ano ki tona kainga.
Po toru ake hoki, ka hoki ano, ka tae ki
Tarere-mango, tae atu, takiritia mai te toetoe,
karakia ana, a ka mutu. Katahi ka tukuna
taua reti i runga ano i nga ringa o te wahine ra,
me te manu e rere ana taua reti, titiro tonu
atu, nawai a ka ngaro.
Katahi ka mahara a Hinepoupou, ka tika
tana ara taenga atu. Pukeia iho nga kahu-tae
atu ki nga maro, he aute ko te mea ma i te
aroaro, ko te mea whero i te tuara: katahi ka
haere, ka tae atu ki Nga-Kuri-a-Kupe. Karakia
ana, ka, mutu, tapotu ana ki te wai taupua ai;
ano ra kei te ipu parariki whakateretere a te
tamariki: ana! te rewa o te wahine ra. Ka
kau te wahine nei i Raukawa te po, te ao, te
po, te ao, a ka puta te tai pari, ka whiua ki
runga o Kapiti, ka puta te tai timu ka whiu ki
runga o Omere.
Pera tonu nawai, nawai, a, marama iho,
kaore, ka pirau noa iho tetahi taha o te wahine
ra, ka tupuna e te tiotio; ka huri ko tetahi
taha, he po, he ao, he po, he ao, ka u ki Taka-
kotuku, he kowhatu kei waho o Waihi o Piri-
kawau; ko te ritenga ia ko te kowhatu ia kei
waenga ano o Raukawa nei, i eke a Hinepoupou
ki reira taupua ai, ka noho. Ka ta te manawa,
ka kau ano; a ka pu, ka ao, ka po, ka ao,
ai tae ki Oa Tai Whakahokihoki-a- Pane, kei
waenga o Rangitoto o Toka-pourewa. Ka puta
te tai pari, ka whiua mai nei; ka heke te tai,
ka whiua ki waho o Rangitoto. A whakaea noa
ake i Pareraututu, he kowhatu, ka taupua ia i
reira. Ka tae te wahine ra ki tana maro, ka
whiua ko te mea ma ki te waha hapuku, ko te
maro whero ki te waha taniwha. Taenga atu ki te
rimu o te kowhatu, motuhia ake, a marohia iho.
Te nohoanga o te wahine ra, ka titiro, ka rere
te hapuku ki runga, ka whakatika ake te taniwha
ki te ngau; ara, mate kau. Ka rere ko te taniwha
ki runga, ka hopu ake ai i te hapuku; ara kua
pau te hiku; heoti pera tonu, a; ka mutu.
Na ka tapotu te wahine ra ki roto ki te wai,
ka kau, a eke noa atu i WHaka-te-papanui.
Kahore. ka pirautia tetehi taha ona. Ka pai-
naina ki te ra, ka mahana tetahi taha, ka huri
tetahi taha; nawai a ka mahana, ara ka ora;
ka kau ki uta, ka eke ki Papa-a-nau, kei waho
mai o Otarawao; ko te pa tera o te tane a te
wahine ra, o tana matua hoki, i whakarere nei
i a ia. Haere tonu te wahine ra, a ka tata atu
ka rongo atu ia ki te reo o te matua, o te whaea
hoki, e tangi ana ki a ia. Haere tonu atu ia,
ka tae ki te matapihi o te whare, noho ana, ka
toro te ringa matau, ka pa ki te kanohi o te
matua, ka ara ake ia ka mea," Ko wai tenei?"
Ka mea mai te wahine, "Aua." Ka moe ano,
roa rawa, ka toro ano te ringa o te wahine ra,
ehara, ka kitea e te matua, ka tikina mai, ka
tirohia na ka kite ia ko tana tamahine; ka-
tahi ka aue te matua ki te tangi.
Ka mea mai a Hinepoupou, " Kaua au e
whakaaturia." Kaore, ka hapai mai nga toko o
te ata, katahi ka haere ki runga ki te para-
para, karakia ana; na te mea ano ka marama
noa, katahi ka mutu, ka hoki mai, ka puta nga
matua ki waho tangi ai. Ka pa te karanga,
" Ko Hinepoupou! Ko Hinepoupou'." Pa atu
ano te karanga i tenei pito, a tae noa ki te pito
atu ki te kainga o tana tane. Ka rongo a Te
Oriparoa, ka ki mai " Ehara i a Hinepoupou
tangata, ko Hinepoupou atua." Na te mea ano
ka kitea nuitia ka mea " Nawhea mai rate ara?"
Heoti papahu kau te tangata ra, ka whakama
hoki mo tana whakarerenga atu. Ka noho te
wahine ra kotahi marama; kaore, ka ware-
ware. Katahi ka ki atu a Hinepoupou ki ana

4
TE PIPIWHARAUROA.
tungane, "Tuia he waka mo koutou." Tuia
ana, ka oti nga waka o nga tungane, me nga waka
hoki o tana tane, me te iwi tonu o te tangata ra.
Kaore ka aio noa te moana, ka rewa, ka rewa.
Ka rewa hoki nga waka o Te Oriparoa, me tana
iwi tonu, he mano. Te pekenga atu o te wahine
ra, noho ana i te waka o ana tungane, hoe tonu.
A nawai, nawai, ka ngaro a uta, ko runga anake
o nga maunga te kitea ana. Ka ki mai nga tu-
ngane, "Kei whea tena turanga?" Ka ki atu a
Hinepoupou, "E hoe! E hoe! na te mea ano
ka tata tonu, ka ea te kowhatu ra ki runga."
Ka tau nga waka o te wahine ra, ka matakitaki
ki te kowhatu ra, ka whanga hoki i nga waka o te
tane, me te tau, ka rere te hapuku ki runga, ka
hopu ake te taniwha, na, kore kau noa ake ka
rere ke te taniwha; ka hopu ake ai i te hapuku;
ara, kua pau. Katahi ka rumakina e te wahine
ra, ka totohu ki raro, ka pa atu te waha o Hine-
poupou ki te nuinga ki tana iwi, "Nohopuku, kei
au anake he tikanga mo tatou." Te hoenga ka tae
ki te turanga, tae atu te wahine ra ki te punga o
to ratou waka ko nga tungane, tukuna iho, ka tau.
Ka pa atu te waha o te wahine ra, "WHiua."
Kihai ano i rere nga aho, inamata e whaia ake
ana e te ika; puta ake e rua, puta ake e rua.
Kihai i taro kua totohu nga waka o te wahine
ra. Ka tae mai hoki nga waka o Te Oriparoa
raua ko te teina, me to raua iwi tonu, ka ka-
ranga atu a Hinepoupou, " Ki tua o koutou
waka, ki te waha taniwha ra." Ka rere nga
punga o nga waka ra me te whanga tonu te wahine
ra, na te mea ka humene noa. Katahi ka
karanga atu a Hinepoupou ki te tungane, " Ho-
mai ki a au to aho." Ka hoatu, tae; atu te
wahine ra ki tona ihu, motokia ake; tae atu ki
te parapara maunu, pokepokea iho ki nga toto,
inamata kua rere i runga ano; puta ake e rua,
puta ake e rua, tae atu ki te para maunu, apitia
ki te kowhatu, apitia ki nga toto o tona ihu, poia
ake ki te rangi, maka atu ki te wai. Hohorotonu
te huti i nga punga o nga waka; ehara, kua eke,
takawhita rawa ake nga waka o te tangata ra, e
haere mai ana te hau; Nawai, nawai, ka tahuri
he waka, ka tahuri he waka; nawai a ka mi-
miti noa iho te mano ra, haere ana nga waka o
te wahine ra, kua u ki uta. Ka mate te iwi o
Te Oriparoa raua ko te teina. Ka ea te mate
o te wahine, ra o Hinepoupou. Ka ora a Te
Oriparoa raua ko teina ko Maninipounamu.
Na ka whiua te waka o nga tangata ra e te
hau, ka tukuna ki waho ki te moana nui,
haere ai. Ka po, ka ao, ka po, ka ao, nawai
a ka marama, ka mate katoa o raua hoa; ko
Te Oriparoa anake raua ko te teina nga mea e
ora ana. Ka rere, a ka po, ka rongo ake ki te
torea e tangi ana, ka mea ake nga hoa, " Ko uta
pea tenei." Ka kuku te waka i runga i te rimu,
ka whakaaro, " Ko uta." Ka pou iho ai i te
toko," Haere tonu." Ka rere, ka rongo ake ano
ki te torea e tangi ana ki te kararo, ka mea ake
nga hoa, " Ko uta pea tenei." Na te mea ano
ka kuku noa ki uta.
Te pekenga atu o Te Oriparoa, koraria ake
te tauare, rere tonu. Ka tae ki uta, werohia
atu te kauati ki te whenua, haere tonu atu te
whakarui i te kaunati, kua tu; apuria mai na
wahie ki runga, kua ka, ope tonu i te kuku ki
runga ki te ahi; kua maoa. Tae atu ki nga
tupapaku; toia mai ki te taha o te ahi; tae
atu ki te kuku, whakaheke ana ki roto ki nga
waha, kua ora tenei, kua ora tenei; pera tonu,
a ka ora katoa. Tae atu te tangata ra, hanga
ana i te here; ka oti, haere tonu. Kua kite i
te tui, kua werohia, kua mate, kua mate; a
ka pae nga manu a te tangata ra. Hoki ana mai,
tunu tonu, ka maoa; whangai ana, na te mea
ano ka oraora katoa.
Toia ake te waka ki uta, tae atu a Te
Oriparoa raua ko te teina ki a raua nei rakau,
he taiaha ta tetahi, he tokotoko ta tetahi.
Haere tonu, ka mahue he rae, ka mahue he
rae; ka tae ki te waha o te ana, titiro rawa
atu nga tangata nei, ko te mahine nei e noho
mai ana i roto i te ana, e kai ana i te tohora.
Te kitenga mai i a raua ka karanga mai,
"Nohea korua? No te muri, no te mauru?"
Tatau tonu; a no te kianga mai, " Noku
korua?" Ka ki atu raua, "Ae." Tae atu te
mahine ra ki nga tohora, homai ana ma raua.
Tae atu a Te Oriparaoa ki te kauati, hoatu
ana kia tanahia e te mahine ra, hikaia ana e
Te Oriparaoa. Kihai ano i whakawari te pawa,
kua rere te wahine ra ki raro, kua karanga," Ka
wera, ka wera Hawaiki." Kua hinga ki raro
ruaki ai. Tae atu te tangata ra ki te here, haere
tonu, kua kite i te tui, werohia ake, kua mate.
Hoki tonu mai, tunu tonu, ka maoa, tae atu
ki te hinu, poua ana ki roto ki te waha o te
ruahine ra, kua ora; hoatu ana kia kai i aua
manu. Ka whakamatau ka mea ka whakaaro,
katahi ka ki mai ki a raua, " E! tenei ano te
rekanga o te kai." Katahi raua ka ki atu, " E
peheatia ana he kai ma korua nei?" Ka ki
mai, " E otaia ana." Kaore raua nei e mohio
ki te tunu.
Ka ki atu a Te Oriparoa," Kei hea te nuinga?"
Ka ki mai ia, " Kua pau." Ka ki atu ano a Te
Oriparoa, " I te aha?" Ka ki mai te mahine
ra, " I te aha hoki, hua atu i te Pouakai." Ka
ki atu ano raua " He pewhea tena hanga?" Ka
ki mai," He manu, he nui, he nui noa atu;
kotahi kumi te roa o tetahi parirau, kotahi
kumi te roa o tetahi parirau; nana maua nei
i huna; a ko au anake te rerenga." Ka ki ano

HE KUPU WHAKAMARAMA.
raua, " Kei whea e noho ana?" Ka ki mai,
" Kei nga pae tuangahuru o Hawaiki."
Ka hoki raua ki te tiki i o raua hoa, ka tae
mai, ka korero ratou, a ka mutu, ka ki atu a Te
Oriparoa, " Me pehea ra?" Ka ki mai," Aua."
Ka ki atu ano a Te Oriparoa, "E pehea ana te
haerenga mai?" Ka ki mai," Ka kite i te tangata,
ka tukua mai ko tetahi parirau hei hao i te
tangata." Katahi ka ki atu a Te Oriparoa,
" Kei au anake he tikanga; me hanga ki te whare,
ko runga anake o nga rakau e tapahia; erangi nga
mea, mo waenganui, he mea poupou; ko nga taha,
he rakau tupu tonu no te whenua." E hanga ana,
ka oti a raro, ka oti a runga o te whare te hanga? i,
ka hoatu he pou mo roto hei pou mo waenga
nui, hei rorenga mo nga parirau. Ko te roa o te
whare kotahi kumi ma ono. Ko te rahi e iwa
takoto. Heoi ano, ka oti to ratou whare te
hanga.
Katahi ka ki atu te ruahine ra " Tena koa,
omaoma, kia kite au i to koutou hohoro."
Koia ano, tae atu nga tangata ra ka makere nga
mai, ka oma to mua; a ka hoki mai, ka ki atu,
" E kui, e pewhea ana au?" Ka ki atu te ru-
ahine ra, " Kaore koe e hohoro." Ka mutu ko
tena, ka haere he tangata. Nawai a, ka rupeke
noa ratou; katahi ka ki atu ki a Te Oriparoa,
" Tena, haere hoki koe." Te haerenga i haere
ai, a ka hoki mai, ka ki atu, " E Kui, e pewhea
ana au?" Ka ki atu ano, " Kaore." Ka pouri
noa iho te mahine ra. Katahi ka ki atu ki te
teina o Te Oriparaoa, ki a Maninipounamu,
" Tena, haere hoki koe." Koia ano kua makere
nga kahu, tae atu ki te taiaha, na pakia nga ringa,
ano ra kei te manu nano nga wae o te tangata
ra, inamata kua hoki mai. Ka ki atu te ru-
ahine ra, " Erangi koe, tena e hoki ano." Ka
oma ano, tae atu a Te Oriparoa ki te kauati,
e hika ana. Kaore, ka wha pae e haere ana te
tangata ra, ka hoki mai, rokohanga mai kaore
ano i tu te ahi.
Katahi ka ki atu te mahine ra," Haere mai,
haere, ko to haere ano tena; a kia tae koe ki
te wha o nga pae, ka noho ki te whakata i to ma-
nawa, e kite iho koe, e hao ana i te ika, koia
tena; me whakapaiahaha iho e koe." Koia i
haere tonu; ka piki, ka heke, ka piki, ka heke;
a ka tae!
Titiro rawa iho te tangata ra, e hao ana i
te ika; ka toro tetahi parirau ki te wai, hao
mai ai; ka rere iho te waha ki te kai; ka toro
ko tetahi, he pera tonu. WHakapaiahahatia
ana e ia, kihai i rongo ake ki tana waha. A
tena rawa te piki ake na, haere rawa ake tetahi
parirau ki te hao mai i a ia, tana whakatikanga
ake, haere marire ana, ka piki ia, piki tahi;
ka heke, heke tahi; nawai a ka tae ia ki te
pae, e tae ai ki te whare. Ka pa tana karanga,

" Paiahaha." Kua rongo ake nga hoa, haere tonu
to Maninipounamu. Ka tomo ki roto ki te
whare, rere tonu, tu rawa ake i tetahi taha o te
whatitoka; tu ana, kua tae mai, toro tonu nga
parirau, whakape noa i te whare, a kaore hoki i
hinga. Katahi ka tukua mai ko tetahi parirau
ki roto ki te whare, tae rawa ki roto, maka iho
ai te patu, kua motu. Ka toro ano ko tetahi
parirau, maka iho ai te patu, na kua motu.
Ka rere ko te mutumutu kau, ka mutu.
Ka tae ano ki tahaki ra, ruru mai ai ka mutu,
ka hoki mai ano, ka toro mai ko te upoko;
panga iho ai te patu, na kua mate; a patu iho,
a ka mate. Pokaina iho te puku, ka kitea te
iwi tupapaku, te pounamu. Heoti, ka mate
te Pouakai.
HE AO TE RANGI KA UHIA.
Ki te Etita o Te Pipiwharauroa
TENA KOE me tou huihui i raro  te atawhai o
te Ariki. Kia ora. E pai ana na whakatauki
me na pepeha o na takiwa o te motu e mau ake
nei i Te Pipi nama 128, wharangi 6, e korerotia nei
e W. Hoeta Pehimana, o Te Reina. Tenei kupu,
" Ma to huruhuru te manu ka rere;
A ma te ao te rangi ka uhia."
E ki ana ia na Tamaterangi taua kupu. Ki au no
tokua takiwa nei taua kupu, ara te wahi whaka-
mutunga, engari pea te rerenga o te manu i te huru-
huru na Tamaterangi tena. Mo " Te ao te rangi ka
uhia," no konei tena kupu. He kupu ke te tima-
tanga, maku e whakamarama atu. Ka haere mai a
Mokaitapuru i roto o Waiapu ka haere ki Tapu-
waeroa, rokohanga atu e noho ana a Tawhara i
reira. Ka ki mai a Tawhara ki a Mokaitapuru,
" He haramai koe ki te aha," ka ki atu a Mokai-
tapuri he haramai au ki a koe, kia homai e koe he
kainga moku; ka ki mai a Tawhara. "E pai ana
engari taku kupu ki a koe, atua i kainga takoto te
aka i roto, te maana a to tamaiti te maro o to
wahine; he ao te rangi ka uhia." Ka whakaaro a
Mokaitapuru he inoi tana, he inoi ano hoki ta
Tawhara. Ka vhatoro a Mokaitapuru ki te topuni,
ka potaea ki a Tawhara, ka whatoro ki te toki ko
Whakawhiripokeka te ingoa, ka whatoro ki te taha
wai ko Mairehu te ingoa, ka hoatu ki a Tawhara.
Ka puta a Tawhara ki waho o te whare ka poro-
poroaki, "Tu toto nui, tunoa ka haere Tawhara te
ara, a akuanei te Pakura a Hine Makaho keo rawa
atu i Takuahiroa i roto o Uawa." Ka puta ana
mokopuna ki waho ko Te Watarawi raua ko Te
Moana ko na kopara tataki ena o Takuahiroa.
Heoi ano na,
ERUERA KAURI.
Waitakaro,
Mei 29, 1909-

6
TE PIPIWHARAUROA.
TE MARENA O TE TANGATA MAORI.
NO te 15 o nga ra o Mei, 1905, i tuhituhi
pukapuka ai te Pihopa o Akarana ki
 a R. J. Seddon, Pirimia, he whakaatu i te kupu
i puta i te Hui o te Hahi Maori ki Ahipara i
a Maehe, 1905 i te Hui1 hoki ki Manaia i a
Aperira, 1905' mo te marena o nga tangata
Maori e marenatia nei e nga Minita o te Hahi
kia kiia e te Ture he tino mana, rite tonu ki
te marena o nga Pakeha. Ko etahi enei o nga
kupu whakahoki a Seddon e takoto ake nei,
Wellington,
27 Hepetema, 1905-
Ki te Pihopa o Akarana,—
Ko te tu o te marena o nga tangata Maori  i
ata hurihurihia i te whakawa o Rira Pai raua
ko Ngaraihi Te Paku (7, N.Z.L.R. 235)- I
puta hoki i reira te whakatau a te Kooti:—
(1) " Ko te marena i runga i to te iwi Maori
ritenga o mua, ehara i te marena mana ki te
Ture o Ingarani."
(2) " He mana ki ta te Ture te marena o te
tangata Maori i marenatia e te Minita Karai-
tiana."
Kahore e tau ki konei nga tikanga o Te Ture
Marena, 1904, ma hoki kei te Tekihana 2 o
taua Ture e kiia ana, " E kore nga tikanga o
tenei Ture e tau ki te marena o te tane Maori
ki te wahine Maori kihai nei i rite ki ta tenei
Ture." E kia ana ano ia i taua Tekihana,
"E tau tenei Ture ki nga marena Maori i nga ta-
kiwa e whakaritea e te Kawana, panui rawa;"
otira ki toku mohio, kahore ano tetahi panui
pena kia puta i te Kawana. E kiia ana hoki,
" Ki te hiahia te tangata Maori kia marenatia i
runga i nga tikina o tenei Ture, e ahei ano."
Heoi ka marama i konei, ko te kupu a Te
Hui o te Hahi Maori, na te mea kihai i ata
mohio ki Te Ture koia i puta ai, ina hoki ko
te tino mana o enei marena kua marama i te
whakataunga a te Kooti e korerotia i runga ake
ra.
(Tana tuhi) R. J. SEDDON.
Kua puta he ru nui ki te whenua o te Wiwi. E
wha na taone i tino mate. No te po taua ru i puta
ai, engari no te wa tonu e ara na tanata, mehemea
no waenganui po tera e nui atu te parekura. Poko
katoa nga raiti o aua taone i te putanga o te ru. He
nui nga tanata i matemate.
HE IRIIRI NO MUA.
Na MOHI TUREI.
KO tetahi kaumatua no mua, he rangatira,
he toa, he whai mana mo na haere nunui
o roto o Waiapu nei, o Turanga me era atu wahi
o te Tairawhiti nei. Ko te ingoa ko te Whaka-
tihi, he arero ngau ki te korero. Ka tu ia ki
te korero ki te tohu, ka hui te ope, te iwi, ki
te whakarongo ki a te Whakatihi, kia kite hoki i
te mau o te rakau, o te patu, o te toki pou-
tangata me era atu rakau o te whawhai; te tu o
te taha, me te hiki o nga waewae. Kia korero
nui tonu ia, ka pai tona korero, ka marama
ki te whakarongo. I te tau 1836 ka hinga a te
WHanau-apanui ki Tokakuku. Tera te koroua
nei kei te titiro ki ana tohu o te Atua pono.
Te hokinga mai ka timata tonu te karakia onga
iwi o Waiapu nei tae atu ki Wairarapa. Ka
nui haere nei te whakapono. He maha nga
haerenga mai o te Wiremu taea noatia te tau
1849, ka tae mai a te Wiremu Parata. Ka
mutu nga karaihe korero i te Paraire i te Hatarei
mo nga tangata mo te iriiringa. I te ahiahi o taua
ra o te Hatarei ka hui nga kai whakaako me nga
monita ki te wharenui ki ate Wiremu. Nuku
ake i te 50, mai ano o te Waipiro tae noa ki
Wharekahika. Ko te ingoa o tera karaihe ko te
karaihe o nga kai whakaako. I taua ahiahi ka
kakahu te koroua nei i ona kakahu. Ka mau
te paepaeroa tuaiti nei he awe nga taha, ka
rapakitia, ka herea tona tatua-whara, ka ko-
rnotia tonu patu pounamu ki tona poho ko
Tiwha-o-terangi te ingoa. Kaore he hate, ko
tona hate he kokoai, ara he horu he mea pani
katoa ki tonu tinana. Ka kakahu mai i tona
kahu mahiti, ka takawetia tona toki poutangata,
ko Waikanae te ingoa, ki tona tara-pakihiwi
katau, ka herea tona tipare poreterete, Haina
iho ai ona ta raukura, he hewa hoki te upoko.
Ka kitea e nga mokopuna me te whanau katahi
ka mea atu, " E haere ano koe ki whea?" Ka
whakahokia mai e ia, " E. haere ana e" au te
whare e te Wiremu, e korero e au e te Wiremu e
iriiria e au apopo." Ka kiatu nga mokopuna,
" Kua mutu ke nga karaihe korero mo te iriiri nga,
ko tena mo nga kai whakaako." Ka whakahokia
e ia," A, a, a, e au ra e taku korero e te Wiremu
a e te Wiremu e korero e au." Ka ki tetahi o
te whanau ki nga mokopuna, " Tukua atu kia
haere, tera pea he koromaki ka pa ki roto i a
ia." Ka haere ia ka tata ki te whare ka whaka-
atu i a ia ka mare. Ka mohio mai nga kai
whakaako ra ko te Whakatihi kua tu ki te tatau o
te whare. Kua karanga atu," E huakina, e hua-
kina e te whare e au, e tomo atu e au e ro
whare na." Ka ki a te Wiremu kia huakina te
whare. Ka whakatika te mokopuna a Raniera

HE KUPU WHAKAMARAMA.
Te Kaipuoro ka huakina te whare, ka tomo ia
ki roto. Ka whakatika hoki a te Wiremu ki
te oha kia a ia, ka hariru raua. Ka rere
te ringa maui o te Whakatihi ki muri o te kopako
o te Wiremu ka pehi iho me te kiatu ano," Te
Wiremu e hongi rawa, o. hongi rawa e taua."
Ka. mutu te hongi me te hariru, ka titiro ki nga
kai whakaako ki tonu te whare, he mea whaka-
rarangi marie te noho, e ka ana ano nga kanara
ia rarangi ia rarangi, marama tonu te pukapuka
ki te tuwhera. Katahi ia ka whai kupu', "E
taihoa, e taihoa, e taihoa e a koutou korero
e mutu e taku korero e puta e waho, e
korero ai e koutou." Ka tohungia atu te
nohoanga mona, ka ki ia, " E konei tonu e au e .
konei tonu e au." Tuku tonu iho ia ki te aro-
aro o te Wiremu, katau te pona katau ki
raro ko te pona maui tu tonu. Ko te Wiremu
kei' runga i te turu, ka ki atu "Te Wiremu e
tena e koe, e tena e koe. E haere mai e au e
koe e iriiria e au apopo. E iriiria e au e iriiria
e koe e te Wiremu. E mahara nei e au o
mahi noa ake nei e to mahi, e mutu e tau tahi;
e waiho tonu e mahi, e tau, e tau, e tau, u, u, u.
" E Atua atahua e Ihu Karaiti, e Atua whakaora
e tangata, e Atua aroha. E tutaki e te ope e
Tokakuku, e tau mai e te mata e whakaorangia
e Ihu Karaiti. E makere atu ana e te mata
e te rae, e te pakihiwi, e te waewae, ekore,
ekore, ekore e tu e te tangata. E karanga e
Taumatakura e te ope e puhia, e whakatika e
te ope e puhia, e hinga, e hinga e te Whanau-
apanui e te one e Haraki. E ki e Taumatakura
e mauria e te ope e te parekura e te pa, e ka-
ria e te rua, e tarewatia, e tapukea, e wehi e
Ihu Karaiti, e kainga e te tangata e tapukea. E
Atua e aroha e Ihu Karaiti e Atua e maunga-
rongo e mau te rongo. E ka noa ana te ahi e
tera hiwi, e tera marua, e te akau; e moe
takitahi noa atu ana e tera tangata e te paenga e
tana mara, e au e te paenga e taku mara e
Tipirahirahi. E tae mai e taku mokopuna e
te Kaipuora e tangi ina e au, 'E Patu* (he ingoa
iti tenei nina), 'E Patu, e karakia koe e te inoi
e Ihu Karaiti, e moe koe e karakia, e oho ake e
karakia.' E ako e taku mokopuna e au,' E to
- matou Matua e te rangi e tapu e to ingoa, e tae
mai e to rangatiratanga, e meatia e tau e pai ai
e runga e te whenua e rite ano e to te rangi. E
homai e ta matou kai e tenei ra, e murua e
matou hara, e matou hoki e muru ana e te hunga
e hara ana e matou. E kaua hoki e matou e
kawea e whakawaia, engari e whakaorangia e ma-
tou e te kino. E nou hoki e te rangatiratanga, e
te kaha e te kororia ake, ake, u, u, u.'" Ka
tahi ia ka ki ake ki a te Wiremu, "E moe e au
e karakia, e ara ake e karakia." E kai e
au e taku kai e karakia, "E te Atua e nau
e te kai e homai e te tangata, e whakaorangia e
matou e tau kai; akenei, akenei, u, u, u." Ka
ki atu ia ki a te Wiremu  E mutu e taku
korero e koa. E apopo e iriiria o. au e koe, e
iriiria, e iriiria e au."

" Ka puta ia ki waho o te whare. I te Ratapu ka iriiria,
i pai tona kakahurangai ona kakahu maori,
na nga mokopuna! whakakakahu ki ana mahiti
me te paepaeroa i rapakitea. E kiia ana:  he
kaumatua i nga ra i a Hongi. No te tau 1857
ka mate. I mate tu tonu, kihai i mau tokoto
kihai roa e takoto ana ka mate. Kihai ia 1
wareware ki tona Ariki, marama tonu ina 
uiuia atu. Ki te whakaaro kei te nuku atu
nga tau i te 132 pea hoki iho ranei ki te 125.
Haere tonu ai ia ki nga whare karakia i nga Ra-
tapu taea noatia mai tona iriiringa. Ko ia te
kaumatua whakamutunga o te iriiringa o Ngati-
porou nei. No te tau 1836 ka whakahokia nga
whakaaro o na kaumatua i whanau mai nei i
roto i nga mahi kino o te ao; u tonu ratou ki
te whakapono, tu tonu nga rangatira kaumatua
me nga rangatira taitamariki hei kai karakia,
hei hapai i te whakapono. He wehi i mua te
whakapono puta a noa te Motu katoa nei, whiti noa
ki Kaikoura. Kei te pewhea ra i muri nei? He
mea tu a poropiti mai ano e kore e puta ke.
Ka mahue ka wareware rawa i te whanau o
Iharaira nga te whakaakoranga me nga Ture a te
Atua i to ratou taenga ki Kanana ka mahue,
ka warewaretia ano hoki ratou. Tena ano ka
puta tata mai ki tenei whakatupuranga nga aitua
maha, te takerehaia, te kaupapaharo, te ripo-
korua-titi, te parahanga-kore.

TE PIPIWHARAUROA.
TE KINGITANGA O TAKE.
NO tenei marama ka huri nei ka tae mai
te rongo whawhai o Take. Ko taua pa-
kanga he pakanga na te iwi ki to ratou kingi, a
ko te mutunga iho i turakina atu te kingi whaka-
arahia ake ana he mea hou mo tona tunga. Ko
te tino mea nui tenei i tupono ki te whenua nui
o Take katoa mai i te timatanga o tera kingitanga
tae noa mai ki tenei takiwa. E rua nga tino
take i kaha ai te haere o te rongo o tenei pa-
kanga; tuatahi na te rongo mai o te Kotahitanga
Hou o nga Take, tuarua na te korenga i nui o
nga tangata i mate i tenei whawhai. Mo te take
tuatahi. No nga ra o tera tau ka tae mai nga
rongo o tenei Kotahitanga. Ko nga tangata na
ratou i timata tenei Kotahitanga ko te hunga
taitamariki, ko te hunga i whiwhi ki nga whaka-
akoranga hou. Ko nga whakahaere a te kingi o
Take kei te rite ano ki nga wakahaere a nga kingi
o nehera, e tuku atu nei i te mana whakahaere
ki te kingi anake. Ko te kupu a te kingi he
mana. I penei katoa te ahua o nga kingitanga i
mua ko te nuinga katoa kua whakarere i tenei
ahua, a ko Take anake raua ko Ruhia e mau
nei. Ko te Take ehara i te iwi karaitiana, ko
to ratou karakia he Mahometana. He noho
kino tonu ta ratou mahi ko nga karaitiana i
raro i to ratou mana. No enei tau tonu ka
tipu haere nga tikanga hou ki roto i te iwi, ara
rawa ake te Kotahitanga Hou kua kaha te
whakaaro o te iwi ki taua huarahi. He tino
kaha te tautokotanga a te iwi i tenei Kotahi-
tanga. I huri katoa te nuinga o nga hoia ki
te taha o te Kotahitanga. Te kitenga o te kingi
i te kaha o tenei whakahaere ka whakaaro
ia he pai atu te whakarite i to ratou hiahia.
Ka tuku ia i a ia ki raro i te mana o te Kotahi-
tanga, a whakaaetia ana e ia ta ratou tono.
Kaore he toto i maringi Ko te take tuarua
tenei o te rongo nui o tenei pakanga. Kaore te
kingi i Turakina e te Kotahitanga, engari i hangu
he kaupapa mo te ahua o tana whakahaere.
Kaore i roa ka takahia e te kingi tenei kau-
papa. Ko te tukunga iho he pakanga na te
Kotahitanga raua ko te kingi. He toko iti nga
tangata i mate. Ko te kingi i hinga a whakamutua
ana ia i taua tunga, whakaarahia atu ana ko
tona teina hei kingi i muri i a ia. He tino mea
hou rawa tenei ki te Take, no te mea ko te
kingi te upoko o to ratou whakapono i te ao nei,
a ko ia ano hoki te kai tiaki o te hunga tapu.
I te mea kei te ora te kingi e mau ana ia ki
tenei tunga, kia mate rano ia ka taka ai. Ka
whakaarahia nei he kingi hou i te mea e ora
tonu ana te kingi, ka rua nga kai tiaki o te hunga
tapu, ka rua hoki nga upoko o te whakapono.
Otira kua tangohia mai ano aua tunga i te kingi,
a kua hoatu ki te mea hou. I te wa e noho
riri ana nga taha e rua, ka whakatika nga tangata
whaiana a te kingi a kohurutia ake nga karaitana
o Aminia, he whenua karaitiana tenei kei raro
i to ratou mana. E kiia ana i tata nga karai-
tiana i patua ki te 1500.
I te mea e korerotia ana e tatou te kingitanga
Take, he pai kia puta etahi kupu whakamarama
mo te timatanga mai o tenei kingitanga. I mua
ko te whenua e nohoia nei e te Take he tino
whenua whakapono. Ko te tino taone o Take
ko Konatatainapori (Constantinople). Na
Konotataina te kingi tuatahi o Roma i huri
mai ki te whakapono tenei taone i hanga. No
muri mai i nga ra o Konotataina ka riro ko
Konatatainapori hei taone nui mo te kingitanga
o Roma. Ka riro ko tenei te taone nui i raro
iho i Roma. Ka riro ano hoki ko tenei hei
pihopatanga nui. He nui nga tangata rongo nui e
tenei pihopatanga, ko Karihotoma ko te tangata
e kiia nei e tatou nana te inoi a Karihotoma
he pihopa no Konatatainapori, ko ia te tahi o
nga tangata tino rongo nui o mua. No muri mai
i tona wa ka wehe te hahi, ko te titorehanga
nui tenei i wehe ia te Tai Hauauru i te Tai
Rawhiti. Ka karangatia te hahi o te U ru ko te
Hahi Ratina, ko te Tairawhiti i kiia ko te Hahi
Kariki. Ko te tino pihopatanga o te Hahi
Ratina ko Roma, ko to te Kariki ko Konata-
tainapori. I whakamatauria ano ki te hui i
enei hahi, otira kaore rawa i taea. Ko te mea
i kaha ki te Hahi Kariki ko te whakaaro, ki te
Hahi Ratina ko te whakahaere tikanga. Ka wehe
nei raua ka whakatutuki raua i a raua mahi
i runga i enei raina. Ko te tukunga iho o te
whakahaere tikanga a te Hahi Ratina ko te
whakatu kingitanga wairua ko te pihopa o Roma
hei Emepara. Tera ano e puritia tenei tikanga
a Roma mei mau ia ki te taha wairua. No
tona huringa ki te taha kikokiko ka takahia
tona whakaaro. Ka kitea e tatou, te whakatu-
tukitanga a te Hahi Ratina i te whakaaro i pai
ki a ia, taka ana ia ki te he. Ka whakahaere
ano hoki te Hahi Kariki i te mea i pai ki a ia,
ara i te whakaaro. Ko te tukunga iho he wehe-
wehenga he titorehanga. Wehe atu ana tena
wahanga me tana whakaakoranga, tena wahanga
me tana 'whakaakoranga. Te aranga ake o Ma-
homete e noho penei ana te Hahi Kariki, Ka
tipu te karakia o Mahomete ki tona whenua ki
Arapia, tae atu ki etahi whenua ririki i tua atu.
I te whakapono e neho wewehe ana i te Rawhiti
ka whakatika mai nga Arapi ka whakaeaea a
Awherika, a Ihipa, a Hiria, a Pahia me era atu
whenua o te Rawhiti i mau ki te whakapono ka-
raitiana. Ko te matenga tenei o te Hahi Ka-
riki. Ko' te whakapono i ngaro katoa i enei
whenua i te kaha o te kino o nga Mahometana.

HE KUPU WHAKAMARAMA
No te tau 637 ka riro a Hiruharama i na
Mahometana, no te tau 640 ka riro a Areha-
nari i Ihipa. No te tau 710 ka riro te whenua
o te Paniora i nga Mahometana, a na te kaha
o Hare Matera ka kore i riro te whenua o
te Wiwi i te tau 732- No te tau 1099 ka
riro mai ano a Hiruharama i nga karaitiana,
engari kaore i roa ka riro ano i nga Arapi i te tau
1187- E whitu rawa nga whakamatauranga o nga
iwi karaitiana o Urapi ki te tango mai ano i
Hiruharama i roto o nga ringa o nga Arapi, ara
o nga Take, kore rawa i taea. No te tau 1453
ka riro a Konatatainapori i nga Take. Ko te
hinganga tenei o te kingitanga Kariki. Ko nga iwi
i mau tonu ki te whakapono, ahakoa i raro i te
mana o Take, ko Makeronia me Aminia. Ko
te mahi a Take he patu tonu i a raua. Ina
koa i tenei whawhai tata rawa ki te 1500 nga
karaitiana o Aminia i mate. I mua atu o
tenei takiwa i te tau 363 ka oti i a Hutiniana
he wharekarakia nui mo Konatatainapori, ko
tenei whare kei te tu tonu inaianei, engari kei
raro hoki i te mana o Take. Ko nga pirihi o
taua whare e 60, nga rikona 100, na rikona
vvahine e 40, e 90 nga rikona iti, no nga kai
korero pukapuka, e 25 nga kai waiata, 100 nga
kai tiaki tatau. Ko te ahua tenei o te whaka-
pono o te Rawhiti i mua, inaianei kua ngaro
katoa enei mea i a Take. Inaianei kua nga-
wari mai nga whakaaro o Take ki te whakapono
kei te tahuri hoki te kingi hou ki te whiu i nga
tangata na ratou te kohuru kua korerotia nei,
kua whakarere haere ia e etahi o ana mahi he.
Kei te matakitakitia te mahi a Take e mahi
mai nei, ka pewhea ra te tukunga iho.

TE HAHI O NIU TIRENI.
UPOKO IV.
ITE tau 1833 ka haere a Wiremu Wiremu
(Wiremu Parata) me ona hoa ki te wha-
kataki i Hauraki. I to ratou taenga ki reira
ka kite ratou he nui ke o nga Maori kua mohio
ki nga karakia me etahi o nga Himene. He
tohu tenei no te kaha o te iwi Maori ki te ako.
I whakanuria e ia he Mihana ki Puriri, he pa
tenei kei te taha o te awa e kiia nei ko Waihou,
a whakanohia ana e ia ki reira a te Mokena
raua ko te Pirihi. Ka rere tona kaipuke i reira
tu rawa atu i \\Harekahika wahi o. Waiapu.
Ko tana haere he whakahoki i etahi herehere
i riro kuare noa i etahi kaipuke a whakareaea
ana ki Paihia. I konei ka kite ia i te nui o
te tangata. I whakahokia mai i roto i tenei ope
a Taumataakura, te tanata nana i timata te
whakapono ki roto o Waiapu. He tanata
whakamiharo a Taumataakura, a he maha hoki
na mea whakamiharo i mahia e ia. Ia ia i
Pewhairaiji kaore ia i tino aro nui ki te whaka-
pono, engeri ki te korero pukapuka ki te tuhi-
tuhi hoki. No tona taenga ki te wa kainga ka
tahi anu ia ka marama ki te pai whakahaha-
bara o te whakapono. I a te Wiremu e ngaro
ana ki Waiapu, ka haere a Hamurini raua ko
te Paraone ki te whakataki i Waikato. I te
hokinga atu o te Wiremu ka tonoa ia ki Wai-
kato, a whakanuria ana e ia he mihana ki
Mangapouri he pa kei te taha o awa Waipa, a
whakaturia ana e ia a Hamuriri hei kai whaka-
haere; i te tau 1835 ka whakanohia a te Wiremu
Parata hei kaiwhakaako mo te kura o Waimate,
ara hei whakaako i nga tamariki a nga mihinare.
No tenei tau katae mai tetahi tangata matau ki
Waimate, ko Hare Rawhi (Charles Darwin)
tona ingoa. Ko tetahi tino tangata matau tenei.
Ko tenei haere ana he whakawhanui haere i tona
matauraua ki te putake mai o te tangata me te
kararehe. He nui nga wahi o te ao i taea e ia
te haere i tenei wa, a he nui hoki ana kupu
whakamihi mo te mahi a nga mihinare. No te
tau 1836 ka oti te whakamaori te Kawenata
Hou me te Rawiri. Ko tenei whakamauri-
tanga he mea perehi tonu ki Paihia. Ko tetahi
tino mea i tupono i tenei tau ko te taenga mai
o te Matenga, ko tona taenga whakamutunga mai
tenei. I pau katoa i a ia te haere nga mihana
katoa, me te whakakaha me te manaaki ano i
a ratou katoa. I nga wahi katoa i tae ai ia nui
atu tona whakamanuhiritia e te iwi Maori,
notemea i matau ratou ko ia te tangata riana i
timata te whakaaro kia kawea mai te a whaka-
pono ki tenei whenua. Ahakoa te huri -mai o
te iwi ki te whakapono, kaore ano i mutu noa
te whakaaro whawhai i roto i te ngakau o te nuinga
o te iwi. No tenei tau ano ka puta te whawhai
a Waharoa, he rangatira no Waikato, ki a te
Arawa. Ko Maketu te pa i whakaeaea i te
tuatahi, i muri iho ko Rotorua. He tino kaha
atu tenei pakanga. I whakamatau ano a te
Wi remu raua ko Paraone ki te whakamarie i
tenei pakanga, otira kihai rawa a Waharoa i
pai. Ko nga whare o nga mihinare tahunga atu
e ia ki te ahi. Ko Paraone raua ko te Mokena
nga mea i tino mate, ko raua hoki i rokohanga
tonu ki te kainga. Ko te Hapimana kaore i
rokohanga ki te kainga. Ko te take tenei i nuku
atu ai a Paraone ki Tauranga, a mate iho ia ki
reira. Kotahi rawa te mihana hou i whakaturma
i tenei tau, ara ko Manukau, ko tona kai whaka-
haere ko Hamumu ; ko tetahi ki Taupiri, ko
te kai whakahaere o tera ko Ahiwara. I te tau
1838 ka tae mai a Pihopa Porotene raua ko te
Harawira ki Nui Tireni nei. Na tenei Pihopa

IO

TE PIPIWHARAUROA.

te karakia whakau tuatahi ki Niu Tireni nei, i
whakaungia ai e 20 o nga tamariki a nga mihinare,
e 40 o nga Maori. I taea katoatia e ia te haere
nga mihana katoa, a he nui ana kupu whaka-
mihi mo te kaha o te huri mai o nga Maori ki
te whakapono. Ko tenei tangata he pihopa no
Poihakena.

RONGO MAORI.

KUA taemai te whakaatu mo tetahi honeatanga
whakamiharo i tupono ki Waiapu. Ko
tetahi wahine, he tamahine na Hirini Tawhara, e
haere ana ki Waiapu. I runa paki ratou ko ana
tamariki. I te heketanga a atu e haere ana ki Kariaka
ka oma te hoiho o te wahine nei. Ka tukua atu e
ia na reina ka mau ia ki ona tamariki. Ka oma te
hoiho, te tapatutanga ki raro, ka rere i runa taiapa,
whiti tona atu raua ko te paki. Ka oma haere i ro
patiki, kau i ro awa, rere i runa manga. No te
roanga o te hoiho nei e oma ana ite taha o te roto,
ka poharu raua ko tona paki, ko te tuna hoki i tu
ai. Kore rawa te paki i pakaru, kore rawa hoki te
wahine nei me ana tamariki i aitua.

I te rongo mai o Rotorua, a ngaua i Ngatiwhakaue
e nga mate huhua o te ao, e te huango, e te rumatiti,
e te turi, e te mate tuara, e te mate kanohi, e te
ngengere me era atu mate huhua o te ao. I haere
ratou ki na takuta,!: ua ana mai kaore ratou e ora.
He wahine te mea nana ratou i takuta. E toru ra
o etahi, e wha o etahi, kotahi marama o etahi ka
ora. E 80 katoa na tanata o Ngatiwhakaue i toia
mai i roto i na rina o te mate.

I puta etahi mate kikino ki nga tangata o Ngapuhi
e tope puihi ana ki Waingaromia, wahi o Waiapu.
Ko aua mate he mare, he pao matenga. Ko te
rongoa i ora ai ratou i enei mate he wai manuka,
he mea whakakorohu. I tino ora pai ratou i tenei
rongo, a miharo ana ratou. E hiahia ana tenei
hunga kia panuitia atu tenei rongoa, kaore nei ona
taipo ki te takiwa o Ngapuhi, no te mea kei te ngaua
ano hoki ratou e enei mate kino.

NOA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.

RAWIRI TAKURUA, 3/-; Teriri Whititera, 2/6; H.
— Waaka, 5/-; H. D. Dansey,; £1/10; Rawiri
te Hauparoa, 5/-; Mekameka, 5/-; Hohaia Hoatu,
5/-; Rev. H. te Hata, 10/-; T. Kemara, 5/-; Himiona
Katipa, 5/-; Rev. W. P. Turei, 5/-; H. Tipaata,
R. M. A. te Raao, 5/-; Tai Awhio Matehe, £1/5;

Ropitini Matawhina, 5/-; H. M. Ruarangi) i, 5/-; Hori
Pawa, £1; Huirama Tukariri, 5/-; Tepene Weneri,
Rev. A. 0. Williams, £1/7/6; Hakaraia Mauheni,
W. Timperley, 10/-; Hare te Raheraha, 5/.

HE WHANGAI MO NGA MINITA MAORI.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

TUKUA atu nga korero nei. He whakaatu naku
kaore rawa i taea e au kia kopia taku waha
mo nga korero a te Pihopa raua ko Ihaka e mau
nei i te Pipi No. 133 He whakamarama na raua
kia kohia he moni ma nga minita, a kua mea mai te
Pihopa kaore na tanata e mahara ki na kupu a
Paora e ki nei, " Kua ruia nei e matou na mea
wairua ma koutou he mea nui ianei ki te kotia e
matou a koutou mea o te kikokiko?" Me tenei, " Te
tanata e whakaakona ana ki te kupu me whakawhiwhi
e ia tona kai whakaako ki na mea pai katoa." Na
e na iwi kua homai enei kupu hei whakapohe i a
koutou. Kua rite tenei ki te kupu i korerotia mai
ra e Pita, "Ia ratou ka apo nei i te moni ka titoa
e ratou etahi kupu kia whai taonga ai ratou i a kou-
tou." No te mea e hara i te tono moni ma ratou te
tikanga o te patai a Paora. He whakahe ke te tika-
nga o te patai a Paora ki na Koroniti. Inahoki
tenei kupu na taua Paora ano, " Kihai i hiahiatia e
ahau te hiriwa, te koura, te kakahu ranei o tetahi."
" E mohio ana ano koutou na enei rinarina i mahi
nga mea i matea e ahau e oku hoa." Na kaua e kiia
e korua e penatia ana, he moni hei oranga mo na
minita o te Hahi a te Karaiti. Engari mo tau Hahi
ano mo te Ingarani. Kei te mohio matou ma te
Karaiti ake e utu ana minita. Na, e na iwi kia
tino mohio tatou ko na minita a te Karaiti he kai
mahi e rite ana ki era atu tanata. Ko enei Minita
e tonoa nei kia kohia he moni he tino hiahia to
ratou kia tu ratou ki na taunga rangatira, kia kaua e
pa o ratou maihao ki te mahi, en ari me whiwhi ratou
i na whare, me te hoiho, me te paki, me a ratou
haere i na pahi karaihe i runa i nga moni i riro mai
i na mahi taimaha a era atu tanata. Kaati kei te
tino marama ano hoki koutou i tino pataia e Pita
ki a te Karaiti, "He aha ra ma matou i te mea kua
aru nei i a koe?" Na kaore a te Karaiti i ki atu
me kohi e nga tangata he utu mo koutou, waihoki kei
te mohio ano koutou i haere noatu ratou ki te kau-
vhau a kore rawa ratou i hapa i na mea i matea
e ratou. Kei te pena tonu taea noatia tenei ra.
Ko te Mana tonu o te Atua kei te arataki i a ratou
kia oti a ratou mahi i runa i a te Atua manaaki-
tanga i a ratou. Heoi ano. Kia ora.

Taupiri,

11 Mei, 1909.

Na PAOKA HOPERE.

[Mei ata titiro a Hopere ki na kupu a te Pihopa,
kua kopia e ia tona mangai. E mea ana a Paora
kia whangaia ena tangata o Kormiti o ratou minita,
kaore ia i te mea kia metia mai ki a ia, ahakoa e
tika ana ano kia whangaia raua ko Panapa. He
penei tonu ta te Pihopa. Kaore te Pihopa i te
mea kia kohia he moni mana, engari ki whangai na
Maori i o ratou minita Maori ano. Mehemea na
te pakeha te tono ki na Maori kia whangaia ia, ka-
tahi ano ka ahua tika te ki a Hopere kei te he ki
ta Paora. Mo te wahi whakamutunga o te reta a
Hopere, e hara te £60 pauna i te tau i te moni e
tika ai te ki na reira te tangata i haere ai hei minita.
E kore rawa tetahi tanata e kaha ki te ki he ma-
ngere o tatou minita.—ETITA.]

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE WHAKATAUKI, HE TITOTITO,
HE PEPEHA.

HE WHAKAMAHARA.

KO na whakatauki e mau nei i roto i nga Pipi i

puma me kore noa e tae mai he kupu whaka-
tika he rerenga a rua ranei. Otira kaore ano i tae
mai he kupu whakaatu mai o nga takiwa. Me whaka-
atu mai na mea he, no te mea i tuhia enei mea
hei pupuri mo enei tau e heke iho nei, kia puritia
rawatia ake ai e tika katoa ana te takoto.

kua pireretia te kainga,
ma iro e kite.
he ra e to ana.
he ra e hum ake ana.
Matariki ahunga nui.
Matariki tapuapua.
Matariki kanohi iti.
he kanohi miromiro.
me he aroaro tamahine.
me he tapa harakeke.
he korinorino kokopu.
he korokoro tui.
ko Oturu.
ko Hangaruru.
me he pipi taiari.
me he takapu araara.
me he tara whare.
me he torea ngungu.
me rau wharangi te kanohi.
he rimu-rehia.
me te ihe.

he kiore kai whata.
me te kokota.

me te kono here taniwha.
me te koteo mau kupenga.
me te paihau turuki.
me te rani ka parahi.
ko Te Ngako rina whero.
me te waha kahawai.
na Poto, na Puhakehake.
na Takaroa, na Takahe.
nga hau o Tuiti.
he huka kokoti komata.
Ngatiruanui mohoao nui.
Ngatimaru kowhao rau.
na uaua o Papatuanuku.
tu te mania.
me te pipiwharauroa.
Tainui tanata ran.
Tangaroa ara rau.
he iti kahurarangi
he kawai i toro ki tawhiti.
me te wheke e pupuru ana.
he pipi no te whakatakere.

he pipi no te aria.
he inati no Mawakeroa.
he kotuku kai whakaata.
he potiki na te koekoea.
he tangata tunu huruhuru.
he taokete kai manawa.
he taumata, he whare nui.
na uri o Tane-kopae-ahi.
ho tamariki wawahi taha.
he hawatewate.
he pai rangitahi.
he kotare.
he kea 

he rau ake whakakoko.
he tane parae roa.
he tanga whitirua.
he tohe ki Kaiware.
he tuki upokororo.
he wahine ahi tere.
he tamariki moe pari.
he whare no te tieke.
te waha kua kerakera.
nga uri o Tamatekapua.
nga uri o whatitiri.
he kakano whakauru.
te moenga mokai.
he take pakiranga.
he whare pungawerewere.
ehara i te aitanga a Tiki.
nga taru o Tura.
Rotorua umu tahana rua.
ko te waro o Te Rehunga.
ko Tikitiki rana ko Toa.
ko Tumatawhaura.
ko Tumatawhaiti.
ko Uenuku te korokoro.
ko Uenuku turanga rau.
ko whakatau-ihu?
he uaua paraoa.
ano na te kahu i haro.
Arawa mangai nui.
awhato kai paenga
awhato hohoni paena.
awhato ngongenga roa.
he uaua kiore.
he wae kai pakiaka.
he wae kai kapua.
he takere waka nui.
he matakahi maire.
te tutanga te unuhia.
e waru pu hoki.
te puna whakatoto riri.
he whiti rina.
he aha ma te rora?

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.