Pipiwharauroa

HE KUPU WHAKAMARAMA.

NAMA 134

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia He huruhuru te manu ka rere."

MEI 1909

"KUI! KUI! WHITIWHITIORA."

TE ROPU TAITAMARIKI.

ITE Hui a te Kotahitanga o Te Aute i tu
ki Rotorua i te 13 o Aperira kahuri nei,
ka whakawhanuitia te kaupapa me te ingoa o te
kotahitanga kia uru mai ai nga tangata katoa
tane, wahine, tamariki, kaumatua hoki. Ko
tona ingoa ki te reo pakeha, "The Young Maori
Party" Ko tenei ingoa na te nupepa i hoatu
mo te Kotahitanga o te Aute. He ingoa pai
noaiho, he ingoa ngawari hoki ki te reo pakeha;

ki te hurihia mai ki te reo Maori he uaua. Ki
te kiia he ropu taitamariki e he? na, no te mea
he nui tonu nga kaumatua e uru mai ki roto.
I na rawa te ingoa i tata ki te tikanga o te pa-
keha na, te "Ropu hou o te Iwi Maori." Ara
ko tona tikanga ko te ropu e whakatakoto ana
i nga whakaakoranga hou ki waenganui o te iwi
Maori. Ko te kupu pakeha e mea nei "Young"
ehara e te mea he taitamariki. Ko te tikanga
ake o te kupu koiara he taitamariki. E rua
nga tino mea e marama ana kei roto i te tai-
tamariki, ko te hou, ko te kaha. Na enei mea
e rua i paingia ai te ingoa nei a te Taitamariki,
ara te mea pakeha, e nga kai whakahaere o te
kotahitanga. E tino marama ana enei taha e
rua i roto i te kupu pakeha. Ki te mea Maori
ia kaore e marama. Ko te take pea he whaka-
hawea no taua ki te taitamariki, ina hoki ra
tona whakatauki na "he tamaiti wawahi taha,."
Otira kua mate haere tenei ahua o taua inai-
anei ki te taitamariki, kua takoto hoki i a
Tamahau tana kupu hei kaupare i te whaka-
tauki nei, i mea ai tera tangata "Ku paenga nga
ra o na Kaumatua, ko enei rau tau e tu mai
nei no nga taitamariki." Ko tetahi ingoa e tata
ana ki te mea pakeha ko tenei "Te Kotahitanga
o nga whakaaro hou."

Ko te tino mea e whaia ana kia tipu tenei mea
he taonga nui ki roto i te iwi Maori, hei whaka-
haere i nga mahi katoa e mahia ana hei painga
mo te iwi. Ko te Kotahitanga nei e rua ona
wahanga, "Te tai whakarunga, te tai whakararo."
Ko te komiti whakahaere kotahi tekau, kia toko-
maha o ratou ki te wahi kotahi noho ai, kia
tu tonu ai he hui ma te komiti i te wa e hia-
hiatia ana. E nui ai nga mema o te kotahi-
tanga me whakatu he peka ki nga kainga Maori
katoa. Tera te tangata e patai he aha he mahi
ma te peka na? Ko ta matou whakakoki nui
atu te mahi. Ko te mahi nui kei nga tamariki
tane he haere ki nga paparakauta, ki nga whare
piriote, ki nga purei hoiho, ki nga purei whutu-
pooro, ki nga kanikani. Na te ngakau takaro
ratou i kawe ki enei mea. Ko tetahi mea i
haere ai ratou ki enei wahi na te mea he kore
mea atahua hei mahinga ma ratou i te kainga.
Mehemea e whakaturia ana tetahi whare me
whakaatahua rawa, mehemea e taea me pena
me nga ruma whakapaipai o nga paparakauta,
hei nohoanga hei ngahautanga mo nga tamariki mo
nga pakeke tonu hoki, tera e iti te haere o te
tamariki ki nga wahi kua whakahuatia ake nei.
He maha nga ngahau atahua e mahia i roto
i te whare, me mea ano hoki etahi ture hei
whakahaere mo aua ngahau. Ko nga mea penei
hei mahinga ma te ropu o tenei kainga o tenei
kainga. Ko tetahi mahi ma taua whare hei
huinga mo nga tangata o te marae ki te whaka-
takoto i etahi whakaaro mo te mahi i nga mahi

2

TE PIPIWHARAUROA.

nunui—ara ahu-whenua, whakahaere i nga kura,
me era atu mea. Ko nga painga enei e wawatia
nei e te kotahitanga, ehara i te mea ko nga painga
pauna, hereni, kapa e tapoko ana ki te pakete
o te tangata.



HE TOHU AROHA KI A TE TATANA.

ITE Hui a te Kotahitanga o Te Aute i tu ki
Rotorua i te 13 o Aperira, ka pahitia
tetahi motini kia puta he tohu aroha ma te
iwi Maori ki a te Tatana, mahita o te kura
o Te Aute. Ko te ahua o te aroha i whaka-
taua e te hui he moni, ara ki a £200. Kaore
i metia e te hui ma nga tamariki anake o Te
Aute tenei moni e kohi, engari ma te iwi nui
katoa. I puta he whakamihi ma etahi mo te
peneitanga, no te mea he nui nga Maori kaore
nei i tae ki Te Aute engari e matau ana ki nga
painga a te Tatana ki te Iwi, a e tino hihiko
ratou ki te kohi mo tenei take. Ko te komiti
i whakaturia i te hui hei whakahaere, hei pupuri
hoki i tenei kohi ko Tutere Wi Repa, ko
Hamiora Hei, ko Tare Wherihi me Pine Ta-
mahori, Ki nga tamariki katoa o Te Aute
i nga wahi katoa o nga motu e rua nei kaore he
whakamarama mo te take o te kohi, kotahi
ano te kupu ki a ia, ma te Tatana te moni,
ka homai e ia te mea e rite ana ki tona
kaha. He mea tenei e whakamihia ana e nga
tamariki o nga kura pakeha, te aroha me te
whakahonore o nga tamariki o Te Aute ki to
ratou mahita. Ki te tamaiti o Te Aute he
tapu te ingoa o te Tatana, he ingoa kaore ia e
pai kia korerotia kinotia. Ko te kohi nei ma
te iwi katoa. Kei mea tetahi tangata kaore ia
e kohi no te mea kaore a te Tatana painga ki a
ia. Kua kite pea tatou inaianei kua kaha
rawa a tatou tamariki ki te rapu huarahi hei
oranga mo te Iwi. Ko te nguinga o a tatou tama-
riki katoa kua tu nei i nga tuunga nunui i makuru
mai i nga ringa ote Tatana. Ko nga hua, ara ko
aua tamariki, e reka ana ki o tatou ngao, otira
mei kaua te kawai i makuru mai ai ratou kua
kore aua hua. A Apirana Ngata, a te Rangi-
hiroa, a Takuta Pomare, a Tutere Wi Repa,
a Hamiora Hei, a Reweti Kohere me era atu
i makuru mai i nga ringa o te Tatana. Otira
kaore he whakamarama. He tangata tenei kua
rongo nui ki roto ki a taua, he ingoa hoki e
whakahuatia ana i roto i nga whare Maori katoa.

NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.

Kahore!

TAKITIMU.

Ki te Etita o Te Pipiwharauroa.

EHOA tena koe me to whare ano hoki, tae noa
ki ta tatou Manu i runga i te aroha. E ta
utaina atu aku kupu ruarua nei hei mau atu mana
ki na marae maha e haere nei ia ki ona Taurar] a
maha. Ara he tahurihuri noku ki te whakaaro ki
etahi o nga kupu a Hukanui Watene i te nama o te
Pipi 131, 8 o na wharangi. E ki ana ia kotahi tonu
te Tamatea nana i pokai te whenua, me te Kaka-
kai-amio. me te Tamatea-kai-haumi. No reira he
nui taku mihi mo enei reta hou. Ko au pea kei te
whakararua e oku punua korua ina hoki ta ratou
korero ki a au i penei ke. Tokowhitu na Tamatea
no ratou tenei in oa, a Tamatea-pokai-whenua, a
te Kaka-kai-amio, a Tamatea-kai-haumi. E penei
ana te take. No mua i nga waka nei ka u mai to
ratou waka ki muri-vhenua. Ko te ingoa o to ratou
vvaka ko Nukutere, he tapu. Ka mahue atu i runa
i te waka ko Roau. Ka amiomio ratou i kona
ki tetahi wahi hei haerenga mo ratou, ka kiia to
ratou ingoa i kona ko te ka Kaka-kai-amio. Ka ahu
mai ki runa nei. Ka roa e haere ana ka mate
i te kai ka haumi noa i te kai, ka kiia i kona ko
Tamatea-kai-haumi. I runga i te tere o ta ratou
haere ka kiia i kona ratou ko Tamatea-Pokai-
Whenua. Ko ratou ingoa enei:—

1. Ko Tamatea-nuimaitawhiti.

2. Ko Tamatea-monga.

3. Ko Tamatea-matangirau .

4. Ko Tamatea-ite-nukuroa.

5. Ko Tamatea-arere.

6. Ko Tamatea-wharekohe.

7. Ko Tamatea-urehaea.

Ko Kahukura Kotare te tuakana o Tamatea-nui-
maitawhiti.

Tokorua o enei Tamatea i hoki ake ki era waka,
ko Tamatea-matangirau, ko Tamatea-ite-nukuroa,
tokorima hoki i noho iho i runa nei. Na, kahore
he whakahe, engari e whakaatu ana i te rono tuarua.
Kahore aku titiro mo te nuinga o na korero a
Hukanui, e tika ana, e rono ana hoki. Kahore he
tahurihuri, engari enei kupu a te koroheke kuare
nei a Eruera Maihe Wiremu, e tangi kuare nei a ia
i te nama o te Pipi 131, 7 o nga wharangi; e ki nei ia
i whakaritea na reta hou nei kite moko. Ki taku
whakaaro me mihi ke he utu mo enei reta hou;

ina hoki, kai te nui nga whakapotonga i o tatou reo
Maori. Titiro iana, a Ngatikahungunu reta poto, ro-
wai, rowhare. Ngatiporou haere atu ki to kui hei
wai mou, me te nui atu o nga reta poto i na Iwi o
enei motu. Ki te ata. kumea to Ngatikahungunu, e
penei ana, roto i te wai, roto i te whare. To Ngati-
porou, to kui hei tiki wai mou. Na te Pipi i hana
he reta hou mana, he mihi tonu taku. Ehara hoki
i te Maori ake tenei mea te tuhi reta, engari ano te
hoatu korero anake, ma te poohimana e korero atu
ki tetahi, ka mutu ano. Na, ko tenei karawe to
mahi e katuarehe! Ka kino tau haere. Taia ano
he moko hei whakamataku atu i a Eruera Maihe
Wiremu.

Na WAAKA TERANUI!.
Porangahau,

Maehe 11, 1909.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE MATENGA RANGATIRA.

NO tenei marama ka tae mai te rono kua
mate a Huria Matenga, wahine a Hemi
Matenga o Whakapuaka. He wahine rangatira
tenei he wahine rongonui no tera motu, he
rongonui no te mea he rangatira, otira ko te nuinga
atu o tona rongo na te nui o ana mahi pai.
Tena na koe e koro e te Matenga e noho mai
na i te whare pouri mo tou hoa ka tangohia atu
i a koe.

NGA KOHUNGAHUNGA ME NGA KAI
MA RATOU.

Na MAUI POMARE, M.B., CH.B.

KO NGA TAKE O NGA MATE TAMARIKI.
—Ko te kai tuatahi a te tamaiti ko
nga toto o te whaea, ara ko nga toto e haere
atu ana ma roto i te pito, no reira, ka timata
ano te hapu o te wahine, me mutu te kai i nga
kai kino, ara i nga kai ahua pirau, penei me te

Ko tenei mea ko te note a te pepe i te u o
te whaea he mea pai ki te tamaiti, he mea
whakaora i te whaea. Ka tere tona ora mehe-
mea ka tukuna e ia kia ngotea ona u e tana
tamaiti—na te Atua tenei ture i hanga.

KO NGA MEA HEI MAHARATANGA MA TE
WAHINE WHAKANGOTE TAMARIKI.

1. Kaua e inu waipiro.

2. Kaua e kai tupeka.

3. Kaua e harihari i te tamaiti ki nga hui,
tangihanga ranei.

4 Kaua e ara roa i nga po.

5. Kaua e mahi i nga mea tino taumaha.

6. Kaua e haere ki ro wai.

7. Kaua e haere maku nga kakahu.

8. Kaua e noho riririri, me koakoa.

9. Me kai i nga kai pai—kia rite te makona.
10. Me kaukau i roto i te wai mahana, kia

rua kaukaunga i te wiki.
Kia mahana tonu te tinana.



tamaiti, me whangai ki te u o te whaea, a me
etahi atu kai hoki.

ETAHI MEA HEI MAHARATANGA MO TE PEPE.

1. Kaua e hoatu he paraoa, he heko, he

KO TE U O TE WHAEA TE KAI MA TE TAMAITI.

Engari ki te kitea he mate to te whaea, a
kotero, me te kanga wai, me te koura pirau, ika kaore ranei ona miraka, a e kino ana ranei nga
pirau ranei. Ko tenei mea ko te toto e ahu miraka ki te tamaiti, me kaua te tamaiti e
mai ana i roto i nga kai—ka pai nga kai, ka pai whakangotea ki te u o te whaea engari me kimi
nga toto; a ka kino nga kai, ka kino nga toto. he kai ke ma te pepe.
No reira ka hapu te wahine me timata rawa Mehemea e pai ana nga miraka o te whaea
tana tiaki i tona tinana kia ora ai tana tamaiti engari ia kaore e nui ana hei whakamakona i te
i roto i a ia. kia pakari ai. Kaua rawa te
wahine hapu e kai rama tupeka ranei. He
maha nga pepe e haurangi ana, ko te kaho rama
i inu ai taua pepe ko te u o tona whaea kai
rama. Kati, ko te nuinga o nga mate e pa ana ki

te iwi kohungahunga e ahu atu ana ma te waha, taewa, he ti, he tuhi, he arorutu (arrow root)
ara he he no nga kai e hoatu ana ma ratou. E me etahi atu kai tino maro.
mohio ana au nui ke atu nga tamariki e mate 5 Kia mahana tonu te tamaiti i nga wa
ana i te tau i te he o nga kai a aua tamariki i katoa, engari kaua e wera. I nga ra matao me
nga mate katoa e pa ana ki te tinana tangata kakahu i nga kahu mahana, a i nga ra wera me

kakahu i nga kahu angiangi.

Ko TE U o TE WHAEA TE MEA TIKA, A KO TA ^ ^ tonu nga patara miraka, ko nga pa-
TE ATUA HOKI TENA i HOMAI AI HEI NGOTE ^ kaikamo (cucumber), oa patara papai.

MA NGA PEPE.

Heoi ano te mea e mohio ana au e tino tika
ana hei ngote, ara ko te u o te whaea mehemea
he wahine ora te whaea. Ki te kore to te whaea
me kimi i tetahi wahine atu, ara mehemea kei
te tino ora tona tinana. Ki te kore enei e
taea katahi tatou ka kimi i tetahi miraka ke.

Kia tae ra ano ki te whitu, a pai atu ki te
waru ki te iwa marama o te tamaiti, ka whaka-
mutu ai te whakangote ki te u o te whaea. Ko
te whaea e hoha ana ki te whakangote i tana
tamaiti ki tona u, mehemea kaore ona mate a

e pai ana tona miraka ki tana tamaiti, kei te
kohuru tena wahine i tana tamaiti—pai atu
me mutu tana hanga tamariki.

Kia rua patara ma te tamaiti. Ko te ma o nga
mea katoa e pa ana te rmraka ma te tamaiti,
koia tena te mea nui.

4. Kia hou tonu te kai ma te tamaiti, kaua
e waiho kia mangeo te miraka. Ko nga kai kua
haere te piro, ki te pupuru, ki te pirau, he
paihini ena tu kai ma te tamariki.

5. Kaua e tukuna kia eke te rango, te puehu
ranei ki runga i nga kai ma te tamariki, ko te
take he mate kei nga waewae o te rango e hari
haere ana, a he mate kei roto i te puehu. Me
mohio te tangata ki nga wahi e haeretia ana e
tenei mea e te rango, a ka arai kia kana e hae-
retia a runga o nga kai a te tamaiti. Ko tenei
mea ko te puehu e uru ana nga mea kino katoa

4

TE PIPIWHARAUROA.

ki roto—te mare tangata, te tutae hoiho, te aha
atu hoki—no reira, araia kei tau he puehu ki
roto i nga kai a to tamaiti.

6. Kia rite nga haora o te whangaitanga i te
tamaiti, kaua e purua-tonutia. Ko te miraka
ora a te kau ora te miraka ma te tamaiti.

KO NGA TIKANGA MO NGA KAI MA TIE PEPE.

1. Kaua e whangaia te tamaiti ki nga kai ke
atu i te miraka me te kirimi, kia tae marire
rawa nga marama ki te whitu.

2. Mai i te whanautanga tae noa ki te ono o
nga wiki me whangai tonu te tamaiti i nga haora
e rua katoa o te awatea, a i nga haora e toru o
te po.

3. Ko te meiha i te miraka me penei:—Kia
kotahi kapu miraka, kia rua kapu wai kua
kohuatia, ka maka ki roto i tetahi hohipena
(enamelled saucepan) kua oti te whakatapu mo
nga kai anake a te tamaiti. Ka mutu ka uta
ki runga ahi, a ka timata kau ana te koropupu
ka taki, ka maka kia kotahi tipuna huka pango
(brown sugar) ki roto, ka korori kia rewa, ka
riringi i te miraka ki roto i tetahi tiaka kua oti
te horoi ka kohua ka taupoki, ka waiho i tetahi
wahi ma matao hoki. Kia pirangitia ka maka
ki roto i te patara ngote, ka hoatu i te patara
ki roto i te wai mahana, a kia mahana te
te miraka i roto i te patara ka hoatu ai ma te
tamaiti. Kaua e hoatu makariri te miraka.

4. Kaua e wareware kia tino ma nga patara,
me horoi ki te wai mahana ka mutu ka tuku
ki roto i te wai koropupu mo te meneti mo te
rua meneti ranei, ka waiho ai kia maroke. He
ma te rongoa nui mo te tamaiti.

KO TE MEIHA O TE WHANGAI.

I te wiki tuatahi kia 3 teepu punu miraka i nga haora
e rua o te awatea, a i nga haora e toru o te po.

I te wiki tuarua kia 4 kia 5 ranei teepu punu miraka
i nga haora e rua o te awatea, a i nga haora e toru o
te po.

I te wiki tuatoru kia 5 kia 6 ranei teepu punu miraka
i nga haora e rua o te awatea, a i nga haora e toru o
te po. 

1 te wiki tuawha kia 6 teepu punu miraka i nga haora
e rua o te awatea, i nga haora e toru o te po.

I te wiki tuaono kia rite te nui o te miraka me te wai,
a kia rua teepunu kirimi e maka ki roto i te patara mo
te kainga kotahi.

I te wiki tuawhitu hia 7 teepu punu miraka i nga
haora e rua o te awatea, a i nga haora e toru o te po.

I te wiki tuawaru kia 7 kia 8 ranei teepu punu miraka
i nga haora e rua o te awatea, a i nga haora e toru o
te po.

I te wiki tuaiwa kia 8 kia 9 ranei teepu punu miraka
i nga haora e rua  o te awatea, a i nga haora e toru o
te po.

I te wiki tekau kia 9 kia 10 ranei teepu punu miraka
i nga haora e rua o te awatea, a i nga haora e toru o
te po.

I te wiki tekau-ma-tahi kia 10 kia 11 ranei teepu
punu miraka in nga haora e rua o te awatea, a i nga
haora e toru o te po.

Kia hawhe punu ti huka pango e maka ki roto
i nga kapu katoa o nga miraka ma te pepe, ara
kia kotahi tipunu huka pango e maka ki roto
i nga paina (pint) miraka katoa.

Ka tae ki te whitu o nga wiki ka timata te
whakanui haere i nga miraka me te whakaroa
haere i nga whangainga. Ka tae te tamaiti ki te
toru marama, a tae noa ki te whitu, me whaka-
rahi haere te miraka, a me te iti haere o te
wai, ara kia rua nga kapu miraka kia kotahi to
te wai, ka kohua me te whakareka, ka mutu ka
maka he kirimi ki roto kia toru kia wha tipunu
ki roto i te miraka i nga kainga katoa.

Kia wha whangainga i te ra, kia rua i te po me-
hemea e ara ana te tamaiti i te po. Mehemea
i te whanautanga mai te timatanga o te tamaiti ki
te kai miraka kau, me timata i te 32 teepu
punu i te ra, a ka whakanui haere kia rua kia
wha ranei teepu punu i te wiki te nuinga haere-
tanga ake a taea noatia te whitu o nga marama.

Ka tae ki te whitu marama kua timata te
puta o nga niho, ko etahi e tere atu ana te
timata, ko etahi e roa atu ana i te whitu
marama ka tahi ano ka puta nga niho. Ka
timata te puta o nga niho ka timata hoki te
whakaiti haere i te wai o nga miraka, a te whaka-
nui haere i te kirimi, a ko te putanga o na niho
he tohu tena kua tae ki te takiwa e tika ai te
hoatu i etahi kai ke atu hei hoa mo te miraka.
Hei reira hoatu ai i nga kai tamariki, ara
Benger's Food, Mellin's Food me etahi atu
kai, engari kia ata hoatu i te tuatahi. Me ki
kia kotahi kainga o te tamaiti i aua kai tamariki
i te ra me te titiro a te whaea mehemea e pai
ana taua kai ki te tamaiti. He kai pai te
paraoa mata engari me omu kia haere te kara
o te paraoa me to te witi ka maka kia kotahi
tipunu o taua paraoa kua omutia ra ki roto i
te kai a te tamaiti, ka kororirori kia ata hanumi
pai ka hoatu ai kia kainga e te tamaiti.

Hei tenei takiwa, ara i te. takiwa kua timata
te puta o nga niho, ka hoatu he iwi hipi kaua
he miiti i runga hei ngaungau ma te tamaiti; ehara
i te mea hei kai engari hei whakaputa i nga niho,
hei whakakaha i nga paewai o te tamaiti. Engari
ki te taka taua iwi raka ki runga i te puroa i te
repo ranei kaua e whakahokia ki te waha o te
tamaiti ngaungau ai, engari me hakiri tena ka
hoatu he iwi hou.

Ko nga pounamu ngaungau a nga tamariki me
horoi katoa kia ma ka hoatu ai.

Kaua rawa e hoatu nga ngotengote whakamutu
tangi (comforted) a te Pakeha nei ki nga pepe.
He mea kino atu aua mea—e puta mai ana
etahi mate kino i te paruparu o aua mea.

Mai i te taenga o nga marama o te tamaiti ki
te  tekau-ma-rua. a taea noatia te tekau-ma-
waru o nga marama me hoatu kia rua tekau a

HE KUPU WHAKAMARAMA.

tae atu ki te rua tekau-ma-wha teepu punu
miraka kia wha hoatutanga i te ra, me nga kai
tamariki hoki, a me etahi atu kai—paraoa kua
whakangawaritia ki miraka, he parete (porridge),
he raihi, he heeki ngawari kaore i maro te tunu,
he wai miki, manu ranei; a me te ata hoatu
haere i nga kai ma te pakeke.

NGA MIRAKA TINI.

Kia mohio ki nga miraka tini, kaore e penei
te pai o nga miraka tini me o nga miraka kau, a
kaore hoki e rite te pai o nga miraka kau penei
me nga miraka tangata. Engari ia mehemea ka-
ore rawa e taea te tiki miraka kau kati me
penei te hanga i te kai ma te tamaiti:—Kia
kotahi punu miraka tini, kia rua punu wai.
Mehemea ko nga miraka reka nei kaua e maka
he huka pango ki roto. Kaua e hoatu ko nga
miraka kei runga i te tini e mau ana enei kupu
he miraka kua tangohia te kirimi (skimmed or
separated). Mehemea he miraka pena kaore
he kai o roto i tena miraka, kua riro te tango te
painga o tena miraka a e kore e ora te tamaiti.
Kia kaha te tiaki i a tatou tamariki!

TE ORA ME NGA MATE O TE TAMAITI.

1. Mehemea ka tangitangi te tamaiti, a ki te
ruaruaki, a ki te torohi ranei, tirohia nga paru,
a, mehemea ka kitea he pokurukuru miraka e
ma ana i roto me whakahoki iho te nui o te kai,
me whakarahi ake ranei ko te wai o roto i te
kai, a kia tapu tonu nga haora whangainga.

2. Kia mohio ko te rahi o te puku o tenei
mea o te pepe e toru e wha teepu punu ka ki,
a ki te tino nui ake i tena ka waiho hei whaka-
pupuni i te puku, hei timatanga mate. Kaua e
whakakiia te patara, engari me ata haere i runga
i nga tohutohu kua tohutohungia nei ki a kou-
tou.

3. Kaua e hohoro te hoatu kai i nga tangihanga
katoa o te tamaiti, engari ata tirohia nga take i
tangi ai, akuanei ehara i te hiakai, he hiawai ke,
kati hoatu he wai hei inu ma te tamaiti. He
mea pai te wai engari ko nga wai kua oti te
kohua.

4. Kia mohio ko etahi tamariki he nunui
ake i etahi, a e tika ana kia nui ake he kai ma
era. No reira kia mohio ki a tatou meiha, ko
te tikanga o aua meiha mo te nuinga o nga tama-
riki kaore mo te katoa (average).

5. Kaua e natia te hope o te tamaiti ki te
kahu. Kau e tukuna kia makariri nga waewae
o te tamaiti. Kaua e mangere ki te titiro me-
hemea kua maku te tauera o raro i te kumu, a
ka hoatu he mea maroke. Kaua e herea kia
kiki rawa nga kaka. Kaua e mahia kia roroa
rawa nga kakahu, engari kia kaha nga ringa me
nga waewae ki te kori. Kaua e kakahuria te

tamaiti ki nga mea katene (cotton), hei nga mea
wuru, paranene kaua te mea e karangatia nei
he paranarete (flannelette).

Mehemea ki te ata whakaarohia e koutou
enei mea pakupaku mo a tatou tamariki tena
e puta mai tetahi painga kia ratou.

Heoi, kia ora te hunga tamariki!

PITOPITO KORERO.

TETAHI mea i tupono ki te wa o te hui
 ko te poroporaki a te Arawa ki tana
pakeha ki a Tana (Mr. Don). I nga korero a
te Kiharoa i mea ia, " E ta, pai atu mehemea
e haere ana au hei hoa mou ki Ingarangi kia kite
ai koe i a Eruera VII., e mohio ana hoki au
kaore koe na e awhiwhiwhi atu."

I waenganui po, na te auhi tona i whakaara,
ka kitea e kai ana tetahi o nga moenga o te whare
manuhiri. Ko te pai kaore he tangata o runga.
I te ata, i nga manuhiri e nanu ana mo to ratou
tatanga te tumata e te Arawa ki te ahi, ka
karanga mai a te Arawa, "Kaore noa matou e
pouri mo koutou engari mo to matou whare mei
were."

" Kaore e taea taku iwi a te Whanau-Apanui,
mo te pakari o te whakatipu o te tangata; na te
mahi weera i penei ai. Ko taku mea e pouri
nei au kei puta ake he whawhai, aka tahuri ano
te kawanatanga ki te kowhiti hoa; no te mea
kore rawa tetahi e toe i te kainga, engari ka haere
katoa hei hoia."—Timutimu Tawhai.

" Ko ta te Maori whare e whakapau ai i tona
kaha ki te mahi kia pai ko te whare-runanga;

ko tona ake whare, kaore ia e aro ake."—A. T.
Ngata.

"Mai i te tau 1872 ka tae kei te 73 nga ture
whenua Maori kei roto i te pukapuka ture a
te kawanatanga. I uaua noa ianei te kooti ki
te whakatau i nga whenua Maori."—A. T. Ngata.

I nga korero mo te ahuwhenua kitea ana, mo
te mahi hipi, i riro i te teihana a Apirana
Data te utu nui mo te wuuru; mo te mahi
tiihi i riro i te whare tuhi o Ruatoki.

Ko te ra e kitea nei ko ia tetahi o nga whaka-
marama iti rawa o te ao, he nunui noake nga
whetu i a ia. Ko tona wanui e 865, 000 maero
tonu, a 153, 000, 000 e haerea ana e ia i te tau
maero tonu, 93, 000, 000 maero tonu te mamao
mai o te whenua i te ra.

Kei te hangaia te piriti nui o te ao ki Niu
Ioka (New York) te taone nui o Amerika.
E toru maero te reo.

6

TE PIPIWHARAUROA.

PIHOPA HEREWINI.

ITE Taite te 29 o nga ra o Aperira ka wha-
kamaharatia te rau tau o te whanautanga
o Hori Akuhata Herewini, te Pihopa tuatahi
o Niu Tireni. Ko nga wahi i whakamaharahara
i tenei rau tau ko tona Pihopatanga i Ingarangi,
ko te wharekarakia nui i Ranana, ko Akarana
hoki. Ko nga moni i kohia i tenei whakamaha-
ratanga ka tukua mai hei awhina mo te hahi
Maori. I te mea e whakamaharatia ana te rau
tau o te whanautanga o te Herewini, he wa tika
tenei hei tuhinga i etahi kupu mo tenei tangata
ingoa nui, hei wakatu i tona ahua ki te whaka-
tipuranga tamariki kaore nei i mohio ki a ia,
hei whakahoki mai hoki i nga whakaaro o nga
kaumatua, o nga mea i mohio ki te Pihopa, ki
nga wa i kite ai i korero tahi hoki ki a ia. A
Niu Tireni nei he whenua hou tonu, a kaore
rawa i nui ana tangata e whakamahara ai, otira
ahakoa kaore i nui, ko ana tangata e whakama-
hara ai he tino tangata nunui anake; ko te
Herewini ko Hori Kerei ko Kotiri (Godley).
O enei tokorua ko te Herewini te ingoa kei runga,
ara ko ia tonu tetahi o nga tino tangata rongo nui
o roto o te rau tau ka hori nei. Ko tona ingoa
e kore rawa e ngaro i roto i te Hahi o Niu
Tireni nei kua whaia mai e nga hahi o etahi atu
wahi o te ao, he tohu tenei ki to te Herewini
ki tona mohio ki te whakatakoto kaupapa. No
te pakunga mai ano o te Herewini tona kaha,
kaha tinana, kaha wairua, kaha hinengaro. Mo
te taha ki te tinana, kaore tetahi tamaiti o
tona whakatipuranga i te kura i toa ki a ia mo
te kauhoe, mo te oma me era atu ngahau a te
tamariki. Mo te taha ki te hinengaro i puta ia
nga whakamatautauranga nunui. Mei kaua ia te
haere mai ki Niu Tireni tera atu etahi tuunga
nunui e riro mai i a ia, engari i tona haerenga
mai ki Nui Tireni, kiia ana e ona hoa e" Haere
ana ki te tapuke i a ia." Mo te taha ki te
whakapono kaore he tangata i u pu ki te whaka-
pono pera mea ia, i ngakau nui hoki ki te mahi
i tana mahi. Mo tenei mea mo te mahi, kaore
he tangata hei rite ki a ia. Kaore he wahi o
Aotearoa me te Waipounamu i hapa i a ia te
haere i raro. Kaore ana hopohopo mai mo
te awa wai, ahakoa waipuke, kore waipuke
ranei, kaore ana rapu piriti, he haere tonu
atu tana ka kau, me ona kakahu pihopa tonu
i runga i a ia. I te whakaritenga mai a te kawa-
natanga o Ingarani i te rohe o tona pihopatanga
he mea tohutohu mai nga rohe i runga mapi.
Ko te hiahia o te kawanatanga ko Niu Tireni
anake he wahi hei mahinga mana, engari kei ta
ratou whakaatutanga i runga i te mapi he ana, ara
uru mai ana nga moutere o Meranihia. He iti

noa tenei he i runga i te mapi, engari tona ti-
kanga e 90, 000 maero te nukunga atu o tona
Pihopatanga ki waho o Niu Tireni. Mehemea
ko etahi tangata kua korero kia wakatikaia
tenei he otiia i waiho o te Herewini tenei mea
hei korero rekareka mana ki nga huihuinga ta-
ngata. Na tenei he o te kawanatanga ka tae ia
ki Meranihia me era atu moutere huhua o te
moana. I ona haerenga katoa ki nga moutere
ko ia ano te kapene o tona kaipuke, ka tae ki
nga moutere, ki te roa te wa e hoe ana mai ki
te kaipuke, ka rere ia ki te moana ka kau ki
uta, kaore ona makatutanga mai ki nga Maori
he pai ranei he kino ranei.

Ko tetahi mea nui ki tenei tangata he ngakau
mahaki, ahakoa tona kaha. Ka haere ana ia
i ana haere ka riro tonu mana e whakawaha
ana kawenga. Ka karangatia ia kia peka ki te
te whare o tahi tangata moe ai, ko tana tino
whakaaro kia kaua rawa e raruraru te tangata o
ki te whare i a ia. Ka mea ia mana tonu e whaka-
pai tona moenga. Nga tangata noho takiwa katoa
o Niu Tireni i mohio katoa ki a ia, i ka ranga hoki
i a ia ki o ratou kainga, a he nui hoki to ratou
whakamihi ki a ia no te mea e takoto tonu ana
mai i roto i tona mangai nga korero ngahau e tika
ana mo nga tu ahua tangata katoa. Mo te ngakau
uaua kei a ia ano, mo te tika anake. Mehemea
he tika tana, kaore ia e rarua ahakoa ko wai
te taware i a ia. Mo te whakahaere kaore he
tangata hei rite ki a ia. Oa tu ahua mahi
katoa, me nga ropu katoa hoki e mahi nei i roto
i te hahi nana katoa i wakatu. Ko te moni i
whakaritea mana i Ingarangi £1200 i te tau. No
tona taenga mai ki Niu Tireni ka hoatu e ia taua
moni ki te moni topu a te hahi, katahi ka wa-
wahia mai e ia i taua moni te whangai mona mo
ana minita hoki—ma te Rikona £100, ma te
Piriti £300, ma te Atirikona £400, ma te
Pihopa £500. No te tau 1842 ka tae mai a
te Herewini ki Niu Tireni. He maha nga tau
i mahi ai ia i waenganui o te iwi Maori raua ko
te iwi pakeha. No tona hoki ki te hinota nui
i tu ki Ingarangi i te tau 1867 ka puritia atu ia
hei pihopa mo Ritiwhiira. Kaore ia i pai ki te
whakarere i Niu Tireni i te mea kua pakeke
kua pai hoki ki roto ki ona whatu tana tamaiti
i ata poipoi ai ki ona ringa. No te rironga rano
ria te Kumi i ki atu ki a ia kia mau ki te piho-
patanga o Ritiwhiira Katahi ano ia ka whakaae.
No te tau 1877 ka hoki atu ia i Niu Tireni nei.
I tana karakia whakamutunga ki tonu te whare i
te tangata, i hui katoa mai nga tangata o era
hahi atu. Te ra i eke ai ia ki runga tima i tae
katoa mai ki te waapu nga tangata katoa o
Akarana, i kati katoa te taone i taua haora.
E rua nga poroporoaki a te iwi Maori ki a ia,
kotahi na Ngapuhi, kotahi na te iwi nui katoa.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

No te tau 1878 ka hinga tenei totara akinga hau
o te wao nui a te Tane; tenei tangata ingoa nui,
ingoa nui i Niu Tireni, ingoa nui i Ingarangi. I
na hoki ra te tohu o te ingoa nui kei te whaka-
maratia e Ingarangi me Nui Tireni te rau tau o
tona whanautanga.

  
TE HAHI O NIU TIRENI.

UPOKO III.

ITE hokinga o te Matenga, ka mahue ko te
Wiremu hei kai whakahaere mo te Mi-
hana. Ka timataia e ia te whakahou i nga mahi.
Ka hanga he kura ki Rangihoua, ki Kerikeri, ki
Paihia. I hanga ano hoki he wharekarakia ki
Paihia. Ko te wa tenei i timata ai te tahuri
mai o nga Maori ki nga whakaakoranga a nga mihi-
nare, ko te take na te kaha o te Wiremu. Ka
timata ano hoki i tenei wa te ata ako o nga
Mihinare i te reo Maori. Ko te tangata mohio
o ratou ko te Hepara (Mr. Shepherd). I tahuri
ia ki te whakamaori i nga Rongopai; ki te tito
himene; ki te whakamaori hoki i etahi korero
e whakamarama ana i te hanganga o te ao, te
takanga o Arama raua ko Iwi, ite hokonga hoki
o te ao. Ko te hiahia nui o te Wiremu he
kauwhau i te Rongopai ki era atu wahi o Niu
Tireni. I te tau 1824 ka hanga e ia he kaipuke
hei kawe i a ia ki te whakatutuki i te wawatea
a tona ngakau. I te tau 1826 ka oti tona kai-
puke, a huaina ana e ia te ingoa ko te Herara.
I tenei tau ano ka rere ia ki Poihakena, ma
runga i a te Herara, ko ia ano te kapene; ko
tana haere he tiki i tona teina i a Wiremu
Wiremu.

Ko tenei tangata i te kura takuta, e mea ana
ki te haere mo tere mahi. I tona rongonga kua
tonoa tona tuakana e te C.M. S. ki Niu Tireni,
ka mahue i a ia taua mahi, ka tahuri ki te
mahi minita. No te tau 1824 ka pahi ia i ana
whakamatautau, a whakapangia ana hei Rikona
he Piriti. No te tau 1825 ka marena ia, a
rere tonu mai ki Niu Tireni. Ko tana tino
mahi i tona taenga mai he ako i te reo Maori,
a ki a ia he mahi mama noa iho. I a ia e ako
ana i te kainga e watea ana a Henare Wiremu
ki te haere ki te kauwhau.

I te tau 1827 ka whakatu pakanga a Hongi ki te
iwi o Whangaroa. I mua o te whawhai i tohutohu
ia ki ana tangata kia kaua e pa ki te mihana
a te Hahi Weteriana. Otira ko nga tangata kua
haere wawe kaore i rongo ki ana kupu, to ratou
taenga atu tahuna ana e ratou nga whare o te
mihana. Ko te matenga tenei o te Hahi Wete-
riana, a he maha rawa nga tau i muri mai ka

timata ano. He nui atu te pawera o te mi-
hana i Paihia, kei tahuna hoki ratou, otira i
mutu pai noa iho te whawhai.

I te tau 1828 ka mate a Hongi, i tu i te mata
i roto i ana whawhai. Ahakoa nga mahi kino a
Hongi, i tona matenga ka kiia iho e ia tona iwi
kia mau ki nga mihinare, kia kaua hoki e patua
he tangata i tona matenga. E rua wiki i mud
iho ka ara he whawhai ma tona iwi ki te hapu o
o Whangaroa, otira na te kaha o te Wiremu ka
mutu tenei raruraru. Ka timata i tenei wa te
tipu o nga mahi a te mihana, kua mate hoki a
Hongi te tangata hei wakatu pakanga; engari aha
koa ano e nui ana te whawhai, e mau ana ano
te iwi ki te nuinga o nga tohutohu a nga mihinare.
I te tau 1825 ka iriiria te Maori tuatahi o Niu
Tireni, ko tona ingoa iriiri ko Karaitiana Rangi.
Ko tenei tangata e whakahemohemo ana, a ko te
iriiri i roto tonu i tona whare. I te tau 1828
ka pakaru  a te Herara, te kaipuke o te Wiremu
engari pakaru rawa ake, rite rawa tona hiahia,
e wha rawa hoki ona taenga ki Poihakena, ko-
tahi ki Taurangi.

No te tau 1829 te iriiri nui tuatahi, i Paihia,
ko nga tamariki tokowha a Taiwhanga, me Wiremu
Renata Wiremu (te Pihopa o Waiapu inaianei),
tama a Wiremu Wiremu, te Pihopa tuatahi o
Waiapu, engari kaore ano ia i Pihopa noa. E
wha marama i muri mai ka irnria hoki a Tai-
whanga, ka huaina tona ingoa ko Rawiri Taiwhanga.

I puta ano i tenei tau he pakanga ki Korora-
reka mo nga mahi kino a nga kapene o etahi
kaipuke patu weera. Ka waenganuitia te pa-
kanga ka puta mai a te Matenga, a nana i hohou
te rongo. Ko tona taenga tuaono mai tenei.

Ahakoa te nui o nga mahi o nga Mihinare, ki
te kawe i te rongopai ki nga wahi kaore ano i
taea, ki te hohou ranei i te rongo o nga pakanga
huhua, e whakahaerea tonutia ana e ratou te
whakamaori i te Paipera. Kua kiia ake i te
tuatahi ko te mahi tuatahi a te Wiremu
Wiremu i tona taenga mai he ako i te reo
Maori, kia tahuri ai ia ki te whakamaori i te
Paipera. No te tau 1830 ka oti a Kenehi, a
Matiu, a Hoani me te pukapuka tuatahi ki te
hunga o Kormiti.

I tenei tau ka tae mai i Ingarangi a te Paraone
(Rev. A. N. Brown) raua ko te Hapimana
(Mr. T. Chapman). No te tau 1831 ka rere a
Henare Wiremu ki Rotorua, ko te Hapimana
raua ko Rawiri Taiwhanga ona hoa. Ko te take
o te haere he whakatutuki i te tono mai a Pango,
he rangatira no Rotorua, kia haere atu a te
Wiremu. Ko Pango i riro herehere i nga whawhai
o taua wa, na te Wiremu i whakahoki mai ki
ki tona kainga. Katahi tonu ka oti atu te kai-
puke tuarua a te Wiremu, ko te Karere te ingoa,
he mea iti iho i a te Herara, ka tae mai te

TE PIPIWHARAUROA.

tono a Pango, a haere tonu atu a te Wiremu.
I Maketu ka mahue te kaipuke ka haere ki
Rotorua. He tino nui te koa me te pai o te
Arawa ki a ratou. I te hokinga o te Wiremu
ka puta tetahi tupuhi nui i tata ai ratou te
mate ki te Moana. I to ratou rerenga mai e
rua tonu ra ka tae mai, i te hokinga atu tekau
ma ono, ka kitea i konei te mohio o te Wiremu
ki te whakahaere kaipuke i roto i te kino. Ka-
ore i roa to ratou taenga atu ka tae mai a te
Matenga, ko tana mahi i tenei wa he whakatu
mihana hou ki Waimate. Ko tona taenga tua-
whitu mai tenei.

I te tau 1832 ka puta he pakanga me Ngapuhi
ki nga iwi o Tauranga. I haere a Henare
Wiremu i roto i tenei ope taua, no te mea
kaore i taea e ia te pupuri nga tangata i te kainga.
Kaore i taea e ia te peehi te riri, hoki ana ia
ki te kainga. No tona hokinga tuarua mai ka-
tahi ano nga Maori ka rongo, kua ngata i te
whawhaitanga. I a Henare Wiremu i Tauranga,
ka whakatakia e Wiremu Wiremu te tai wha-
kararo o Ngapuhi. Nui atu te manaki o nga
Maori i a ratou ko ona hoa. I Kaitaia ka
whakaturia e ia he mihana hou, a whakanohoia
ana e ia ko te Paki raua ko Matiu hei kai-
whakahaere. Ka tino kaha i tenei wa te huri
mai o nga Maori ki nga whakaako a nga Mihinare.
I te tau 1833 1800 nga kape o nga hawhe o te
Kawenata hou me tetahi wahi o te Rawiri i
hokona ki nga Maori. Ko te tino mea e whaia
ana e enga Maori ko te korero pukapuka. E
kia ana a te Wiremu kaore he takiwa watea
ona i a ia i Rotorua, i nga Maori e mea ana kia
whakaakona ratou ki te a, e, i, o, u, na wai ra
pau katoa ana pukapuka tuhituhi kati ka
mauria mai he maramara rakau e ratou. Ko
te kahahanga tenei o nga mahi a nga mihinare.

(Taria te roanga.)

NGA PUTAKE I WHIRIWHIRIA, I WHA-
KAOTIA E TE HUI MAORI I TU KI
WAIHI, TOKAANU, TAUPO, I TE 14 O
NGA RA O APERIRA, 1909.

awhina e O Ngati-Tuwharetoa. Ko te awhina tenei
me whakaaro o Ngati-Tuwharetoa kia kohia te-
tahi moni hei awhina i te keehi a te Arawa.

Ko nga whenua o Ngati-Tuwharetoa tae atu ki
o Ngati-Whiti me Ngati Tama kei roto inaianei i
te Takiwa Poari Whenua Maori o Maniapoto-
Tuwharetoa. Ko te hiahia o enei iwi kia wehea
kia motuhake tona rohe, me tona Poari hei
whakahaere i ona whenua.

He whakaatu ki te Kawanatanga kei te haere
pokanoa nga pakeha ki runga ki nga whenua Maori
o tenei takiwa kimi koura ai, a e hiahia ana
kia araitia, i te mea kaore ano i kahititia i raro
i te Ture Maina.

Nga take i whanui ki te Iwi Maori katoa.

Nga take i whaiti ki a Ngati-Tuwharetoa:

MO nga Roto i roto i te rohe o Ngati-Tuwha-
retoa, ara kia uiuia mehemea kei te
mau ano te mana ki nga Maori, kua riro ranei
i te Karauna. I te mea kei te whakahaerea e
te Arawa tenei take mo nga Roto me nga Awa o
te Rohe Ngawha, no reira he mea tika kia ata
waiho ma te Arawa e arahi tenei take, engari me

Kua kitea e tino maha ana nga Ture hei
whakatutuki i nga hiahia o ia wehenga, o ia wehe-
nga o nga Maori, otira he maha nga wahi ririki e
tika ana kia whakatikatikaina 

He mea tika kia whakarapopototia nga Ture
e mana ana inaianei, kia takoto ki roto ki te
tinana ture kotahi, kia tino marama ai te iwi
Maori ki te aronga o aua ture.

I raro i tenei whakarapopototanga e ahei ana
kia whakahaerea etahi whakatikatika, hei whaka-
tauki i te ahua o nga Ture, kia rite ai ki te
hiahia o te iwi Maori inaianei, kia puta ai nga
whakaaro hou kua tupu ake i roto ia ratou.

Ture Kooti Whenua Maori.

Mo nga Riiwhi Tupapaku.—Mo ata hanga he
rohe mo tenei ingoa " Whanaungatata," kia tango-
hia ranei e te Kooti Whenua Maori ki a ia tetahi
mana ki te whehewehe i nga paanga o te tupapaku
i runga i te wariu tika, ki ona whanaunga tata.

Mo nga Wira.—Kaua e mana te wira a te
Maori ki te pakeha. Me mana te wira a te
Maori ki ona whanaunga tata anake, ki te kore
he whakaritenga a nga whanaunga tata me ahei te
Kooti ki te wehewehe i ona paanga ki nga wha-
naunga i runga i te wariu tika.

Ko te Pouaru wahine (ahakoa Maori pakeha
ranei) a te tupapaku, e ahei ana kia whai oranga
i roto i nga taonga a te tupapaku i taua pouaru
e ora ana, engari ki te moe tane hou taua pou-
aru me mutu taua oranga.

Mo nga Tamariki Whangai.—Kaua e whaimana
te tamaiti whangai pakeha, ahakoa i rehitatia ki
nga rawa a te matua whangai Maori.

Mo nga Tikanga Wehewehe.—He mea tika i
mua i te wehewehenga a te Kooti Whenua
Maori i tetahi whenua, kia takoto ki tona aro-
aro tetahi mapi whakaahua, me te ripoata a
tetahi Kai-ruuri whaimana, e whakaatu ana i nga
raina rori tika i runga i taua poraka, kia ahei

HE KUPU WHAKAMARAMA.

9

ai te Kooti ki te whakawhiwhi ki ia wehenga i
tetahi huarahi e pa ai, e puta ai ranei ki te
rori tika.

E tika ana kia hanga tetahi tikanga e taea ai
te whehewehe i runga i te kirimina a pukapuka
i ata hinatia e nga tangata katoa i whai paanga ki
te whenua, ma te Kai-rehita ma te Tumuaki
ranei o te Kooti Whenua Maori e whakamana.

Mo nga Piira.—Me kaati tonu nga piira i runga
i te ahua o inaianei, engari me whakatikatika nga
whakahaere a te Kooti Whenua Maori, mo te
taha ki nga moni punga o whakaritea ana e te
Tiati hei punga mo te piira.

Tiati Kooti Whenua Maori.—He mea tika
kia hangaia he rohe mo ia Tiati o t.e Kooti
Whenua Maori, a i roto i la rohe kia ata whaka-
ritea i te timatanga o ia tau nga wahi me nga ra
hei tuunga mo te Kooti.

Mo nga Ateha.—He mea tika kia whakahokia
mai ano te mana tawhito u nga Ateha, ara, kia
rite tahi te mana ki to te Tiati ki runga ki a
raua whakatau.

Whakawhitiwhiti, whakatopu paanga.—He mea
tika kia tino whakamamatia nga huarahi whaka-
whitiwhiti paanga o te tangata kotahi, o te whanau,
o te hapu ranei, a me whakatikatika nga huarahi
whakahaere a te Kooti kia taea ai te whakawhiti
i runga i te wariu o te paanga, o nga paanga ranei,
ahakoa kaore ano i wehewehea.

Me ahei noa atu kia whakawhitia te whenua
Maori ki to te pakeha i raro i te rarangi 33 o te
Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori,
1908, mete whakatu ano e te Kawanatanga i ia
wa i ia wa i tetahi Komihana kia taea ai te
whakakahaere whanui tonu nga whakawhitiwhitinga
me nga whakatoputanga i roto i nga rohe o ia iwi
o ia iwi.

Mo na Ture Whakahaere Whenua Maori.

Ko te kupu nui ki te Kawanatanga kia hanga
kia tino marama kia ata tutuki, kia taea nga-
wariua ai e te Maori nga huarahi whakanoho-
noho i nga tangata Maori ki runga ki o ratou ake
whenua, a kia whakaarotia nuitia tenei e te
Kawanatanga.

Kaua te iwi pakeha e pohehe i te mea kua
wehea tetahi whenua hei papakainga mo nga
Maori tera e ngawari i tera kupu te whakanoho
a nga Maori ki runga i taua papakainga, engari me
ata whakatutuki kia ata marama ai te noho a
ia tangata, a ia whanau ranei ki runga ki te
whenua.

Ko nga whenua e wehea ana hei paamu ma
nga Maori, mehemea e kore e taea ngawaritia te
wehewehe, me tuku atu ma tetahi mana i waho
atu i te iwi kainga o wehewehe, e whakatekihana
ka nihi ai ki nga tangata ahuwhenua o te hunga

nona te whenua. Me awhina e te Kawanatanga
aua tangata mahi paamu ki na moni e rite ana.

Kaore ano i rite noa te wa e ahei ai kia
tukua motuhaketia ki nga tanata Maori te
tikanga mo tona whenua ki te hoko, riihi, mo-
kete pehea ranei. No te mea kei te mararna-
tia ko nga iwi o etahi takiwa o te motu katahi
ano ka tuku mai i o ratou whenua ki raro i te
ture pakeha. Ko etahi o nga whenua kei te
takoto topu ki te hapu, ki te iwi nui ranei.
Otira mehemea kua tino wehe te whenua ki
tetahi tangata, whanau ranei, a kua motuhake
te taitara me tuku ia, ratou ranei, kia puta ki
waho o nga hore kia rite ki te pakeha.

Hei huarahi e horohoro ai te whakanohonoho
o nga whenua Maori ki te Maori ki te pakeha
ranei me kaha te Kawanatanga ki te akiaki i
muri whenua, no te mea e kitea nuitia ana,
kei te kore o nga rohe e ata ruritia i roa ai nga
whakahaere i nga tikanga whakanohonoho.

He mea tika kia ata tirotirohia e ia iwi e ia
iwi nga wahi o ratou whenua o rite ana kia
hokona i runga i te wariu tika, hei whakarite i
te tono a te iwi pakeha e tono whenua nei mo
ratou.

Ture Rahui Manu.

E mea ana tenei ture kia kaua e patua nga
manu i mua i te 1 o nga ra o Mei i muri iho
ranei i te 31 o nga ra o Hurae i nga tau watea,
a kia kotahi  tau i roto i ia toru tau e tino kati
ana.

E mea ana ano tetahi ture kia kaua e hoko pu
te tangata Maori, e hoko paura, hoota, mata
ranei, kia whai raihana ra ano.

Ko te ture mo te pu me whakakore, no te
mea he toenga mai tera no nga ra o te kino. Ki
te waiho tonu kia mau ana, tera e kiia, kei te
mauhara te ture, ke te whakateka ki te piripono
o te iwi Maori ki nga ture o te Tominiona.

Kei te whakaae tonu te iwi Maori, kia tiaki
na nga manu Maori kei ngaro. Engari ki te
whakaaro ake, ehara i te mea na" tahere" na te
"pu" ranei i whakangaro, engari na te matenga u
nga kakano. Heoi ka ruarua te whakaaro o te
iwi, kia rahuitia ranei nga ngaherehere hei oranga
mo nga manu kia patua ranei na manu kei kore
he kai ma ratou, i te mea e whakaaetia ana e te
ture kia patua nga manu i te wa e tuhera ana.

Ki etahi takiwa o te motu kua momona ke
atu te manu i mua i te 1 o nga ra o Mei, a kua
whiroki i mua atu i te paunga o nga ra o Mei. 

Ki etahi takiwa o te motu kei muri i te 31
o nga ra o Hurae ka tino pai te manu.

No reira e kore e tika kia whakaritea nga
marama patu manu o nga takiwa katoa o te
motu, engari me hikihiki kia rite ai ki te ahua
o ia takiwa o ia takiwa.

10

TE PIPIWHARAUROA.

I whiriwhiria i whakaaetia e te hui i tu ki
Waihi, Tokaanu, takiwa o Taupo, i te 14 o
nga ra o Aperira, 1909

APERAHAMA TE KUME,

Tiamana o te Hui.

MAIAITI.

(TIPI-WHENUA.)

KO te ingoa noa o Te Marangai-roa i ataa-
hua, ko te whenua ia i tau ai te ingoa
he whakarihariha, he pari, he koawaawa—i hu-
ama ai pea ko Marangai-roa na te nui o te ua o
tenei wahi, ko tenei hoki tetahi wahi tino nui
atu te ua i Aotearoa katoa. Engari haere atu
he wahi ko tona korero, he wahi ko tona wha-
katauki, he wahi ko tona pepaha, inahoki ko
Pouretua te wahi i whakatauki ai a Kino i te
karangatanga atu a Tamahae kia peka ki uta, ka
whakahokia atu na e tera:—

" Na wai te koau ka ruku ki te aro maunga, e peka."

Kei roto o Pouretua, kei Parera ko te
Hinaki a Huare, i pepehangia ai e tera tanga-
ta i tana hokinga mai i te taaki i tana hinaki i
ki pohapoha nei i te tuatara, he uinga atu na
te tiaki kainga, "Aha ake Huare?" karanga tonu
mai a Huare:—

"Puraho maku kei ngaure o mahi,"
ara ma te maku o te tangata i te wai ka mate
ai te kai, kaore he kai e mate i te mangere.
Kei roto o Parera he taniwha ko Orukoihunui,
engari i te whakawakanga o te Pakihi kiia ana e
te tangata whakarawe whenua he pariri na ona
tipuna. Kei waho o Parera ara kei Waipapa
he taniwha ano ko Taminamina, e kiia ana na
te nanakia nei i patu tetahi tamaiti ki konei, i
kite rawa au i nga korero i roto i Te Wananga.
Kei te ngutuawa o Waipapa he kohatu ko
Whanga-o-Keno te ingoa. Ka rangona atu e
Tinatoka kei te haere mai a Mokaiahungia ka
haere atu ki te whakatau, ka tutaki raua ki te
kohatu nei. Ka ui atu a Tinatoka. "E hae-
re ana koe ki hea, Mokaiahungia?" Whakaho-
kia tonutia mai e tera me te tuhi ano tona
ringa ki waho ki te moana ki te motu, "He ha-
ramai taku he tango i Whanga-o-Keno moku."
Karanga tonu atu a Tinatoka me te tuhi ano
te ringa ki te kohatu, "Ana te Whanga-o-Keno
mou."

Mo Maiaiti ke taku korero, kati kei Hautai
tonu tatou kaore ano kia tae noa ki Horowera,
ki Orutua, ki te wahi i kite tuatahi ai tenei
tangata i tenei ao. Kei ko atu i Orutua ko
Pohakiu, kei konei, ara i konei—kua ngaro

hoki inaianei—tetahi o nga tapuae o Rongokako.
Kei ko tata atu he tipua, ko Hinengarara—he
kohatu i rite ki te wahine te ahua kei te hua-
rahi tonu e takoto tahanga ana. Ki te whakaa-
ro na nga. tipuna i tarei hei whakapakoko. Kua
tae tatou kei Maiaiti. Ko Maiaiti he taha
moana ara he akau, he takotoranga kai na nga
iwi o konei no te pupu no te kina, no te paua,
no te koura, no te kehe. Ehara i te whenua
kai rawa i whakataukitia ai. Ko te take ke i
haere ai nga rongo o Maiaiti no te mea ahakoa
marangai ka taea tonutia tona kai. He akau
kei waho, ka whati mai te ngaru ka pakaru ki
te akau, na ka marino noa iho a roto.

Ko Tangitaheke he rangatira no te Whanau-a-
Apanui engari i ona haerenga mai ki nga rohe o
te Whanau-a-Tuhakairiora ka kai ia i nga kai o
Maiaiti, ahakoa marangai ka kai tonu. I a ia
i Whakatane—he kainga tino kai, te pipi, te
paua, te ika—engari he marangatanga kia kore
he kinaki, ka hoki nga mahara o Tangitaheke ki
Maiaiti ka tangihia mai na e ia,

"Taku waha kai marangai ki roto o Maiaiti,
Taku waka te toia, te haumatia."

Ahakoa marangai te moana, kino, ka kai ma-
taitai tonu ia, kaore e to i te waka, e karanga,
"Haua." Ka tu toku tipuna a Rangitakaia ki
Tokaakuku ka whai kupu na kia whakahokia
mai ia kia mate ia ki te kainga kia whakarongo
ai ia ki nga tai whati o Tapuarata. Ka hangai
te waka ki waho o Maiaiti ka ui, no te kianga
atu ko Maiaiti ka tono kia whakaukia ia ki
uta ka kaha hoki tona mamae. No te unga
ki uta ka hemo engari i nehua rawatia atu ia
ki te Pakihi. Ko te tino hangaitanga o Maiaiti
kei Paengaroa, wahi o te poraka o Whakarara-
nui.

 



RONGO MAI O TAWHITI.

TE iwi nui o te ao he Hainamana. Nuku
atu i te wha rau miriona to ratou nui.

Hui katoa nga moni i pau i te whakingitanga
i a Kingi Eruera VII. e £359>ooo.

 

NGA RONGO KORERO o TE. IwI MAORI.—Tera
tetahi mahi atahua ara mahi nahau. E oma ana
etahi tanata wahine i waenganui po; ta ratou mahi
he whai kehua; a ka mau mai na kehua ka heria
mai ki runa ahi; ka takahi i te ahi kia weto; ka
gen, ka mate, ka mate; ka ora, ka ora. Kai te
mohio kite roanga atu o tenei haka. Ko ta ratou
korero tenei, " Eei ko taharuka, ei hewai hana."
Na ki te whakaaro he ngahau ranei, he porongi ra-
nei, he tohunga ranei e vhakakeka ana i nga tangata.
Koia nei nga kupu i kitea e au hei hoatu.

HE KUPU WHAKAMARAMA.

HE RETA HOU.

I WHAKAAETIA ete Kotahitanga i Rotorua
tetahi motini whakahe i a tatou reta hou
te nga ma te wh. He mea pai kia korerotia
ano ta taua korero o te nama 123 o te " Pipi-
wharauroa":—

" I te taenga mai o te pakeha ki Aotearoa nei, ki
na motu hoki o te moana, ka rangona te reo o te
tanata Maori, otira kahore ano kia kitea he tikanga
e ata tuhia ai taua reo hou. I mea te Ingarihi kia
tuhia kia rite ki te reo Ingarihi i mea te Wiwi kia
tuhia ka rite ki tona reo, inahoki he rereke te
whakahua a te Ingarihi he rerereke te whakahua a te
Wiwi i etahi o na reta. Tena ano hoki tetahi mea
whakararuraru o te reo  Ingarihi: ara te whakahua o
etahi o nga reta, he maha noa atu na whakahuatanga
o te reta kotahi; kia rite hoki te whakahua o tetahi
reta ki te whakahua o tetahi. Ka nui te raruraru
Engari i te tau 1820 ka hoki atu a Te Kenara ki
Ingarani, ka whakahoa ki tetahi tanata mohio o reira;

i whakaritea hoki e raua he reta mo te reo Maori
A, E, I, o, u, H, K, M, N, P, R, T, w, NG. I whakaurua
etahi atu o na reta o te reo Ingarihi, i te mea kahore 
ano kia tino mohio raua e kore aua reta e whaka-
huatia i te reo Maori. E rua na he o tena rarangi
reta: ahakoa he reta kotahi te n ka takirua te
ahua, katahi; kahore he reta mo te wh, karua. I
te whakaritenga i na reta mo Tona, mo etahi atu o
na motu, i tuhia he g mo te ng, ara, Pagopago. I
tupu ano i reira te whakahua he a te pakeha i etahi
o nga ingoa—i pohehe hoki no te reo pakeha taua g,
kahore i mohio ko Pangopango taua ingoa, he n tonu
te g. Ahakoa kahore he reta mo te wh. i mohio te
pakeha he kupu ke te whare, he kupu ke te ware.
I te tau 1842 i tuhia e te Manihera tetahi pukapuka
whakaako i te reo Maori, he w tonu te w me te wh
i taua pukapuka. I pena hoki te tuhituhi i te
Tiriti o Waitangi. I te tau 1844 i tuhia e Te Wiremu
Parata tana pukapuka o nga kupu Maori: i penei
hoki tana tuhituhi, ware, ' waka ' wetai, hei whaka-
atu ehara taua reta i te w. I te tau 1846 i tuhia
ano e te Manihera tetahi pukapuka ka kitea hoki i
taua pukapuka te wh—ara te whare, te whakawhe-
tai: a, ka mau tonu taua tikanga taea noatia tenei ra,
ahakoa he reta ke te w, he reta ki te h, he reta ke
hoki te wh. He tokomaha noa atu oku hoa Maori
ka tuhi reta mai ki a au ka whakarite i tetahi reta
mo te ng engari kahore ano kia kitea he reta kotahi
mo te wh. I tuhia tenei kupu hei whakaatu ki a
koutou, kia mohio ai koutou ki te tikana o enei
reta hou. E kore pea te tanata e pohehe ki te wh
ki te WH ranei. Ka marama hoki te tikanga o te n,
inahoki no te reta mai a oku hoa Maori taua reta.
Naku ano te ng i whakanui kia NGA. Kahore ano kia
tikina atu enei reta mo nga tu reta katoa o to tatou
tari, he nui hoki te utu: taihoa ra ka tikina atu—
a e kore rawa e perehetia te ng te wh ranei i roto
o tenei pukapuka."

Ko taku tena i tuhituhi ai i te nama 123 o te
" Pipivharauroa." Tena ano he kupu tapiri. I tera
marama i kite au i te pukapuka i tuhia e tetahi
koroua o Rotorua i mua noa atu i te tau 1850.
Ana, rite tonu tana i tuhituhi ai ki a tatou nei reta
te n me te wh.

Na TE WIREMU HAPATA.

HE WHAKATAUKI,
HE PEPE]

HE WHAKAMARAMA

KO nga Whakatauki e mau
purua me kore noa e tae

tika he rerenga rua ranei 
mai he kupu whakaatu mai o
atu mai na mea he. no te 
hei pupuri mo enei tau e he
rawatia ake ai e tika katoa;

Ngatirua kai putahi.
Ngatiporou koka huhua.
Turanga ara rau.
Waiapu nau rina.
na uri o Teuioterangi.
me te wai ta tieke.
me he kotiritiri.
te ai he ata ke.
he pu mamangi ki tahi.
he wahine ngutu-hore.
kati te maoho.
he rina miti tai heke.
he harore rani tahi.
te tatua a Hikakawa.
he tama na te ngahuru.
Aotea utanga rau.
me he kotuku.
manawa titi.
me e paihau turuki.
he aha ma te rora?
me he tona pakarara.
he kiore kai kete.
te puna i mau ai.
ko Awa whare rau.
ko Haene tipi kai.
ko Tama-arero.
ko Manaia turanga rau.
ko Maui tinihanga.
ko Maui whare kino.
na ngarara a Rauhina.
ko Rangipukohu.
Rauru tanata tahi.
Rehua pona nui.
Rongomai te tohetohe.
Rotorua matangi i rau.
ko Te A rah ori.
ko Tango-korero.
te iwi tuaroa.
Takurua hupe nui.
Tane horo.
Tane mata nui.
Tane pupuke.
Tangaroa piri whare.
Tarawera hau rau,

TE  PIPIWHARAUROA.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te ma-
rama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei, auaka i te
tiaki he pane kingi hepene nga pane e tino hiahiatia
ana.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka tukua atu he kaute. Ki te tae atu te
kaute kia hohoro te tuku mai i te moni, na te moni
hoki i puta atu ai te pepa ehara i te mea tupu noa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero : kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa: —
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.

HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei : ko te utu : —
He mea nui, kin noa ... 2/6
He mea nui, kiri wher ... 3/-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ...  5/6
H e mea paku, kiri whero ... 1/6
H e mea paku, kiri pai . . . 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
He mea paku, kiri pai rawa 3/6
Rawiri & Himene, kiri noa 1/6
Rawiri & Himene, whero ... 2/-
Rawiri & Himene, pai ... 3/-
Rawiri & Himene, pai rawa 4/-
He Himene ... ... -/6
Maku e utu te Pane Kingi hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
Te Rau, Gisborne.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera ki te,
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-,
3/6, 4/-, me te pane kingi, 3d.
Printed and Published by H. W. WILLIAMS, at Te Rau
Printing Works, Berry Street, Gisborne, New Zealand.